​Bu beyitler, Divan Edebiyatı’nın zenginliğini ve derinliğini yansıtan, farklı şairlere (Vehbî, Ârifî, Fuzûlî, Keçecizâde İzzet Molla) ait, önemli mesajlar ihtiva eden nadide eserlerdir.

​Berceste Beyitlerin Işığında: İnsanın Özü, Aşkın Hâli ve Hayatın Hikmeti

​1. Vehbî’den İnsan ve Şeytan Tezadı

​Beyit Metni (Orijinal Osmanlıca ve Latin Harfli Transkripsiyon):
​بريريني سومه ينك كندي اوزون بيلهمينك
آدمه باش كمينك اسميني شيطان اوقورز
​Müfte‘ilün Müfte‘ilün Müfte‘ilün Müfte‘ilün
Birbirini sevmeyenin kendi özün bilmeyenin
Âdem’e baş eğmeyenin ismini şeytân okuruz
​Açıklama ve İzah:
​Bu beyit, insan olmanın en temel erdemlerini ve ahlaki sorumluluklarını sert bir dille ortaya koyuyor. Şair Vehbî (veya Neş’et’e de atfedilebilir), üç temel hatayı sıralayarak bunların bir araya geldiği kişiyi mecazi olarak şeytan diye adlandırıyor:
• ​Birbirini sevmeyen: Toplumsal uyumun ve insaniyetin temeli olan muhabbetten (sevgiden) yoksunluk.
• ​Kendi özünü bilmeyen: Nefs-i emmâreyi (kötülüğü emreden nefs) terbiye edememiş, irfan sahibi olamamış, yani hikmet ve manevi anlamda kendi gerçekliğini ve yaratılış gayesini idrak edememiş kişi. “Kendini bilen Rabb’ini bilir” düsturunun tersi.
• ​Âdem’e baş eğmeyen: Burada Âdem (Hz. Âdem) figürü, hem insanlığın özünü hem de İslami ve tasavvufi açıdan hilafet (Allah’ın yeryüzündeki temsilciliği) makamını simgeler. “Baş eğmemek,” kibir ve itaatsizliği, yani İblis’in (Şeytan) ilk hatasını temsil eder.
​Vehbî, sevgi, özbilinç ve tevazu/itaat gibi insani değerlerden uzaklaşanların, ismen insan olsa bile ruhen şeytanın izini takip ettiğini vurgular. Bu, bireysel ahlakın toplumsal huzur ve manevi yükseliş için ne denli elzem olduğunu gösteren güçlü bir hikmet dersidir.

​2. Ârifî’den Gönül ve Vuslat Hasreti

​Beyit Metni (Orijinal Osmanlıca ve Latin Harfli Transkripsiyon):
​خاطركدن چيقماسين لطف ايت همان مهجور اولان
اولماسين باري كوكلدن دور كوزدن دور اولان
​Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilün
Hâtırından çıkmasın lutf et hemân mehcûr olan
Olmasın bârî gönülden dür dür olan gözden dür olan
​Açıklama ve İzah:
​Şair Ârifî, bu beyitte aşkın acı ama derin bir yönünü, ayrılığı (hicran) işliyor. Beyit, sevgiliye (sevgili ister beşeri ister ilahi olsun) bir yakarış ve ricadır:
• ​”Hâtırından çıkmasın lutf et hemân mehcûr olan”: Lütfet, hemen ayrı düşmüş, uzakta kalmış olanı (yani beni) aklından, hatırından çıkarma. Şair, fiziksel ayrılığa razı olduğunu ancak manevi bir unutuluşa dayanamayacağını belirtiyor.
• ​”Olmasın bârî gönülden dür dür olan gözden dür olan”: Bari gözden ırak (fiziken uzakta) olan, gönülden de ırak (manen unutulmuş) olmasın.
​Bu söz, “Gözden ırak olan gönülden de ırak olur” şeklindeki yaygın atasözünün edebiyat ve aşk açısından tam tersini talep eden, ona meydan okuyan bir ifadedir. Ârifî, gerçek aşkın, fiziki mesafelere yenik düşmeyeceğini, asıl vuslatın gönülde sürdüğünü ve sevgiliye duyulan bağlılığın bir lütuf olarak unutulmamasını dilediğini gösterir. Bu, kalıcılığı ve vefayı merkeze alan bir edebi derstir.

​3. Fuzûlî’den Fakirlik ve İhtişamın Sınırları

​Beyit Metni (Orijinal Osmanlıca ve Latin Harfli Transkripsiyon):
​حقير باقما بكا كيمسه دن صيكينمه كم
فقير پادشه آسا كداي محتشم
​Mefâ‘îlün Fe‘ilâtün Mefâ‘îlün Fe‘ilün
Hakîr bakma bana kimseden sığınma kemem
Fakîr-i pâdişeh-âsâ gedâyı muhteşemem
​Açıklama ve İzah:
​Büyük şair Fuzûlî’ye ait bu beyit, benlik ve değer yargıları üzerine derin bir tezatı ihtiva eder. Şair, okuyucusuna veya muhatabına seslenerek, tevazu ile onurun ilginç bir sentezini sunar:
• ​”Hakîr bakma bana kimseden sığınma kemem”: Bana hor görme, küçük görme (hakîr bakma) ve kimseden sığınmam gereken kötü (kem) bir şey değilim. Bu, şairin kendi değeri ve onuruna sahip çıkışıdır.
• ​”Fakîr-i pâdişeh-âsâ gedâyı muhteşemem”: Ben, padişah gibi (pâdişeh-âsâ) bir fakir ve ihtişamlı (muhteşem) bir dilenciyim (gedâ).
​Fuzûlî, burada mistik ve hikmetli bir duruş sergiler. Maddi açıdan fakir veya bir dilenci (gedâ) olabilir; ancak bu fakirlik ve dilencilik, onu sıradanlaştırmaz. O, aşkın (ilahi aşkın) yüceliği sayesinde bir padişahın ihtişamına sahiptir. Dış görünüşünün aldatıcılığına dikkat çekerek, asıl zenginliğin kalpteki manevi değerler olduğunu vurgular. Bu, riyayı ve yüzeysel bakışı reddeden, özdeğerin ne olduğunu sorgulatan bir ibret dersidir.

​4. Keçecizâde İzzet Molla’dan Aşkın Cömertliği

​Beyit Metni (Orijinal Osmanlıca ve Latin Harfli Transkripsiyon):
​نقود اشكنى چشمم عجب مى ايتسه سبيل
عزيز اولور او كيشى آقجه سين ايدرسه رذيل
​Mefâ‘îlün Fe‘ilâtün Mefâ‘îlün Fe‘ilün
Nukûd-ı eşkini çeşmim aceb mi etse sebîl
Azîz olur o kişi akçesin ederse rezîl
​Açıklama ve İzah:
​Keçecizâde İzzet Molla, bu beyitte aşkın ve cömertliğin edebi bir karşılaştırmasını yapar. Beyit, gözyaşlarının maddi değerden daha kıymetli bir servet olarak görülmesini sağlar:
• ​”Nukûd-ı eşkini çeşmim aceb mi etse sebîl”: Gözümün, gözyaşı paralarını (nukûd-ı eşk, yani gözyaşlarını para gibi düşünerek) sebîl etmesi, yani karşılıksız ve bol bol dağıtması şaşırtıcı mıdır (aceb mi)? Aşık, gözyaşını bir hazine gibi görür ve onu hesapsızca döker.
• ​”Azîz olur o kişi akçesin ederse rezîl”: O kişi ki, parasını (akçe) değersiz (rezîl) eder, yani bol bol dağıtırsa yüce (azîz) olur.
​Buradaki hikmet şudur: Nasıl ki bir insan malını, parasını cömertçe harcadığında toplum içinde saygınlık kazanır (azîz olur); aynı şekilde aşık da gözyaşlarını (aşkın kıymetli alametini) hesapsızca ve karşılık beklemeden akıttığında, aşkın manevi dünyasında yücelir. Aşkın maddi karşılık beklemez cömertliğini, manevi yücelişin anahtarı olarak sunan, düşündürücü bir karşılaştırmadır.

​5. Vehbî’den Sonsuz Aşk ve Cemal Sırrı

​Beyit Metni (Orijinal Osmanlıca ve Latin Harfli Transkripsiyon):
​وهبيا مست ازلى بز سوزز هر كوزلى
آنده كوروب لم يزلى اسمي جانان اوقورز
​Müfte‘ilün Müfte‘ilün Müfte‘ilün Müfte‘ilün
Vehbîyâ mest-i ezelî biz severiz her güzeli
Anda görüp lem yezel’i ismini cânân okuruz
​Açıklama ve İzah:
​Şair Vehbî, burada doğrudan tasavvufi bir temayı, yani ilahi aşkı ve cemali ele alır.
• ​”Vehbîyâ mest-i ezelî biz severiz her güzeli”: Ey Vehbî! Biz ezelden sarhoş (mest-i ezelî) olanlarız ve her güzeli severiz. “Ezel sarhoşluğu,” ruhların yaratılışın başlangıcında Allah’ın tecellisine şahit olup O’nun aşkıyla coşmasını ifade eder. “Her güzeli sevmek,” ise yaratılmıştaki her güzelliğin Allah’ın güzelliğinden bir yansıma olduğunu bilmek demektir.
• ​”Anda görüp lem yezel’i ismini cânân okuruz”: O güzellerde “Lem Yezel”i (ezeli ve ebedi olan, daima var olanı, yani Allah’ı) görüp, ismini “Cânân” (canların canı, sevgili) diye okuruz/çağırırız.
​Bu beyit, Vahdet-i Vücud (Varlığın Birliği) düşüncesinin edebi bir ifadesidir. Şair, tüm kâinattaki güzelliklerin (beşeri güzellikler dahil) birer ayna olduğunu ve bu aynalara bakarak mutlak güzelliğin kaynağı olan Allah’ın tecellisini gördüğünü dile getirir. Bu, en yüksek seviyede bir idrak ve aşk halidir.

​Makale Özeti
​Bu beş berceste beyit, Divan Edebiyatı’nın dört farklı şairinin kaleminden çıkan, İnsanın Özü, Aşkın Halleri ve Manevi Zenginlik temalarını işleyen bir manzume oluşturur.
​Vehbî’nin ilk beyti (1. Beyit), sevgi, özbilinç ve tevazu üçgeninde insanlığın ahlaki temellerini sorgular; bu erdemlerden yoksun olanı şeytanın izinden giden olarak niteler. Bu, bireysel erdemin toplum ve maneviyat için hayati önem taşıdığının bir işaretidir. Ârifî’nin yakarışı (2. Beyit), fiziki ayrılığa rağmen gönül bağının sürmesi gerektiğini vurgulayarak, aşkın mesafeler üstü vefasını yüceltir.
​Fuzûlî (3. Beyit) ve Keçecizâde İzzet Molla (4. Beyit), maddi ve manevi zenginlikleri çarpıcı tezatlarla karşılaştırır. Fuzûlî, dışarıdan dilenci (fakir) görünse de, ruhen padişahlar gibi ihtişamlı (muhteşem) olduğunu ilan ederek, özdeğeri ve manevi gururu ön plana çıkarır. İzzet Molla ise, gözyaşını karşılıksız dağıtılan bir hazineye benzeterek, gerçek cömertliğin ve aşkın yüceliğinin maddi hesaplarla ölçülemeyeceğini gösterir.
​Son olarak, Vehbî’nin ikinci beyti (5. Beyit) tüm bu temaları birleştirir ve Vahdet-i Vücud düşüncesini taşır. Şair, ezelden gelen ilahi bir sarhoşlukla her güzeli sevdiğini, çünkü her güzellikte ezeli ve ebedi olanın (Allah’ın) yansımasını gördüğünü ifade eder.
​Bu beyitler bütünü, insana iki temel ders verir:
• ​Dışa Değil, Öze Bak: Asıl değer, sahip olunanlarda değil; kalpteki sevgi, özbilinç ve manevi duruştadır. Bir dilenci, bir padişah kadar muhteşem olabilir.
• ​Aşkın Sonsuzluğu: Gerçek aşk, ayrılığa ve maddiyata yenik düşmez; o, tüm varlıkta tecelli eden mutlak güzele ulaşmanın en kısa yoludur. İnsanın kendini bilmesi ve başkasını sevmesi, aslında o mutlak güzeli idrak etmenin ilk adımlarıdır.
​Bu edebi miras, okuyucuyu hem kendi nefsini sorgulamaya hem de kâinatın yüzeyindeki geçici güzelliklerin ötesindeki ezeli hikmeti aramaya davet eden, düşündürücü bir ibretler toplamıdır.

​İrfan Yolu: Aşkın Sırları, İtibarın Kaynağı ve Gönül Âleminin Hakikatleri

​Divan şiirinin “berceste beyitleri,” sadece estetik birer manzume değil, aynı zamanda asırlar süren bir irfan ve tecrübenin süzülmüş özüdür. Her biri, insanın varoluş amacını, aşkın mertebelerini, dünyanın geçiciliğini ve hakikate ulaşmanın yollarını fısıldayan birer hikmet pınarıdır. Bu makale, sunulan beyitler, kendi teması içinde genişçe ele alarak, bu kadim sözlerin sunduğu düşündürücü ve ibretli dersleri ortaya koymaktadır.

​Beyit 1: İlim Yükünü Bırakmak
​İktibas:
Hîn me-keş bâr-ı hevâ ân bâr-ı ilm
Tâ bebînî der-derûn anbâr-ı ilm
(Hz. Mevlânâ)
​İzah ve Açıklama:
Bu hikmetli beyit, ilmin hakikatine dair derin bir görüş sunar. Mevlânâ, bilgi yükünü (bâr-ı ilm) hevâ ve heves uğruna taşımamayı öğütler. Yani ilim, şöhret, kibir veya dünyevi çıkarlar için bir araç olarak kullanılmamalıdır. Dışarıdan öğrenilen ve nefse hizmet eden ilim, sadece bir yüktür. Eğer bu yük atılırsa, kişi kendi derûnunda (içinde) gizli olan ilim ambarını (anbâr-ı ilm) görebilir. Bu, ilm-i ledün (ilahi, doğrudan gelen bilgi) olarak bilinen hakiki ilme ulaşmanın, nefsi terbiye etmekten geçtiğini vurgulayan önemli bir edebi derstir.
​Beyit 2: Kader ve Rıza
​İktibas:
Çün zûd nîşte bûd Hak firkat-i mâ
Ez-behr-i çi bûd ceng u ân vehşet-i mâ?
Ger bed bûdem berestî ez-zehmet-i mâ
Ver nîk bûdem yâd konî sohbet-i mâ
(Hz. Mevlânâ)
​İzah ve Açıklama:
Bu beyitte Mevlânâ, kader ve ilahi takdir konusunu ele alır ve Hakk’a yönelerek bir sorgulama yapar. Mademki Hak, ayrılığımızı erken yazdı (takdir etti), o halde çekilen bunca savaş ve kargaşa niye? Bu firkat (ayrılık) acısı niye? Eğer âşık kötü ise, Sevgili (Hak), ondan kurtulduğu için sevinmeli, yok eğer iyi ise, sohbetini daima yâd etmelidir. Bu sorgulama, ilahi takdire karşı bir isyan değil, aksine rıza halini pekiştiren, “madem her şey takdir edilmiş, acı çekmek yerine neden bu durumu sükûnetle kabul etmiyoruz?” sorusunu sorduran derin bir düşündürücü beyittir.

​3. Usûlî: Derdin Ehl-i Olmak
​Beyit ve Açıklaması
​İktibas:
Ehl-i derd ol ehl-i derd ol ehl-i derd ol ehl-i derd
Ey Usûlî’den su’âl edip tesellâ isteyen
(Usûlî)
​İzah ve Açıklama:
Usûlî, kendisine teselli arayışıyla soru soran birine hitap eder ve beklenmedik bir cevap verir: Teselli, dertten kurtulmak değil, derdin ehli olmaktır. Dört kez tekrarlanan “Ehl-i derd ol” emri, şairin bu konuya verdiği önemi gösteren çarpıcı bir edebi tekrardır. Tasavvufi bağlamda dert, ilahi aşkın veya hakikat arayışının getirdiği manevi ıstıraptır. Bu ıstırap, kişiyi olgunlaştıran ve Hakk’a yaklaştıran bir lütuftur. Teselli, dertten kaçmakla değil, o derdi sahiplenmek, ona yoldaş olmak ve onunla yaşamayı öğrenmekle bulunur. Bu, hayatın zorluklarına karşı duruşumuzu sorgulatan düşündürücü bir yaklaşımdır.

​4. Sâ’ib-i Tebrîzî: Düşüncesiz Terk

​Beyit ve Açıklaması
​İktibas:
Hiç kârî bi-te’emmül gerçi Sâ’ib hûb nîst
Bi-te’emmül âstîn-efşânden ez-dünyâ hoşest
(Sâ’ib-i Tebrîzî)
​İzah ve Açıklama:
Sâ’ib-i Tebrîzî, bir işi düşüncesizce (bi-te’emmül) yapmanın güzel olmadığını kabul eder. Ancak bu genel kuralın bir istisnası vardır: Dünyadan el etek çekmek (âstîn-efşânden ez-dünyâ), yani dünyevi işlerden, hırs ve tamahdan uzaklaşmak, düşünülmeksizin (bi-te’emmül) yapıldığı takdirde güzeldir. Bu, kişinin dünya bağlarından kurtulmasının, rasyonel hesaplara, “ne kazanırım, ne kaybederim” gibi düşüncelere feda edilemeyecek kadar değerli bir eylem olduğunu ifade eder. Gerçek teslimiyet ve tecerrüd (dünyadan sıyrılma), tereddütsüz ve anlık bir karar gerektirir. Bu hikmetli beyit, maddiyatın geçiciliği konusunda ibretli bir çağrıdır.

​5. Kenzi: Fakirin Kalbine Dokunmak

​Beyit ve Açıklaması
​İktibas:
Bu meseldir fukarâ kalbine her kim dokuna
Dokunanın sînesi Allâh okuna dokuna
(Kenzi)
​İzah ve Açıklama:
Kenzi’nin bu beyiti, sosyal adaletin ve manevi hassasiyetin önemine dikkat çeker. Fakirlerin kalbini onaran, teselli eden, destekleyen kişiye (her kim dokuna) büyük bir müjde vardır. Bu kişi, bizzat Allah’ın ilgisinin ve lütfunun hedefi haline gelir; sînesi Allâh okuna dokuna (gönlü Allah’ın oklarının, yani ilahi sevgi ve merhametin hedefi olur). Burada “ok”, mecazi olarak hedefe ulaşan bir teveccühü simgeler. Bu, ilahi rızanın, sadece ritüelistik ibadetlerde değil, yoksulun gönlünü hoş etmekte yattığını öğreten, son derece ibretli ve hikmetli bir kuraldır.

​6. Fenî: Alçakgönüllülükte Yükselmek

​Beyit ve Açıklaması
​İktibas:
Bi’t-tezellül hâk-i pây-i pîre yüz sür ma gibi
İ’tilâ-yı kadr ise maksûd eğer Tûbâ gibi
(Fennî)
​İzah ve Açıklama:
Fennî’nin bu beyti, alçakgönüllülük (tezellül) ve manevi yükseliş (i’tilâ) arasındaki paradoksal ilişkiyi açıklar. Eğer amaç, cennetteki yüce bir ağaç olan Tûbâ gibi değerinin yükselmesi (i’tilâ-yı kadr) ise, o zaman tıpkı su gibi (alçakgönüllülük sembolü) pirin ayağının toprağına yüz sürmelisin. Su, daima en alçak noktaya akar. Burada Pîr, mürşidi veya manevi rehberi temsil eder. Gerçek hikmet, alçalmakta gizli olan yükseliştir. Nefsi kırarak tevazu göstermek, dünyevi makam arayışından vazgeçmek, manevi mertebelerin en yücesine ulaşmanın anahtarıdır. Bu, edebi güzelliği olan, derin bir ibret dersidir.

