Kur’ân’da Edebiyatın Tecelligâhı: İlâhî Kelamın Sanatla Buluşması
Kur’ân’da Edebiyatın Tecelligâhı: İlâhî Kelamın Sanatla Buluşması
Kur’ân-ı Kerîm, sadece bir hukuk, ahlak ve inanç kitabı değildir; aynı zamanda yüksek edebî kıymetiyle insanın ruhuna hitap eden bir kelam mucizesidir. Onun kelimelerinde ahenk, ayetlerinde derinlik, cümlelerinde hikmet saklıdır. Arap diliyle nazil olmuş bu ilâhî kitap, Arap edebiyatının zirvesinde bir yerde durur. Kur’ân, edebî sanatları en ileri düzeyde kullanmakla kalmaz, aynı zamanda onları ulvî bir gayeye hizmet ettirir: Kalpleri uyandırmak, akılları düşündürmek ve ruhları irşad etmek.
Kur’ân’da İşlenen Başlıca Edebî Sanatlar ve Örnekleri
- Teşbih (Benzetme)
Kur’ân’da soyut hakikatleri somut imgelerle anlatmak sıkça tercih edilir. Bu sayede anlam, okuyucunun zihninde daha kalıcı ve canlı bir hâle gelir.
> “Dünya hayatı, gökten indirdiğimiz bir su gibidir…”
(Yûnus, 10/24)
Bu ayette dünya hayatı, yağmurun yeşerttiği ama sonra kuruyup yok olan otlara benzetilir. Böylece dünyanın geçiciliği ve aldatıcılığı etkili bir teşbihle anlatılmış olur.
- İstiare (Benzetme)
Benzetmenin sadece bir yönü kullanılarak yapılan mecazlardır. Kur’ân’da insanın iç dünyasını tasvir ederken sıkça yer alır.
> “Allah, iman edenlerin nurunu arttırır.”
(en-Nûr, 24/40)
Buradaki “nur”, iman ve hidayet anlamında bir istiaredir. Kalpteki iman ışığı, karanlıkları delen bir nur gibi tarif edilmiştir.
- Kinaye (Dolaylı Anlatım)
Bir durumu doğrudan söylemek yerine başka bir sözle ima etmek suretiyle yapılan anlatımdır. Hem nezaket hem de derinlik kazandırır.
> “Elleri kurusun Ebû Leheb’in, kurudu da!”
(Tebbet, 111/1)
Bu ifadeyle hem beddua hem de onun sonunun ne kadar kötü olacağı, doğrudan değil ama çok etkili bir şekilde anlatılır.
- Tafsili Beyan (Ayrıntılı Anlatım)
Bir gerçeği açıklamak için onu aşama aşama anlatma sanatıdır. Özellikle kıssalarda bu yöntem kullanılır.
> Hz. Mûsâ ve Hızır kıssasında (Kehf, 60-82), üç olayın neden yapıldığı olayların sonunda ayrıntılarıyla açıklanır. Bu da insanın zahiri ile hakikati arasındaki farkı idrak etmesi için ibretli bir yöntemdir.
- Tecahül-i Arif (Bilirken Bilmemezlikten Gelme)
Kur’ân’da bazen hakikatleri anlatırken okura sorular yöneltilir. Bu sorular, aslında cevabı bilinen ama düşünmeyi tetikleyen sorulardır.
> “Allah’ın nimetine karşı nankörlük edenleri görmedin mi?”
(İbrahim, 14/28)
Bu ifade, okuyucunun vicdanını uyandırmak ve onu düşünmeye sevk etmek içindir.
- İcaz ve İtnab (Özlü ve Ayrıntılı Anlatım)
Kur’ân’da bazı yerlerde tek bir ayetle büyük hakikatler özlü biçimde ifade edilirken, bazı yerlerde konular tafsilatlı şekilde anlatılır. Bu, muhatabın durumuna göre bir eğitim metodudur.
> İcaz örneği:
“De ki: O Allah birdir.” (İhlâs, 112/1)
> İtnab örneği:
Bakara Suresi 67-71 arasında geçen “sarı inek” kıssası, aşamalı ve detaylı anlatım örneğidir.
- Seci ve Musiki (Ahenk ve Uyak Kullanımı)
Kur’ân ayetlerinde ses uyumu ve ritim, manayı taşıyan bir gemi gibidir. Anlamla ses bir bütünlük içinde akar.
> “Ve’l-‘âdiyâti dabhâ / Fel-mûriyâti kadhâ / Fel-muğîrâti subhâ…”
(Âdiyât, 100/1-3)
Buradaki kelimeler hem anlam hem de ses bakımından sarsıcı bir etki oluşturur. Ahenk, duyguyu pekiştirir.
- Tekrar Sanatı (Tekid ve Hatırlatma)
Bir hakikatin önemine vurgu yapmak ve onu zihne yerleştirmek için yapılan tekrarlar Kur’ân’da yer yer görülür.
> “Rabbinin hangi nimetlerini yalanlıyorsunuz?”
(Rahman Suresi’nde 31 kez tekrar edilir.)
Bu tekrar, nimetin kıymetini ve insanın nankörlüğünü düşündürür.
Kur’ân’ın Edebiyatla Buluşmasındaki Hikmet
Kur’ân’ın bu sanatları kullanması bir süs değil, bir gaye içindir. Her teşbih, her mecaz, her tekrar; insanı uyandırmak, sarsmak, düşündürmek, kalbini diriltmek içindir. Edebiyat, Kur’ân’ın elinde sadece bir anlatım aracı değil, bir tebliğ metodudur. Bu sanatlar, hakikatin elbisesi olmuş ve ona ruh kazandırmıştır.
Sonuç
Kur’ân, sadece emir ve yasaklardan oluşan bir hukuk metni değildir. O, Allah’ın kelamıdır ve kelam olmanın bütün inceliklerini taşır. Onun her ayeti, hem akla hem kalbe hitap eder. Bu yüzden, yalnızca anlamı değil, lafzı da mucizedir. Kur’ân’ın edebî yönü, onun Allah kelamı olduğuna dair bir delildir. Çünkü hiçbir insan kelamı, hem bu kadar anlam yüklü hem de bu kadar sanatlı olamaz.
Makale Özeti
Kur’ân-ı Kerîm, yalnızca bir ilahî mesaj değil, aynı zamanda eşsiz bir edebiyat şaheseridir. Teşbih, istiare, kinaye, icaz, seci gibi edebî sanatlar, Kur’ân’da en ileri düzeyde uygulanmıştır. Bu sanatlar, estetik amaçlı değil, insanın kalbine ve aklına nüfuz eden bir tebliğ dili olarak kullanılmıştır. Kur’ân’ın edebî yönü, onun mucizevi karakterini ortaya koyar. Lafzı ve manasıyla insanı sarsan bu kitap, edebiyatın zirvesinde, hakikatin de kalbindedir.
