Tesbitler – islam bilgi arşivi

İslam dini, insanlığa hem manevi hem de toplumsal rehberlik sunan bir din olarak tarih boyunca canlılığını korumuştur. Ancak, zamanla dini anlayışlar ve uygulamalarda yozlaşma, unutma ya da eksiklikler meydana gelebilir. İşte bu durumlarda, İslam’ın özüne dönüşü sağlamak, yanlış uygulamaları düzeltmek ve çağın ihtiyaçlarına uygun bir dini yorum geliştirmek için “tecdid” hareketleri ortaya çıkmıştır. Tecdid, kelime anlamı itibariyle “yenileme” demektir ve dini, orijinal öğretileri doğrultusunda tazeleme çabasıdır. Bu makalede, Peygamber Efendimiz’den (s.a.v.) günümüze kadar dini tecdid alanında ön plana çıkan mümtaz şahsiyetleri ele alacağız.

Tecdid Kavramının Temelleri

Tecdid anlayışı, Peygamber Efendimizin şu hadisine dayanır:
“Şüphesiz ki Allah, bu ümmet için her yüzyılın başında dinini yenileyecek (tecdid edecek) birini gönderir.” (Ebu Davud, Melahim, 1)

Bu hadis, İslam toplumlarında zamanla meydana gelebilecek ahlaki, sosyal ve dini zayıflamaların giderilmesi için Allah’ın mücedditler göndereceğini müjdelemektedir. Mücedditler, İslam’ın temel öğretilerine bağlı kalarak, dinin doğru anlaşılmasını ve uygulanmasını sağlarlar.

Peygamber Efendimizin (s.a.v.) Tecdid Rolü

Tecdidin ilk ve en mükemmel örneği, bizzat Peygamber Efendimizdir. O, cahiliye döneminin batıl inanç ve uygulamalarını ortadan kaldırarak İslam’ı tebliğ etmiş, insanların hayatında köklü bir yenilik meydana getirmiştir. Peygamber Efendimizin rehberliği, Kur’an ve sünnetin yol göstericiliğiyle dini yenilemenin temel taşlarını oluşturmuştur.

Ashab Dönemi ve Tecdid Hareketleri

Peygamber Efendimizin vefatından sonra, sahabe nesli, İslam’ı özüne uygun bir şekilde yaşatmak için tecdid faaliyetlerinde bulunmuştur.

Hz. Ömer (r.a.): Yönetim ve adalet konularında yenilikçi düzenlemeleriyle İslam devletinin güçlü bir yapıya kavuşmasını sağlamıştır.

Hz. Ali (r.a.): İlmi ve ahlaki rehberliğiyle ümmetin birliğini korumaya çalışmıştır.

Klasik Dönem Tecdid Öncüleri

1. Ebu Hanife (699-767)

İslam hukukunda (fıkıh) yeni metotlar geliştirerek, dini anlayışın akıl ve hikmet temelli yorumlanmasına katkıda bulunmuştur. Onun çalışmaları, Hanefi mezhebinin temelini oluşturmuştur.

2. İmam Gazali (1058-1111)

İhya-u Ulumiddin adlı eseriyle İslam ahlakını ve tasavvufu yeniden canlandırmıştır. Akıl ile nakli dengeleyen yaklaşımları, İslam dünyasında geniş kabul görmüştür.

Osmanlı Dönemi Tecdid Hareketleri

1. Molla Fenari (1350-1431)

Osmanlı’nın ilk şeyhülislamı olarak, İslam’ın fıkhi ve tasavvufi boyutlarını birleştirmiştir. İlmi ve ahlaki tecdid faaliyetleriyle Osmanlı’da dini bilinci güçlendirmiştir.

2. Mevlana Halid-i Bağdadi (1779-1827)

Nakşibendi tarikatının Halidiye kolunun kurucusu olarak, tasavvuf ve tecdid alanında derin izler bırakmıştır. Manevi eğitim ve irşad yoluyla İslam’ın canlılığını korumaya çalışmıştır.

Modern Dönem Tecdid Öncüleri

1. Bediüzzaman Said Nursi (1877-1960)

Risale-i Nur Külliyatı ile İslam’ı akıl ve bilim ekseninde açıklamış, iman hakikatlerinin yeniden canlanmasına katkıda bulunmuştur. Modern çağın zorlukları karşısında dini tecdidin önemli bir temsilcisi olmuştur.

2. Hasan el-Benna (1906-1949)

Müslüman Kardeşler teşkilatını kurarak, İslam’ın sosyal, ekonomik ve siyasi boyutlarını yeniden yorumlamış ve ümmetin birliğini savunmuştur.

Günümüzde Tecdid Hareketleri

Günümüzde dini tecdid, modern dünyadaki hızlı değişimlere karşı İslam’ın özüne uygun bir şekilde yaşanmasını ve anlaşılmasını sağlamaya devam etmektedir. Teknoloji, bilim ve sosyal değişimlerin getirdiği meydan okumalar karşısında, tecdid faaliyetleri daha fazla önem kazanmıştır.

Sonuç

İnsanın dünyadaki varoluşu, tarih boyunca düşünce sistemlerinde farklı şekillerde ele alınmış bir konudur. İslam, varlık ve yokluk meselesine derin ve bütüncül bir bakış açısı sunar. İslam’da varlık, Allah’ın iradesi ve yaratışıyla anlam kazanırken; yokluk, ancak O’nun izniyle mümkün olur ve mutlak yokluk diye bir kavram kabul edilmez. Bu yazıda varlık ve yokluk kavramları, İslami perspektifte ele alınacak ve bu kavramların insan, evren ve ahiret bağlamındaki yansımaları incelenecektir.

Allah: Varlığın Mutlak Kaynağı

Kur’an-ı Kerim, varlığın kaynağı olarak Allah’ı gösterir. Allah, “el-Hayy” (hayatın kaynağı) ve “el-Kayyum” (her şeyin varlığını devam ettiren) sıfatlarıyla, her şeyin varlık sahasına çıkışını ve sürekliliğini sağlar. Allah’ın “Ol” (kün) emriyle yokluktan varlığa geçen evren, O’nun mutlak kudretinin ve hikmetinin bir eseridir. Kur’an’da bu durum şu şekilde ifade edilir:

“O, bir şeyi dilediğinde ona yalnızca ‘Ol’ der, o da hemen oluverir.” (Yasin, 82)

Bu ayet, yaratılışın tamamen Allah’ın iradesine bağlı olduğunu ve her şeyin O’nun kontrolünde bulunduğunu vurgular.

Yokluk: İnsan Algısında Bir Kavram

İslam’da yokluk, mutlak bir durumdan ziyade, yaratılışın başlamadığı veya yaratılmış bir şeyin varlık sahnesinden çekilmesi anlamında ele alınır. Ancak Allah’ın ezeli ve ebedi ilmi çerçevesinde, mutlak yokluk diye bir durum söz konusu değildir. Allah için geçmiş, şimdi ve gelecek birdir. İnsan için yokluk kavramı ise sınırlı bir algının ürünüdür.

Örneğin, ölüm insan için bir yokluk gibi algılansa da, Kur’an’a göre ölüm, bir yok oluş değil; yeni bir hayatın başlangıcıdır:
“Her nefis ölümü tadacaktır. Sonunda bize döndürüleceksiniz.” (Ankebut, 57)

Buradan hareketle, ölüm bir yokluk değil, insanın dünya hayatından ahiret hayatına geçişidir.

Varlığın Gayesi ve Anlamı

İslam, varlığı başıboş bir oluşum olarak görmez. Her şey, Allah’ın hikmetine dayalı bir plan ve düzen içerisinde yaratılmıştır. Kur’an’da şu şekilde buyurulur:

“Biz gökleri, yeri ve arasındakileri boşuna yaratmadık.” (Sad, 27)

İnsanın varlığı da Allah’a kulluk etmekle anlam kazanır. Nitekim Kur’an’da, “Ben cinleri ve insanları yalnızca Bana kulluk etsinler diye yarattım.” (Zariyat, 56) buyurulmuştur. Bu ayet, insanın varoluşunun temel gayesini açıkça ortaya koyar.

Ahiret: Yokluktan Ebedi Varlığa

İslam inancında ahiret, varlık ve yokluk arasındaki ilişkiyi daha geniş bir perspektifle anlamamızı sağlar. Dünya hayatı bir imtihan süreci, ahiret ise bu sürecin sonuçlarının ebedi bir şekilde tecelli ettiği yerdir. İnsan beden olarak yok olsa da ruhu baki kalır ve yeniden dirilişle ebedi bir hayata kavuşur.

Kur’an bu hakikati şöyle ifade eder:
“Sizi ondan (topraktan) yarattık, yine ona döndüreceğiz ve sizi bir kez daha ondan çıkaracağız.” (Taha, 55)

Ahiret, insanın yokluktan varlığa doğru sürekli bir yolculukta olduğunu ve bu yolculuğun aslında Allah’a dönüşle tamamlandığını gösterir.

Sonuç

İslam, varlık ve yokluk kavramlarını birbiriyle çatışan değil, birbiriyle ilişkili iki kavram olarak ele alır. Varlık, Allah’ın iradesiyle anlam bulurken; yokluk, insanın sınırlı algısında bir kavram olarak yer alır. İnsanın varoluşu, Allah’a kullukla anlam kazanır ve bu varoluş, ahirette ebedi bir boyut kazanarak devam eder.

İslam, insanı yaratılış itibarıyla maddi ve manevi bir bütün olarak ele alır. İnsanın nefsi (bireysel, bencil yönleri) ve insaniyetin nefsi (insanın yüksek değerlerini ve ahlakını temsil eden yönü), bu yaratılışın iki temel unsurudur. Bu kavramlar, insanın dünya ve ahiret dengesini sağlamasında, Allah’a yakınlaşmasında ve manevi olgunluğa erişmesinde büyük bir öneme sahiptir. Bu yazıda, İslam’ın insanın nefsi ve insaniyetin nefsi ile ilgili bakış açısı, Kur’an ve hadisler ışığında ele alınacaktır.