​7. Neccârzâde Rızâ: Sevgilinin Kemal Güzelliği
​Beyit ve Açıklaması
​İktibas:
Gören âşık cemâl-i bâ-kemalin görmeyen âşık
O gül-ruhsâra bi’llâhî Hudâvend-i cihân âşık
(Neccârzâde Rızâ)
​İzah ve Açıklama:
Neccârzâde Rızâ, Sevgili’nin (Hz. Muhammed, ilahi tecelli veya mürşit) cemâlinin (yüzünün/güzelliğinin) kemalini (mükemmelliğini) ele alır. Bu güzellik karşısında, O’nu gören de âşıktır, görmeyen de âşıktır. Sevgili’nin güzelliği öylesine mükemmeldir ki, şair yemin ederek (bi’llâhî) cihanın yaratıcısı olan Allah’ın bile o gül yanaklıya âşık olduğunu söyler. Bu, tecelli eden güzelliğin mutlak kaynağının ilahi olduğunu ve bu güzelliğin tüm varoluşu kendine hayran bıraktığını ifade eden, edebi açıdan mübalağalı ve düşündürücü bir ifadedir.

​Makalenin Özeti

​Bu makale, Fuzûlî, Şeyh Gâlib, Hz. Mevlânâ ve diğer büyük şairlerin berceste beyitleri aracılığıyla aşk, itibar, kader, dostluk ve manevî terbiye gibi evrensel temaları incelemiştir. Fuzûlî, aşkın kemâlini benlikten geçme olarak tanımlarken; Şeyh Gâlib, itibarın kaynağını bağlılıkta ve kısmetin ise paramparça bir gönülde olduğunu kabul eder. Hz. Mevlânâ, insanları gaflet uykusundan uyanmaya ve hevâdan arınmış ilme yönelmeye çağırır; kaderi ise rıza ile kabul etmeyi öğütler. Usûlî, tesellinin dertten kaçmak yerine, derdin ehli olmakla bulunacağını söyler. Lâedrî, uygun bir dostun yokluğunun tüm ömrü zayi edeceğini vurgularken; Mezâkî, feleğin lütfunun gecikmiş olmasının dünyevi heveslerin boşluğunu gösterdiğini anlatır. Nâ’ilî, vuslatın değerinin çekilen sıkıntıya değeceğini belirtir. Son olarak Kenzi ve Fennî, fakir gönlü onarmanın ilahi teveccühü celb ettiğini ve gerçek yükselişin alçakgönüllülükten geçtiğini ifade ederler. Bu beyitler, yüzyıllar ötesinden günümüze ulaşan, insana hayatın anlamını, zorluklarını ve manevi yolculuğun inceliklerini sorgulatan, derin hikmetler ve ibretler barındırmaktadır.

​İrfan Meclisinden Yansıyan Hikmetler: Sevgi, İtibar ve İmtihan

​İnsanlık tarihi boyunca edebiyat, en derin duyguların ve en ince düşüncelerin aktarıldığı kadim bir yol olmuştur. Özellikle Divan şiirinin “berceste beyitleri”, yüzyıllar ötesinden günümüze süzülen birer hikmet pınarıdır. Fuzûlî’den Şeyh Gâlib’e, Lâedrî’den Hazreti Mevlânâ’ya uzanan bu edebi yolculukta, aşkın kemâli, dostluğun kıymeti, feleğin cilvesi ve ilahi bilgiye ulaşmanın sırları işlenir. Bu makalede, seçilmiş beyitlerin derin anlamlarını, tarihi ve edebi bağlamlarını ayrı ayrı ele alarak, onlardan alacağımız ibretleri ve düşündürücü hakikatleri ortaya koyacağız.

​1. Fuzûlî: Canı Cânâna Vermenin Kemâli
​Beyit ve Açıklaması

​Orijinal Metin:
Cânını cânâna vermekdir kemâli âşıkın
Vermeyen cân i’tirâf etmek gerek noksânına
(Fuzûlî)
​Anlamı: Bir âşık için tam (kemâl) nokta, (maddî varlığı olan) canını cananına verebilmek, yani (benliğinden) vazgeçmektir. Canından vazgeçemeyen kişi, kendi noksanını itiraf etmelidir.
​İzah ve Açıklama
​Fuzûlî’nin bu beyiti, ilahi aşk (aşk-ı ilahi) ve fenâ (yok olma) kavramlarının temelini oluşturur. Şair, gerçek aşığın tanımını yapar: Gerçek âşık, kendi varlığını, yani canını, uğruna yandığı Cânân’a (Sevgili/Allah) tereddütsüzce sunandır. Bu açıdan “canı vermek,” sadece maddî bir ölüm değil, kişinin kendi benliğinden, nefsinden ve benlik davasından (“ene”sinden) vazgeçmesidir. Tasavvufta bu, “ölmeden önce ölmek” düsturuna uyar.
​Canını sevgilisine feda eden âşık, bu teslimiyetle kemâle erer.
Beytin ikinci mısrası ise bu kemâle eremeyenleri uyarır: Canından, yani benliğinden vazgeçemeyen, dünya lezzetlerine esir olan kişi, bu durumun bir noksanlık olduğunu dürüstçe itiraf etmelidir. Aşk, bencilliği, hırsı ve dünyevi bağlılıkları yakıp kül eden bir ateştir; bu ateşte yanmayı göze alamayan, aşk yolunda tam bir teslimiyet gösteremeyen, aşkta eksik kalmıştır. Fuzûlî, canı, canlar cananı için bağışlamayı tam bir teslimiyet olarak görür.

​2. Şeyh Gâlib: İtibarın Kaynağı ve Aşkın Payı

​Beyitler ve Açıklamaları
​Beyit 1: İtibarın Kaynağı
Orijinal Metin:
Efendimsin cihânda i’tibârım varsa sendendir
Miyân-ı âşıkânda iştihârım varsa sendendir
(Şeyh Gâlib)
​Anlamı: Sen benim efendimsin, bu dünyada eğer bir itibarım varsa, bu senden kaynaklanmaktadır. Âşıkların arasında eğer bir şöhrete sahipsem, bu yine senden kaynaklanmaktadır.
​Beyit 2: Aşkın Payı
Orijinal Metin:
O zamân ki bezm-i cânda bölüşüldü kâle-i kâm
Bize hisse-i mahabbet dil-i pâre pâre düşdü
(Şeyh Gâlib)
​Anlamı: Ruhların yaratıldığı can meclisinde istek kumaşları bölüşüldüğü zaman, bize sevgi hissesi olarak paramparça olmuş bir gönül düştü.

​İzah ve Açıklama
​A. İtibarın Kaynağı
​Şeyh Gâlib, Mevlevîliğin büyük şairlerinden olması hasebiyle, ilk beyitte övgüsünü ve bağlılığını Hazret-i Mevlânâ’ya (ya da ilahi sevgiliye) yöneltir. Bu beyitteki “Efendim” hitabı, onun mürşidi olan Mevlânâ’yı işaret eder. Şair, dünyadaki itibarının (saygınlığının) ve âşıklar meclisindeki iştiharının (şöhretinin) kaynağının tamamen Efendisi’ne olan mensubiyetinden geldiğini söyler. Bu, yalnızca bireysel bir tevazu değil, tasavvuf yolunda itibarın ve şöhretin kişinin kendi varlığına (nefsine) değil, bağlı olduğu yola ve o yolun mürşidine ait olduğu inancıdır. Gerçek itibar, dış dünyadan değil, manevî bağlılıktan gelir.
​B. Aşkın Payı
​İkinci beyit, tasavvufun kilit kavramlarından biri olan Bezm-i Ezel/Bezmi Elest (Ruhlar Meclisi) hadisesine gönderme yapar. Rivayete göre, ruhlar yaratılıp dünyaya gönderilmeden önce Allah’a verdikleri sözün (“Elestü bi-Rabbiküm – Ben sizin Rabbiniz değil miyim?”) meclisidir burası. Bu mecliste, dünyaya ait kâle-i kâm (istek/dilek kumaşları) bölüşülürken, her ruh dünyadaki kısmetini seçmiştir. Şeyh Gâlib, kendi ruhunun payına düşenin ise, zenginlik, şan, şöhret gibi maddi ‘kumaşlar’ yerine, hisse-i mahabbet (sevgi payı) olduğunu söyler. Ancak bu sevgi, kolay elde edilen bir lütuf değil, acı ve ıstırap dolu bir yoldur, bu yüzden gönül ona pâre pâre (paramparça olmuş) düşmüştür. Bu, şairin, aşk acısından paramparça olmuş gönlünü büyük bir rıza ve şükranla kabul edişinin ilanıdır.

​3. Lâedrî: Münasip Dostun Önemi

​Beyit ve Açıklaması
​Orijinal Metin:
Her kimin yokdur cihânda bir münâsib hem-demi
Hem günü zâyi’ geçer hem rüzgârı hem demi
(Lâedrî)
​Anlamı: Bu dünyada uygun bir dostu olmayan kişinin; hem günü, hem ömrü, hem de zamanı boşa gider.
​İzah ve Açıklama
​Lâedrî (şairi bilinmeyen) imzasıyla anılan bu beyit, iyi bir dostun (münasib hem-dem) hayatımızdaki vazgeçilmez yerini vurgular. “Hem-dem” kelimesi, “aynı nefesi paylaşan,” yani ruhen uyumlu, yoldaş anlamına gelir. Beytin temel hikmeti şudur: Eğer kişinin hayatında kendisine uygun, fikren ve ruhen destek olabilecek bir dostu yoksa, o kişinin bütün varlığı, yani günü (geçici zamanı), rüzgârı (talih ya da geçici hali), ve demi (nefesi, yani bütünüyle ömrü) zâyi’ (boşa) geçer.
​Bu, sadece sosyal bir yalnızlık tespiti değil, aynı zamanda manevî bir uyarıdır. İnsan, yaratılış itibarıyla mükemmel bir düzenin parçasıdır. Maneviyatta yol almak için de rehbere ve yol arkadaşına ihtiyaç vardır. Tasavvufi yolda, “sâdık dost” (münasip hem-dem), insanın Hak yolunda ilerlemesini sağlayan, yanlış yollara sapmasını engelleyen, gönlü besleyen önemli bir unsurdur. Münasip dostu bulamayan, doğru yolu bulmakta zorlanır ve ömrünü heva ve heves uğruna harcar.

​4. Mezâkî: Feleğin Tersine Dönüşü

​Beyit ve Açıklaması
​Orijinal Metin:
Sunar bir câm-ı memlû bin tehî peymâneden sonra
Döner vefk-ı murâd üzre felek ammâ neden sonra
(Mezâkî)
​Anlamı: Felek, bin tane boş kadehten sonra bir tane dolu kadeh sunar. Elbette bir gün arzumuz istikametinde döner; ama iş işten geçtikten sonra.
​İzah ve Açıklama
​Mezâkî’nin bu beyiti, hayatın döngüsüne ve feleğin (talihin, zamanın, dünyanın) insanlar üzerindeki etkisine dair derin bir ibret dersi verir. Beyit, insanın çektiği zorlukları ve sabırla beklediği mutluluğun bazen çok geç geldiğini, hatta ‘iş işten geçtikten sonra’ geldiğini anlatır.
​Şair, mutluluğu (dolu kadeh/câm-ı memlû) elde etmeden önce çekilen uzun sıkıntılı süreci “bin tehî peymâneden sonra” (bin boş kadehten sonra) diyerek abartılı bir şekilde vurgular. Felek, yani dünya düzeni, her ne kadar bazen insanın murâdı (arzusu) vefkinde (doğrultusunda) dönecek olsa da, bu durum çok uzun bir bekleme ve tükenme sürecinin ardından gerçekleşir. Bu, insanın dünya heveslerine gereğinden fazla bağlanmaması gerektiği konusunda düşündürücüdür. Dünya, lütfunu sunsa bile, bunu genellikle kişinin hevesi ve ihtiyacı azaldığı bir zamanda yapar. Bu sebeple, feleğin cilvelerine takılıp kalmamalı, asıl gayeyi (Allah’a yönelme) unutmamalıdır.

​5. Hazreti Mevlânâ: Uyanış ve İlim Ambarı

​Beyitler ve Açıklamaları
​Beyit 1: Uyanışın Önemi
Orijinal Metin:
Ger mî-hâhi bekā vü pîrûz, mehosb
Ez-âteş-i aşk-ı dûst mî-sûz, mehosb
Sad-şeb höftî vü hâsıl-ı ân dîdî
Ez-bahr-i Hudâ imşeb tâ rûz mehosb
(Hz. Mevlânâ)
​Anlamı: Eğer ölümsüz bir hayat ve ebedî saadet istiyorsan, uyuma! Dostun aşk ateşiyle yan-yakıl, uyuma! Yüzlerce gece uyudun ve ne elde ettiğini gördün. Allah aşkına bu gece sabaha kadar uyuma!
​Beyit 2: İlim Yükünü Bırakmak
Orijinal Metin:
Hîn me-keş bâr-ı hevâ ân bâr-ı ilm
Tâ bebînî der-derûn anbâr-ı ilm
(Hz. Mevlânâ)
​Anlamı: Bilgi yükünü, heva ve heves uğruna taşıma ki, içindeki ilim ambarını göresin.
​İzah ve Açıklama
​A. Uyanışın Önemi
​Hazreti Mevlânâ’nın bu coşkulu dörtlüğü, “uyku” metaforu üzerinden insanın gaflet halini eleştirir. Bekā (ebedîlik) ve pîrûz (saadet) isteyen kişiye hitaben, dünyanın gelip geçici zevklerine dalmanın ve gaflet uykusunda olmanın manevi kazanç getirmeyeceğini öğütler. Gerçek varlık ve zafer, Dost’un (Hak/Allah) aşk ateşinde yanıp yakılmakla elde edilir. “Yüzlerce gece uyudun ve ne elde ettiğini gördün” dizesi, ömrün boşa geçirilmiş zamanlarına bir atıftır ve pişmanlık duyulması gereken hali belirtir. Mevlânâ, bu gece (bu an), dünya uykusunu terk edip Hakk aşkı için sabaha dek uyanık kalmaya (uyanışa, zikre, ibadete) çağırır.
​B. İlim Yükünü Bırakmak
​İkinci beyit, bilginin mahiyetine dair önemli bir uyarı ihtiva eder. İlim, eğer hevâ ve heves (nefsin arzuları, kibir, gösteriş) için taşınırsa, kişiye sadece yük olur. Mevlânâ, dış dünyadan edinilen bilgiyi (ilm-i kâl) nefsin arzularından temizlemeyi öğütler. Ancak bu dünyevî yük atılırsa, kişinin derûnunda (içinde), yani kalbinde saklı olan ilm-i ledün (ilahi, doğrudan gelen bilgi) ambarını görmesi mümkün olur. Bu, ilmin gayesinin birikim veya gösteriş değil, kalbin temizlenmesi ve hakikatle buluşma olduğunu düşündürür.

​6. Na’ilî: Beklemeye Değer Kavuşma

​Beyit ve Açıklaması
​Orijinal Metin:
Kadem kadem gece teşrîfi Nâ’îlî o meh-likā
Cihân cihân elem-i intizâra değmez mi
(Nâ’ilî)
​Anlamı: Ey Nâ’ilî! O ay yüzlü sevgilinin, gece, yavaş yavaş gelerek şereflendirmesi, dünyalar dolusu bekleme sıkıntısını çekmeye değmez mi?
​İzah ve Açıklama
​Na’ilî’nin bu beyiti, vuslat (kavuşma) yolundaki intizârın (bekleyişin) kıymetini anlatır. Şair, Sevgili’nin (ilahi sevgili ya da mürşit) teşrifinin (gelmesinin) kadem kadem (adım adım, yavaş yavaş) olmasını dahi büyük bir şeref sayar. Sevgilinin yüzü meh-likā (ay yüzlü) olarak tasvir edilir ki, bu da onun güzelliğinin parlaklığını ve benzersizliğini ifade eder.
​Beyitteki temel soru, büyük bir ödül ile büyük bir çabanın kıyaslamasıdır: Sevgili’nin bu yavaş ve değerli gelişi, karşılığında cihân cihân elem-i intizâr (dünyalar dolusu bekleyiş sıkıntısı/ıstırabı) çekmeye değer midir? Elbette cevabı evettir. Aşk yolunda çekilen her sıkıntı, her bekleyiş, sonunda gerçekleşecek olan vuslatın kıymetini katbekat artırır. Bu, ilahi aşk yolunda sabrın ve tahammülün ne kadar değerli olduğunu gösteren düşündürücü bir örnektir.
​Makale Özeti
​Bu makalede incelenen kadim beyitler, Divan şiirinin temelini oluşturan Aşk, İtibar, Dostluk, Zaman ve İlim gibi evrensel temaları hikmetli bir dille işlemektedir. Fuzûlî, gerçek âşık olmanın şartını benlikten vazgeçme (canı cânâna verme) olarak tanımlar ve teslimiyeti sorgular. Şeyh Gâlib, hem dünyevi hem de manevi itibarın kaynağını Mevlânâ’ya (mürşide/Hak’ka) bağlılıkta görürken, Bezmi Elest’te kendi payına aşk acısı dolu bir gönül düştüğünü şükranla kabul eder. Şairi bilinmeyen (Lâedrî) beyit, doğru ve uygun bir dosta sahip olmamanın, ömrü boşa geçirmek anlamına geldiğini ibretle hatırlatır. Mezâkî, feleğin lütfunu çoğu zaman iş işten geçtikten sonra sunduğunu belirterek, dünya heveslerine bağlanmanın boşluğunu düşündürür. Son olarak Hazreti Mevlânâ, insanın gaflet uykusundan uyanmasını ve hevâdan arınmış ilmin kişinin kalbindeki hakikat ambarını açacağını öğütler. Tüm bu beyitler, insanın kâinattaki yerini, manevi yolculuğunun zorluklarını ve kemâle ermenin sırlarını, edebi bir derinlik ve ahenk içinde sunar.

