Kalpte Kurulan Devlet: Osmanlı’da Tekke Hayatı ve Adaletin Manevî Yüzü
Kalpte Kurulan Devlet: Osmanlı’da Tekke Hayatı ve Adaletin Manevî Yüzü
GİRİŞ
Osmanlı sadece kaleler fethetmedi; gönüller de inşa etti. Bu gönül mimarisinin en önemli sütunlarından biri tekkelerdi. Tekkeler; ilim, irfan, ahlâk ve hizmetle yoğrulmuş; fukaraya sofra, garibe kucak, topluma nefes olmuştu. Tekkelerin kapısı herkese açıktı; ama gönlü ve hâli olgunlaşmamış kimseye yol gösterilmeden izin verilmezdi. Kadı defterlerindeki hükümler ise bu kurumun denetimle yoğrulan ciddiyetini gözler önüne serer.
1. TEKKE: MÂNEVİYATIN OCAĞI, HALKIN TERBİYE YURDU
Tekke, tasavvufun yaşandığı ve öğretildiği yerdi. Derviş burada nefsini terbiye eder, hizmetle pişer, sabırla olgunlaşırdı. Her tarikatın âdâbı, her şeyhin irşad usulü vardı. Ancak hepsinin ortak amacı; kulun, Rabbine karşı sadakatini ve halka karşı merhametini kemale erdirmekti.
Tekkelerde sabah namazı sonrası zikir, gündüz hizmet, akşam sohbet yapılır; geceler tefekkürle geçerdi. Aşevleriyle fakir doyurulur, misafirhanelerde yolcu ağırlanır, hastalara şifa, dertlilere dua sunulurdu.
2. KADILAR VE TEKKELER: MANEVİYATIN HUKUKLA BULUŞTUĞU NOKTA
Osmanlı’da tekkeler vakıf düzenine tabiydi. Her tekkenin vakfiye kuralları vardı ve bu kurallar kadı gözetiminde denetlenirdi. Kadı defterlerinde tekkelerle ilgili birçok hükme rastlanır:
Örnek Hükümler:
“Bir tekke şeyhinin vakıf malını zimmetine geçirdiği” tespit edilince görevden alınmış, yerine ehil bir zat atanmıştır.
“Bir dervişin şehir içinde halkı rahatsız edecek şekilde yüksek sesle zikretmesi” üzerine kadı, “tasavvuf edep iledir” diyerek uyarı cezası vermiştir.
“Bir tarikat erbabı, başka bir tekkeye mensup olanlara hakaret ettiği” gerekçesiyle kadı huzuruna çıkarılmış; fitne çıkaran ayrıştırıcı tavırdan dolayı tazir cezası verilmiştir.
“Bir kadının, oğlunun bir tekkeye bağlanıp evine bakmaktan uzaklaştığı” şikâyeti üzerine kadı, şeyhle görüşerek denge ve sorumluluk dersi istemiştir.
“Bir tekkede ayin sırasında meşale yakılması sonucu yangın çıktığı” ve mahalle zarar görünce, tekke görevlileri maddi sorumluluğa tabi tutulmuştur.
Bu hükümler, tekkelerin ne kadar manevî bir kurum olsa da dünyevî denetimden uzak olmadığını ve halkın huzurunun her şeyin üstünde tutulduğunu gösterir.
3. HİKMETLİ VE İBRETLİ BİR KISSA: “NEFİS DERVİŞİ”
Bir gün bir genç tekkede dervişliğe başvurur. Şeyh, bir yıl boyunca kapı eşiğini süpürmesini ister. Genç sabreder. Tam bir yıl sonra içeri alınır. Fakat ilk zikirde uyuyakalır. Şeyh şöyle der:
> “Oğul, süpürge toz alır, ama pası çıkarmaz. Nefsi süpürmek değil, silmek gerek. Sabırla hizmet ettin, şimdi sabırla nefsini dinle!”
Bu kıssa, Osmanlı tasavvufunda “hizmet ile terbiye, irfan ile denge” anlayışını gösterir.
4. BUGÜNE DERS: HAKİKİ TEKKE, NEFSİN SUSTUĞU YERDİR
Bugün “tekke” kelimesi bazı çevrelerde nostaljik ya da eleştirel bir ifadeye dönüşmüş olabilir. Oysa Osmanlı’da tekke; kibirli bir dervişin susturulduğu, fakir bir misafirin doyurulduğu, zalim bir şeyhin kadı önünde yargılandığı yerdir. İhlâsın kurumsallaştığı ve edebin kanunla denetlendiği bir düzendir.
SON SÖZ: GÖNÜL YAPMAK, DEVLET YAPMAKTIR
Tekkeler, sadece zikir yapılan yerler değil; kalp eğitiminin, toplumsal barışın ve hikmetli insan yetiştirmenin ocaklarıydı. Kadı defterleri gösteriyor ki; maneviyat da hukukla dengelenmiş, aşk da akıl ile süslenmiştir.
Ve belki de en özlü tarif şudur:
“Osmanlı’nın kaleleri dışta, tekkeleri içtedir. Dış kaleleri ordu korur, iç kaleleri edep.”