Nefs Kavramı: İnsanın Dünya ile İmtihanı

Kur’an’da nefis, insanın arzularını, tutkularını ve eğilimlerini ifade eden bir kavramdır. Nefis, hem terbiye edilmesi gereken bir yapı hem de insanın imtihan alanını temsil eder. Nefis, temel olarak üç farklı aşamada değerlendirilir:

1. Nefs-i Emmare (Kötülüğü Emreden Nefs):
Kur’an’da şöyle buyrulur:
“Ben nefsimi temize çıkaramam. Çünkü nefis, Rabbimin merhamet ettiği kimse hariç, daima kötülüğü emreder.” (Yusuf, 53)
Nefs-i emmare, insanın bencil ve dünya merkezli yönüdür. Şehvet, öfke, hırs ve bencillik gibi duygular bu merhalede baskındır. Bu düzeydeki nefis, insanı günaha ve Allah’tan uzaklaşmaya sevk eder.

2. Nefs-i Levvame (Kendini Kınayan Nefs):
Bu aşamada, insan nefsinin yanlışlarını fark eder ve vicdanıyla yüzleşir. Kur’an’da, “Kendisini kınayan nefse yemin ederim.” (Kıyamet, 2) buyrularak, insanın bu seviyedeki sorgulayıcı yönüne işaret edilmiştir. Bu aşamada kişi, iç muhasebesi yaparak hatalarını düzeltme çabasına girer.

3. Nefs-i Mutmainne (Tatmin Bulmuş Nefs):
En yüksek nefis mertebesi olan nefs-i mutmainne, Allah’a teslimiyet ve O’nun rızasına erişmekle elde edilir. Kur’an’da bu mertebe şu şekilde ifade edilmiştir:
“Ey huzura ermiş nefis! Rabbine, O’ndan razı olmuş ve O da senden razı olarak dön.” (Fecr, 27-28)

İnsaniyetin Nefsi: Manevi ve Ahlaki Yükseklik

İnsaniyetin nefsi, insanın Allah’ın verdiği akıl, vicdan ve ruh gibi yüksek kabiliyetlerini temsil eder. İnsan bu özellikleriyle hayvanlardan ayrılır ve yeryüzünde halife olarak tayin edilir:
“Hani Rabbin meleklere, ‘Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım’ demişti.” (Bakara, 30)

İnsaniyetin nefsi, insanın ahlaki sorumluluklarını ve manevi kemale ulaşma çabasını içerir. İnsanın bu yönü, nefsin kötülüğünden sıyrılarak adalet, merhamet, sabır, tevazu ve ihsan gibi erdemlere yönelmesiyle yükselir.

Nefis Terbiyesi: İki Boyutun Dengesi

İslam, insanın nefsini terbiye etmesini, insaniyetinin yücelmesini sağlayacak bir araç olarak görür. Peygamber Efendimiz (s.a.v.), nefis terbiyesini en büyük cihad olarak tanımlamıştır:
“Gerçek mücahid, nefsiyle mücadele eden kimsedir.” (Tirmizî, Fadailü’l-Cihad, 2)

Nefis terbiyesi, insana hem dünya hem de ahiret saadetini getirir. Bu süreç, şu temel unsurları içerir:

1. Tevbe: Nefsin kötülüklerinden arınmak için sürekli olarak Allah’a yönelmek.

2. İbadet: Namaz, oruç ve zikir gibi ibadetlerle nefsi kontrol altına almak.

3. İhlas: Tüm amellerde yalnızca Allah rızasını gözetmek.

4. Sabır: Nefsin heveslerine karşı sabır göstermek ve manevi istikrarı korumak.

Sonuç: İnsanın Yolculuğu

İnsanın nefsi ve insaniyetin nefsi, onun dünya ve ahiret yolculuğundaki en önemli unsurlardır. Nefis, insanın bencil ve dünyevi arzularını temsil ederken; insaniyetin nefsi, onun ahlaki ve manevi yükselişini simgeler. Bu iki boyut arasında denge kurarak, nefsin terbiye edilmesi ve insanın yaratılış gayesine uygun bir hayat yaşaması mümkündür.

@@@@@@@

“şu kâinattaki dehşet-engiz ve hayretnümâ hadsiz faaliyet, iki kısım esmâ-i İlâhiyeye istinad ederek iki hikmet-i vâsia içindir ki, herbir hikmeti de nihayetsizdir:
Birincisi: Cenâb-ı Hakkın Esmâ-i Hüsnâsının had ve hesaba gelmez envâ-ı tecelliyâtı var. Mahlûkatın tenevvüleri, o tecelliyâtın tenevvüünden geliyor. O esmâ ise, daimî bir surette tezahür isterler. Yani nakışlarını göstermek isterler. Yani, nakışlarının aynalarında cilve-i cemallerini görmek ve göstermek isterler. Yani, kâinat kitabını ve mevcudat mektubatını ânen feânen tazelendirmek isterler. Yani, yeniden yeniye mânidar yazmak ve herbir mektubu, Zât-ı Mukaddes ve Müsemmâ-yı Akdes ile beraber bütün zîşuurların nazar-ı mütalâasına göstermek ve okutturmak iktiza ederler.
İkinci sebep ve hikmet: Nasıl ki mahlûkattaki faaliyet bir iştah, bir iştiyak, bir lezzetten geliyor. Ve hattâ herbir faaliyette katiyen lezzet vardır. Belki herbir faaliyet bir nevi lezzettir.
Öyle de, Vâcibü’l-Vücuda lâyık bir tarzda ve istiğnâ-yı zâtîsine ve gınâ-yı mutlakına muvafık bir surette ve kemâl-i mutlakına münasip bir şekilde, hadsiz bir şefkat-i mukaddese ve hadsiz bir muhabbet-i mukaddese var.
Ve o şefkat-i mukaddese ve o muhabbet-i mukaddeseden gelen hadsiz bir şevk-i mukaddes var.
Ve o şevk-i mukaddesten gelen hadsiz bir sürur-u mukaddes var.
Ve o sürur-u mukaddesten gelen, tabir caizse, hadsiz bir lezzet-i mukaddese var.
Hem o lezzet-i mukaddeseden gelen hadsiz terahhumdan, mahlûkatın, faaliyet-i kudret içinde ve istidatları kuvveden fiile çıkmasından ve tekemmül etmesinden neş’et eden memnuniyetlerinden ve kemallerinden gelen ve Zât-ı Rahmân-ı Rahîme ait, tabir caizse, hadsiz memnuniyet-i mukaddese ve hadsiz iftihar-ı mukaddes vardır ki, hadsiz bir surette hadsiz bir faaliyeti iktiza ediyor.
https://kulliyat.risaleinurenstitusu.org/mektubat/on-sekizinci-mektub/87

@@@@@@@@

Nasıl ki mahlûkatta faaliyet ve hareket bir iştah, bir iştiyak, bir lezzetten, bir muhabbetten ileri geliyor. Hattâ denilebilir ki, herbir faaliyette bir lezzet nevi vardır; belki herbir faaliyet bir çeşit lezzettir. Ve lezzet dahi bir kemâle müteveccihtir; belki bir nevi kemaldir. Madem faaliyet bir kemal, bir lezzet, bir cemâle işaret eder. Ve madem kemâl-i mutlak ve Kâmil-i Zülcelâl olan Vâcibü’l-Vücud, zat ve sıfât ve ef’âlinde bütün envâ-ı kemâlâta câmidir. Elbette, o Zât-ı Vâcibü’l-Vücudun vücub-u vücuduna ve kudsiyetine lâyık bir tarzda ve istiğnâ-yı zâtîsine ve gınâ-yı mutlakına muvafık bir surette ve kemâl-i mutlakına ve tenezzüh-ü zâtîsine münasip bir şekilde, hadsiz bir şefkat-i mukaddese ve nihayetsiz bir muhabbet-i münezzehesi vardır.
Elbette o şefkat-i mukaddeseden ve o muhabbet-i münezzeheden gelen hadsiz bir şevk-i mukaddes vardır.
Ve o şevk-i mukaddesten gelen hadsiz bir sürur-u mukaddes vardır.
Ve o sürur-u mukaddesten gelen, tabiri caizse, hadsiz bir lezzet-i mukaddese vardır.
Ve elbette o lezzet-i mukaddese ile beraber, hadsiz Onun merhameti cihetiyle, faaliyet-i kudreti içinde, mahlûkatının istidatları kuvveden fiile çıkmasından ve tekemmül etmesinden neş’et eden, o mahlûkatın memnuniyetlerinden ve kemallerinden gelen, Zât-ı Rahmân ve Rahîme ait, tabiri caizse, hadsiz memnuniyet-i mukaddese ve hadsiz iftihar-ı mukaddes vardır ki, hadsiz bir surette, hadsiz bir faaliyeti iktiza ediyor.
Ve o hadsiz faaliyet dahi, hadsiz bir tebdil ve tağyir ve tahvil ve tahribi dahi iktiza ediyor. Ve o hadsiz tağyir ve tebdil dahi mevt ve ademi, zeval ve firakı iktiza ediyor.
https://kulliyat.risaleinurenstitusu.org/mektubat/yirmi-dorduncu-mektub/277
https://kulliyat.risaleinurenstitusu.org/arama/Memnuniyet-i

@@@@@@@@

Vâcibü’l-Vücuda lâyık bir tarzda ve istiğnâ-yı zâtîsine ve gınâ-yı mutlakına muvafık bir surette ve kemâl-i mutlakına münasip bir şekilde, hadsiz bir şefkat-i mukaddese ve hadsiz bir muhabbet-i mukaddese var.
Ve o şefkat-i mukaddese ve o muhabbet-i mukaddeseden gelen hadsiz bir şevk-i mukaddes var.
Ve o şevk-i mukaddesten gelen hadsiz bir sürur-u mukaddes var.
Ve o sürur-u mukaddesten gelen, tabir caizse, hadsiz bir lezzet-i mukaddese var.
Hem o lezzet-i mukaddeseden gelen hadsiz terahhumdan, mahlûkatın, faaliyet-i kudret içinde ve istidatları kuvveden fiile çıkmasından ve tekemmül etmesinden neş’et eden memnuniyetlerinden ve kemallerinden gelen ve Zât-ı Rahmân-ı Rahîme ait, tabir caizse, hadsiz memnuniyet-i mukaddese ve hadsiz iftihar-ı mukaddes vardır ki, hadsiz bir surette hadsiz bir faaliyeti iktiza ediyor.