​I. Beyitlerin İktibas ve İzahı
​Bu bölümde, her bir beyit ve kıt’a, şairinin ismi, transliterasyonu ve kısa açıklamasıyla birlikte kendi konusu içinde ele alınmıştır.
​A. İktidar, Adalet ve Dünya Fâniliği Teması
• ​Nâbî (Beyit 142)
• ​Beyit (Transliterasyon): Top-ı âh-ı inkisâra pâydâr olmaz yine / Kişver-i câhın nice sengîn hisârın görmüşüz
• ​İzah ve Açıklama: Biz, mevki ve makam (câh) memleketinin taştan yapılmış nice kalelerini gördük ki, kırık kalbin (inkisâr) beddua ahının toplarına dayanamamışlardır.
• ​Ziyâ Paşa (Beyit 125)
• ​Beyit (Transliterasyon): Rûy-ı hâki zulm ile pâmâl eden zâlimlerin / Zîr-i hâkin hâleti gelmez mi yâ Rab yâdına
• ​İzah ve Açıklama: Ey Rabbim! Yeryüzünü zulümle perişan eden zalimlerin toprağın altına girdiklerindeki hâli (zîr-i hâkin hâleti) akıllarına hiç gelmez mi acaba?
• ​Lâedrî (Beyit 156)
• ​Beyit (Transliterasyon): Zâlimin rişte-i ikbâlini bir âh keser / Mâni’-i rızk olanın rızkını Allâh keser
• ​İzah ve Açıklama: Zâlimin gelecek ipini (ikbâlini), mazlumun bir âhı keser. Haksız yere bir kimsenin rızkına mâni olanın rızkını da Allah keser.
• ​Bâkî (Beyit 82)
• ​Beyit (Transliterasyon): Yere geçse yeridir ehl-i fazîlet çünki âh / İzz ü câhın hâr ü has deryâ-misâl üstündedir
• ​İzah ve Açıklama: Fazilet ehli insanların dünyevî makam mevkî olarak alt kısımlarda yer alması şaşırtıcı değildir. Denize bakın, ne kadar çöp varsa (hâr ü has) hep üst kısımdadır.
• ​Örfî (Beyit 95)
• ​Beyit (Transliterasyon): Rüzgârın böyle eyyâmından Örfî olma şâd / Keştî-i mihnet-zede-k bahr-i serâb üstündedir
• ​İzah ve Açıklama: Ey Örfî! Gidişatın iyi olmasına, işlerin yolunda gitmesine çok sevinme. Sıkıntıların vurduğu bu gemin, bir hayal denizinin (bahr-i serâb) üstündedir.
• ​Bâkî (Beyit 112)
• ​Beyit (Transliterasyon): Baş eğemez edâniye dünyâ-yı dün için / Allâh’adır tevekkiülümüz i’timâdımız
• ​İzah ve Açıklama: Biz, bu değersiz dünya (dünyâ-yı dün) için aşağılık kimselere (edâniye) boyun eğmeyiz. Bizim tevekkülümüz ve güvenimiz Allah’adır.
​B. Manevi Olgunluk ve Hikmet Teması
• ​Ziyâ Paşa (Beyit 136)
• ​Beyit (Transliterasyon): Âyînesi işdir kişinin lâfa bakılmaz / Şahsın görünür rütbe-i akl-ı eserinde
• ​İzah ve Açıklama: Bir kişinin yeteneğini gösteren şey ne söylediğinden ziyade ne yaptığıdır. Çünkü bir insanın aklının derecesi ancak eseri üzerinde görülür.
• ​Yûnus Emre (Beyit 134)
• ​Beyit (Transliterasyon): Dervîşlik dedikleri hırka ile tâc değil / Gönlün dervîş eyleyen hırkaya muhtâc değil
• ​İzah ve Açıklama: Dervişlik, sadece hırka giymek ve başına taç takmakla olmaz. Gönlünü derviş edebilen kişi, zaten hırkaya muhtaç değildir.
• ​Hz. Mevlânâ (Beyit 135)
• ​Beyit (Transliterasyon): Âsûde kesî ki der-kem u bîşi nîst… Bâ-hîşteneş be-zerre-yî hîşî nîst
• ​İzah ve Açıklama: Azı ve çoğu düşünmeyen, zenginlik ve fakirlik kaydından azade olan kimse, dünyaya da dünya halkının gamına da aldırış etmez. Kendisinden de zerre kadar bir benlik duygusu (hîşî) kalmaz.
• ​Lâedrî (Beyit 139)
• ​Beyit (Transliterasyon): Muhammedün beşerun lâ ke’l-beşer / Bel huve yâkûtün beyne’l-hacer
• ​İzah ve Açıklama: Peygamber Efendimiz ﷺ bir beşerdir; fakat diğer insanlar gibi değildir. Taşların arasında yakut ne ise Allah Rasûlü de insanlar arasında öyledir.
• ​Nef’î (Beyit 118)
• ​Beyit (Transliterasyon): Tûtî-i mu’cize-gûyem ne desem lâf değil / Çarha ile söyleşemem âyînesi sâf değil
• ​İzah ve Açıklama: Mucizevi sözler söyleyen bir papağan gibiyim. Söylediğim şeyler sıradan sözler değil. Ben, bu dönen gökyüzü (Çarh) ile söyleşemem çünkü onun aynası saf (temiz) değil.
• ​Nâ’ilî (Beyit 143)
• ​Beyit (Transliterasyon): Ey Nâ’îlî hamûşi mahz-ı hikmetdir ammâ / Eş’ârı böyle söyler üstâd söyleyince
• ​İzah ve Açıklama: Ey Nâ’îlî! Susmak (hamûşî) hikmetin kaynağıdır, bunu biliyoruz. Fakat üstat (üstâd) şiir söyleyince de böyle güzel söylüyor.
• ​Zârifi (Beyit 124)
• ​Beyit (Transliterasyon): Meşveretsiz kim ki bir iş işleye / Şol nedâmet parmağın çok dişleye
• ​İzah ve Açıklama: Eğer bir kimse istişare edip danışmadan (meşveretsiz) bir iş yaparsa; parmağını pişmanlıkla (nedâmet) ağzına götürür ve çokça ısırır.
• ​Hz. Mevlânâ (Beyit 138)
• ​Beyit (Transliterasyon): Çift-i mâyî çift bâyed hem-sıfat… Der do-çift-i kefş ü mûze der niger
• ​İzah ve Açıklama: Eşlerin birbirine benzemesi (hem-sıfat) lâzım. Ayakkabı ve mestin çiftlerine bir bak. Ayakkabının bir teki ayağa dar gelir ise ikisi de işe yaramaz.
​C. Aşk, Teslimiyet ve Çile Teması
• ​Muhibbî (Beyit 133)
• ​Beyit (Transliterasyon): Ko bu ayş ü işreti çün kim fenâdır âkıbet / Yâr-ı bâkî ister isen olmaya ta’at gibi
• ​İzah ve Açıklama: Bu yeme, içme ve eğlenceyi (ayş ü işret) bırak. Çünkü sonu kötüdür, fâniliktir. Gerçek, ebedî bir sevgili (Yâr-ı bâkî) ister isen, ibadet (ta’at) gibisi yoktur.
• ​Ayaşlı Muallim Şâkir (Beyit 128)
• ​Beyit (Transliterasyon): Ne kahrı dest-i a’dâdan ne lutfu âşinâdan bil / Umûrun Hakk’a tefvîz et Cenâb-ı Kibriyâdan bil
• ​İzah ve Açıklama: Ne kahrı düşmanın elinden ne de iyiliği dosttan bil. Bütün işlerini Allah’a bırak (tefvîz et), sana gelen her şeyi yüce Allah’tan bil.
• ​Dürrî (Beyit 69)
• ​Beyit (Transliterasyon): Bir âh-ı subhgâha bakar ukde-i derûn / Zirâ güşâdı goncaya bâd-ı seher verir
• ​İzah ve Açıklama: Kalbindeki sıkıntının, düğümün çözümü seher vakti edeceğin bir âha, duaya bakar. Gonca ancak seher vakti rüzgârlarının verdiği ilhamla güle dönüşür.
• ​Hz. Mevlânâ (Beyit 141)
• ​Beyit (Transliterasyon): Bişnev în ney çûn şikâyet mî koned / Ez cüdâyîhâ hikâyet mî koned
• ​İzah ve Açıklama: Şu ney nasıl şikâyet etmekte olduğunu dinle. Onun feryadı ayrılıkların (cüdâyîhâ) destanı, hikâyesidir.
• ​Fuzûlî (Beyit 123)
• ​Beyit (Transliterasyon): Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlara su / Kim bu denlü tutuşan odlara kılmaz çâre su
• ​İzah ve Açıklama: Ey gözlerim! Gönlümdeki yangını söndürmek için boşuna yaşlar serpip durmayın. Benim gönlümde öyle bir yangın var ki artık ona su kâr etmez.
• ​Fuzûlî (Beyit 137)
• ​Beyit (Transliterasyon): Ârızın yâdıyle nemnâk olsa müjgânım n’ola / Zâyi’ olmaz gül temennâsıyla vermek hâre su
• ​İzah ve Açıklama: Ey sevgili! Senin yanağını anınca kirpiklerim ıslansa buna hiç şaşılır mı? Gül isteyenin dikenleri sulaması (hâre su vermek) lüzumsuz değildir.
• ​Fuzûlî (Beyit 143)
• ​Beyit (Transliterasyon): Gam günü etme dil-i bîmârdan tîğin dırîğ / Hayr’dır vermek karanû gicede bîmâre su
• ​İzah ve Açıklama: Ey sevgili! Gam günü geldiğinde bu hasta gönlümden kılıç gibi keskin bakışlarını esirgeme. Karanlık gecede, hastaya su vermek hayırlı bir iştir, sevaptır.
• ​Fuzûlî (Beyit 113)
• ​Beyit (Transliterasyon): Âh u feryâdın Fuzûlî incitipdir âlemi / Ger belâ-yı aşk ile hoşnûd isen gavgâ nedir
• ​İzah ve Açıklama: Ey Fuzûlî! Senin aşkından dolayı inlemelerin insanları incitiyor. Eğer bu aşk belasından hoşnut isen, neden bu kadar feryat ediyorsun?
• ​Hz. Mevlânâ (Beyit 129)
• ​Beyit (Transliterasyon): Bî-çâre ter ez-âşık-ı bî-sabr kocâst?… Der-aşk-ı hakîkî ne vefâ vu ne cefâst
• ​İzah ve Açıklama: Gerçek aşkta ne vefa ne de cefa vardır. Sabırsız aşıktan daha zavallı kim vardır? Zira bu aşk, hiç dermanı olmayan bir derttir.
• ​Şeyhülislâm Yahyâ (Beyit 111)
• ​Beyit (Transliterasyon): Getirdin ey dil-i âvâre sîneye bir bir / Ne denlü gussa vü gam varsa âşinâ diyerek
• ​İzah ve Açıklama: Ey avare gönlüm! Ne kadar çok sıkıntı, keder varsa, bunlar sana dosttur (âşinâ) diyerek bir bir gönlüme getirdin.
​II. Ebediyetin Aynası ve Aşkın Zorlu Yolu: Hikmet, Adalet ve Gönül
​Bu geniş edebi ve tarihi külliyat, insanlığın evrensel sorgulamalarına cevap arayan birer hikmet pınarıdır. Beyitler, bizi geçici olan (fânî) ile kalıcı olan (bâkî) arasındaki çetin seçimle yüzleştirir.
​A. Adaletin Zirvesi ve Fâniliğin İbreti
​Makalenin temeli, dünya iktidarının ne kadar fani ve aldatıcı olduğu gerçeği üzerine kuruludur. Bâkî, dünyevî makamları (izz ü câh) deniz üstündeki çer-çöpe benzeterek, erdemin görünür olana değil, öze ait olduğunu vurgular. Örfî, iyi giden günlerin bile serap denizi üzerinde ilerleyen bir gemi olduğunu hatırlatarak, gafletten uyanmayı emreder.
​Bu fani düzende, ilahi adalet mutlak ve kaçınılmazdır. Nâbî’nin ifadesiyle, kırık bir kalpten çıkan âh, en sağlam taş kaleleri (sengîn hisâr) dahi yıkan bir top gücü taşır. Ziyâ Paşa, zulmedenlerin sonunu, yani toprağın altındaki hâli unutmalarının en büyük körlük olduğunu sorgular. Lâedrî, bu durumu kesin bir hükümle tamamlar: “Zâlimin rişte-i ikbâlini bir âh keser”. Bu tarihi ve ibretli uyarılar, insanı dünya zevklerine karşı uyarır ve Bâkî’nin teslimiyetini getirir: Biz bu değersiz dünya için aşağılık kimselere boyun eğmeyiz, bizim güvenimiz Allah’adır.
​B. Kâmil Olgunluk ve Sözün Asaleti
​Fâniliğin farkında olan ruh, iç bir olgunluğa yönelir. Bu olgunluk, Yûnus Emre’nin dediği gibi, hırka veya taçla değil, gönlün derviş edilmesiyle elde edilir. Hz. Mevlânâ ise, bu gönül zenginliğinin zirvesini benliksizlik (hîşî nîst) olarak tanımlar; azlık ve çokluk kaydından azade olmaktır.
​İnsan zâtındaki bu asaleti, söz ve eserle dışa vurur. Ziyâ Paşa, aklın derecesinin laf ile değil, eserle görünür olduğunu belirtir. Ancak bu eser, Nef’î’nin kendini **”mucizevi sözler söyleyen papağan”**a benzetmesi gibi, ancak hakikati yansıtabilecek bir saflıkta olmalıdır. Nâ’ilî, susmanın hikmet olduğunu bilmekle birlikte, üstâdın şiirinin bu kuralı bozacak kadar güzel olması gerektiğini savunarak, edebi ifadenin gücünü yüceltir. Lâedrî ise, tüm bu manevi saflığın zirvesini, Hz. Peygamber’in “taşlar arasındaki yakut” meseliyle, özün ve asaletin fiziksel görünüşün ötesinde olduğunu ifade ederek taçlandırır.
​Hikmet yolu, aynı zamanda akıl ve istişare yoludur. Zârifi, meşveretsiz iş yapanın pişmanlık parmağını dişleyeceğini ibretle anlatır. Mevlânâ ise, bu dünyadaki her türlü eşleşmede uyumun (hem-sıfat) önemini, ayakkabı çiftlerinin işe yaramazlığı örneğiyle açıklar.
​C. Gönül Kederini Aşinâ Bilmek ve Ebedi Sevgiliye Teslimiyet
​Fani zevkleri bırakan (ayş ü işret) ve tüm işlerini Allah’a havale eden (tefvîz et) kişi için tek yol Yâr-ı Bâkî’ye (Ebedi Sevgili) yönelmektir. Muhibbî’ye göre bu yolun anahtarı ibadettir (ta’at).
​Bu manevi yol, kaçınılmaz olarak gussa ve gam verir. Şeyhülislâm Yahyâ, avare gönlün tüm kederleri dost (âşinâ) diyerek sinesine topladığını ifade ederek, acının bile manevi bir terbiye aracı olduğunu gösterir. Bu keder, Dürrî’de seher vaktinin âhı ile çözülen bir düğüme dönüşür.
​Aşkın zirvesi ise Fuzûlî’nin o muazzam yakarışlarında görülür. Gönlündeki aşkın yangınına gözyaşı bile çare kılmaz. Âşık, sevgiliye yalvarırken, gam gününde cefa veren keskin bakışlarını esirgememesini ister; çünkü bu cefa, karanlık gecede hastaya su vermek gibi bir hayırdır. Zira gül isteyen, dikenleri (hârı) de sulamayı göze almıştır. Mevlânâ’nın dediği gibi, gerçek aşkta zaten ne vefa ne de cefa aranır; aşk, başlı başına bir derttir ve dermanı yoktur. Bu, ayrılığın feryadını (cüdâyîhâ) dinleyen Ney’in hikâyesidir.
​Fuzûlî’ye yöneltilen o düşündürücü soru, bu çilenin özünü özetler: “Ger belâ-yı aşk ile hoşnûd isen gavgâ nedir”. Eğer aşk belasından hoşnutsan, bunca feryat neden? Cevap, aşkın, rızanın ve feryadın aynı anda var olabildiği, insana özgü, en derin ve en edebi maneviyat hâlinde gizlidir.
​ÖZET
​Bu makale, 24 berceşte beyitten oluşan geniş bir külliyatı, Adalet, İç Olgunluk ve Aşk-ı İlâhî temaları altında incelemektedir. Ziyâ Paşa ve Nâbî’nin beyitleriyle zulmün fâniliği ve kırık kalbin ahının (top-ı inkisâr) gücü vurgulanmış, Bâkî ve Örfî’nin mısralarıyla dünyanın geçiciliğine karşı tevekkül ve i’timadın önemi belirtilmiştir. Manevi olgunluk yolunda, Yûnus Emre’nin gönül dervişliği, Ziyâ Paşa’nın esere bakma ilkesi ve Lâedrî’nin Hz. Peygamber’i yakuta benzetmesiyle özün asaleti ele alınmıştır. Makalenin son bölümünde ise, Muhibbî’nin ibadetle ebedi sevgiliye yöneliş çağrısı, Fuzûlî’nin söndürülemez aşk ateşi ve Hz. Mevlânâ’nın ayrılık feryadı (ney) ile aşkın çileli ancak yüce mertebesi işlenmiştir. Tüm bu beyitler, insanın fani dünyanın aldatmacasına karşı, hikmet, teslimiyet ve ilahi aşkla donanmış kâmil bir ruha ulaşma mücadelesini edebi ve ibretli bir dille özetler.

I. Beyitlerin İktibas ve İzahı
Aşağıdaki beyitler, farklı şair ve düşünürlerin kaleminden süzülmüş, her biri insan ve kâinat hakkındaki derin bir gerçeği yansıtan edebi ve hikmetli mirasımızın zirve noktalarıdır.
A. Adalet ve İktidarın Fâniliği Teması
| Beyit Numarası | Şair | Beyit (Transliterasyon) | İzah ve Açıklama |
|—|—|—|—|
| 142 | Nâbî | Top-ı âh-ı inkisâra pâydâr olmaz yine / Kişver-i câhın nice sengîn hisârın görmüşüz | Biz, mevki ve makam memleketinin taştan yapılmış nice kalelerini gördük ki onlar beddua ahının toplarına dayanamamışlardır. |
| 125 | Ziyâ Paşa | Rûy-ı hâki zulm ile pâmâl eden zâlimlerin / Zîr-i hâkin hâleti gelmez mi yâ Rab yâdına | Ey Rabbim! Yeryüzünü zulümle perişan eden zalimlerin toprağın altına girdiklerindeki hâli akıllarına hiç gelmez mi acaba? |
| 156 | Lâedrî | Zâlimin rişte-i ikbâlini bir âh keser / Mâni’-i rızk olanın rızkını Allâh keser | Zâlimin gelecek ipini yani gelecek güzel günlerini mazlumun bir âhı keser. Haksız yere bir kimsenin rızkına mâni olanın rızkını da Allah keser. |
| 82 | Bâkî | Yere geçse yeridir ehl-i fazîlet çünki âh / İzz ü câhın hâr ü has deryâ-misâl üstündedir | Fazilet ehli insanların dünyevî makam mevkî olarak alt kısımlarda yer alması şaşırtıcı değildir. Denize bakın, ne kadar çöp varsa hep üst kısımdadır. |
| 95 | Örfî | Rüzgârın böyle eyyâmından Örfî olma şâd / Keştî-i mihnet-zede-k bahr-i serâb üstündedir | Ey Örfî! Gidişatın iyi olmasına, işlerin yolunda gitmesine çok sevinme. Sıkıntıların, elemlerin vurduğu bu gemin, bir hayal denizinin üstündedir. |
B. İç Hakikat ve Manevi Olgunluk Teması
| Beyit Numarası | Şair | Beyit (Transliterasyon) | İzah ve Açıklama |
|—|—|—|—|
| 138 | Ziyâ Paşa | Âyînesi işdir kişinin lâfa bakılmaz / Şahsın görünür rütbe-i akl-ı eserinde | Bir kişinin yeteneğini gösteren şey ne söylediğinden ziyade ne yaptığıdır. Çünkü bir insanın aklının derecesi ancak eseri üzerinde görülür. |
| 134 | Yûnus Emre | Dervîşlik dedikleri hırka ile tâc değil / Gönlün dervîş eyleyen hırkaya muhtâc değil | Dervişlik, sadece hırka giymek ve başına taç takmakla olabilecek bir şey değildir. Gönlünü derviş edebilen kişi, zaten hırkaya muhtaç değildir. |
| 135 | Hz. Mevlânâ | Âsûde kesî ki der-kem u bîşi nîst… Bâ-hîşteneş be-zerre-yî hîşî nîst | Azı ve çoğu düşünmeyen, zenginlik ve fakirlik kaydından azade olan kimse, dünyaya da dünya halkının gamına da aldırış etmez. Kendisinde de zerre kadar bir benlik duygusu kalmaz. |
| 122 | Fuzûlî | Her kimin var ise zâtında şerâret küfrü / İstılâhât-ı ulûm ile müselmân olmaz | Eğer bir kimsenin karakterinde kötülük küfürü, karanlığı varsa; o kişi bütün dini terimleri öğrense bile hakiki bir müslüman olamaz. |
| 127 | Bâkî | Bâtıl hemîşe bâtıl u bîhûdedir velî / Müşkil budur ki sûret-i hakdan zuhûr ede | Bâtıl, her zaman bâtıldır ve faydasızdır; fakat sıkıntılı olan nokta şu ki bazen hak suretinde sanki doğruymuş gibi görünür. |
| 139 | Lâedrî | Muhammedün beşerun lâ ke’l-beşer / Bel huve yâkûtün beyne’l-hacer | Peygamber Efendimiz ﷺ bir beşerdir; fakat diğer insanlar gibi değildir. Taşların arasında yakut ne ise Allah Rasûlü de insanlar arasında öyledir. |
C. Aşk, Teslimiyet ve Zamanın İdrakı Teması
| Beyit Numarası | Şair | Beyit (Transliterasyon) | İzah ve Açıklama |
|—|—|—|—|
| 141 | Hz. Mevlânâ | Bişnev în ney çûn şikâyet mî koned / Ez cüdâyîhâ hikâyet mî koned | Şu ney nasıl şikâyet etmekte olduğunu dinle. Onun feryadı ayrılıkların destanı, hikâyesidir. (Ney, nefsani arzulardan kurtulmuş, ilâhî sevgi ile dolmuş kâmil insanın sembolüdür.) |

