Zıtlıkta Tecelli Eden Hakikat: Kur’ân’da Mukabil Kavramlar, Mânâ Derinlikleri ve Müradiflerin Hikmeti
Zıtlıkta Tecelli Eden Hakikat: Kur’ân’da Mukabil Kavramlar, Mânâ Derinlikleri ve Müradiflerin Hikmeti
Kur’ân-ı Kerîm, bir beyan mucizesidir. Bu mucizenin en çarpıcı yönlerinden biri, dilin hem en sade hem de en derin boyutlarını bir arada kullanarak hakikati apaçık ortaya koymasıdır. Bu yönüyle Kur’ân, sadece anlam değil, aynı zamanda anlamlar arası ilişkilerle de insanın zihnini ve kalbini eğitir. Bu ilişkilerin en dikkat çekenlerinden biri de tezad (zıtlık) kavramıdır.
Kur’ân, iyiyi daha net göstermek için kötüyü, doğruyu öğretmek için yanlışı, ışığı kavratmak için karanlığı, hayatı tanıtmak için ölümü zikreder. Böylece hakikat, karşıtıyla birlikte öğretilir. Zıtlıklar üzerinden öğretilen bu hakikatler, aslında varlığın ve yaratılışın ilahî bir dengesini yansıtır.
- Kur’ân’da Zıtlıklar: Kavramsal Bir Bütünlük
Kur’ân’da sıkça geçen zıt kavramlar arasında şunları görürüz:
İman – Küfür: Kalbin teslimiyeti ile hakikati örtme eylemi.
Hidayet – Dalâlet: İlâhî rehberlik ile sapma.
Nur – Zulümat: Aydınlık ve bilinç ile karanlık ve cehalet.
Hayat – Mevt: Dirilik ve şuur ile yokluk ve durgunluk.
Takvâ – Fücur: Allah’a karşı duyarlılık ile sınır tanımazlık.
Cennet – Cehennem: Sonsuz huzur ile ebedî pişmanlık.
Bu zıtlıklar, sadece semantik karşıtlıklar değildir. Aynı zamanda insanın iç dünyasındaki çatışmaları ve varoluş serüvenindeki tercih alanlarını da yansıtır. Kur’ân’ın eğitici üslubu, okuyucusunu sürekli bu iki uç arasında düşünmeye, muhasebeye ve tercihe yöneltir.
- Zıtların Eğitici Rolü
Kur’ân’da zıt kavramlar, pedagojik bir araçtır. Meselâ:
> “Allah, imanı sevdirip kalplerinize süsledi; küfrü, fâsıklığı ve isyanı ise size çirkin gösterdi.” (Hucurât, 49/7)
Bu ayette iman bir güzellik, küfür ve fısk ise çirkinlik olarak sunulur. Güzelliği hissettirmek için çirkinliğin ne olduğunu da göstermek gerekir. Tıpkı beyazın ne kadar parlak olduğunu anlamak için siyaha bakmak gibi…
İnsan ancak karanlığı gördüğünde ışığın kıymetini, açlığı tattığında rızkın değerini, hataya düştüğünde hidayetin yüceliğini kavrayabilir. Kur’ân bu yönüyle sadece bilgi vermez, aynı zamanda hissiyat inşa eder.
- Müradifler: Hakikatin Katmanları
Kur’ân’da aynı anlama gelen kelimelerin (müradiflerin) kullanımı da bir hikmet ihtiva eder. Meselâ “akıl” kavramı için;
‘akl (akletmek),
lub (öz, saf akıl),
nuha (engel olan akıl – kötülüğe mani),
fikr (düşünme faaliyeti),
tefekkür, tedebbür, teakkul gibi çok sayıda kelime yer alır.
Her biri aklın başka bir yönünü temsil eder. Bu, Kur’ân’daki kelimelerin sadece “eşanlamlı” değil, anlam “katmanlı” olduğunu gösterir. Aynı şekilde ceza için kullanılan azâb, ikâb, nakm, veyl gibi kelimeler, farklı ceza türlerini ve derecelerini ifade eder.
*Nakm Sözlükte “şiddetle ayıplamak, suçluyu cezalandırmak” anlamındaki nakm (nükūm) kökünün “iftiâl” kalıbından türemiş bir sıfat olan müntakım “yadırgayıp ayıplayan, suçluyu cezalandıran, öç alan” mânalarına gelir (İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, “nḳm” md.; Lisânü’l-ʿArab, “nḳm” md.).
Kur’ân’daki müradifler, hikmetli bir çeşitlilikle Allah’ın kelâmındaki derinliği ortaya koyar. Bu, ilahî kelâmın insan idrakinin bütün katmanlarına hitap etmesini sağlar.
- Zıtlıkların Arasındaki Denge: Sünnetullahın Tezahürü
Zıtlıklar sadece kelimeler düzeyinde değil, yaratılış düzeyinde de vardır. Gece-gündüz, sıcak-soğuk, erkek-dişi, ölüm-hayat gibi… Kur’ân bu dengeye sıkça atıf yapar:
> “Her şeyi çift yarattık ki düşünüp öğüt alasınız.” (Zâriyât, 51/49)
Zıtlıklar, parçalanmışlık değil, tamamlayıcılık ifade eder. Gece olmadan gündüzün kıymetini bilemeyiz. Ölüm olmasa hayatın değeri anlaşılmaz. Kur’ân’daki zıtlıklar, insanı tercih etmeye zorlayarak onu ahlâkî bir fail kılar. İnsan, tercihiyle kıymet kazanır.
- Hikmetli Bir Temsil: Aynadaki Karanlık
Bir temsil üzerinden düşünelim: Bir ayna düşünün. Üzerine düşen ışığı yansıtır. Fakat aynadaki bir leke, ışığın parlamasına engel olur. Kur’ân, kalbi bir aynaya benzetir. Hidayet ışığı gelir, ama küfür ve günah lekesi varsa bu ışık yansımaz. İşte Kur’ân’da nur ve zulümat karşıtlığı, bu temsille anlaşılabilir: Işık hep gelir; mesele onu alıp almadığımızdır.
Özet:
Kur’ân-ı Kerîm’deki zıt kelimeler (iman-küfür, hidayet-dalâlet gibi), sadece dil açısından karşıtlıklar değil; varlık, ahlâk ve hikmet düzeyinde eğitici birer unsurdur. Bu zıtlıklar, insana tercihlerinin sorumluluğunu hatırlatır. Kur’ân’daki müradifler ise anlam zenginliğiyle hakikatin çeşitli yönlerini öğretir. Zıtlık ve eşanlamlılık ilişkileri, Kur’ân’ın hem beyan hem de irşad mucizesine işaret eder. Allah, zıtlıklar üzerinden insanı düşünmeye, ibret almaya ve doğruyu tercih etmeye çağırır.