@@@@@@@

Tabirlerin izahı:

Bu metin, İslamî bir perspektiften Allah’ın (Cenâb-ı Hakk’ın) isim ve sıfatlarının sonsuz kemalini ve bu kemalden kaynaklanan mukaddes (kutsal, yüce) duyguları ve faaliyetleri açıklamaktadır. Her bir terim, Allah’ın zatına ve sıfatlarına dair derin anlamlar taşır. İşte metinde geçen ifadelerin açıklamaları:

1. Vâcibü’l-Vücud

Anlamı: Varlığı zorunlu olan, yokluğu düşünülemeyen varlık. Allah, Vâcibü’l-Vücud’dur, çünkü O’nun varlığı kendinden olup hiçbir şeye muhtaç değildir.

2. İstiğnâ-yı Zâtî

Anlamı: Allah’ın zatî olarak hiçbir şeye muhtaç olmaması. Allah, varlığı ve kemali itibariyle her şeyden müstağnidir, yani bağımsızdır.

3. Gınâ-yı Mutlak

Anlamı: Allah’ın her türlü ihtiyaçtan mutlak şekilde uzak olması. Mutlak zenginlik ve tamlık hali.

4. Kemâl-i Mutlak

Anlamı: Allah’ın mutlak kemale (mükemmelliğe) sahip olması. O’nda hiçbir eksiklik yoktur ve tüm güzel sıfatların en üst derecesi O’na aittir.

5. Şefkat-i Mukaddese

Anlamı: Allah’a ait kutsal bir şefkat. Bu, mahlûkatın ihtiyaçlarına cevap veren, onlara yardım eden, merhamet dolu bir şefkattir. Ancak insanî bir şefkatten farklı olarak, kutsal ve mutlak bir merhamettir.

6. Muhabbet-i Mukaddese

Anlamı: Allah’ın mahlûkatına olan mukaddes sevgisi. Bu sevgi, onların yaratılışındaki hikmet ve düzenle kendini gösterir. Allah’ın mahlûkatına olan sevgisi, onların kemale ulaşmalarını ve rahmete mazhar olmalarını ister.

7. Şevk-i Mukaddes

Anlamı: Allah’a izafe edilen yüce ve kutsal bir şevk (arzu). Bu, mahlûkatın yaratılması ve onların kemale erdirilmesi sürecinde Allah’ın kudret ve hikmetini göstermesinden duyulan mukaddes bir heyecanı ifade eder.

8. Sürur-u Mukaddes

Anlamı: Allah’ın, yaratmış olduğu mahlûkatın istidatlarının gelişmesinden, kemale ulaşmasından ve yaratılış hikmetlerine uygun davranmasından duyduğu mukaddes memnuniyet ve mutluluk.

9. Lezzet-i Mukaddese

Anlamı: Allah’a ait kutsal bir lezzet. Bu, mahlûkatın varlığından ve faaliyetinden doğan hikmet ve kemalin sonucunda oluşan mukaddes bir tatmin ve hoşnutluğu ifade eder.

10. Terahhum

Anlamı: Allah’ın mahlûkatına karşı duyduğu rahmet ve merhamet. Bu rahmet, onların ihtiyaçlarının karşılanmasını ve varlıklarının devamını sağlar.

11. Memnuniyet-i Mukaddese

Anlamı: Allah’ın mahlûkatın kemale ermesinden ve yaratılış hikmetine uygun şekilde davranmasından duyduğu kutsal memnuniyet.

12. İftihar-ı Mukaddes

Anlamı: Allah’a izafe edilen yüce bir iftihar (övünme). Bu, mahlûkatın yaratılış hikmetine uygun şekilde hareket etmesi ve kemale ulaşması sonucunda Allah’a mahsus bir övünç duygusudur.

Metnin Özeti

1. Anlam Derinliği

Bakmak: Fiziksel bir eylemdir. Gözler bir nesneye yönelir ve sadece yüzeysel bir algı oluşur.

Görmek: Zihinsel bir eylemdir. Bakılan şeyin anlamını, detaylarını ve ardındaki mesajı kavramayı içerir.

2. Farkındalık Seviyesi

Bakmak: Düşünmeden ve dikkat etmeden yapılan bir harekettir.

Görmek: Bilinçli bir farkındalık gerektirir. Bakılan şeye odaklanmayı ve onun özünü anlamayı ifade eder.

3. Duygusal ve Zihinsel Katılım

Bakmak: Genellikle duygusal bir bağ içermez. Sadece bir eylem olarak gerçekleşir.

Görmek: Duygusal ve zihinsel bir bağlantı kurmayı sağlar. Görmek, empati yapmayı, anlamayı ve hissetmeyi de içerir.

4. Örnekler Üzerinden Anlatım

Bakmak: Kalabalık bir caddede yürürken insanlara, dükkanlara veya araçlara göz gezdirmek.

Görmek: Kalabalık içinde bir çocuğun gözlerindeki mutluluğu veya bir yaşlının yüzündeki hüznü fark etmek.

5. Sonuç ve Etki

Bakmak: Çoğu zaman geçici ve yüzeysel bir deneyimdir.

Görmek: Kalıcı bir etkisi olur, insanı düşündürür ve harekete geçirir.

Anlamlı Bir Deyim

“Bakmak ile görmek arasındaki farkı anlamak, gözlerinle değil, yüreğinle görmeyi öğrenmek demektir.”

Bu fark, hayata nasıl baktığımızı ve ondan nasıl dersler çıkardığımızı belirler. Görmeyi öğrenmek, daha bilinçli, farkında ve anlam dolu bir yaşam sürdürmemizi sağlar.

@@@@@@

Bakıpta göremediğimiz ibretli şeyler .

“Bakıp da göremediğimiz ibretli şeyler” ifadesi, insanın etrafında olup bitenleri yüzeysel bir şekilde görüp, derin anlamlarını kavrayamamasını ifade eder. Bu durum, düşünmeye ve içsel bir farkındalık geliştirmeye davet eden bir nitelik taşır. İşte bu konuyla ilgili bazı örnekler:

1. Doğadaki Mucizeler

Gökyüzünün rengini, bir çiçeğin açışını ya da suyun sürekli döngüsünü görürüz ama bunların ardındaki düzeni, hikmeti fark etmeyiz. Her detayda bir ibret vardır.

2. İnsanların Hal ve Hareketleri

Birinin tebessümünde gizlenen bir acı ya da sessizliğinde saklı bir hikaye… İnsanların yüzeydeki davranışlarının ardındaki duygulara çoğu zaman bakar ama göremeyiz.

3. Geçmişten Gelen Dersler

Tarihte yaşanan olaylara bakıp ders çıkarmak yerine, aynı hataları tekrar ederek ibret almayı unuturuz.

4. Kendi Hayatımızdaki İşaretler

Hayatımızdaki başarılar, başarısızlıklar, karşılaştığımız zorluklar birer öğretmendir. Ancak genelde sadece olanları görür, altındaki mesajları kaçırırız.

5. Zorluklardaki Hikmet

Karşılaştığımız zorluklara genellikle şikayetle yaklaşırız, ancak onların bizi olgunlaştıran, güçlendiren bir yönü olduğunu göremeyiz.

“Bakmak” bir eylemdir; “görmek” ise derinlemesine bir kavrayış ve farkındalık gerektirir. Bu yüzden, her gördüğümüzün ardındaki hikmeti ve ibreti anlamaya çalışmak, hayatımıza derinlik katabilir.

Her bakan görmez ancak görenler de bakanlardır.

@@@@@@@

Ülfet ve ünsiyet.

Ülfet ve ünsiyet, insan ilişkilerinde ve çevremizle kurduğumuz bağlarda önemli yer tutan iki kavramdır. Her ikisi de dostluk, alışkanlık ve yakınlık gibi anlamlar içerir; ancak aralarında ince bir fark vardır.

Ülfet

Anlamı: Alışkanlık, aşinalık ve bir şeye sürekli maruz kalmaktan doğan yakınlık hissidir. Ülfet, bir kişiye, mekâna veya duruma alışmayı ifade eder.

Nitelik: Daha çok dışsal ve yüzeysel bir bağ kurmayı ifade eder. Ülfet, zamanla monotonlaşma veya dikkat eksikliği yaratabilir.

Örnek: Bir kişinin sürekli aynı manzarayı görmesi sonucu o manzaranın değerini fark etmemesi, ülfetin bir sonucudur.

Ünsiyet

Anlamı: Samimi bir yakınlık ve gönülden gelen bir bağ kurmaktır. Ünsiyet, derin bir sevgi, anlayış ve güven hissini ifade eder.

Nitelik: İçsel ve duygusal bir bağdır. Ünsiyet, ruhsal bir tatmin ve içten bir dostluğu beraberinde getirir.

Örnek: Bir dostun varlığında huzur bulmak, onunla samimi bir bağ kurmak ünsiyetin göstergesidir.

Ülfet ve Ünsiyet Arasındaki Farklar

İlişkilerde Kullanımı

Ülfet: İnsanların birbirine alışması ve birlikte zaman geçirmesiyle oluşur. Ancak fazla ülfet, bazen değer kaybına yol açabilir.

Ünsiyet: Daha içten ve anlamlı bir bağdır. Bu bağ, gerçek dostluk ve sevgi ilişkilerinde ortaya çıkar.

Bu iki kavram, insan ilişkilerinde ve hayatın derinliklerinde daha bilinçli bir yaklaşım geliştirmemize yardımcı olabilir. Ülfeti aşarak ünsiyete ulaşmak, daha anlamlı ve samimi bir yaşamın kapılarını açar.