| 69 | Dürrî | Bir âh-ı subhgâha bakar ukde-i derûn / Zirâ güşâdı goncaya bâd-ı seher verir | Kalbindeki sıkıntının, düğümün çözümü seher vakti edeceğin bir âha, duaya bakar. Gonca ancak seher vakti rüzgârlarının verdiği ilhamla güle dönüşür. |
| 121 | Hz. Mevlânâ | İn bâd-ı seher mehrem-i râzest mehosb / Hengâm-ı tazarru’ u niyâzest mehosb | Bu sabah rüzgârı, âşıkların sırrına mahremdir, uyuma. Yalvarıp yakarma, dua zamanıdır, uyuma. |

| 133 | Bahtî (I. Ahmed) | N’ola tacım gibi başımda götürsem dâ’im / Kadem-i nakşını ol Hazret-i Şâh-ı Rusülün | Daima tacım gibi başımda götürsem şaşılır mı? O, resullerin şahı Hz. Peygamber’in ayağının resmidir. |
II. Gönül Kalelerinin Fethi: Ebediyet Uğruna Fani Dünyayı Aşmak
Divan ve Tekke şiirinin görkemli sancağı altında toplanan bu beyitler, insanın tarihi, edebi ve manevi yolculuğunun üç ana durağını aydınlatır: Zâlimin çöküşü (Adalet), kâmil insanın inşası (Hakikat) ve aşkın son durağı (Ebediyet). Bu kâinat divanında, söz, sadece bir ifade değil, aynı zamanda ibret ve hikmetin ta kendisidir.
A. İktidarın Serabı ve Adaletin Kaçınılmaz Yıkımı
Dünya, şairlerin gözünde, asla güvenilmeyecek, geçici bir serap denizidir. Örfî, hayat gemisinin yolculuğunu bu tehlikeli fânilikle belirler: “Rüzgârın böyle eyyâmından Örfî olma şâd / Keştî-i mihnet-zede-k bahr-i serâb üstündedir”. Bu serap dünyada, makam ve mevkii (izz ü câh) temsil edenler, aslında denizin yüzeyindeki değersiz çer-çöp (hâr ü has) gibidir. Fazilet ehli ise, ağırlıklarıyla dibe çöker, gözden ırak kalır.
Ancak bu dünya düzeninde, ilahi adalet her zaman en büyük yıkıcı güçtür. Nâbî, tarihe not düşen bir hikmetle, kırık kalbin (inkisâr) âhının toplarından daha güçlüsünün olmadığını haykırır: “Top-ı âh-ı inkisâra pâydâr olmaz yine / Kişver-i câhın nice sengîn hisârın görmüşüz”. Bu ibretli gerçeği, Lâedrî bir tehdit olarak tamamlar: “Zâlimin rişte-i ikbâlini bir âh keser / Mâni’-i rızk olanın rızkını Allâh keser”. Zâlim, kendi sonunu getiren o âhı unutur. Ziyâ Paşa, bu unutkanlığı sorgular: “Rûy-ı hâki zulm ile pâmâl eden zâlimlerin / Zîr-i hâkin hâleti gelmez mi yâ Rab yâdına”. En büyük kibir, toprağın altındaki hâli unutmaktır.
B. Kâmil İnsanın İnşası: Benliksizlik ve Eser
İktidarın ve zâlimin akıbeti bilindikten sonra, düşündürücü bir biçimde, insanın kendini inşa etme süreci başlar. Bu sürecin temeli, dış gösterişin reddidir. Yûnus Emre, dervişliğin hırka veya taç gibi simgelerle değil, gönül haliyle mümkün olduğunu söyler: “Dervîşlik dedikleri hırka ile tâc değil / Gönlün dervîş eyleyen hırkaya muhtâc değil”.
Manevi olgunluğun zirvesi, benliksizlikte yatar. Hz. Mevlânâ’ya göre huzurlu (âsûde) kişi, zenginlik ve fakirlik kaydından azade olduğu gibi, “Bâ-hîşteneş be-zerre-yî hîşî nîst”. Yani, kendisinde zerre kadar bir benlik duygusu kalmamıştır.
Bu iç saflık, dış dünyaya eylem (iş) ve eser olarak yansımalıdır. Ziyâ Paşa’nın meşhur uyarısı bu noktada temel bir hikmettir: “Âyînesi işdir kişinin lâfa bakılmaz / Şahsın görünür rütbe-i akl-ı eserinde”. Bir kişinin aklının derecesi, boş lafta değil, ortaya koyduğu eserde görülür. Ancak bu yolda, bâtılın hak suretinde görünme tehlikesi de vardır. Fuzûlî, en büyük tehlikenin zattaki kötülük olduğunu vurgular: “Her kimin var ise zâtında şerâret küfrü / İstılâhât-ı ulûm ile müselmân olmaz”. Yani, ilim ve dini terimleri öğrenmek, zâtındaki (karakterindeki) kötülüğü gidermez.
Bu hakikat arayışının nihai örneği ise, Lâedrî’nin tarif ettiği Yakut-Beşer örneğidir: “Muhammedün beşerun lâ ke’l-beşer / Bel huve yâkûtün beyne’l-hacer”. Hz. Peygamber, bedenen insan olsa da, özü itibarıyla taşlar arasındaki yakut gibi eşsizdir; hakiki değerin zatta olduğunu ispatlar. Bu yüce makama olan bağlılığı ise, I. Ahmed’in beytinde görürüz: “N’ola tacım gibi başımda götürsem dâ’im / Kadem-i nakşını ol Hazret-i Şâh-ı Rusülün”.
C. Ayrılığın Feryadı ve Aşkın Ebedi Gecesi
Manevi yolculuğun kaynağı ve enerjisi ise aşktır. Bu aşk, Mevlânâ’nın ünlü Ney metaforuyla anlatılır: “Bişnev în ney çûn şikâyet mî koned / Ez cüdâyîhâ hikâyet mî koned”. Ney’in feryadı, ayrılıkların (cüdâyîhâ) hikâyesidir; insanın ilahi kaynağından kopuşunun ve ona duyduğu sonsuz özlemin edebi ifadesidir.
Bu özlem, ruhta bir yangın başlatır. Fuzûlî, gözyaşlarının dahi söndüremediği bu muazzam aşk ateşini dile getirir: “Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlara su / Kim bu denlü tutuşan odlara kılmaz çâre su”. Âşık, bu çilenin ortasında dahi sevgiliye teslimdir. Gözyaşıyla dikenleri sulasa bile, gülün açması için bu fedakârlık boşa gitmez: “Zâyi’ olmaz gül temennâsıyla vermek hâre su”. Hatta sevgiliye yalvararak, gam gününde kılıç gibi keskin bakışlarını esirgememesini ister; zira bu cefa, karanlık gecede hastaya su vermek gibi bir hayırdır.
Bu aşk yolunda yalnızlık ve sıkıntılar bir düğüm oluşturduğunda, Dürrî, çözümü seher vaktinin teslimiyetine bağlar: “Bir âh-ı subhgâha bakar ukde-i derûn / Zirâ güşâdı goncaya bâd-ı seher verir”. Mevlânâ da aynı çağrıyı yapar: “İn bâd-ı seher mehrem-i râzest mehosb / Hengâm-ı tazarru’ u niyâzest mehosb”. Seher, yakarış ve dua zamanıdır, uyuma!
Tüm bu manevi yolculuk, zamanın idrakıyla nihayete erer. Yahya Kemal, hayatın “Dönülmez akşam” ufkunda olduğunu haykırarak, kalan ömrün nasıl geçtiğine dikkat çeker: “Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç”. Zamanın geçiciliği, bireyi nihai hakikate, ebedi sevgiliye yönlendirir.
ÖZET
Bu makale, Divan ve Tekke şiirinin 18 seçkin beyitini (Nâbî, Ziyâ Paşa, Fuzûlî, Mevlânâ, Bâkî, Yûnus Emre, Yahya Kemal ve diğerleri) bir araya getirerek, Adalet, Hakikat ve Aşk temalarında derin bir hikmet sunmuştur. Makale, ilk olarak Nâbî’nin **”âh-ı inkisâr”**ının zalimin kalesini yıkan gücüyle ve Ziyâ Paşa’nın zalimin ölüme karşı unutkanlığıyla dünyevî iktidarın fâniliğini işlemiştir. Ardından, Yûnus Emre’nin gönlün dervişliği, Ziyâ Paşa’nın aklın eserde görünmesi ve Mevlânâ’nın benliksiz huzuruyla (hîşî nîst) kâmil insanın inşası ele alınmıştır. Son olarak, Mevlânâ’nın Ney’in ayrılık feryadı ve Fuzûlî’nin söndürülemez aşk ateşi üzerinden aşkın ebedi ve çileli yolculuğu anlatılmıştır. Makale, Yahya Kemal’in “Dönülmez akşamın ufkundayız” uyarısıyla, tüm bu manevi derslerin zamanın idrakı ile anlam kazandığını vurgulamaktadır.

Bu seçkin beyitler dizisi, Divan ve Tekke şiirinin en temel eğitimlerini; dünyanın fâniliğini, ilahi adaleti, aklın ve istişarenin önemini, rıza makamını ve ilahi aşkın sırrını bir araya getirerek geniş, kapsamlı ve düşündürücü bir manevi yol haritası sunar. Her bir beyit, kendi konusu içinde ele alınarak, birbiriyle uyumlu ve bütünlük içerisinde, hikmetli bir makaleye dönüştürülmüştür.
​I. Beyitlerin İktibas ve İzahı
​1. Lâedrî – Beyit 156
​Beyit (Transliterasyon):
Zâlimin rişte-i ikbâlini bir âh keser
Mâni’-i rızk olanın rızkını Allâh keser
İzah: Zâlimin gelecek ipini yani gelecek güzel günlerini mazlumun bir âhı keser. Haksız yere bir kimsenin rızkına mâni olanın rızkını da Allah keser.
​2. Dürrî – Beyit 69
​Beyit (Transliterasyon):
Bir âh-ı subhgâha bakar ukde-i derûn
Zirâ güşâdı goncaya bâd-ı seher verir
İzah: Kalbindeki sıkıntının, düğümün çözümü seher vakti edeceğin bir âha, duaya bakar. Gonca ancak seher vakti rüzgârlarının verdiği ilhamla güle dönüşür.
​3. Örfî – Beyit 95
​Beyit (Transliterasyon):
Rüzgârın böyle eyyâmından Örfî olma şâd
Keştî-i mihnet-zede-k bahr-i serâb üstündedir
İzah: Ey Örfî! Gidişatın iyi olmasına, işlerin yolunda gitmesine çok sevinme. Sıkıntıların, elemlerin vurduğu bu gemin, bir hayal denizinin üstündedir.
​4. Hz. Mevlânâ – Beyit 129
​Beyit (Transliterasyon):
Bî-çâre ter ez-âşık-ı bî-sabr kocâst?
Kin aşk gırıftârî-yi bî-hîç devâst
Derman-ı gam-ı aşk ne bohl u ne riyâst
Der-aşk-ı hakîkî ne vefâ vü ne cefâst
İzah: Sabırsız âşıktan daha zavallı kim vardır? Zira bu aşk, hiç dermanı olmayan bir derttir. Aşk derdinin ilacı ne cimrilik ne de riyadır. Gerçek aşkta ise ne vefa ne de cefa vardır.
​5. Zârifi – Beyit 124
​Beyit (Transliterasyon):
Meşveretsiz kim ki bir iş işleye
Şol nedâmet parmağın çok dişleye
İzah: Eğer bir kimse istişare edip danışmadan bir iş yaparsa; parmağını pişmanlıkla ağzına götürür ve çokça ısırır.
​6. Ayaşlı Muallim Şâkir – Beyit 128
​Beyit (Transliterasyon):
Ne kahrı dest-i a’dâdan ne lutfu âşinâdan bil
Umûrun Hakk’a tefvîz et Cenâb-ı Kibriyâdan bil
İzah: Ne kahrı düşmanın elinden oluyor zannet ne de iyiliği dosttan bil. Bütün işlerini Allah’a bırak, her şeyi gönül hoşluğu ile karşıla. Sana gelen her şeyi yüce Allah’tan bil.
​9. Fuzûlî – Beyit 123
​Beyit (Transliterasyon):
Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlara su
Kim bu denlü tutuşan odlara kılmaz çâre su
İzah: Ey gözlerim! Gönlümdeki yangını söndürmek için boşuna yaşlar serpip durmayın. Benim gönlümde öyle bir yangın var ki artık ona su kâr etmez.
​10. Muhibbî – Beyit 133
​Beyit (Transliterasyon):
Ko bu ayş ü işreti çün kim fenâdır âkıbet
Yâr-ı bâkî ister isen olmaya ta’at gibi
İzah: Bu yeme, içme ve eğlenceyi bırak. Çünkü sonu kötüdür, fâniliktir. Gerçek, ebedî bir sevgili (yâr-ı bâkî) ister isen, ibadet gibisi yoktur.

​II. Adaletin Sırrı, Hikmetin Dengesi ve Aşkın Ebedi Yolu Üzerine Makale

​Edebiyatımızın en nadide örneklerinden oluşan bu beyitler, bizlere bir yandan dünyanın geçici ve aldatıcı yüzünü gösterirken, diğer yandan ilahi adaletin ve manevi kurtuluşun kapılarını aralamaktadır. Bu beyitler, hikmetli, ibretli ve düşündürücü bir hayatı, tarihi şairlerimizin edebi zarafetiyle sunar.
​Dünya Denizinde Fânilik ve Adaletin Sancısı
​Şairlerin mısraları, dünyaya dair ilk ve en önemli dersi verir: Bâkî, faziletin kıymetini dünyanın gözden kaçırmasını, bir deniz teşbihiyle açıklar.
​Yere geçse yeridir ehl-i fazîlet çünki âh / İzz ü câhın hâr ü has deryâ-misâl üstündedir

​Dünyevî itibar ve makam (izz ü câh), denizin yüzeyindeki çer-çöp (hâr ü has) gibidir; hafif oldukları için suyun üstünde yüzerler. Oysa asıl değerli olan (fazilet ehli), ağırlıkları nedeniyle “alt kısımlarda” kalır. Bu, dünyanın değer yargılarına yönelik keskin bir eleştiridir. Bu fânilik ve aldanış uyarısı, Örfî’nin beytinde bir zirveye ulaşır.
​Rüzgârın böyle eyyâmından Örfî olma şâd / Keştî-i mihnet-zede-k bahr-i serâb üstündedir

​Ey Örfî! Geçici iyi günlere sevinme, çünkü sıkıntı gemin dahi, suya kavuşulamayan bir serap denizi üzerinde ilerlemektedir. Her iki şair de, dünya saadetinin bir yanılma, bir tuzak olduğu konusunda tarihi bir uyarıda bulunur.
​Bu fânilik içerisinde, ilahi adalet tek mutlak hakikattir. Lâedrî, mazlumun ahının gücünü, zalimin taştan kalesini yıkan topa benzetir (Önceki beyitlerimizde bu tema işlenmişti), burada ise ikbal ipini kesen kılıç olarak gösterir:
​Zâlimin rişte-i ikbâlini bir âh keser / Mâni’-i rızk olanın rızkını Allâh keser

​Yani, zalimin geleceği ve haksız yere başkasının rızkını kesenin kendi rızkı, manevi bir kuvvet olan mazlumun bir âhı ile kesilir. Bu, dünya hayatında adaletin gecikebileceği, ancak asla yok olmayacağı yönünde ibretli bir hükümdür.

​Hikmetin Dengesi: İstişare, Uyum ve Rıza Makamı

​Fâniliğin ve adaletin bilincinde olan insan, hayatını hikmet ile tanzim etmelidir. Zârifi, akılla hareket etmenin temel kuralını koyar:
​Meşveretsiz kim ki bir iş işleye / Şol nedâmet parmağın çok dişleye

​İstişare (meşveret) etmeden iş yapan kişi, kaçınılmaz olarak pişmanlığa düşer ve nedamet parmağını ısırır. Bu, bireysel karar alma süreçlerinde bile aklın ve kolektif bilincin rehberliğini emreden tarihi ve düşündürücü bir hükümdür.
​Akıl ve mantıkla atılan adımların yanı sıra, toplumsal ve kişisel huzur için uyum ve denge şarttır. Hz. Mevlânâ, bu dengeyi en basit örnekle anlatır:
​Çift-i mâyî çift bâyed hem-sıfat / Tâ ber-âyed kârhâ bâ-maslahat / Çift bâyed ber misâl-i hem-diger / Der do-çift-i kefş ü mûze der niger

​Eşler (veya ortaklar) aynı vasıflara (hem-sıfat) sahip olmalıdır ki işler uygunlukla (maslahat) yürüsün. Tıpkı bir çift ayakkabının teki dar gelince ikisinin de işe yaramaması gibi, uyumsuzluk bütünü bozar.
​Tüm bu çabaların üstünde ise rıza ve teslimiyet makamı gelir. Ayaşlı Muallim Şâkir, imanın huzurunu verir:
​Ne kahrı dest-i a’dâdan ne lutfu âşinâdan bil / Umûrun Hakk’a tefvîz et Cenâb-ı Kibriyâdan bil

​Sana gelen ne düşmanın kahredici eliyle ne de dostun lütfuyla gelmiştir; her şeyi Yüce Allah’tan (Cenâb-ı Kibriyâdan) bil ve işlerini O’na havale et (Hakk’a tefvîz et). Bu, kader karşısında tam teslimiyeti ve gönül hoşluğunu emreden en büyük hikmet dersidir.
​Aşkın Sonsuz Ateşi ve Ebedi Sevgiliye Yöneliş
​Dünyanın fâniliğini ve rızanın huzurunu idrak eden kişi için tek yol, Yâr-ı Bâkî’ye (Ebedi Sevgili) yönelmektir. Muhibbî (Kanuni Sultan Süleyman) bu yönelişi bir görev olarak tanımlar:
​Ko bu ayş ü işreti çün kim fenâdır âkıbet / Yâr-ı bâkî ister isen olmaya ta’at gibi

​Yeme, içme ve eğlenceyi (ayş ü işret) bırak, çünkü sonu fâniliktir. Ebedi sevgiliyi istiyorsan, ibadet (ta’at) gibi bir yol yoktur.
​Bu ibadet ve aşk yolunda, bazen en büyük sıkıntı, en büyük kurtuluşun anahtarıdır. Dürrî, kalpteki sıkıntı düğümünün (ukde-i derûn) çözümünü seher vaktinin feyzine bağlar:
​Bir âh-ı subhgâha bakar ukde-i derûn / Zirâ güşâdı goncaya bâd-ı seher verir

​Seher vakti edilen samimi bir âh, goncanın seher yeliyle açılması gibi, ruhtaki düğümleri çözer ve ferahlık verir.
​Bu gönül yangını, Fuzûlî’de ise tarifsiz bir aşka dönüşür. Gözyaşları, sevgiliye duyulan aşkın şiddetini söndürmeye yetmez:
​Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlara su / Kim bu denlü tutuşan odlara kılmaz çâre su

​Fuzûlî, gönlündeki bu denli tutuşan aşk ateşine, gözyaşının çare olamayacağını ifade eder. Bu, aşkın yoğunluğunu ve iradesi dışındaki bir kudret tarafından kuşatılmışlığını gösterir.
​Bu aşk, Mevlânâ’ya göre nihayetinde vefa ve cefa gibi ikilikleri aşan, mutlak bir teslimiyet ve aşk hâlidir:
​Der-aşk-ı hakîkî ne vefâ vü ne cefâst

​Gerçek aşkta ne sevgiliye karşı vefa beklentisi, ne de sevgiliden gelen cefa şikâyeti vardır. Aşkın kendisi derttir, dermanı yoktur. Bu, aşkın hakiki ve kâmil hâli olup, kişinin kendisini tamamen bu manevi ateşe teslim etmesi demektir.
​Sonuç
​Bu beyitler, tarihi, edebi ve ibretli bir bütünlük içinde, Müslüman Türk düşünce hayatının merkezini oluşturan Adalet, Hikmet, Teslimiyet ve Aşk kavramlarını işler. Zalimin geçici ikbalinden (Lâedrî), fani dünyanın serap denizine (Örfî), oradan ibadetle elde edilen Yâr-ı Bâkî’ye (Muhibbî) uzanan bu yolculuk, istişare (Zârifi), rıza (Muallim Şâkir) ve uyum (Mevlânâ) ile desteklenir. Nihayetinde tüm sıkıntılar (Dürrî) ve acılar (Fuzûlî), aşkın ve fenânın sonsuzluğunda (Mevlânâ) son bulur.
​ÖZET
​Bu makale, Bâkî, Örfî, Lâedrî, Muhibbî, Zârifi, Dürrî, Muallim Şâkir, Fuzûlî ve Hz. Mevlânâ’ya ait seçkin beyit üzerinden, dünyanın fâniliği ve manevi olgunlaşma yolunu incelemektedir. Bâkî ve Örfî’nin uyarılarıyla dünyanın geçici ve aldatıcı yüzü ortaya konulurken, Lâedrî ilahi adaletin tecelli gücünü (zâlimin rişte-i ikbâlini kesen âh) vurgular. Muhibbî, fani zevkleri terk edip ebedi sevgiliye ibadetle yönelmeyi öğütlerken; Zârifi istişarenin (meşveret), Mevlânâ ise uyumun (hem-sıfat) önemini beşerî ilişkilerde huzurun anahtarı olarak sunar. Muallim Şâkir, insanın kahrı da lütfu da Cenâb-ı Kibriyâdan bilerek tam tefviz ve rıza makamına ulaşmasını ister. Dürrî, iç sıkıntıların seher vakti edilen bir âh ile çözüleceğini belirtirken, Fuzûlî ve Mevlânâ’nın beyitleri ise hakiki aşkın şiddetini (gönüldeki söndürülemez odlar) ve vefa-cefa ikiliklerinden azade oluşunu (gerçek aşkta ne vefa ne cefa) anlatarak makaleyi manevi zirvede sonlandırır.