1. İman

Anlamı: Allah’a, peygamberlere, kitaplara, meleklere, ahirete ve kadere inanmak.
Ayet:
“Ey iman edenler! Allah’a, peygamberine, ona indirdiği Kitap’a ve daha önce indirdiği kitaplara iman edin. Kim Allah’ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve ahiret gününü inkar ederse derin bir sapıklığa düşmüş olur.”
(Nisa Suresi, 136. Ayet)

2. İhsan

Anlamı: Allah’ı görüyormuşçasına ibadet etmek, iyilik yapmak.
Ayet:
“İyilik (ihsan) yapın! Çünkü Allah, iyilik yapanları sever.”
(Bakara Suresi, 195. Ayet)

3. Tefekkür

Anlamı: Allah’ın yaratışını düşünmek ve bundan ders çıkarmak.
Ayet:
“Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde akıl sahipleri için gerçekten deliller vardır.”
(Ali İmran Suresi, 190. Ayet)

4. Tövbe

Anlamı: Günahlardan pişmanlık duyarak Allah’a yönelmek.
Ayet:
“Allah, kendisine yönelenlerin tövbesini kabul eder.”
(Tevbe Suresi, 104. Ayet)

5. Takva

Anlamı: Allah’tan korkarak O’nun emir ve yasaklarına uymak.
Ayet:
“Allah katında en değerliniz, O’na karşı gelmekten en çok sakınanınızdır.”
(Hucurat Suresi, 13. Ayet)

6. Sabır

Anlamı: Zorluklar karşısında direnmek ve Allah’a tevekkül etmek.
Ayet:
“Sabredenlere mükafatları hesapsız bir şekilde ödenecektir.”
(Zümer Suresi, 10. Ayet)

7. Şükür

Anlamı: Allah’ın verdiği nimetlere teşekkür etmek.
Ayet:
“Şükrederseniz, elbette size nimetimi artırırım; fakat nankörlük ederseniz, azabım çok şiddetlidir.”
(İbrahim Suresi, 7. Ayet)

8. Adalet

Anlamı: Her işte ölçülü ve doğru olmak.
Ayet:
“Allah adaleti, iyiliği ve yakınlara yardım etmeyi emreder.”
(Nahl Suresi, 90. Ayet)

9. Merhamet

Anlamı: Allah’ın rahmeti ve insanların birbirine karşı şefkatli olması.
Ayet:
“Biz seni ancak alemlere rahmet olarak gönderdik.”
(Enbiya Suresi, 107. Ayet)

10. İhlas

Anlamı: İbadet ve amelleri sadece Allah rızası için yapmak.
Ayet:
“De ki: O Allah bir tektir. Allah her şeyden müstağnidir, her şey O’na muhtaçtır.”
(İhlas Suresi, 1-2. Ayetler)

Bu kavramlar, Kur’an’ın mesajlarını anlamamıza ve hayatımıza yön vermemize yardımcı olur. Her biri, insanın manevi hayatında bir rehber niteliğindedir.

@@@@@@@

Cibril hadisi.

Cibril Hadisi, İslam’ın temel ilkelerini açıklayan ve aynı zamanda dinin iman, İslam ve ihsan boyutlarını ele alan önemli bir hadistir. Hadis, Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) Cebrail (a.s.) ile olan bir diyalogunu içerir ve İslam’daki en kapsamlı öğretilerden biri olarak kabul edilir.

Hadisin Metni (Özeti)

Hz. Ömer (r.a.)’in rivayet ettiği Cibril Hadisi şu şekildedir:

Bir gün Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ashabıyla birlikte otururken, üzeri bembeyaz elbiseli ve siyah saçlı bir adam gelir. Bu kişi yolculuk izine dair bir işaret taşımamaktadır. Kimse onu tanımaz. Adam, Peygamberimiz’in yanına oturur ve dizlerini onun dizlerine yaslar. Ardından birkaç soru sorar:

1. İslam nedir?
Peygamberimiz (s.a.v.), İslam’ı şu şekilde tanımlar:

Allah’tan başka ilah olmadığına ve Muhammed’in (s.a.v.) Allah’ın peygamberi olduğuna şehadet etmek,

Namaz kılmak,

Oruç tutmak,

Zekat vermek,

Gücü yetenlerin hacca gitmesi.

2. İman nedir?
Peygamberimiz (s.a.v.) iman ile ilgili şunları ifade eder:

Allah’a,

Meleklerine,

Kitaplarına,

Peygamberlerine,

Ahiret gününe,

Kadere, hayrına ve şerrine inanmak.

3. İhsan nedir?
Peygamberimiz (s.a.v.) ihsanı şu şekilde tanımlar:

“Allah’a, O’nu görüyormuş gibi ibadet etmendir. Her ne kadar sen O’nu göremiyorsan da şüphesiz O seni görmektedir.”

4. Kıyamet ne zaman kopacak?
Peygamberimiz (s.a.v.) bu soruya, “Bu konuda kendisine sorulan, sorandan daha bilgili değildir” şeklinde cevap verir.

5. Kıyamet alametleri nelerdir?
Peygamberimiz (s.a.v.) kıyametin bazı alametlerini şöyle bildirir:

Köle kadınların efendilerini doğurması,

Çıplak ayaklı, fakir çobanların büyük binalar yapma yarışına girmesi.

Cebrail (a.s.), bu cevapları duyduktan sonra:
“Doğru söyledin” der ve kalkıp gider.

Peygamberimiz (s.a.v.), bunun kim olduğunu ashabına açıklar:
“O, Cebrail’di. Size dininizi öğretmeye geldi.”

Hadisin Önemi

1. İslam’ın Temelleri: İslam, iman ve ihsan kavramlarının açıklanmasıyla dinin üç ana boyutu öğretilmiştir.

2. Eğitim Metodu: Cebrail’in sorular sorarak bilgi aktarımı, soru-cevap yönteminin eğitimdeki önemini vurgular.

3. Kıyamet ve Gayb: Kıyametin zamanının bilinmediği ve bu bilginin sadece Allah’a ait olduğu ifade edilmiştir.

Kıyamet Suresi’nin 3. ayeti şöyle der:

“İnsan, kemiklerini bir araya toplayamayacağımızı mı sanıyor?” (Kıyamet, 3)

Bu ayet, kıyamet günü yeniden dirilişe ve Allah’ın sonsuz kudretine vurgu yapar. Aynı zamanda Allah’ın, insanın öldükten sonra çürüyen bedenini tekrar yaratabileceğine işaret eder. Ayetin bilimsel izahı, modern bilimdeki bazı kavramlarla ilişkilendirilebilir.

1. DNA ve Yeniden Yaratılış

Bilimsel açıdan insan bedeninin yeniden yaratılması, DNA’nın taşıdığı bilgi üzerinden ele alınabilir. İnsan bedeninin her hücresinde bulunan DNA, kişinin fiziksel ve biyolojik özelliklerini içeren bir “kod kitabı” gibidir. Modern bilim, bu genetik kodun, bir insanın yeniden oluşturulması için yeterli olduğunu ortaya koymuştur.

Kur’an’da Allah’ın her şeyi kayıt altında tuttuğuna ve insanın en küçük parçalarını bile bildiğine dair ayetler bulunmaktadır:
“Biz, onun (insanın) parmak uçlarını bile yeniden düzenlemeye kadiriz.” (Kıyamet, 4)

Parmak izleri, kişinin eşsiz kimliğini temsil eder ve bu, Allah’ın insanı detaylı ve eşsiz bir şekilde yaratma kudretine bir işarettir. Bilimsel olarak DNA’nın her insanda benzersiz olması, bu ayetlerin bilimle örtüşen bir yönünü göstermektedir.

2. Kemiklerin Yeniden Bir Araya Gelmesi

Kıyamet Suresi’nin 3. ayetinde özellikle kemiklerin bir araya getirilmesinden bahsedilir. Öldükten sonra çürüyen ve toprakla bütünleşen kemikler, insanın yok oluşunu simgelese de, Kur’an bunun tersine Allah’ın bu kemikleri yeniden bir araya getirebileceğini bildirir.

Bugün bilim, insan bedeninin her parçasının atom ve moleküllerden oluştuğunu, bu yapıların düzenlenerek tekrar birleştirilebileceğini göstermektedir. Fizikteki madde ve enerji korunumu yasasına göre, evrende hiçbir şey tamamen yok olmaz; yalnızca dönüşüm geçirir. Allah’ın, yoktan var edebilen ve varı yoktan yeniden yaratabilen kudreti bu ilkeye işaret eder.

3. Kuantum Fiziği ve Yeniden Diriliş

Kuantum fiziği, maddenin temel yapı taşlarının, bilinen fizik kurallarından farklı bir düzende işlediğini ortaya koymuştur. Allah’ın kudretiyle insanın en küçük parçalarının bile bir araya getirilebileceği düşüncesi, modern fiziğin bu boyutlarıyla da ilişkilendirilebilir.

Kur’an’da geçen, “kemiklerin bir araya getirilmesi” ifadesi, sadece biyolojik anlamda değil, aynı zamanda madde ve enerjinin Allah’ın iradesiyle yeniden düzenlenebileceğini ima eder.

Sonuç

Kıyamet Suresi 3. ayeti, hem metafizik hem de bilimsel anlamda insanın yeniden dirilişine vurgu yapar. Bilim, Allah’ın kudretini anlamada insanlara bir pencere açsa da, Allah’ın yaratma gücünün sınırsız olduğunu tam olarak kavramak, insan aklının ötesindedir. Ayet, insanı yeniden yaratma kudretinin, Allah için bir zorluk olmadığını hatırlatarak, hem inanç hem de akıl boyutunda derin bir mesaj içerir.