​I. Beyitlerin İktibas ve İzahı
​1. Ziyâ Paşa – Beyit 125
​Vezin: Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
​Beyit (Osmanlıca):
روى خاكی ظلم ايله پامال ايدن ظالمك
زير خاكك حالتى كلمزمی يا رب يادينه
​Beyit (Transliterasyon):
Rûy-ı hâki zulm ile pâmâl eden zâlimlerin
Zîr-i hâkin hâleti gelmez mi yâ Rab yâdına
​İzah ve Açıklama:
Ey Rabbim! Yeryüzünü zulümle perişan eden zalimlerin toprağın altına girdiklerindeki hâli akıllarına hiç gelmez mi acaba?
​2. Yûnus Emre – Beyit 134
​Beyit (Osmanlıca):
درويشلك ديدكگری خرقه ايله تاج دگل
گونلون درويش ايلمين خرقه يه محتاج دگل
​Beyit (Transliterasyon):
Dervîşlik dedikleri hırka ile tâc değil
Gönlün dervîş eyleyen hırkaya muhtâc değil
​İzah ve Açıklama:
Dervişlik, sadece hırka giymek ve başına taç takmakla olabilecek bir şey değildir. Gönlünü derviş edebilen kişi, zaten hırkaya muhtaç değildir.
​3. Hz. Mevlânâ – Beyit 135
​Beyit (Osmanlıca/Farsça):
آسوده كسى كه در كم و بيشى نيست
در بند توانگرى و درويشى نيست
فارغ ز جان و از غم خلق جهان
با خويشتنش به ذره یی خویشی نیست
​Beyit (Transliterasyon):
Âsûde kesî ki der-kem u bîşi nîst
Der-bend-i tevângerî vü dervîşî nîst
Fâriğ zi-cihân u ez-gam-ı halk-ı cihân
Bâ-hîşteneş be-zerre-yî hîşî nîst
​İzah ve Açıklama:
Azı ve çoğu düşünmeyen, zenginlik ve fakirlik kaydından azade olan kimse, dünyaya da dünya halkının gamına da aldırış etmez. Kendisinde de zerre kadar bir benlik duygusu kalmaz.
​4. Lâedrî – Beyit 139
​Beyit (Osmanlıca/Arapça):
محمد بشر لا كالبشر
بل هو ياقوت بين الحجر
​Beyit (Transliterasyon):
Muhammedün beşerun lâ ke’l-beşer
Bel huve yâkûtün beyne’l-hacer
​İzah ve Açıklama:
Peygamber Efendimiz ﷺ bir beşerdir; fakat diğer insanlar gibi değildir. Taşların arasında yakut ne ise Allah Rasûlü de insanlar arasında öyledir.
​5. Nâ’ilî – Beyit 143
​Vezin: Mef’ûlü Fâ’ilâtün Mef’ûlü Fâ’ilâtün
​Beyit (Osmanlıca):
ای نائلى خموشى محض حكمتدر اما
اشعاری بویله سويلر استاد سويلينجه
​Beyit (Transliterasyon):
Ey Nâ’îlî hamûşî mahz-ı hikmetdir ammâ
Eş’ârı böyle söyler üstâd söyleyince
​İzah ve Açıklama:
Ey Nâ’îlî! Susmak hikmetin kaynağıdır, bunu biliyoruz; fakat üstat şiir söyleyince de böyle güzel söylüyor.

​II. Zâlimin Unutuşu, Gönlün Dervişliği ve Sözün Hikmeti Üzerine Bir Mukayese

​Bu seçkin beyitler silsilesi, dış görünüşün (simgeler, iktidar, zenginlik) geçiciliğine ve aldatıcılığına karşı, iç gerçeğin (gönül, benliksizlik, öz) kalıcılığını ve asaletini vurgular. Bütün hikmet, dünyaya ve benliğe dair kayıtların çözülmesinde yatar.
​Zâlimin En Büyük Unutkanlığı: Ölüm ve Hesap
​Makalenin hikmet zeminini, Ziyâ Paşa’nın dehşetli sorusu atar. O, dünyayı zulümle perişan eden (zulm ile pâmâl) iktidar sahiplerinin en büyük akıl tutulmasını sorgular:
​Rûy-ı hâki zulm ile pâmâl eden zâlimlerin
Zîr-i hâkin hâleti gelmez mi yâ Rab yâdına

​Ey Rabbim! Yeryüzünü çiğneyip geçen bu zalimler, toprağın altındaki hâllerini (zîr-i hâkin hâleti), yani ölümün ve hesabın kaçınılmazlığını neden akıllarına getirmezler? Ziyâ Paşa’nın bu beyti, ibretli ve düşündürücü bir tarihi ders verir: Zulümle kazanılan hiçbir makam ebedi değildir. Toprak, en güçlü hükümdarın dahi son durağıdır. Bu nihai sonu idrak edememek, zalimin cehaletinin ve bencilliğinin en büyük göstergesidir. Beyit, dünya saltanatına bel bağlayan her insana bir kefen bezinin kıymetini hatırlatan bir ayna görevi görür.
​Hakiki Dervişlik: Gönül Hırkası ve Benliksizlik
​Ziyâ Paşa’nın zahiri iktidarın fâniliğini ilan etmesinin ardından, Yûnus Emre ve Hz. Mevlânâ, gerçek manevi değerin ve iç huzurun nerede bulunacağını gösterirler. Yûnus Emre, dervişliğin kıyafet ve simgelerde değil, kalpteki durumda olduğunu net bir şekilde ifade eder:
​Dervîşlik dedikleri hırka ile tâc değil
Gönlün dervîş eyleyen hırkaya muhtâc değil

​Yûnus Emre, dervişliğin sadece hırka giymek veya başa taç takmak gibi dış ritüellerle elde edilemeyeceğini söyler. Asıl olan gönlü derviş etmektir; yani kalbi tasfiye etmek, arındırmak ve alçakgönüllülükle doldurmaktır. Bu ruh haline ulaşan kişi, zaten dış bir simgeye (hırkaya) ihtiyaç duymaz.
​Bu manevi derinliğin zirvesini ise Hz. Mevlânâ tanımlar. Gerçekten huzurlu (âsûde) insanın tarifi, bütün dünya kayıtlarından azade oluşunda yatar:
​Âsûde kesî ki der-kem u bîşi nîst / Der-bend-i tevângerî vü dervîşî nîst / Fâriğ zi-cihân u ez-gam-ı halk-ı cihân / Bâ-hîşteneş be-zerre-yî hîşî nîst

​Gerçekten huzurlu kişi, ne azlığı ne çokluğu düşünür; ne zenginliğin (tevângerî) ne de fakirliğin (dervîşî) esiri olur. Dünyadan ve dünya halkının derdinden de uzaktır. En can alıcı nokta ise: kendisinin dahi zerre kadar bir benlik duygusu (hîşî) kalmamıştır. Bu dört dizelik beyit, benlikten tamamen sıyrılma (fenâ), yani mutlak özgürlük ve huzur hâlini, edebi bir dille resmeder. Yûnus’un “Gönlün Dervişliği” ile Mevlânâ’nın “Benliksiz Huzuru,” iç hakikatin dış gösterişten üstünlüğünü ispatlayan iki temel direktir.

​Özün Asaleti: Yakut ve Ustalıkla Konuşmak

​İç hakikatin ne olduğunu ortaya koyduktan sonra, Lâedrî ve Nâ’ilî, bu hakikatin eşsizliğini ve ifade edilme biçiminin önemini gösterirler. Lâedrî, Hz. Peygamber’in benzersizliğini dile getirerek, asaletin kaynağının özde olduğunu belirtir:
​Muhammedün beşerun lâ ke’l-beşer
Bel huve yâkûtün beyne’l-hacer

​Bu edebi ve hikmetli beyit, Hz. Peygamber’in insani yönünü kabul ederken (Muhammedün beşerun), onun diğer insanlar gibi olmadığını (lâ ke’l-beşer) vurgular. Tıpkı taşların arasında yakutun (yâkûtün beyne’l-hacer) eşsizliği gibi, Peygamber Efendimiz de insanlar arasında manevi bir cevherdir. Bu, dervişlikten elde edilen iç özün, onu taşıyan kişiyi nasıl benzersiz kıldığının en yüce örneğidir.
​Son olarak Nâ’ilî, bu iç özün ve hikmetin dışa vurumunun ancak ustalıkla yapılması gerektiğini savunur. Susmak (hamûşî) bir erdemdir, ancak ustaca konuşmak daha büyük bir sanattır:
​Ey Nâ’îlî hamûşî mahz-ı hikmetdir ammâ
Eş’ârı böyle söyler üstâd söyleyince

​Susmanın bizzat hikmetin kendisi olduğunu bilen Nâ’ilî, bu kuralı bozmanın tek istisnasını sunar: Üstat (üstâd), yani sözün ehli olan kişi, şiiri (eş’ârı) böyle güzel ve etkili söyleyince, bu durum hikmetten ayrılmaz. Bu beyit, iç bilginin (hikmet/hamûşî) değerini korurken, o bilginin ancak sanatlı bir yetkinlikle (üstâdâne) ifade edildiğinde gerçekten güçlü bir etki bıraktığını gösterir.

​Netice: Hakikate Açılan Gönül

​Bu beş beyit, zulümle inşa edilen dış otoritenin fâniliğini (Ziyâ Paşa) bir çıkış noktası olarak belirler ve hakikate açılan yolu gösterir. Bu yol, benlikten vazgeçişi (Mevlânâ) ve gönlün dervişliğini (Yûnus Emre) esas alır. Ardından, bu iç saflığın en yüce örneğinin yakut misali bir beşer (Lâedrî) olduğunu hatırlatır ve nihayet, bu iç bilginin (hikmet) dış dünyaya ancak ustaca ve güzel bir sözle (Nâ’ilî) aktarılması gerektiğini öğütler. Bu, Divan ve Tekke şiirinin insanlığa bıraktığı, tarihi, edebi ve ibretli bir manevi terbiye dersidir.

​ÖZET
​Bu makale, Ziyâ Paşa, Yûnus Emre, Hz. Mevlânâ, Lâedrî ve Nâ’ilî’ye ait beş beyit ve dizeyi inceleyerek, içdeki hakikat, adalet ve benliksizlik temalarını ele almıştır. Ziyâ Paşa, zulmedenlerin, toprağın altındaki hâllerini hatırlamayışlarını sorgulayarak dünyevî otoritenin fâniliğini ve ilahi adaletin kaçınılmazlığını vurgular. Yûnus Emre, dervişliğin hırka veya taç gibi dış sembollerle değil, gönlün derviş edilmesiyle gerçekleştiğini ifade ederken; Hz. Mevlânâ, az ve çoğu düşünmeyen, zerre kadar benlik duygusu kalmayan (hîşî nîst) kişinin mutlak huzurunu (âsûde kesî) tanımlayarak iç özgürlüğün zirvesini gösterir. Lâedrî, Hz. Peygamber’i taşlar arasındaki yakuta benzeterek, gerçek değerin özde ve ruhta olduğunu, dış görünüşte olmadığını belirtir. Son olarak Nâ’ilî, susmanın (hamûşî) hikmet olmasına rağmen, üstadın şiirinin o hikmeti en güzel şekilde dışa vurduğunu dile getirerek, iç bilgeliğin zarif ve etkili bir ifade biçimiyle taçlandırılması gerektiğini ortaya koyar.

​I. Beyitlerin İktibas ve İzahı
​1. Nâbî – Beyit 142
​Vezin: Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
​Beyit (Osmanlıca):
طوب آه انكساره پايدار اولماز ينه
كشور جاهك نيچه سنگين حصارين كورمشز
​Beyit (Transliterasyon):
Top-ı âh-ı inkisâra pâydâr olmaz yine
Kişver-i câhın nice sengîn hisârın görmüşüz
​İzah ve Açıklama:
Biz, mevki ve makam memleketinin taştan yapılmış nice kalelerini gördük ki onlar beddua ahının toplarına dayanamamışlardır.
​2. Ziyâ Paşa – Beyit 138
​Vezin: Mef’ûlü Mefâ’îlü Mefâ’îlü Fe’ûlün
​Beyit (Osmanlıca):
آيينه سى ايشدر كيشينك لافه باقيماز
شخصك كورونور رتبة عقل اوزرنده
​Beyit (Transliterasyon):
Âyînesi işdir kişinin lâfa bakılmaz
Şahsın görünür rütbe-i akl-ı eserinde
​İzah ve Açıklama:
Bir kişinin yeteneğini gösteren şey ne söylediğinden ziyade ne yaptığıdır. Çünkü bir insanın aklının derecesi ancak eseri üzerinde görülür.
​3. Hz. Mevlânâ – Beyit 141 (Mesnevî’nin Girişi)
​Vezin: Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün
​Beyit (Osmanlıca/Farsça):
بشنو اين نى چون شكايت مى كند
از جداييها حكايت مى كند
​Beyit (Transliterasyon):
Bişnev în ney çûn şikâyet mî koned
Ez cüdâyîhâ hikâyet mî koned
​İzah ve Açıklama:
Şu ney nasıl şikâyet etmekte olduğunu dinle. Onun feryadı ayrılıkların destanı, hikâyesidir. (Ney, nefsani arzulardan kurtulmuş, ilâhî sevgi ile dolmuş kâmil insanın sembolüdür.)
​4. Fuzûlî – Beyit 143
​Vezin: Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
​Beyit (Osmanlıca):
غم گونى ايتمه دل بياردن تيغك دريغ
خيردر ويرمك قارانو كيجه ده بيماره صو
​Beyit (Transliterasyon):
Gam günü etme dil-i bîmârdan tîğin dırîğ
Hayr’dır vermek karanû gicede bîmâre su
​İzah ve Açıklama:
Ey sevgili! Gam günü geldiğinde bu hasta gönlümden kılıç gibi keskin bakışlarını esirgeme. Karanlık gecede, hastaya su vermek hayırlı bir iştir, sevaptır.
​5. Fuzûlî – Beyit 137
​Vezin: Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
​Beyit (Osmanlıca):
عارضك ياديله نمناك اولسه مژگانم نوله
ضايع اولماز گل تمناسيله ويرمك خاره صو
​**Beyit (Transliterasyon):
Ârızın yâdıyle nemnâk olsa müjgânım n’ola
Zâyi’ olmaz gül temennâsıyla vermek hâre su
​İzah ve Açıklama:
Ey sevgili! Senin yanağını anınca kirpiklerim ıslansa buna hiç şaşılır mı? Elbette böyle olacak, çünkü gül isteyen dikenleri de sular. Senin gibi bir gülün açması için dikene su vermek lüzumsuz değildir.

​II. Gönlün Gücü, Eylemin Aynası ve Ayrılığın Destanı: Hakikat Yolunda Yürüyüş
​Divan şiiri, Nâbî’nin hikmetli tecrübesi, Ziyâ Paşa’nın toplumsal tenkidi, Hz. Mevlânâ’nın ruhani feryadı ve Fuzûlî’nin aşk ve fedakârlık ahlakı ile birleşerek, fânilik ve ebediyet arasındaki ince çizgiyi aydınlatır. Bu beyitler, insanın iç dünyasının kudretini ve dış dünyaya yansıyan sorumluluğunu tarihi ve edebi bir derinlikle ele alır.

​Enkisarın Topu: Maneviyatın Maddeye Galibiyeti

​Hikmetli şair Nâbî, dünya tarihi boyunca nice iktidar ve mevki (câh) sahibi kişinin sonunu gözlemlemiş bir bilgelikle konuşur. O, zâlimin ve kibirlinin inşa ettiği otorite kalelerinin yıkılışının, maddî bir orduya değil, manevî bir güce bağlı olduğunu haykırır:
​Top-ı âh-ı inkisâra pâydâr olmaz yine
Kişver-i câhın nice sengîn hisârın görmüşüz

​Nâbî, mevki ve makam memleketinin (kişver-i câh) taştan yapılmış nice sağlam kalelerinin (sengîn hisâr), kırık kalbin (inkisâr) âhının topuna (top-ı âh-ı inkisâr) dayanamayacağını söyler. Tarih, Firavunların, Nemrutların ve sayısız zalim iktidarın çöküşünü kaydetmiştir. Bu çöküşler, çoğu zaman ezilenlerin, bedduaların ve mazlumların gönlünden kopan feryatların birikimiyle gerçekleşmiştir. Bu beyit, iktidar sahiplerine, en sağlam surların bile ilahi adaletin tecelli edişi karşısında ne kadar zayıf olduğunu anlatan, ibret dolu ve düşündürücü bir derstir.

​Lâf Değil İş: Aklın Rütbesi Eserde Görünür

​Nâbî’nin manevi gücün zaferini ilan etmesinin ardından, Ziyâ Paşa, bu gücü kullanacak olan insanın dünyevi ölçüsünü netleştirir. 19. yüzyılın ıslahatçı zihniyetiyle konuşan Paşa, bir kişinin değerinin boş sözlerle (lâf) değil, somut eylemlerle (iş) ölçülmesi gerektiğini vurgular:
​Âyînesi işdir kişinin lâfa bakılmaz
Şahsın görünür rütbe-i akl-ı eserinde

​Bir kişinin yeteneğini ve zekâsını (rütbe-i akl), yalnızca yaptığı işler (eser) gösterir; çünkü kişinin aynası iştir. Bu, laf kalabalığına ve gösterişe dayalı bir sosyal düzene karşı yapılmış güçlü bir edebi ve hikmetli uyarıdır. İster bir lider olsun, ister bir sanatkâr; bir insanın aklının derecesi ancak ortaya koyduğu somut ürünlerde, faydalı icraatlarda ve eserlerde tecelli eder. Bu hikmet, çağlar ötesi bir prensip olarak, laf üreten değil, icraat yapan kişiyi yüceltir.

​Varoluşun Feryadı: Ayrılıkların Hikâyesi

​Bu dıştaki adalet ve faaliyetin derinliğinde, Hz. Mevlânâ, insan ruhunun temel motivasyonunu, yani ayrılıktan duyulan sonsuz özlemi dile getirir. Mesnevî’nin açılış beyiti, Ney’in feryadını, ilahi aşka ulaşmanın yolunu arayan kâmil insanın simgesi olarak sunar:
​Bişnev în ney çûn şikâyet mî koned
Ez cüdâyîhâ hikâyet mî koned

​”Şu ney nasıl şikâyet etmekte olduğunu dinle. Onun feryadı ayrılıkların destanı, hikâyesidir.” Ney, kesildiği kamışlıktan, yani mutlak birlik yurdundan ayrılmış olmanın ıstırabını dile getirir. İnsan da, nefsani arzulardan kurtulup (kâmil insan) ilahi sevgiye doldukça, aslında kökünden, Yaradan’dan ayrı düşmüş olmanın feryadını yükseltir. Bütün çileler, bütün aşklar, bütün manevi arayışlar, bu cüdâyîhâ (ayrılıklar) hikâyesinin bir parçasıdır.

​Sevginin Ahlakı: Gam, Sevap ve Fedakârlık

​Ayrılığın kaynağını kavrayan ruh, Fuzûlî’nin mısralarında aşkın ve fedakârlığın en yüce mertebesine ulaşır. O, sevgiliden gelen kılıç gibi keskin bakışları bile bir ihsan olarak kabul ederken, bu çilenin ortasında dahi merhameti elden bırakmaz:
​Gam günü etme dil-i bîmârdan tîğin dırîğ
Hayr’dır vermek karanû gicede bîmâre su

​Ey sevgili! Aşkın verdiği gam günü geldiğinde, bu hasta gönlümden kılıç gibi keskin bakışlarını esirgeme. Zira bu çile, karanlık gecede bir hastaya su vermenin sevabına benzer. Aşkın yarası bile, onu ihsan edenden geldiği için, bir lütuf ve sevaptır.
​Bu fedakârlık ve çile kabulü, diğer beyitte doruğa ulaşır. Aşkın hedefi olan güle ulaşmak için, o gülü çevreleyen dikene (hâr) hizmet etmek, yani çile çekmek dahi sevgiliye ulaşmanın meşru bir yoludur:
​Ârızın yâdıyle nemnâk olsa müjgânım n’ola
Zâyi’ olmaz gül temennâsıyla vermek hâre su

​Sevgilinin yanağını (ârız) anınca kirpiklerim (müjgân) ıslansa ne olur? Gül arzusunda olan için, dikene su vermek ziyan olmaz. Fuzûlî, âşıkın sevgilisi için katlandığı her türlü acı, gözyaşı ve fedakârlığın zayi olmadığını, aksine o yüce amaca hizmet ettiğini edebi bir dille anlatır. Bu, sevgi ve maneviyatta fedakârlık ahlakının en çarpıcı ifadesidir.
​Netice: Bütün Bir Varoluş Rehberi

​Bu beyitler, bize bütün bir varoluş rehberi sunar. Gücün yalnızca inkisârın âhında yattığını (Nâbî), bu gücü kullanacak kişinin aklının eserle ölçüldüğünü (Ziyâ Paşa), bütün bu eylem ve çilenin kökünde ayrılık feryadının olduğunu (Hz. Mevlânâ), ve bu feryat dolu yolculuğun ancak fedakârlık ve sevap ile anlam kazandığını (Fuzûlî) öğretir. Divan şiiri, böylece, dünya sahnesinde adaleti, iç dünyada ise hakikati arayan insana yol gösteren, tarihi, edebi ve ibretli bir kılavuz olmaya devam eder.

​ÖZET

​Bu makale, Nâbî, Ziyâ Paşa, Hz. Mevlânâ ve Fuzûlî’ye ait beş berceşte beyit üzerinden manevî güç, eylemin değeri, ayrılık ve fedakârlık temalarını incelemiştir. Nâbî, en güçlü iktidar kalelerinin bile mazlumların kırık kalpten çıkan âhına (Top-ı âh-ı inkisâr) dayanamayacağını belirterek manevî adaletin maddî otoriteye üstünlüğünü vurgular. Ziyâ Paşa, bir kişinin değerinin boş sözde değil, aklının derecesinin göründüğü eserde (iş) olduğunu söyleyerek eylem ahlakını öne çıkarır. Hz. Mevlânâ, Mesnevî’nin girişinde, Ney’in feryadını cüdâyîhâ (ayrılıklar) hikâyesi olarak niteleyip, insan ruhunun temelinde yatan ilahi özlemi ve manevi yolculuğu işaret eder. Son olarak Fuzûlî’nin beyitleri, sevgiliden gelen çileyi (Gam günü) dahi hayırlı bir iş (bîmâre su vermek) olarak görmeyi ve gül temennâsıyla dikene su vermenin (fedakârlık) aşkın gereği olduğunu öğreterek, çile ve öz güvenin fazîletini yüceltir. Makale, bu beyitlerin sunduğu hikmetin, insan hayatının bütün olarak hikmet oluşturduğunu göstermektedir.

​I. Beyitlerin İktibas ve İzahı
​1. Bâkî – Beyit 82
​Vezin: Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
​Beyit (Osmanlıca):
يره كچسه يريدر اهل فضيلت چونكه آه
عزّ و جاهك خار و خس دريا مثال اوستنده در
​Beyit (Transliterasyon):
Yere geçse yeridir ehl-i fazîlet çünki âh
İzz ü câhın hâr ü has deryâ-misâl üstündedir
​İzah ve Açıklama:
Fazilet ehli insanların dünyevî makam mevkî olarak alt kısımlarda yer alması şaşırtıcı değildir. Denize bakın, ne kadar çöp varsa hep üst kısımdadır.

​2. Dürrî – Beyit 69
​Vezin: Mef’ûlü Fâ’ilâtü Mefâ’îlü Fâ’ilün
​Beyit (Osmanlıca):
بر آه صبحه گاهه باقار عقدهء درون
زيرا گشادی غنچه يه باد سحر ويرير
​Beyit (Transliterasyon):
Bir âh-ı subhgâha bakar ukde-i derûn
Zirâ güşâdı goncaya bâd-ı seher verir
​İzah ve Açıklama:
Kalbindeki sıkıntının, düğümün çözümü seher vakti edeceğin bir âha, duaya bakar. Gonca ancak seher vakti rüzgârlarının verdiği ilhamla güle dönüşür.

​3. Lâedrî – Beyit 156
​Vezin: Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilün
​Beyit (Osmanlıca):
ظالمك رشتهء اقبالنى بر آه كسر
مانع رزق اولانك رزقنى الله كسر
​Beyit (Transliterasyon):
Zâlimin rişte-i ikbâlini bir âh keser
Mâni’-i rızk olanın rızkını Allâh keser
​İzah ve Açıklama:
Zâlimin gelecek ipini yani gelecek güzel günlerini mazlumun bir âhı keser. Haksız yere bir kimsenin rızkına mâni olanın rızkını da Allah keser.

​4. Hz. Mevlânâ – Beyit 138
​Vezin: Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
​Beyit (Osmanlıca):
جفت ماي جفت بايد هم صفت
تا برايد كارها بامصلحت
جفت بايد بر مثال همدگر
در دو جفت كفش و موزه در نگر
​Beyit (Transliterasyon):
Çift-i mâyî çift bâyed hem-sıfat
Tâ ber-âyed kârhâ bâ-maslahat
Çift bâyed ber misâl-i hem-diger
Der do-çift-i kefş ü mûze der niger
​İzah ve Açıklama:
Eşlerin birbirine benzemesi lâzım. Ayakkabı ve mestin çiftlerine bir bak! Ayakkabının bir teki ayağa dar gelir ise ikisi de işe yaramaz.

​5. Örfî – Beyit 95
​Vezin: Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
​Beyit (Osmanlıca):
روزگارك بويله ايّامندن عرفى اولما شاد
كشتى محنت زده ك بحر سراب اوستنده در
​Beyit (Transliterasyon):
Rüzgârın böyle eyyâmından Örfî olma şâd
Keştî-i mihnet-zede-k bahr-i serâb üstündedir
​İzah ve Açıklama:
Ey Örfî! Gidişatın iyi olmasına, işlerin yolunda gitmesine çok sevinme. Sıkıntıların, elemlerin vurduğu bu gemin, bir hayal denizinin üstündedir.

​II. Hikmet, Adalet ve Dünyanın Faniliği Üzerine Bir Makale: “Deryanın Altındaki Cevher ve Zâlimin İkbal İpi”

​Divan şiiri, yalnızca bir estetik haz kaynağı değil, aynı zamanda hayatın en çetrefilli meselelerine ışık tutan, yüzyıllardır damıtılmış bir hikmet pınarıdır. Bâkî’den Hz. Mevlânâ’ya, Dürrî’den Lâedrî’ye uzanan bu berceşte beyitler, bize dünyanın karmaşık yapısını, adaletin kaçınılmazlığını, iç huzurun kaynağını ve insani ilişkilerin temelini ahenkli bir bütünlük içinde sunar. Bu beyitler zinciri, hakikat, adalet ve fânilik temalarını işleyerek okuyucuyu derin bir tefekküre davet eder.

​Hakikat ve Dünya Mizanı: Bâkî’nin Deryası

​Makaleye yön veren ilk hikmet, “Sultânü’ş-şuarâ” Bâkî’nin çarpıcı teşbihiyle açılır. O, fazilet ehlinin dünyevi makam ve mevki olarak alt kısımlarda yer almasını, kâinatın işleyişindeki bir paradoksla açıklar:
​Yere geçse yeridir ehl-i fazîlet çünki âh / İzz ü câhın hâr ü has deryâ-misâl üstündedir

​Bâkî, faziletin yeryüzünde itibar görmeyişini, bir denizin yüzeyindeki çer-çöpe (hâr ü has) karşı, asıl kıymetli cevherin denizin derinliklerinde kalmasıyla izah eder. Tarihin her döneminde, maddenin parıltısı mananın derinliğini gölgelemiştir. Oysa ki, toplumun manevi yükünü taşıyan, ilim ve irfanla donanmış kişiler, çoğunlukla “alt kısımlarda” kalmıştır. Bu, bir sitemden ziyade, bir tespittir; asıl kıymet, yüzeyin gürültüsünde değil, derinliğin sükûnetinde yatar. Bâkî, okuyucuyu, dünyevi izzet ve şöhretin (izz ü câh) tıpkı deniz yüzeyindeki değersiz atıklar gibi geçici ve hafif olduğu hakikatini idrak etmeye çağırır.

​İç Huzurun Kaynağı ve Adaletin Soluğu: Dürrî ve Lâedrî’nin Âh’ı

​Bâkî’nin faziletli insanın kaderini çizdiği noktadan hareketle, Dürrî ve Lâedrî, “âh” kavramının manevi ve adaleti sağlayan gücüne odaklanır. Dürrî, iç sıkıntının (ukde-i derûn) çözümünü seher vaktinin feyzine bağlar:
​Bir âh-ı subhgâha bakar ukde-i derûn / Zirâ güşâdı goncaya bâd-ı seher verir

​Kalpteki düğümün çözülmesi, bir çabanın veya dünya gücünün değil, Allah’a yönelen samimi bir seher âhının sonucudur. Tıpkı goncanın, seher yeliyle açılıp güle dönüşmesi gibi, manevi sıkıntılar da ancak ilahi bir ilhamla ferahlığa kavuşur. Bu, bireysel kurtuluşun ve huzurun yoludur.
​Bu bireysel “âh”, Lâedrî’nin beytinde ise toplumsal adaletin kılıcı hâline gelir. Mazlumun sessiz feryadı, zâlimin geleceğini keser:
​Zâlimin rişte-i ikbâlini bir âh keser / Mâni’-i rızk olanın rızkını Allâh keser

​Lâedrî, tarihin defalarca şahitlik ettiği bir hakikati dile getirir: Hükümdarların ve güç sahiplerinin ikbal ipleri, çoğu zaman ordular veya ihtilallerle değil, mazlumların kalbinden kopan bir dua ve âhh ile kesilmiştir. Daha da ötesi, bir başkasının rızkına haksız yere engel olanın, en nihayetinde kendi rızkının da Kesici (Allah) tarafından kesileceği uyarısı, ilahi adaletin tecelli mekanizmasını gözler önüne serer. Bu beyitler, zulme uğrayan için umut, zâlim içinse en büyük ikazdır.

​Toplumsal Ahenk ve Uyumun Sırrı: Hz. Mevlânâ’nın Misali

​Bireysel manevi sükûnet ve toplumsal adalet temelleri atıldıktan sonra, Hz. Mevlânâ, hayati bir denge ve uyum ilkesini basit ama derin bir benzetmeyle ortaya koyar. O, eşlerin ve ortakların uyumunun önemini vurgular:
​Çift-i mâyî çift bâyed hem-sıfat / Tâ ber-âyed kârhâ bâ-maslahat / Çift bâyed ber misâl-i hem-diger / Der do-çift-i kefş ü mûze der niger

​Mevlânâ, işlerin doğru bir maslahatla (uygunlukla) yürümesi için eşlerin (veya genel olarak ortakların) “hem-sıfat” yani aynı vasıflara sahip, birbirine denk olması gerektiğini söyler. Misal olarak ayakkabı ve mesti gösterir: Bir çiftin tekleri birbirine benzemez ve uyum sağlamazsa, o çift ayakkabının hiçbir işe yaramayacağı aşikârdır. Bu hikmet, evlilikten iş ortaklığına, hatta bir toplumun kurumlarının işleyişine kadar her alanda geçerli olan denklik, uyum ve ahenk prensibini temel alır.

​Geçicilik ve İbret: Örfî’nin Serap Denizi

​Makalenin son beyiti, bütün bu dünyevi meşgalelerin ve geçici durumların üzerine bir fânilik perdesi örer. Şair Örfî, okuyucuyu (ve kendisini) dünyevi başarılara karşı aşırı sevinçten men ederek bir ihtiyat dersi verir:
​Rüzgârın böyle eyyâmından Örfî olma şâd / Keştî-i mihnet-zede-k bahr-i serâb üstündedir

​Ey Örfî! Dünyanın gidişatının iyi olmasından, işlerinin yolunda gitmesinden çok sevinme. Zira senin sıkıntılarla dolu gemin (keştî-i mihnet-zede) bile, bir serap denizinin (bahr-i serâb) üzerindedir. Bu, su gibi görünen ama asla suya kavuşulamayacak bir yanılma denizidir. Örfî, hem bireyin hem de devletlerin geçici refah dönemlerine aldanmaması gerektiğini, bu dünyanın temelinin istikrarsızlık ve fânilik üzerine kurulu olduğunu vurgular. Gerçek saadet ve istikrar, serap denizinin ötesinde aranmalıdır.

​Sonuç: Edebi Mirasın Bütünlüğü

​Bu beş beyit, Divan şiirinin sadece estetik bir sanat değil, aynı zamanda hayat okulunun başucu kitabı olduğunu gösterir. Bâkî, bize gerçek değerin gizlendiğini; Dürrî ve Lâedrî, manevi bir soluk olan âhın hem bireysel huzurun hem de ilahi adaletin kaynağı olduğunu; Mevlânâ, beşeri ilişkilerde uyumun zorunluluğunu; ve son olarak Örfî, bütün bu dünyanın fâniliğini öğütler. Bu beyitler, Türk-İslam medeniyetinin tarih boyunca süregelen hikmetli, ibretli ve düşündürücü bakış açısını, edebi bir zarafetle günümüze taşımaktadır. Onlar, geçmişin sesiyle geleceğe yön veren ebedî prensiplerin aynasıdır.

​ÖZET

​Bu makale, Divan şiirinin beş seçkin beyitini (Bâkî, Dürrî, Lâedrî, Hz. Mevlânâ ve Örfî) esas alarak, hayatın temel hakikatlerini incelemektedir. Bâkî’nin beytinden yola çıkarak, faziletin kıymetinin genellikle dünyanın yüzeyindeki değersiz unsurların altında kaldığı, yani gerçek değerin gizli olduğu fikri işlenmiştir. Dürrî ve Lâedrî’nin beyitleri, seher vaktinde edilen bir “âh”ın (içten dua ve feryat) hem bireysel sıkıntıları çözen bir manevi güç hem de zâlimin geleceğini kesen bir ilahi adalet mekanizması olduğu temasını birleştirmiştir. Hz. Mevlânâ’nın dörtlüğü, ayakkabı benzetmesiyle, işlerin başarılı yürümesi için eşler ve ortaklar arasındaki uyum ve denkliğin hayati önemini vurgulamıştır. Son olarak Örfî’nin uyarısı, dünyevi refah ve başarının geçici olduğu, insanın sıkıntı gemisinin dahi bir “serap denizi” üzerinde yüzdüğü gerçeğiyle okuyucuyu fânilik üzerine tefekküre davet etmiştir. Makale, bu beyitlerin sunduğu hikmetin, adalet, uyum ve ibret temalarıyla edebiyat tarihimizdeki bütüncül ve düşündürücü rolünü özetlemektedir.

​1. Hayâlî
​İktibas:
Bizi bî-kes sanıp ey gam yok etmekden hazer kıl kim
Cihânı yok iken var eyleyen Allâh’ımız vardır
Hayâlî
​İzah ve Açıklama:
Şair Hayâlî, bu beyitte gam’a (keder ve tasa) hitap ederek, tevekkülün ve ilahi kudretin gücünü ilan eder. Ey gam, bizi kimsesiz (bî-kes) sanıp da yok etmeye kalkışmaktan sakın ve çekin. Çünkü bizim, bütün kâinatı yoktan var eden bir Allah’ımız vardır. Bu, imanın ve tevekkülün verdiği manevi güçle, en büyük kederlere karşı dahi yılmamayı öğreten, derin bir teslimiyet ve ümit beyan eden düşündürücü bir sözdür.

​2. Muvakkit-zâde Pertev
​İktibas:
Kimini sevdi Hudâ kimini sevdâda kodu
Gülü arâyiş edip bülbülü gavdâda kodu
Muvakkit-zâde Pertev
​İzah ve Açıklama:
Bu beyit, ilahi takdirin (yazgının) ve imtihanın farklı tecellilerini anlatır. Allah (Hudâ), kullarından kimini sevmiş ve rızasına nail kılmış, kimini ise sevdaya ve imtihanın içine bırakmıştır. Bu durum bir örnekle açıklanır: Gülü (güzel olanı) süsleyip bezediği halde, bülbülü (aşık olanı) ise kavganın (gavdâ) ve çilenin içinde bırakmıştır. Bu, ilahi iradenin her kul için farklı bir imtihan yolu çizdiğini ve bazıları için aşkın kendisinin bir çile olduğunu gösteren, kadere ve hikmete dair düşündürücü bir tespittir.

​3. Makale: Vahdet Yolunda Zühd ve Gönül Sırrı
​1. Fâni Dünyanın Prangaları ve Tevbe İhtiyacı
​İnsan, varlık sahnesindeki en büyük imtihanını vakit ve nefisle verir. Huldî’nin “gözler kapanmadan hesabı gör” uyarısı, hayatın ertelenemez bir görev olduğunu hatırlatır. Bu görev, şöhretin ve hırsın tuzaklarından (dâmgeh-i kayd-ı nâm ü neng) kurtulmayı gerektirir. Bâkî’nin “Ey pây-bend-i…” diye yakarışı, bizi dünyanın lüzumsuz meşgalelerine ne zamana kadar takılı kalacağımız sorusuyla yüzleştirir.
​Zira bu dünya, Misli’nin tespit ettiği gibi, bir eğlence yeri değil. “Güldürürse bir vakit de hüzün eyler hitâm.” Geçici sevincin sonu daima kederdir ve bu, peygamberlerin dahi kaderidir. Dünya tahtı da bu fâniliğe dahildir. Muhibbî’nin (Kanuni Sultan Süleyman) dilinden dökülen “Saltanat dedikleri ancak cihân gavgasudur” itirafı, dünyevi gücün dahi bir kargaşa olduğunu, asıl saadetin ise vahdette (yalnızlıkta ve birlik bilincinde) olduğunu gösteren tarihi bir ibrettir.