İbn Teymiyye, Gazâlî ve Fahreddin Razi: Kelam, Felsefe ve İslam Düşüncesine Katkıları

İslam düşüncesi, tarihsel olarak hem kelam (İslam ilahiyatı) hem de felsefe açısından önemli bir gelişim göstermiştir. Bu gelişim, zamanla farklı düşünürlerin eleştirileri ve katkıları ile şekillenmiş, özellikle İbn Teymiyye, Gazâlî ve Fahreddin Razi gibi önemli şahsiyetler, kelam ve felsefe üzerine derin etkiler bırakmışlardır. Bu makalede, bu üç düşünürün hayatları, akideye dair katkıları, kelam ve felsefe eleştirileri ele alınacaktır.

İbn Teymiyye: Kelam ve Felsefeye Eleştirel Yaklaşım

Hayatı ve Akide Üzerine Katkıları

İbn Teymiyye (1263–1328), özellikle kelam ve felsefe alanlarındaki eleştirileriyle tanınan bir İslam âlimidir. Hanbeli mezhebinin önde gelen isimlerinden biri olan İbn Teymiyye, tasavvuf, kelam ve felsefe alanlarında yaptığı derinlemesine çalışmalarla önemli bir düşünür olarak tarihe geçmiştir. O, özellikle rasyonalist ve akılcı yaklaşımların İslam inançlarıyla çeliştiğini savunmuş ve imanî meselelerde aklın sınırlarını ortaya koymaya çalışmıştır.

İbn Teymiyye’nin en önemli katkılarından biri, kelamcıların ve felsefecilerin akıl temelli yorumlarına karşı durarak, vahiyle (Kur’an ve Sünnet) uyumlu bir yaklaşımı savunmuş olmasıdır. O, özellikle kelamcıların Allah’ın sıfatlarını ve kaderi tartışırken kullandıkları akılcı yöntemleri eleştirmiş, Allah’ın mutlak kudreti ve insanın iradesi üzerine derinlemesine yorumlar getirmiştir.

Kelam ve Felsefeye Eleştirisi

İbn Teymiyye, kelam ilmini akılcı ve spekülatif bir düşünce olarak görmüş ve İslam inancının doğru bir şekilde anlaşılması için doğrudan Kur’an ve Sünnetin esas alınması gerektiğini savunmuştur. Felsefeyi de İslam’a yabancı bir düşünce tarzı olarak kabul etmiş ve Metafizik ve ontolojik sorunları, gerçekten vahiyden gelen bir açıklama ile çözülmesi gerektiğini ifade etmiştir.

Özellikle Avrupa’daki Aristotelesçi felsefe ile İslam düşüncesi arasındaki uyumsuzluklara dikkat çekmiş ve bu tarz felsefi anlayışların, İslam’ın özüne aykırı olduğunu vurgulamıştır. İbn Teymiyye’ye göre, İslam’ın hakiki anlayışı ancak hadis ve sahih Sünnete dayalı bir yaklaşımla mümkün olabilir.

Gazâlî: Kelam ile Tasavvuf Arasında Köprü

Hayatı ve Görüşleri

İmam Gazâlî (1058–1111), İslam dünyasının en büyük kelamcılarından ve tasavvufçularından biridir. “İhya-u Ulûmiddîn” adlı eseri, tasavvuf ile kelam arasında bir köprü kurarak, dinî bilgiyi ve manevi öğretileri derinlemesine incelemiştir. Gazâlî, kelam ve tasavvuf arasındaki ilişkiyi anlamada önemli bir rol oynamış ve özellikle akıl, iman ve marifetin bir arada nasıl işlediğini savunmuştur.

Gazâlî’nin kelamda önemli katkılarından biri, İslam akidesini akılcı temele dayandırmasıdır. Ancak onun tasavvuf ile tanışması, akılcı ve metafiziksel yaklaşımlara karşı bir dönüşüm yaratmış ve maneviyatın önemini vurgulamıştır.

“İhya-u Ulûmiddîn” ve Felsefe Eleştirileri

Gazâlî, özellikle “İhya-u Ulûmiddîn” adlı eserinde, dini hayatı sadece dışsal ibadetlerle sınırlı görmeyip, manevî ve kalbî yönlerine de dikkat çekmiştir. Felsefeyi eleştirirken, özellikle felsefi akıl yürütmelerin dinî meseleleri açıklamada yetersiz olduğunu belirtmiş ve tasavvuf ile akılcı kelamı birbirine yakınlaştırmaya çalışmıştır. Felsefeyle ilgili eleştirilerinin zirveye ulaştığı eserlerden biri olan “Tehafüt al-Felasife” (Felsefecilerin Tutarsızlığı) kitabında, İbn Sina ve Farabi gibi filozofların görüşlerini reddetmiş ve bu düşünürlerin, özellikle Allah’ın varlığı, sıfatları ve kader gibi konularda yaptığı akıl yürütmelerin yanlış olduğunu ifade etmiştir.

Gazâlî, akıl ve vahyin birlikte doğru yolu göstereceğine inanmış, ancak maneviyatın ve içsel tecrübelerin dışsal bilgilere oranla daha önemli olduğunu savunmuştur. Onun kelam ve tasavvuf arasında kurduğu köprü, insanın ruhsal ve ahlaki gelişiminin önemini sürekli olarak vurgulamıştır.

Fahreddin Razi: Felsefi ve Kelamî Tefsir

Hayatı ve Görüşleri

Fahreddin Razi (1149–1209), İslam dünyasında hem kelam hem de felsefe alanlarında önemli bir isimdir. Razi, Kelam ilminin temellerini attığı gibi, aynı zamanda İslam tefsir geleneğine de önemli katkılarda bulunmuştur. En önemli eseri “Mefatihu’l-Gayb” (Büyük Tefsir), Kur’an ayetlerinin felsefi ve kelamî açıdan ele alındığı önemli bir başvuru kaynağıdır.

“Mefatihu’l-Gayb” Eseri ve Felsefi Tefsir

Razi’nin tefsir yaklaşımı, felsefe ve kelamı iç içe geçirerek derinlemesine analizler yapmayı amaçlamıştır. “Mefatihu’l-Gayb” eserinde, özellikle Allah’ın varlığı, sıfatları, kader ve özgür irade konularını ele almış ve bunları felsefi bakış açısıyla açıklamaya çalışmıştır. Razi, tefsir yaparken akılcı bir yöntem kullanmış ve Kur’an’ın derin anlamlarını felsefi ve kelamî bir dilde dile getirmiştir.

Razi’nin felsefi yorumları, akıl ve nakil arasındaki dengeyi kurmaya çalışırken, felsefi düşüncelerin İslam inancını aşındırmayacak şekilde uygulanması gerektiğini savunmuştur. Ayrıca, felsefeyle ilgili yaptığı eleştirilerde Eflâtun ve Aristotelesçi düşüncenin İslam’a tamamen yabancı olduğunu ve vahiy ile çelişebileceğini belirtmiştir.

Sonuç

Kelam İlminin Doğuşu ve Gelişimi: İmam Eş’arî ve İmam Maturîdî’nin Katkıları

Kelam, İslam düşünce tarihinde önemli bir yere sahip olan bir ilim dalıdır. Kelam, özellikle Allah’ın varlığı, birliği, sıfatları ve insanın kaderi gibi temel dini konuları akıl ve mantık ışığında açıklamak ve savunmak amacıyla gelişmiştir. Bu ilmin doğuşu, İslam’ın erken dönemlerinde inanç sistemlerini koruma ve pekiştirme gereksiniminden doğmuştur. Kelam ilmi, özellikle Ehl-i Sünnet akidesinin savunulması noktasında önemli bir araç olmuş ve bu sahada büyük âlimler, büyük katkılar sunmuştur. Bu makalede, İmam Eş’arî ve İmam Maturîdî’nin kelam ilmi ve Ehl-i Sünnet akidesine olan katkıları ele alınacaktır.

Kelam İlminin Doğuşu

Kelam ilmi, İslam’ın erken dönemlerinde akıl ve nakil arasındaki ilişkiyi açıklamak ve dinî inançları savunmak amacıyla ortaya çıkmıştır. İlk olarak, Mu’tezile gibi akılcı ekoller, Allah’ın birliği ve insanın özgür iradesi gibi konularda akıl yoluyla hüküm vermeye çalışmışlardır. Ancak bu akılcı yaklaşım, zamanla çeşitli itikadi ihtilaflara ve tartışmalara yol açmıştır. İşte bu noktada, Ehl-i Sünnet akidesi ve kelam ilmi devreye girmiştir.

Ehl-i Sünnet, Kur’an ve Sünnete dayalı bir inanç sistemini benimseyerek, akıl ve vahiy arasındaki dengeyi koruma amacı gütmüştür. İmam Eş’arî ve İmam Maturîdî, bu akidenin sistematik bir şekilde şekillenmesine öncülük etmiş ve kelam ilminin temellerini atmışlardır.

İmam Eş’arî: Ehl-i Sünnet Akidesinin Savunucusu

Hayatı ve Görüşleri

İmam Eş’arî (873–935), kelam ilminin en önemli şahsiyetlerinden biridir. Eş’arî, Basra’da doğmuş ve genç yaşta Mu’tezile mezhebinin etkisi altına girmiştir. Ancak zamanla Mu’tezile’nin akılcı yaklaşımlarına karşı çıkmaya başlamış ve Ehl-i Sünnet akidesini savunmak için yeni bir kelam metodolojisi geliştirmiştir.

Eş’arî, kelam ilminde en çok Allah’ın sıfatları, kader, özgür irade ve insanın sorumluluğu gibi temel dini konularda yaptığı açıklamalarla tanınır. Eş’arî, akıl ve vahiyyi birleştirerek, inançları akılcı bir temele dayandırmaya çalışmıştır.

Mutezile’den Ayrılışı

Eş’arî, Mu’tezile ekolünün önde gelen bir temsilcisi olarak eğitim almış olsa da, zamanla bu akımın kader ve irade anlayışını reddetmeye başlamıştır. Mu’tezile, insanın iradesinin tamamen özgür olduğunu ve Allah’ın her şeydeki rolünün belirleyici olmadığını savunmuştu. Ancak Eş’arî, Allah’ın mutlak iradesine inandı ve insanın özgür iradesini Allah’ın yaratması olarak yorumladı.