​4. İlahi Takdir, Tevekkül ve Gönül Ahlakı
​Fânilik bilinci, insanı tevekküle yönlendirir. Şair Hayâlî, en büyük keder olan gam’a dahi meydan okur: “Bizi bî-kes sanıp ey gam yok etmekden hazer kıl kim / Cihânı yok iken var eyleyen Allâh’ımız vardır.” Bu tevekkül, aynı zamanda ilahi takdirin farklı tecellilerini de kabul etmeyi gerektirir. Muvakkit-zâde Pertev’in dediği gibi, “Kimini sevdi Hudâ kimini sevdâda kodu”. Gül bezenir, ama bülbül çilede (gavdâda) kalır; her birine düşen imtihan farklıdır.
​Bu imtihanların en büyüğü ise gönül kırmama ahlakıdır. Hz. Mevlânâ, bütün çabaların ve mülk arayışının ölümle sonlanacağı gerçeği karşısında, “Âzâr-ı dil-i hiç moselmân meteleb” (hiçbir müslümanın kalbini incitmeyi arama) diyerek, kalbi Allah’ın nazargâhı ilan eder. Bu ahlak, Hoca Ahmed Yesevî’nin yolunda hayat bulur: “Kayda körseŋ köŋli sınuk merhem bolgıl.” Kırık gönüllere merhem olmak, kibirden (Mâ u menlik’ten) uzak durmak, Mahşer’de Hakk’a yakın olmanın anahtarıdır.

​5. Rahmet, Zühd ve Eşsiz Şahsiyet
​Nihayetinde, bütün bu manevi yolculuk ve çile, kuru bir zahitliğe değil, Allah’ın geniş rahmetine dayanır. Kâtibî, günahkâr (mücrim) olsa da, şefaate ve Allah’ın merhametine olan güvenini, zahidin kuru zühdüne karşı savunur.
​Bütün bu yüksek ahlakı, tevekkülü hayatında toplayan, özel ve yüksek karakterli şahsiyet ise daima gıptayla anılır. Yahya Kemal ve Süleyman Nazif’in ortak beyitleri, bu karakterin zirvesini tanımlar: “Hezâr gıbta o devr-i kadîm efendisine / Ne kendi kimseye benzer ne kimse kendisine.” Bu beyit, taklitçilikten uzak, asil duruşuyla emsalsiz olan bir insan idealine duyulan derin bir özlemdir.

​Makale Özeti
​
• ​Fânilik ve Muhasebe: Dünya hayatı geçicidir, her neşenin sonu hüzünle biter. İnsan, gözleri kapanmadan tövbe etmeli ve dünyanın lüzumsuz meşgalelerinden uzaklaşarak vaktinde kendi nefs muhasebesini yapmalıdır. Hatta saltanat bile bir kargaşa olup, asıl saadet vahdettedir.
• ​Ahlak ve Tevekkül: Ölümün kesinliği karşısında en önemli ahlaki vazife, gönül kırmamaktır. Kibir ve benlik davasından kaçınarak kırık gönüllere merhem olmak, ilahi rızaya yakın olmanın yoludur. En büyük kederlere karşı dahi, kâinatı yoktan var eden Allah’a tevekkül etmek gerekir.
• ​Zühd ve Şahsiyet: Kusurlu olana rağmen, kuru zühde ve kibre değil, Allah’ın rahmetine ve şefaate güvenmek esastır. Bütün bu hikmet ve ahlakı nefsinde toplayan, özel ve emsalsiz (devr-i kadîm efendisi) karaktere binlerce kez gıpta edilir.

​İzah ve Açıklama:
Hikemi (hikmetli) şiirin temsilcisi Nâbî, bu beyitte insan ilişkilerindeki menfaatçiliği ve ikiyüzlülüğü eleştirir. İnsanların bir kişinin şahsiyetine (zâta) değil, onun malı ve makamına (mâl ü câhâ) rağbet ettiğini söyler. Bu durumu bir benzetmeyle açıklar: Meyveli bir ağacın etrafına, meyvesi (bâr) bittikten sonra kimse toplanıp dolaşmaz. Bu, dostluğun, saygının ve ilginin çıkar ilişkilerine dayandığı toplumsal bir gerçeğin, ibret verici ve düşündürücü bir tespiti ve eleştirisidir.

​2. Muhibbî (Kanuni Sultan Süleyman)
​İktibas:
Saltanat dedikleri ancak cihân gavgasudur
Olmaya baht u sa’âdet dünyede vahdet gibi
Muhibbî

​İzah ve Açıklama:
Osmanlı’nın en kudretli padişahı Kanuni Sultan Süleyman’ın (mahlası Muhibbî) bu beyti, tarihi ve ibretli bir değere sahiptir. İlk mısra, Padişah’ın kendi hayatından çıkardığı derin bir tespittir: “Saltanat (hükümdarlık) dedikleri şey, ancak dünya kavgası (cihân gavgasu) ve didişmesinden ibarettir.” İkinci mısrada ise asıl saadetin nerede olduğunu belirtir: “Bu dünyada, yalnızlık, teklik ve birlik (vahdet) gibi bir baht ve mutluluk yoktur.” Vahdet, hem tasavvufi anlamda Allah ile birlik hem de dünyevi anlamda yalnızlık ve huzur anlamına gelir. Hükümdarın bu sözü, dünyevi gücün boşluğunu ve manevi huzurun üstünlüğünü gösteren en büyük tarihi ibrettir.

​3. Osman Kemâlî Efendi
​İktibas:
Her ne yüze baksa göz âyînedekendin görür
Vechini pâk eyle kim mir’âta bühtân olmasın
Osman Kemâlî Efendi

​İzah ve Açıklama:
Bu beyit, nefs muhasebesi ve eleştirinin kaynağı üzerine düşündürücü bir hikmettir. Şair, insanın aynanın yüzüne baktığında ne görüyorsa, aslında kendini gördüğünü söyler. Ayineden kasıt hem gerçek ayna hem de etrafındaki dünyadır. İkinci mısrada ise ahlaki ders verilir: “Sen kendi yüzünü temiz tut (vechini pâk eyle) ki, aynaya (mir’âta) iftira (bühtân) olmasın.” Yani, dünyada gördüğün kötülükler veya aksaklıklar, esasen senin kendi kalbinin yansıması olabilir. İnsan, eleştirmeden önce kendi nefsini düzeltmelidir.

​4. İzzet Ali Paşa
​İktibas:
Nâ-dâna fâş eyleme sırr-ı muhabbeti
Bir gevher-i yegânedir Allâh emâneti
İzzet Ali Paşa

​İzah ve Açıklama:
İzzet Ali Paşa, ilahi aşkın (muhabbetin) değerini ve korunması gerektiğini vurgular. “Nâ-dân” (cahil, bilgisiz, idrakten yoksun) kişiye “sırr-ı muhabbeti” (sevginin sırrını) açıklamamasını (fâş eyleme) öğütler. Çünkü bu sevgi, “biricik bir cevher” ve **”Allah’ın emaneti”**dir. Bu, tasavvufta sıkça işlenen bir ilkedir: İrfan ve hakikat sırları, liyakati olmayan, idrakten yoksun ve cahil kalplere açılmamalıdır. Gönüldeki bu manevi hazinenin kıymetini bilmeyenlere ifşa edilmesi, emanete ihanet sayılır.

​Makale: Gönül, Taht ve Ayna: İrfan Yolculuğunda Hikmet
​Büyük şairler ve hikmet sahipleri, hayatı bir gönül muhasebesi olarak görmüşlerdir. Onların sözleri, fani dünyanın aldatıcı tahtları ile ebedi saadetin sırrı olan dahili tevazu ve samimiyet arasındaki ince çizgiyi çizer. Bu berceste beyitler, birbiriyle uyum içinde, insanı yüksek bir ahlakın ve derin bir irfanın peşine düşmeye davet eden bir rehber niteliğindedir.

​I. Fânilikten Kâinata: Tahtın Boşluğu ve Evrensel Keder
​Kanuni Sultan Süleyman (Muhibbî) gibi bir cihan hâkimi bile, ömrünün zirvesinde en büyük ibreti not düşmüştür: “Saltanat dedikleri ancak cihân gavgasudur / Olmaya baht u sa’âdet dünyede vahdet gibi.” Mutlak güç ve ihtişam, Kanuni için sadece bir kargaşadan ibaret kalmış, asıl mutluluğu yalnızlıkta ve deruni huzurda (vahdet) bulmuştur.
​Bu dünyanın neşesi geçicidir; Misli’nin dediği gibi, her gülüşün sonu hüzünle biter. Bu, sadece sıradan insanların değil, peygamberlerin dahi kaderidir. Dünya, bir mutluluk yurdu değil, bir çile ve imtihan sahnesidir. Bu bakış açısı, insana kanaat etmeyi ve hırslarını dizginlemeyi öğreterek, asıl mükâfatı maneviyatta aramaya yönlendirir.
​
​II. İrfanın Sırrı
​Bu derin hakikatler, herkese açık değildir. İzzet Ali Paşa, **”sırr-ı muhabbeti”**n, yani ilahi aşkın sırrının “bir gevher-i yegâne” olduğunu ve cahil (nâ-dân) kişilere açıklanmaması gerektiğini öğütler. İrfan, liyakat ve idrak ister.
Nâbî, menfaatçi ilişkileri eleştirirken, Osman Kemâlî Efendi ise daha derine iner: “Vechini pâk eyle kim mir’âta bühtân olmasın.” Gördüğün kusurlar senin kendi kalbinin yansıması olabilir; aynayı (dünyayı) suçlamadan önce, kendi yüzünü (nefsini) temizle. Bu, bütün hikmetlerin başladığı ve bittiği yerdir: Kendi nefsini tanıma ve temizleme zorunluluğu.

​Makale Özeti
​Sözler, birbirini tamamlayan şu temel temada yoğunlaşır:

• ​İrfan ve Emanet: İzzet Ali Paşa aşkın sırrının liyakati olmayanlardan korunması gereken bir ilahi emanet olduğunu ve karşılıksız beklentilerin anlamsızlığını vurgular.
• ​Sanat ve Karakter: İbn-i Kemâl, hakiki sanatın samimi çileden doğduğunu gösterirken; Hâletî, aşk acısının gözyaşıyla ifade edildiğini anlatır. Nâbî ve Osman Kemâlî Efendi ise, dış dünyayı eleştirmeden önce nefsi temizleme gerekliliğini ve bu temizlenmenin sonucunda bir karakterin ortaya çıkacağını belirtir.
​Bu beyitler, bireyi manevi dürüstlüğe, toplumsal şefkate ve dahili huzura davet eden, uyumlu bir irfan dersi sunmaktadır.

​1. Huldî
​İktibas:
Kıl tevbe seyyi’âtına gözler kapanmadan
Vaktiyle gör hesabını defter kapanmadan
Huldî

​İzah ve Açıklama:
Bu beyit, insan hayatının en önemli meselesi olan ölüm ve muhasebe üzerine kuruludur. Şair, insanın dünyadaki ömrünün sınırlı olduğunu ve bu sürenin ne zaman biteceğinin belli olmadığını sert bir uyarıyla hatırlatır. “Seyyi’ât” kelimesi günahlar ve kötü ameller demektir. Huldî, kişiye gözleri kapanmadan (yani ölmeden) önce günahlarından tövbe etmesini emreder. İkinci mısrada ise amel defteri kapanmadan önce (yani ölümle kayıtlar sona ermeden) kendi hesabını dünyada iken görmesini, ne yapıp ettiğini muhasebe etmesini öğütler. Bu, bir erteleme hastalığına karşı bir uyarı ve zamana karşı sorumluluk bilincidir. Hikmetli yanı, zamanında yapılan tövbenin ve nefs muhasebesinin kıymetini vurgulamasıdır.

​2. Yahya Kemal Beyatlı – Süleyman Nazif
​İktibas:
Hezâr gıbta o devr-i kadîm efendisine
Ne kendi kimseye benzer ne kimse kendisine
Yahya Kemâl Beyatlı – Süleyman Nazif
(1. mısra Yahyâ Kemâl Beyatlı’ya, 2. mısra Süleyman Nazif’e aittir.)

​İzah ve Açıklama:
Bu iki büyük şairin ortaklaşa söylediği bu meşhur beyit, özelliğin ve yüksek karakterin övgüsüdür. Beyit, aslen İbnülemin Mahmud Kemal İnal gibi “nev’i şahsına münhasır” (kendine has) bir zat için söylenmiştir. “Hezâr gıbta” binlerce kez özenme, gıpta etme anlamına gelir. “Devr-i kadîm efendisi” ise, geçmiş zamanın asil, zarif, terbiyeli ve yüksek ahlak sahibi insan tipini temsil eder. Beyit, o efendiye binlerce kez gıpta edildiğini ifade eder.
İkinci mısra, onun eşsizliğini ve taklit edilemezliğini belirtir: Ne o başkasına benzer ne de başkası ona. Bu, tarihin ve kültürün yetiştirdiği kendi zirvesinde bir şahsiyetin yüceltilmesidir; aynı zamanda kişisel ahlak ve edepteki özgünlüğün ne kadar değerli olduğunu gösteren edebi bir ifadedir.

​3. Hoca Ahmed Yesevî
​İktibas:
Kayda körseŋ köŋli sınuk merhem bolgıl
Andağ mazlum yolda kalsa hemdem bolgıl
Rûz-ı mahşer dergâhığa mahrem bolgıl
Mâ u menlik halâyıkdın kaçtım menâ
Hoca Ahmed Yesevi

​İzah ve Açıklama:
Büyük Türk-İslam mutasavvıfı Hoca Ahmed Yesevî’nin bu hikmeti, tevazu, şefkat ve hizmet ahlakının manifestosudur. Ana tema gönül kırmamak ve fakire, mazluma yoldaş olmaktır.
• ​İlk iki mısra: “Nerede görsen gönlü kırık, merhem ol sen. Öyle mazlum yolda kalsa, yoldaşı ol sen.” Bu, Yesevî’nin yolunun temelidir: Bütün varlığıyla dertliye deva, yalnız kalana dost olmaktır.
• ​Üçüncü mısra: “Mahşer günü dergâhına yakın ol sen.” Bu amellerin karşılığında ahirette ilahi huzura yakınlık (mahrem olma) vadedilir.
• ​Son mısra: “Ben-benlik güden (Mâ u menlik) kişilerden kaçtım ben işte.” Yesevî, bu dünyevi “ben” ve “sen” (Mâ u men: Sen ve ben, yani benlik davası, kibir) ayrımı güden, gururlu insanlardan uzak durduğunu beyan eder. Bu, diyerkâmlığın ve nefsini terbiye etmenin en yüksek halidir.

​4. Misli
​İktibas:
Güldürürse bir vakit de hüzün eyler hitâm
Bunca peygâmber ki gelmiş var mı giryân olmadık
Misli

​İzah ve Açıklama:
Bu beyit, dünya hayatının geçici ve aldatıcı doğasını gözler önüne serer. “Hitâm” kelimesi son, bitiş demektir. Şair Misli, ilk mısrada dünyanın insanı bir süre güldürse bile, o neşenin sonunun muhakkak hüzünle biteceğini belirtir. Dünya sevinci geçicidir. İkinci mısra, bu hüznün evrensel ve tarihi boyutunu pekiştirir: Bu kadar çok peygamber gelmiş, içlerinde hiç ağlamayan, dert ve ıstırap çekmeyen var mıdır? Peygamberler dahi imtihanlar karşısında gözyaşı dökmüşlerdir. Bu, hüzün ve kederin hayatın doğal bir parçası olduğu ve fani dünyadan sürekli bir mutluluk beklenmemesi gerektiği, tevekkül ve kanaat ruhunu telkin eden ibretli bir sözdür.

​5. Kâtibî
​İktibas:
N’ola mücrim isek yarın şefâ’at-hâhımız vardır
Dayansın zühdüne zâhid bizim Allâh’ımız vardır
Kâtibî

​İzah ve Açıklama:
Şair Kâtibî, bu gazel beytiyle İslam’ın rahmet ve şefaat yönünü, gururlu zahitlik anlayışına karşı savunur. “Mücrim” günahkâr, suçlu demektir. Şair, günahkâr olsa bile mahşer gününde şefaat dileyecek (şefâ’at-hâh) olan Hz. Peygamber’in varlığıyla teselli bulur.
İkinci mısra, zahide (dinin sadece şeklî emirlerine tutunup kibirlenen sofuya) bir meydan okumadır: “Ey zâhid (ham sofu), sen kuru ibadetine ve nefsine dayanadursun, bizim (bütün kusurlarımıza rağmen) Allah’ımız vardır.” Bu beyit, amelin kuru şekline odaklanan bir zihniyete karşı, Allah’ın geniş rahmetine ve merhametine olan derin güveni ve tevazuyu ön plana çıkarır.

​6. İbn-i Kemâl
​İktibas:
Her sadâ kim zâhir oldu tîşe-i üstâddan
Bir eserdir taşra kalmış nâle-i Ferhâd’dan
İbn-i Kemâl

​İzah ve Açıklama:
Osmanlı Şeyhülislamı ve âlimi İbn-i Kemâl, bu beyitte sanatın ve eserin kalıcılığı temasını işler. Beyit, ünlü Ferhat ile Şirin hikayesine telmihte bulunur. “Tîşe-i üstâd”, sanatkarın (üstadın) elindeki aleti, baltayı ifade eder; bu balta, sanatın üretildiği aracı sembolize eder. “Ferhâd’ın nâlesi” ise, aşkın verdiği acıyla dağları delerken çıkardığı inilti ve feryattır. Şair, ustanın elinden çıkan her sesin/eserin, Ferhat’ın aşk acısıyla çıkan iniltilerinden arta kalan bir eser olduğunu söyler. Yani: Gerçek sanat ve eser, kuru bir teknikten (baltadan çıkan sesten) değil, Ferhat’ın aşkı gibi derin bir ıstıraptan, samimi bir dertten doğar. Bu, sanatın kaynağının gönül ve çile olduğunu, kuru bir işçiliğin ise sadece boş bir ses olduğunu anlatan edebi ve düşündürücü bir tespittir.

​7. Hâletî
​İktibas:
Yâr hâlimden su’âl etse hemân giryân olur
Görmedim çeşmim gibi âlemde bir hâzır-cevâb
Hâletî

​İzah ve Açıklama:
Şair Hâletî, bu zarif Divan şiiri beytinde aşk acısının derinliğini ve gözyaşının hazırcevaplığını dile getirir. “Yâr hâlimden su’âl etse” (Dost, benim hâlimi sorsa) mısrasına karşı “hemân giryân olur” (hemen ağlamaya başlar) cevabı gelir. Gözyaşı burada, dostun dilinin anlatmaya yetmediği dert ve ızdırabı anlatan hazır bir cevap olarak kişileştirilir. Şair, gözleri kadar hazırcevap (cevap vermeye hazır) bir başkasını görmediğini söyler. Bu, sevginin tarifsiz acısının sadece gözyaşları ile ifade edilebildiğini gösteren, edebi sanatı ve duygusal yoğunluğu yüksek bir beyittir. Dostun acısı o kadar derindir ki, hâli sorulduğunda kelimelere gerek kalmaz, gözyaşı hemen durumu özetler.

​8. Hazreti Mevlânâ
​İktibas:
Bi-tâ’at-i din, behişt-i Rahmân meteleb
Bi-hâtem-i Hak, molk-i Süleymân meteleb
Çûn âkıbet-i kâr ecel hâhed bûd
Âzâr-ı dil-i hiç moselmân meteleb
Hz. Mevlânâ

​İzah ve Açıklama:
Hz. Mevlânâ, bu Farsça rubaide manevi samimiyet, dünyanın geçiciliği ve gönül ahlakı esaslarını öğretir.
• ​İlk iki mısra: “Dini vecibeleri yerine getirmeksizin Rahmân’ın cennetini isteme,” ve “Hakk’ın izni olmaksızın Süleyman’ın mülkünü isteme.” Bu, çaba, amel ve ilahi izin olmadan büyük sonuçlar beklemenin boşuna olduğunu, her şeyin bir kuralı ve izni olduğunu vurgular.
• ​Üçüncü mısra: “Mademki işin sonunda ölüm vardır” (Ecel hâhed bûd). Bütün dünyevi gayretlerin sonu ölümdür.
• ​Dördüncü mısra: “Öyleyse hiçbir müslümanın kalbinin kırılmasını isteme.” (Gönlünü incitmeyi arama, gözetme). Ölüm gerçeği karşısında, insanın en önemli ahlaki görevinin kalp kırmamak olduğunu belirtir. Çünkü gönül, Allah’ın nazargâhıdır. Yapılması gereken en kıymetli amel, gönülleri imar etmektir.

​9. Hazreti Mevlânâ
​İktibas:
Bâ-to suhenân-ı bî-zebân hâhem goft
Ez-comle-yi guş-hâ nihân hâhem goft
Coz-guş-ı to neşneved hadîs-i men, kes
Her çend miyân-ı merdomân hâhem goft
Hz. Mevlânâ

​İzah ve Açıklama:
Bu Farsça rubai, hakikat sırrının herkese açık olmadığı ve gönül dilinin önemini vurgular. Mevlânâ, hakikatleri sadece onu idrak edebilecek olana, yani sevgiliye (hakikat yolcusuna) fısıldayacağını söyler.
• ​İlk iki mısra: “Sana dilsiz-dudaksız sözler söyleyeceğim. Bütün kulaklardan gizli bir şeyler anlatacağım.” Bu, **”sır”**rın kelimelerle ifade edilemeyeceğini, ancak kalpten kalbe akan bir manevi dille (bî-zebân) anlaşılabileceğini ifade eder.
• ​Üçüncü ve dördüncü mısra: “Bu sözleri halk içinde söyleyeceğim ama, senin kulağından başka hiçbir kulak duymayacak.” Hakikat, halkın ortasında da söylense, onu anlayacak olanın sadece hazır ve idrak sahibi bir gönül olduğu belirtilir. Bu, ilahi sırrın ve irfanın sadece liyakatli kalplere açıldığına dair tasavvufi bir derinlik taşır.

​Makale: Fâni Dünyanın Hesabı ve Gönül İkliminin Eşsizliği

​I. Fâni Dünyada İhmalin Bedeli ve Hesap Vakti
​Hayat, göz açıp kapayıncaya kadar geçen bir imtihan sahnesi. Tarihin en büyük hikmetlerinden biri, insanın **”an”**ı ve **”son”**u idrak etme zorunluluğudur. Şair Huldî, bu zorunluluğu keskin bir uyarıyla dile getirir: “Kıl tevbe seyyi’âtına gözler kapanmadan / Vaktiyle gör hesabını defter kapanmadan.” Bu, basit bir dini emir değil, insanın kendine karşı dürüst olma ve sorumluluk alma çağrısıdır. Tövbe ve muhasebe, ertelenemez bir vazifedir. Eğer dünyevi işlerimizi bile defterler kapanmadan, süre dolmadan görüyorsak, ebedi hayatımızın sermayesi olan amellerimizin hesabını neden son dakikaya bırakalım? Bu hikmet, vaktin kıymetini bilme felsefesini kalbe nakşeder.
​Bu hesaplaşma meselesi, hayatın kaçınılmaz doğasıyla da pekişir. Misli’nin dediği gibi, “Güldürürse bir vakit de hüzün eyler hitâm / Bunca peygâmber ki gelmiş var mı giryân olmadık.” Dünya, sürekli bir neşe yurdu değildir; her gülüşün sonunda bir hüzün perdesi vardır. Bu evrensel keder, en üstün insanlar olan peygamberlerin dahi hayatında mevcuttur. Bu, insanı dünya hırsından uzaklaştırıp, saadeti baki olan âlemde aramaya yönlendiren büyük bir tevekkül dersidir.

​II. Gönül Kırma Yasağı ve Şefaat Sığınağı

​Büyük hakikat, amellerin nihayetinde insanın kendini nereye konumlandırdığıdır. Hazreti Mevlânâ, hayatın bütün bu fani gailesini bir kenara bırakıp en önemli ahlaki ilkeyi ortaya koyar: “Çûn âkıbet-i kâr ecel hâhed bûd / Âzâr-ı dil-i hiç moselmân meteleb.” Mademki her şeyin sonu ölümdür, öyleyse hiçbir müslümanın kalbini incitmeyi gözetme. Bu, İslam ahlakının zirvesidir; gönül, Hakk’ın tecelli ettiği nazargâhtır. Gönül yıkmak, Kâbe yıkmaktan beterdir.
​Bu gönül ahlakı, Hoca Ahmed Yesevî’nin hikmetiyle Anadolu ve Orta Asya topraklarında kök salmıştır. Yesevî, tevazunun ve halka hizmetin en yüce makam olduğunu söyler: “Kayda körseŋ köŋli sınuk merhem bolgıl / Andağ mazlum yolda kalsa hemdem bolgıl.” Kırık gönüllere merhem olmak, mazluma yoldaş olmak, Yesevî’ye göre “Mâ u menlik” (benlik davası) güdenlerden kaçmanın ve Rûz-ı Mahşer’de Hakk’a yakın olmanın (mahrem bolgıl) tek yoludur.
​Ancak insan fıtratı hata yapmaya meyillidir. İşte bu noktada Kâtibî, rahmet ve ümit kapısını aralar: “N’ola mücrim isek yarın şefâ’at-hâhımız vardır / Dayansın zühdüne zâhid bizim Allâh’ımız vardır.” Bu beyit, kuru ve gururlu zahitliğin karşısına, günahkâr da olsa Allah’ın engin rahmetine ve Hz. Peygamber’in şefaatine sığınanların tevazu ve ümidini koyar. Amellerimiz bizi kurtarmaz; bizi kurtaracak olan Allah’ın merhameti ve Peygamber’in şefaatidir.

​III. Sevgi, Sanat ve Eşsiz Karakterin Sırrı

​Söz uçar, eser kalır. Kalıcı eserlerin ve eşsiz şahsiyetlerin sırrı ise samimiyette gizlidir. İbn-i Kemâl, sanatın kaynağını tarif eder: “Her sadâ kim zâhir oldu tîşe-i üstâddan / Bir eserdir taşra kalmış nâle-i Ferhâd’dan.” Üstadın elindeki aletten çıkan her ses, kuru bir işçilikten ziyade, Ferhat’ın aşk acısı ve derin ıstırabından arta kalan bir eserdir. Gerçek sanat, teknikten değil, gönül çilesinden doğar.
​Ancak bu derin gönül çilesi, her zaman karşılığını bulamaz. Kâmî, bu acıyı sevginin vefanın yitirildiği bir devirde şöyle feryat eder: “Güle kuş etdiremez yok yere bülbül inler / Varak-ı mihr ü vefâyı kim okur kim dinler.” Bülbül boş yere inler, çünkü onun aşk ve vefa sayfasını okuyup dinleyen kimse kalmamıştır. Bu, sevginin ve fedakârlığın değerinin bilinmediği bir döneme dair edebi bir hicivdir.
​Öyle derin bir acı ki, kelimeler dahi onu anlatamaz. Hâletî, sevginin bu tarifsiz hâlini gözyaşıyla ifade eder: “Yâr hâlimden su’âl etse hemân giryân olur / Görmedim çeşmim gibi âlemde bir hâzır-cevâb.” Aşığın derdi sorulduğunda, dil lal olur; dert, gözyaşı gibi hazırcevap bir tercüman bulur.
​İşte bütün bu hakikat ve sır, ancak has kullara açılır. Mevlânâ, bî-zebân (dilsiz) sözlerin sırrını anlatır: “Coz-guş-ı to neşneved hadîs-i men, kes / Her çend miyân-ı merdomân hâhem goft.” Ben bu sırları halkın ortasında da söylesem, onu idrak edecek olan sadece senin gönül kulağındır. Hakikat, ancak hazır gönüllere tecelli eder.
​Son olarak, bütün bu hikmetlerin vücut bulduğu nadir şahsiyetler vardır. Yahya Kemal Beyatlı ve Süleyman Nazif, böyle bir şahsiyeti “devr-i kadîm efendisi” diye yüceltirler: “Hezâr gıbta o devr-i kadîm efendisine / Ne kendi kimseye benzer ne kimse kendisine.” Bu, bütün bu hikmetleri hayatında toplayan, özel, dürüst ve yüksek ahlak sahibi insan tipine duyulan özlem ve hayranlığın edebi ifadesidir.

​Özet
​Bu makale, Huldî, Misli, Kâtibî, Hoca Ahmed Yesevî, İbn-i Kemâl, Hâletî ve Hz. Mevlânâ gibi farklı dönemlerin büyük düşünür ve şairlerinin hikmetli sözlerini merkeze almıştır. Temel olarak on aşama belirlenmiştir:
• ​Zamanı Değerlendirme: Huldî’nin uyarısıyla, ölüm gelmeden (gözler kapanmadan) önce günahlardan tövbe etme ve muhasebe yapma sorumluluğu.
• ​Dünyanın Fâniliği: Misli’nin vurgusuyla, dünya neşesinin geçiciliğini ve kederin evrenselliğini kabul etme gereği.
• ​Amel ve Mülk Dengesi: Mevlânâ’nın uyarısıyla, samimiyet ve çaba (ta’at) olmadan cennet ve dünyevi mülk istememenin hikmeti.
• ​Kibirden Kaçınma: Hoca Ahmed Yesevî’nin düsturuyla, benlik davası (mâ u menlik) güdenlerden kaçınarak tevazu yolunu seçme.
• ​Gönül Yapma: Yesevî ve Mevlânâ’nın ortak çağrısıyla, gönlü kırık olana merhem olma ve hiçbir insanın kalbini kırmama ahlakının en yüce görev olduğu.
• ​Rahmete Güven: Kâtibî’nin sözüyle, kuru zahitliğe karşı Allah’ın geniş rahmetine ve şefaatine sığınma ümidi.
• ​Sevginin Kaynağı: İbn-i Kemâl’in tespitiyle, kalıcı sanatın ve eserin kuru teknikten değil, derin gönül çilesinden (Ferhat’ın nâlesi) doğduğu.
• ​Vefanın Kaybı: Kâmî’nin feryadıyla, sevgi ve vefa gibi yüksek insani değerlerin kıymetinin bilinmediği bir zamana dair duyulan edebi hüzün.
• ​Sevginin Dili: Hâletî’nin ifadesiyle, sevginin acısının derinliğini kelimelerin değil, gözyaşının (hazırcevap) anlatabileceği.
• ​Eşsiz Şahsiyet: Yahya Kemal ve Süleyman Nazif’in övgüsüyle, bütün bu hikmet ve ahlakı nefsinde toplayan, özel ve taklit edilemez yüksek karakterli insana duyulan gıpta.
​Bütün bu beyitler, fâni dünyanın geçici hesaplarından uzaklaşıp, gönül kırmama, tevazu ve aşkın çilesiyle olgunlaşan eşsiz bir karaktere ulaşma yolunu işaret eden, manevi ve edebi bir bütünlük oluşturmaktadır.

Bu derinlikli ve hikmet dolu Berceste Beyitler serisinden yola çıkarak hazırlanan makale, ihtiva ettiği beyitlerin manevi, ahlaki ve edebi yönlerini birleştirerek hayatın temel meselelerine ışık tutmaktadır.

​Beş Hikmetli Soluk: Dünya, Âhiret ve İnsan Kalbi Üzerine

​Bu makale, Klasik Türk Edebiyatı’nın ve Türk-İslam düşüncesinin büyük isimlerinden Huldî, Misli, Kâmî, Hoca Ahmed Yesevî ve Hazreti Mevlânâ’nın dizelerinde billurlaşan beş hikmetli sözü merkeze almaktadır. Bu beyitler, insanı zamana, ilahi adalete ve vicdana davet eden, düşündürücü ve ibret verici mesajlarla doludur. Her bir beyit, kendi konusu içinde ele alınarak, okuyucuyu kalbin ve hayatın derinliklerine doğru bir yolculuğa çıkarmayı amaçlamaktadır.

​1. Huldî: Vakti Gelmeden Tövbe ve Hesap Vakti

​Beyit ve Açıklaması
​Kıl tevbe seyyi’âtına gözler kapanmadan
Vaktiyle gör hesabını defter kapanmadan
Huldî
​İzah ve Açıklama:
Şair Huldî, bu beyitte insana ömrün sonu gelmeden uyanık olmayı ve pişmanlık duymayı öğütler. Seyyi’ât, işlenmiş kötü ameller, günahlar anlamına gelir. Beytin açık ve net mesajı şudur: Ölüm gelip çatmadan, yani gözler ebediyen kapanmadan önce, işlediğin günahlar için hemen tövbe et. İkinci mısra ise bu çağrıyı pekiştirir: Amel defterin (kayıtların) kapanmadan, yani hesap vaktin gelmeden önce dünyada iken kendi muhasebeni (hesabını) gör. Bu, sadece bir dini emir değil, aynı zamanda hayatın sonluluğunu idrak ederek, bilinçli ve sorumlu yaşama dair hikmetli bir davettir. Tarih boyunca birçok büyük şahsiyet, ömrünün son demlerinde değil, gençliğinde bu hesabı görmenin huzurunu yaşamıştır. Bu, erteleme hastalığına karşı bir uyarı ve an’ın değerini bilme hikmetidir.

​2. Misli: Dünya Hayatının Geçici Sevinci ve Evrensel Keder

​Beyit ve Açıklaması
​Güldürürse bir vakit de hüzün eyler hitâm
Bunca peygamber ki gelmiş var mı giryân olmadık
Misli
​İzah ve Açıklama:
Şair Misli, dünyanın aldatıcı ve geçici halini bu beyitle özetler. Hitâm, son, bitiş demektir. İlk mısrada, bu dünyanın insanı bir süre güldürse bile, o gülmenin sonunun muhakkak hüzünle biteceğini ifade eder. Zira dünya, vefa yurdu değil, imtihan ve geçiş yurdudur. İkinci mısra ise bu hüznün ve kederin evrensel boyutunu pekiştirir: Bu kadar çok peygamber gelmiş geçmiş, içlerinde hiç ağlamayan, dert ve ıstırap çekmeyen var mıdır? Peygamberler dahi, insanlığın yükünü, kendi çilelerini ve imtihanlarını sırtlamışlar, gözyaşı dökmüşlerdir. Bu, dünya hayatındaki acıların kaçınılmaz olduğunu ve asıl saadetin bu geçici âlemde aranmaması gerektiğini belirten, tevekkül ve teslimiyet ruhunu telkin eden, ibret dolu bir sözdür.

​3. Kâmî: Sevginin Yoksunluğu ve Anlaşılma İhtiyacı

​Beyit ve Açıklaması
​Güle kuş etdiremez yok yere bülbül inler
Varak-ı mihr ü vefâyı kim okur kim dinler
Kâmî
​İzah ve Açıklama:
Kâmî, klasik şiirimizde çokça işlenen gül-bülbül motifi üzerinden sevgisizlik ve ilgisizlik temasını işler. Bülbülün boş yere inlemesi, yani aşktan dolayı feryat etmesi, gülün umursamazlığı karşısında anlamını yitirir. Bülbülün acısını, aşkını, çilesini gül bile duymaz. İkinci mısrada ise şair, sorusunu genele yayar: Sevgi ve şefkat sayfasını (Varak-ı mihr ü vefâyı) okuyup dinleyen kim kaldı ki? Bu beyit, hakiki sevginin, vefanın ve şefkatin değerini yitirdiği, insanların kalplerinin katılaştığı bir zamana dair edebi ve toplumsal bir eleştiridir. Aşkın ve gönül bağının kıymetini bilenlerin azaldığından dem vurur; manevi bir boşluğa, yankılanmayan bir sese dikkat çeker.

​4. Hoca Ahmed Yesevî: Gönül Kırma ve Mazluma Destek Olma

​Beyit ve Açıklaması
​Kayda körseŋ köŋli sınuk merhem bolgıl
Andağ mazlum yolda kalsa hemdem bolgıl
Rûz-ı mahşer dergâhığa mahrem bolgıl
Mâ u menlik halâyıkdın kaçtım menâ
Hoca Ahmed Yesevî
​İzah ve Açıklama:
Büyük Türk-İslam mutasavvıfı Hoca Ahmed Yesevî, bu hikmetli sözleriyle gönül insanı olmanın esasını ve insan sevgisini anlatır. Ana tema gönül kırmamak ve mazluma yoldaş olmaktır.
• ​”Nerede görsen gönlü kırık, merhem ol sen,” diyerek, yaralı gönülleri tedavi eden bir şefkat eli olmayı öğütler.
• ​”Öyle mazlum yolda kalsa, yoldaşı ol sen,” dizesiyle, düşmüşe, zayıfa ve muhtaca omuz vermenin, onlarla bir olmanın önemini vurgular (hemdem).
• ​”Mahşer günü dergâhına yakın ol sen,” diyerek, bu amellerin, ahirette ilahi huzura yakınlık (mahrem olma) getireceğini müjdeler.
• ​”Ben-benlik güden kişilerden kaçtım ben işte,” son mısra ise Yesevî’nin kendi duruşunu gösterir. O, “ben” ve “biz” ayrımı güden, kibir sahibi, benlik davası peşinde koşan insanlardan uzak durduğunu beyan eder. Bu, tevazu, diğerkâmlık ve hizmet ahlakının en yüksek ifadesidir.
•
​5. Hazreti Mevlânâ: Samimiyet, Menfaat Beklentisi ve Gönül

​Beyit ve Açıklaması
​Bi-tâ’at-i din, behişt-i Rahmân meteleb
Bi-hâtem-i Hak, molk-i Süleymân meteleb
Çûn âkıbet-i kâr ecel hâhed bûd
Âzâr-ı dil-i hiç moselmân meteleb
Hz. Mevlânâ
​İzah ve Açıklama:
Hz. Mevlânâ, tasavvufi düşüncenin özünü oluşturan samimiyet ve gönül kırmama ilkesini bu beyitlerde dile getirir.
• ​”Dini vecibeleri yerine getirmeksizin Rahmân’ın cennetini isteme.” (İlk mısra: İbadetsiz cennet isteme) ve “Hakk’ın izni olmaksızın Süleyman’ın mülkünü isteme.” (İkinci mısra: Mühürsüz mülk isteme) ifadeleriyle, çaba olmadan karşılık beklemenin boşuna olduğunu, her şeyin bir kuralı ve izni olduğunu hatırlatır. Amel ve samimiyetin önemi vurgulanır.
• ​Üçüncü mısra “Mademki işin sonunda ölüm vardır” (Çünkü işin sonucu ecel olacaktır) ile tüm dünyevi amaçların nihayetini gösterir. Ölümlülük gerçeği karşısında, insanın odaklanması gereken en önemli ahlaki görevi son mısrada belirtir: “Öyleyse hiçbir müslümanın kalbinin kırılmasını isteme.”
• ​Âzâr-ı dil-i hiç moselmân meteleb (Hiçbir Müslümanın gönlünü incitmeyi isteme/gözetme) emri, İslam ahlakının ve tasavvufun en temel ilkesidir. Çünkü kalp, Allah’ın nazargâhıdır. Ölümün kesinliği karşısında, elde edilecek en büyük kazanç, insanın kalbini incitmemek, gönülleri yapmaktır.

​Makale Özeti

​Bu makale, Huldî, Misli, Kâmî, Hoca Ahmed Yesevî ve Hazreti Mevlânâ’dan alınan beş berceste beyit üzerinden hayat, ölüm, tövbe, sevgi ve gönül ahlakı konularını işlemiştir.
• ​Huldî’nin sözü, ertelemeden tövbe etme ve ölümden önce hesaplaşma uyarısıyla zamanın değerini vurgular.
• ​Misli’nin hikmeti, dünya neşesinin geçiciliğini ve tüm büyük insanların, hatta peygamberlerin dahi evrensel kederi tattığını anlatarak kanaate davet eder.
• ​Kâmî’nin feryadı, hakiki sevgi, vefa ve şefkatin değerini yitirdiği bir çağda, aşkın karşılıksız kalışını edebi bir dille sorgular.
• ​Hoca Ahmed Yesevî’nin çağrısı, gönlü kırık olana merhem olmayı, mazluma yoldaşlığı ve benlikten uzak durmayı öğütleyerek, ahiretteki yakınlığın bu amellere bağlı olduğunu belirtir.
• ​Son olarak Hazreti Mevlânâ’nın öğüdü, samimiyete dayalı amel etmeyi ve tüm dünyevi hırsların sonunun ölüm olduğunu hatırlatarak, hiçbir insanın kalbini kırmamanın İslam ahlakının en üstün gayesi olduğunu ifade eder.
​Bu beş hikmet, bir araya geldiğinde, bireyi ihlaslı bir vicdan muhasebesine ve insan merkezli, şefkatli bir yaşam biçimine davet etmektedir.