Bu ayrılık, Eş’arî’nin, Allah’ın kudreti ile insanın iradesinin nasıl bir ilişki içinde olduğunu açıklamak için geliştirdiği “kaza ve kader” teorisinde daha da belirginleşti. Eş’arî, insanın yaptığı eylemleri Allah’ın yaratmasıyla birlikte kabul etti, ancak insanın eylemlerinden sorumlu olduğunu savundu.

Eş’arî’nin Ehl-i Sünnet akidesine katkısı, özellikle Allah’ın sıfatları konusunda yaptığı açıklamalarda görüldü. O, sıfatların Allah’a ait olduğu fakat Allah’ın zatından ayrı olmadığı görüşünü savundu. Bu, Mu’tezile ve Eş’arî arasındaki temel farklardan biridir. Mu’tezile, sıfatları Allah’ın zatından ayrı kabul ederken, Eş’arî sıfatların Allah’ın zatı ile birlikte olduğunu belirtmiştir.

“Tevhid” ve Akılcı Yöntem

İmam Eş’arî, Tevhid anlayışını açıklarken, Allah’ın birliğini ve tekliğini savunmuş ve buna dair akılcı bir açıklama yapmıştır. Eş’arî’nin en önemli katkılarından biri, akıl ve nakil arasında denge kurarak, Ehl-i Sünnet akidesinin temel ilkelerinin sistematik bir şekilde savunulmasıdır.

İmam Maturîdî: Türk-İslam Dünyasında Akide Öncüsü

Hayatı ve Görüşleri

İmam Maturîdî (853–944), Semerkand’da doğmuş ve özellikle Türk-İslam dünyasında önemli bir kelam âlimidir. Maturîdî, Eş’arî ile paralel bir biçimde, Ehl-i Sünnet akidesini savunmuş, ancak bazı konularda farklı görüşler ortaya koymuştur. İmam Maturîdî, özellikle insanın özgür iradesi ve akıl ile ilgili meselelerde daha bağımsız bir yaklaşım benimsemiştir.

“Kitabu’t-Tevhid” ve Sistematik Kelam

İmam Maturîdî’nin en önemli eseri **“Kitabu’t-Tevhid”**dir. Bu eserde Maturîdî, Allah’ın birliği ve sıfatları üzerinde derinlemesine açıklamalar yapmış ve Ehl-i Sünnet akidesine sistematik bir biçim kazandırmıştır. Maturîdî’nin kelam anlayışı, akıl ve nakil arasında daha geniş bir yer tutar.

Maturîdî, özellikle insanın akıl yoluyla doğruyu bulabileceğini savunmuş ve bu akılcı yaklaşımı, Allah’ın varlığının ve birliğinin akıl yoluyla da ispatlanabilir olduğunu savunmuştur. Ayrıca kader konusundaki görüşleri de Eş’arî’den farklıdır. Maturîdî, insanın iradesinin ve sorumluluğunun daha belirgin olduğunu kabul etmiş ve bu konuda daha liberal bir yaklaşım sergilemiştir.

İmam Eş’arî ve İmam Maturîdî’nin Ortak Noktaları ve Farklılıkları

Ortak Noktalar:
Hem İmam Eş’arî hem de İmam Maturîdî, Ehl-i Sünnet akidesini savunmuş ve Allah’ın birliği ile ilgili görüşleri sistematik olarak ortaya koymuşlardır. Her iki âlim de kader ve irade konularında akılcı bir yaklaşım benimsemiş, Allah’ın sıfatlarını ve zâtını açıklamışlardır.

Farklılıklar:

Akıl ve İrade: Maturîdî, insanın akıl yoluyla doğruyu bulabileceğini savunurken, Eş’arî, akıl ve vahiy arasında daha dengeli bir ilişki kurmuştur.

Kader: Maturîdî, insanın iradesinin daha belirgin olduğunu savunmuş, Eş’arî ise kaderin Allah’ın mutlak iradesine dayandığını vurgulamıştır.

Sonuç

1. İslami İlimlerin Kapsamı ve İçeriği

İlk adım olarak, sistemin kapsayacağı İslami ilimlerin belirlenmesi gerekmektedir. Bu ilimler, sadece dini değil, aynı zamanda bilimsel, felsefi, tasavvufi, tarihsel ve hukuki alanları da içermelidir. Örneğin:

Fıkıh (İslam Hukuku): Şeriat, mezhepler, fıkhi meseleler.

Kelam (İslam İnanç Esasları): Tevhid, ahiret, kader, iman esasları.

Tefsir: Kur’an yorumları, mealler, ayetlerin açıklamaları.

Hadis: Peygamber efendimizin sözleri ve uygulamaları.

Tasavvuf: İslam’ın manevi ve içsel yönleri, mürşitler, tasavvufi literatür.

İslam Felsefesi: İbn Sina, Gazali, Farabi gibi büyük İslam filozoflarının eserleri.

İslam Tarihi: Osmanlı, Selçuklu, Abbâsî dönemleri, halifelikler.

Ahlak ve İslam Sosyal Bilimleri: İslam ahlakı, İslam psikolojisi, sosyal adalet.

İslam Sanat ve Edebiyatı: İslam edebiyatı, şiir, hat, minyatür, mimari.

2. Veri Toplama ve Dijitalleştirme

İslami ilimlerin geniş bir yelpazeye yayılması ve derinlemesine araştırılması için çok büyük bir veritabanı oluşturulması gerekecek. Bu veritabanı:

Klasik İslami Eserler: Kur’an, hadis kitapları, fıkıh kitapları, tasavvuf eserleri gibi klasik metinler dijitalleştirilmeli.

Modern İslami Araştırmalar: Günümüz müslüman alimlerinin eserleri, dergiler, seminer ve konferansların metinleri.

İslam Üzerine Yazılan Diğer Kitaplar ve Makaleler: İslami ilimler hakkında yapılmış çağdaş akademik çalışmalar.

Veri toplama aşamasında, OCR teknolojisi (Optical Character Recognition) kullanılarak yazılı eserler taranabilir ve dijital formata dönüştürülebilir. Ayrıca, bu veriler meta verilerle (yazar, tarih, anahtar kelimeler) etiketlenerek arama ve analiz süreçlerinin kolaylaşması sağlanabilir.

3. Yapay Zeka Modelleri ve Doğal Dil İşleme (NLP)

İslami ilimlerin bir arada olduğu bir yapay zekâ sistemi için doğal dil işleme (NLP) teknolojileri, çok önemli bir rol oynar. Bu, yapay zekânın Arapça, Farsça, Türkçe ve diğer İslami literatürde kullanılan dillerde anlam çıkarabilmesini sağlar. Aşağıdaki adımlar önerilebilir:

Metin Analizi: Kur’an-ı Kerim, hadisler ve fıkıh kitaplarının analiz edilmesi. Özellikle Kur’an ve hadislerin yorumlanması üzerine derinlemesine bilgi sağlayacak algoritmalar geliştirmek.

Soru-Cevap Sistemi: Kullanıcıların İslami sorularını sorabileceği bir akıllı asistan geliştirmek. Bu asistan, Kur’an ve hadis metinlerine dayalı doğru cevaplar verebilir.

Kavram ve İslami Terimler Tabanı: İslami terminolojilerin ve kavramların derinlemesine anlaşılması için ontolojiler ve sembol tabanlı sistemler geliştirilebilir.

Çok Dilli Destek: Farklı dillerde eğitim almış kullanıcılara hitap edebilmek için, çok dilli yapay zeka modelleri kullanmak.

4. Eğitim ve Öğretim Modülleri

İslami bir yapay zekâ, yalnızca bilgi sağlayıcı değil, aynı zamanda eğitim odaklı olmalıdır. Bu bağlamda:

E-Öğrenme Platformları: Kapsamlı kurslar, eğitim modülleri ve testler ile öğrencilerin İslami ilimlere dair bilgi sahibi olmalarını sağlamak. Konular, Kur’an’dan hadis ilminden fıkıha, tasavvuftan tarihî eserlere kadar geniş bir yelpazede sunulabilir.

Akademik Sertifikalar: Öğrenciler için tamamlayıcı kurslar, testler ve değerlendirmeler sunarak, online diploma ya da sertifika programları oluşturulabilir.

Etkileşimli ve Simülasyonlar: Öğrenciler, çeşitli İslami hadiseleri ya da fıkıh meselelerini simüle edebileceği etkileşimli platformlar kullanabilirler.

5. İslami Araştırmalar ve Güncel Konular

İslami ilimler zamanla değişim ve yenilikler göstermektedir. Yapay zeka sistemi, bu ilimlerin çağdaş dünyadaki yansımalarını ve yeni meseleleri de takip etmelidir.

Makale ve Kitap Önerileri: Kullanıcıların araştırma yaparken, güncel literatürü takip edebilmesi için önerilerde bulunmak.

Yeni Fıkhi Meseleler: Modern dünyada karşılaşılan yeni sosyal, ekonomik ve kültürel meseleler üzerine İslami bakış açıları geliştirmek.

Araştırma Yardımcıları: Kullanıcıların belirli konularda derinlemesine araştırmalar yapmasını sağlayacak araştırma öneri algoritmaları geliştirmek.

6. Etkileşim ve Kullanıcı Geri Bildirimleri

Bir yapay zeka sistemi oluştururken, kullanıcıların etkileşimi çok önemlidir. Bu nedenle, sistemin sürekli olarak geribildirim alarak gelişmesini sağlamak gereklidir.

Kişiselleştirilmiş Eğitim: Kullanıcıların öğrenme tarzına göre kişiselleştirilmiş içerik önerileri sunmak.

Kullanıcı Forumu ve Topluluk Oluşturma: Bir topluluk oluşturarak, kullanıcıların birbirlerine sorular sormasına, tartışmalar yapmasına olanak tanımak.

7. Etik ve Güvenlik

Bu tür bir yapay zekâ sisteminin etik sorunlar göz önünde bulundurularak tasarlanması gerekmektedir. Ayrıca, verilerin güvenliği, mahremiyet ve yanlış bilgilerin yayılmasını engellemek için güvenlik önlemleri alınmalıdır.

Doğru Kaynaklar: Yapay zekânın sadece doğru ve güvenilir kaynaklardan bilgi sağlaması gerektiği bir mekanizma kurmak.

Yanıltıcı İçeriğe Karşı Filtreleme: Yanıltıcı ya da ideolojik etkilerden arındırılmış, doğru bilgiye dayalı içerikler üretmek.

Sonuç

İslam hukukunda (fıkıh) dört ana mezhep, Hanefi, Şafiî, Malikî ve Hanbelî, İslam dünyasında yaygın olarak kabul görmüş ve her biri kendi metodolojisi, fıkıh anlayışı ve uygulama biçimi ile farklılıklar göstermektedir. Bu dört mezhep, aynı kaynaktan (Kur’an ve Sünnet) hüküm çıkarıyor olsa da, bu kaynakların yorumlanış biçimi, meselelerin çözümüne dair yaklaşımlar ve hukukî yorumlama metodolojilerindeki farklılıklar mezheplerin ortaya çıkmasına neden olmuştur.

İşte bu dört mezhebin farkları ve ayrıldıkları yönler:

1. Kaynakların Önceliği ve Kullanım Yöntemi

Hanefi Mezhebi:

Kaynaklar: Hanefi mezhebi, Kur’an, Sünnet, icma (toplu görüş) ve kıyas (benzer olaylar arasında karşılaştırma) yöntemine dayanır.

Öncelik: Hanefi mezhebi, fıkıh çıkarımında kıyas (analojik çıkarım) ve istihsan (gerekirse daha uygun olan çözümün tercih edilmesi) gibi esnek yöntemlere önem verir. Kıyas ve içtihad bu mezhebin temellerindendir.

Farkı: Hanefi mezhebi, özellikle akılcı bir yaklaşım benimser ve katı kurallar yerine pratikte en uygun çözümü arar.

Şafiî Mezhebi:

Kaynaklar: Şafiî mezhebi de Kur’an ve Sünnete dayanır, ancak icma ve kıyasa daha belirgin bir şekilde yer verir.

Öncelik: Şafiî mezhebi, Kur’an ve Sünneti doğrudan esas alır. Kıyas yalnızca bu iki kaynağın açık bir hüküm getirmediği durumlarda kullanılır.

Farkı: Şafiî mezhebi, usul-i fıkh (fıkıh metodolojisi) üzerine önemli katkılarda bulunmuş ve sistematik bir yaklaşım geliştirmiştir. “Er-Risale” adlı eseri, fıkıh usulünün temel kaynaklarından biridir.

Malikî Mezhebi:

Kaynaklar: Malikî mezhebi, Kur’an, Sünnet ve Medine halkının ameli (uygulamaları) ile icmaya dayanır.

Öncelik: Malikî mezhebi, özellikle Medine halkının uygulamalarına (amel) büyük bir değer verir. Medine’nin geleneksel uygulamaları, Peygamber dönemine daha yakın bir toplum yaşamını temsil ettiğine inanıldığı için büyük bir otorite kabul edilir.

Farkı: Malikî mezhebi, uygulamada pratik ve yerel geleneklere büyük önem verir. Medine ameli, Malikî mezhebinde ana kaynaklardan biridir.

Hanbelî Mezhebi:

Kaynaklar: Hanbelî mezhebi de Kur’an ve Sünnete dayalıdır. Ayrıca icma ve kıyasa yer verir, ancak hadislere özellikle sıkı bir şekilde bağlıdır.

Öncelik: Hanbelî mezhebi, Sünnetin (özellikle sahih hadislerin) doğru şekilde uygulanmasına büyük bir önem verir. Kıyas yalnızca çok açık bir durum olmadığında kullanılır.

Farkı: Hanbelî mezhebi, diğer üç mezhepten daha sıkı bir hadis rivayeti ve doğruluğu anlayışına sahiptir ve hadislerin sağlam bir isnad (zincir) ile aktarılmasına özen gösterir.

2. Fıkhî Yorumlama ve İçtihat Anlayışı

Hanefi Mezhebi: Hanefi mezhebi, içtihat ve kıyası yoğun olarak kullanarak hukuki meselelerde esneklik sağlar. Bu mezhep, geniş bir içtihat alanı bırakır ve yeni durumlar karşısında pratik çözümler arar.

Şafiî Mezhebi: Şafiî mezhebi, fıkıh usulü konusunda sistematik bir yaklaşım benimsemiştir ve hadislerin doğruluğu konusunda son derece titizdir. İçtihat daha dar çerçevededir; çoğunlukla Kur’an ve Sünnetten doğrudan hüküm çıkarılması ön plandadır.

Malikî Mezhebi: Malikî mezhebi, Medine amelini esas alarak hukuki meseleleri çözmeye çalışır. Bu, özellikle peygamber dönemine en yakın toplumun uygulamalarına dayandığı için pratik çözümler sunar.

Hanbelî Mezhebi: Hanbelî mezhebi, hadislerin sıhhatini en önemli kriter olarak kabul eder. Yalnızca sahih hadisler kabul edilir ve buna dayanarak içtihat yapılır. İçtihat, genellikle Sünnetin bir parçası olan hadislerin ışığında yapılır.

3. Sosyal ve Pratik Uygulamalar

Hanefi Mezhebi: Hanefi mezhebi, daha çok toplumsal ve pratik bir yaklaşımı benimser. Özellikle ictihad (bağımsız düşünme) ve kıyas metodlarını kullanarak zamanın ve toplumun ihtiyaçlarına göre esnek çözümler sunar.

Şafiî Mezhebi: Şafiî mezhebi, daha katı kurallara dayanarak belirli bir disiplin içinde hukukî meseleleri çözer. Hukukun dayanağı her zaman açıkça belirlenmiş metinlerdir.

Malikî Mezhebi: Malikî mezhebi, özellikle Medinedeki halkın uygulamalarına dayanarak sosyal yaşamla uyumlu bir fıkıh anlayışı geliştirir. Medine’nin ilk Müslüman toplumunun uygulamaları, bu mezhebin temelidir.

Hanbelî Mezhebi: Hanbelî mezhebi, hadislere sıkı sıkıya bağlı kalır ve şeriatın katı yorumlanmasında titizlik gösterir. Sosyal yaşamda da genellikle Sünnetin en saf hali uygulanır.

4. Fıkhî Meselelerde Öne Çıkan Farklar

Namazda Eller: Hanefi mezhebinde, namazda eller göğüs hizasında bağlanır, Şafiî mezhebinde ise eller göbek hizasında bağlanır.

Sadaka ve Zekât: Malikî mezhebinde zekâtın bazı türleri ve sadaka vermekle ilgili farklı yorumlar bulunmaktadır. Hanefi mezhebi ise daha çok nisa (kadınların) hakkını koruma adına farklılıklar gösterir.

Cemaatle Namazda Farklar: Hanbelî mezhebi, namazda cemaatin imamın arkasında bulunmasını, farklı şekildeki sıralamalarda daha sıkı bir şekilde kontrol eder.

Sonuç

İmam Şafiî ve İmam Ahmed bin Hanbel: Fıkıh İlminin Temsilcileri

İslam hukukunun (fıkıh) gelişiminde önemli katkılar sağlayan birçok âlim bulunmaktadır. Bu âlimler, farklı metodolojilerle İslam toplumunun hukuki ve dini meselelerine ışık tutmuşlardır. Bu bağlamda İmam Şafiî ve İmam Ahmed bin Hanbel gibi şahsiyetler, İslam fıkhının şekillenmesinde kritik bir rol oynamış ve günümüze kadar ulaşan önemli hukuk sistemlerinin temel taşlarını atmışlardır. İmam Şafiî’nin fıkıh usulünü kurma noktasındaki katkıları, “er-Risale” adlı eseri ile çok büyük bir öneme sahiptir. Aynı şekilde, İmam Ahmed bin Hanbel’in rivayet temelli fıkıh yaklaşımı ve “Müsned” adlı eseri de İslam fıkhının gelişiminde büyük bir iz bırakmıştır.

1. İmam Şafiî: Usul-i Fıkhın Mimarı

Hayatı ve Metodolojisi

İmam Şafiî (767–820), Mekkeli olup genç yaşta geniş bir ilmi çevreye sahip olmuş ve önce Medine’ye ardından Bağdat’a yerleşmiştir. Şafiî, çok yönlü bir âlim olarak tanınmış ve özellikle usul-i fıkh (fıkıh usulü) alanındaki katkıları ile tanınmıştır. İmam Şafiî, İslam fıkhında yerleşmiş olan kıyas (benzetme yoluyla hüküm çıkarma) ve içtihat gibi yöntemleri sistematize etmiş ve İslam hukukunun daha tutarlı bir hale gelmesini sağlamıştır.

“er-Risale” ve Fıkıh Usulüne Katkıları

İmam Şafiî, “er-Risale” adlı eseri ile fıkıh usulünü derinlemesine işlemeye başlamıştır. Bu eser, fıkhın dayanakları ve hüküm çıkarma yöntemleri üzerine yazılmış ilk sistematik çalışmadır.

Fıkıh Usulü: İmam Şafiî, Kur’an, hadis, icma (toplu görüş) ve kıyas olmak üzere dört temel kaynağa dayalı bir sistem geliştirmiştir. Bu usul, daha sonra Şafiî mezhebinin temelini oluşturmuştur.

İcmâ ve Kıyas: Şafiî, hadislerin doğru anlaşılabilmesi için metin eleştirisini (tercih etme) önemsemiş ve kıyas metodunu da aktif bir şekilde kullanmıştır. Bu metodoloji, sadece hadislerin değil, aynı zamanda akıl yoluyla da hüküm çıkarmayı içerir.

Fıkıh İcmâsı: İmam Şafiî, yalnızca müctehidlerin görüş birliğini esas almakla kalmamış, aynı zamanda halk arasında da bir görüş birliği oluşturmaya çalışmıştır.

2. İmam Ahmed bin Hanbel: Rivayet Temelli Fıkıh Yaklaşımı

Hayatı ve Metodolojisi

İmam Ahmed bin Hanbel (780–855), Hanbelî mezhebinin kurucusu olarak tanınır ve özellikle hadislerin sıhhatini sorgulama noktasındaki titizliğiyle ünlüdür. İmam Ahmed, fıkıhta daha çok rivayet temelli bir yaklaşım benimsemiş, hadislerin doğruluğu üzerinde yoğunlaşmıştır. Ayrıca, İmam Ahmed’in fıkhı, genellikle Kur’an ve hadis gibi doğrudan kaynaklardan hareketle hüküm çıkarmaya dayanır.

“Müsned” Eseri

İmam Ahmed bin Hanbel’in en önemli eseri “Müsned” adlı hadis derlemesidir. Bu eser, hadislerin sağlam bir isnad (zincir) ile toplanarak doğru bir şekilde aktarılmasını amaçlar.

Müsned Eserinin İçeriği:

Müsned, ahadis (hadisler) hakkında sıhhat derecelerine göre yapılan en kapsamlı derlemelerden biridir.

İmam Ahmed, bu eserinde her sahabe adına topladığı hadisleri sıralamıştır.

Eserin dikkat çekici özelliği, hadislere sırasıyla değil, her sahabenin adına göre düzenlenmesidir. Bu düzenleme, rivayet temelli bir fıkıh yaklaşımını benimseyen İmam Ahmed’in metodolojisini yansıtır.

Rivayet ve Metodoloji:

İmam Ahmed’in fıkhı, hadisleri doğrudan bir kaynak olarak kabul etme esasına dayanır. Onun yaklaşımında hadislerin rivayet zinciri (isnad) büyük bir öneme sahiptir.

İmam Ahmed, hadislerin sahihliğini ve güvenilirliğini özellikle vurgulamış, sadece sağlam isnadlarla aktarılan rivayetlere dayanarak hüküm vermiştir.

Hanbelî Mezhebinin Temelleri

İmam Ahmed, Hanbelî mezhebinin temelini atarken, İslam hukuku ile ilgili hüküm verme noktasında, sadece Kur’an ve hadis kaynaklarını esas almayı savunmuştur. O, hadislerin ne kadar doğru aktarıldığına ve bunların sahihliğine büyük bir özen göstermiştir. Hanbelî mezhebi, özellikle hadislerin uygulanmasında ve rivayetlerin doğru bir şekilde analiz edilmesinde titizliği ile bilinir.

Fıkıh İlminin Gelişimine Katkıları

İmam Şafiî ve İmam Ahmed bin Hanbel, farklı yaklaşımları ile İslam fıkhını şekillendiren önemli şahsiyetlerdir. Her biri, kendi metotları ve eserleriyle fıkıh ilmine katkıda bulunmuş ve İslam hukuku tarihinde derin etkiler bırakmıştır.

İmam Şafiî, “er-Risale” adlı eseriyle, fıkıh usulünü sistematik bir hale getirerek, İslam hukukunun daha anlaşılır ve uygulanabilir olmasını sağlamıştır. Şafiî’nin geliştirdiği usul-i fıkh, hâlâ günümüz İslam hukukunda temel bir referans kaynağıdır.

İmam Ahmed bin Hanbel ise hadislerin rivayet temelli bir yaklaşımla incelenmesi gerektiğini savunmuş ve “Müsned” adlı eseriyle, hadislerin doğruluğunu ön planda tutarak İslam hukukunun sağlam bir temele dayanmasını sağlamıştır. Hanbelî mezhebi, özellikle hadislerin doğru bir şekilde aktarılması ve uygulanması konusunda çok dikkatli olmuştur.

Sonuç

1. Pişmanlık ve İtiraf

Cehennem ehli, dünyadaki kötü amellerini itiraf eder ve pişmanlıklarını dile getirir:

“Ey Rabbimiz! Biz gördük ve işittik; şimdi bizi (dünyaya) geri gönder ki, salih bir amel işleyelim. Artık kesin olarak inanıyoruz.”
(Secde, 32:12)

“Ah! Keşke dünyada (Allah’a) itaat etmiş olsaydık!”
(Ahzab, 33:66)

“Keşke toprak olsaydım!”
(Nebe, 78:40)

2. Bağışlanma ve Çıkış Talebi

Cehennemlikler, azabın hafifletilmesini veya oradan çıkarılmayı isterler:

“Ey Rabbimiz! Azabımızı bir gün olsun hafiflet!”
(Müminun, 23:107)

“Rabbimiz! Bizi buradan çıkar, salih bir amel işleyelim. Daha önce yaptıklarımızı yapmayalım.”
(Fatır, 35:37)

“Ey Malik (cehennem bekçisi)! Rabbin bize ölüm versin (ve bu azap sona ersin).”
(Zuhruf, 43:77)

3. Birbirlerini Suçlamaları

Cehennem ehli, azap içinde birbirlerini suçlar ve dünyada kendilerini saptıranlardan şikâyet eder:

“Rabbimiz! İşte bizi saptıranları (liderlerimizi ve büyüklerimizi) ateşe at! Onlara azabı kat kat artır!”
(Ahzab, 33:67-68)

“Siz bizi aldatıp (haktan) çevirdiniz.” Onlar da şöyle der: “Hayır, siz inanmazdınız!”
(Saffat, 37:27-29)

4. Meleklerle ve Cennetliklerle Konuşmaları

Cehennemlikler, cennet ehline seslenerek onların nimetlerinden faydalanmayı isterler:

“Suyunuzdan ya da Allah’ın size verdiği nimetlerden biraz da bize akıtın.”
(Araf, 7:50)
Cennetlikler ise şu cevabı verirler:
“Allah bunları inkârcılara haram kılmıştır.” (Araf, 7:51)

5. Şeytanla Konuşmaları

Cehennemlikler, kendilerini saptırdığı için şeytanı suçlar:

“Bize düşmanlık eden ve bizi saptıran şeytan, cezasını çeksin!”
(Fussilet, 41:29)
Şeytan ise şu cevabı verir:

“Benim sizin üzerinizde bir gücüm yoktu; sadece sizi çağırdım, siz de bana uydunuz. O halde beni kınamayın, kendinizi kınayın.”
(İbrahim, 14:22)

6. Azabı Kabullenme ve Çaresizlik

Cehennemlikler, kendilerini bekleyen azabı kabullenir ama bu onlara bir fayda sağlamaz:

“Duyurulana (azap haberine) ister katlanın, ister katlanmayın, sizin için birdir. Yaptıklarınızın cezasını ancak çekeceksiniz.”
(Tur, 52:16)

7. Allah’a Karşı Kötü Düşüncelerinin İtirafı

Cehennem ehli, dünyada Allah’a ve peygamberlere inanmamanın sonuçlarını kabul eder:

“Eğer dinlemiş veya düşünmüş olsaydık, bu çılgın ateşin halkı arasında bulunmazdık.”
(Mülk, 67:10)

1. Allah’a Hamd ve Şükürleri

Cennet ehli, kendilerini cennete kavuşturan ve azaptan koruyan Allah’a hamd eder:

“Hamdolsun, bizi hidayete erdiren Allah’a! Eğer Allah bize hidayet etmeseydi, biz kendiliğimizden doğru yolu bulamazdık. Şüphesiz Rabbimizin peygamberleri gerçeği getirmiştir.”
(Araf, 7:43)

“Hamdolsun, bizden üzüntüyü gideren Allah’a! Şüphesiz Rabbimiz bağışlayıcıdır, şükrün karşılığını bol bol verendir. Lütfuyla bizi durulacak yurda (cennete) yerleştirdi. Orada bize ne bir yorgunluk dokunur, ne de bir usanç gelir.”
(Fatır, 35:34-35)

2. Cennet Nimetlerinden Duydukları Memnuniyet

Cennet ehli, nimetlerden memnuniyetlerini dile getirir:

“Bu, bize vaat edilen şeydir; gerçekten Rabbimizin vaadi doğru çıktı.”
(Zümer, 39:74)

“Yaptıklarımıza karşılık Rabbimizin bize lütfettiği cennet budur.”
(Tur, 52:17-19)

3. Cennetliklerin Selamlaşmaları

Cennet ehli arasında sevgi ve barış dolu bir ortam vardır:

“Cennettekilerin selamlaşmaları: ‘Selam olsun size!’ şeklinde olacaktır.”
(Yunus, 10:10)

“Melekler onlara şöyle diyecek: ‘Selam olsun size! Yaptıklarınıza karşılık girin cennete.’”
(Nahl, 16:32)

4. Allah’a Olan Minnet ve Dua

Cennet ehli, Allah’a olan bağlılıklarını ve minnetlerini ifade eder:

“Onların duaları orada: ‘Allah’ım, Seni tesbih ederiz!’ olacaktır. Orada selamlaşmaları: ‘Selam.’ Dualarının sonu ise: ‘Âlemlerin Rabbi olan Allah’a hamdolsun.’”
(Yunus, 10:10)

5. Dünya Hayatını Hatırlayarak Şükretmeleri

Cennet ehli, dünyadaki korkularından kurtulduklarını ve mükâfata eriştiklerini dile getirir:

“Biz, dünyada iken ailemiz arasında Allah’tan korkardık. Şimdi Allah bize lütufta bulundu ve bizi kavurucu azaptan korudu.”
(Tur, 52:26-27)

“Şüphesiz biz daha önce Rabbimize yalvarıyorduk. Çünkü O, iyilik eden ve çok merhametlidir.”
(Tur, 52:28)

6. Sevinçle Söyledikleri Sözler

Cennet ehli, Allah’ın kendilerine verdiği nimetlerden dolayı mutluluklarını ifade eder:

“Artık (ey cennetlikler), geçmiş günlerde yapmış olduğunuz (güzel) işler sebebiyle afiyetle yiyin, için.”
(Hakka, 69:24)