Kur’ân Ahlâkı: Âdâbın İnşa Ettiği Medeniyet
Kur’ân Ahlâkı: Âdâbın İnşa Ettiği Medeniyet
Kur’ân-ı Kerîm sadece bir ibadet kitabı değildir; aynı zamanda bir hayat rehberi, bir medeniyet projesi, bir ahlâk ve âdâb kitabıdır. Zira İslâm, sadece camide değil, evde, sokakta, pazarda, mecliste, hatta kalpte bile yaşanmalıdır. İşte bu sebeple Kur’ân, insanın sadece inancını değil, tavrını, tarzını ve davranışlarını da terbiye eder.
Kur’ânî edep, sadece “kibar olmak” değildir. Hak karşısında saygılı olmak, insanlara karşı adil olmak, kalpte kibri boğmak, dili ve gözü korumak gibi çok yönlü bir ahlâkî bütünlük sunar. Çünkü insan, davranışlarında kemâle ermeden imanında da kemale ulaşamaz.
- Konuşma Âdâbı: Sesin Ahlâkı
Kur’ân, konuşmayı bile edep ile sınırlandırır:
> “Yürüyüşünde ölçülü ol, sesini de alçalt. Şüphesiz ki seslerin en çirkini, merkeplerin sesidir.”
(Lokman Sûresi, 19)
Burada bir davranış değil, bir dil terbiyesi öğretilmektedir. Bağırmak, böbürlenmek, hakaret etmek… Bunların hepsi sesin kötüye kullanılmasıdır. Kur’ân, kelâmın da nezaketle yoğrulmuş olması gerektiğini vurgular.
Yine bir başka ayette:
> “Onlara güzel söz söyleyin.”
(Bakara Sûresi, 83)
Söz sadece bilgi aktarmak değil; gönül yapmaktır. Kur’ân, gönül kıran değil, gönül yapan bir dili emreder.
- Selamlaşma ve İzin Âdâbı: Sosyal Huzurun Kapısı
> “Bir eve girdiğinizde, birbirinize Allah’tan bir bereket ve güzellik dileği olarak selâm verin.”
(Nur Sûresi, 61)
Selâm, sadece bir söz değil; barış, emniyet ve dua taşır. Kur’ân, selamlaşmayı toplumsal iletişimin başı yapar.
Ve izin âdabı:
> “Ey iman edenler! Kendi evlerinizden başka evlere, izin almadan ve ev halkına selam vermeden girmeyin.”
(Nur Sûresi, 27)
Bu ayet, mahremiyetin ve özel alanın korunmasını, kişisel sınırların gözetilmesini öğretir. Bir insanın huzuru, onun sınırlarına saygı göstermekle başlar.
- Oturma, Konuşma ve Toplantı Âdâbı
> “Size meclislerde yer açın denildiğinde yer açın; Allah da size genişlik versin.”
(Mücâdele Sûresi, 11)
Bu ayet, meclis âdâbını öğretir. Bir mecliste, bir toplulukta yer kapma, üstünlük taslama gibi tavırları Kur’ân reddeder. Yer açmak, kalp açmaktır; gönül genişliğidir.
- Gıybet ve Zan Yasağı: Duygu ve Dil Temizliği
> “Ey iman edenler! Zannın çoğundan sakının. Zira bazı zanlar günahtır. Birbirinizin gizli yönlerini araştırmayın. Birbirinizi gıybet etmeyin. Sizden biriniz, ölmüş kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı?”
(Hucurât Sûresi, 12)
Bu ayet, İslam ahlâkının temel direklerinden biridir.
Zan, tecessüs, gıybet… Bunların üçü de gönül kıran, toplumu ifsat eden davranışlardır. Kur’ân bunları sadece yasaklamaz, aynı zamanda kalplerde merhameti, dilde nezaketi, toplumda güveni inşa eder.
- Tebessüm, Hicab ve Haya: Görünmeyen Âdâb
Kur’ân, bakış ve davranışlara da edep çeker:
> “Mü’min erkeklere söyle: Gözlerini haramdan sakınsınlar ve iffetlerini korusunlar…”
(Nur Sûresi, 30)
Aynı emir kadınlara da verilir (31. ayet). Bu, sadece fiziksel bir bakış değil; kalbin niyetine de bir terbiyedir.
Edep sadece elbise ile değil; gözle, duruşla, kalple olur. Haya, görünmeyen bir ziynettir; Kur’ân bu ziyneti teşvik eder.
- Alay Etme, Lakap Takma ve İncitme Yasağı
> “Bir topluluk başka bir topluluğu alaya almasın. Belki de onlar kendilerinden daha hayırlıdır… Birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın.”
(Hucurât Sûresi, 11)
Bu âyet, psikolojik şiddetin, dil zorbalığının, kimlik aşağılamasının önüne geçer. Kur’ân’a göre insanı küçük görmek, kalben şirkle aynı menzildedir: Çünkü bir kulun değerini sadece Allah takdir eder.
- Yürüyüş ve Gurur Âdâbı
> “Yeryüzünde böbürlenerek yürüme! Çünkü sen ne yeri delebilir ne dağlara erişebilirsin.”
_(İsrâ Sûresi, 37)
(Lokman Sûresi, 18)
Yürüyüş bile kibirsiz, vakar içinde olmalıdır. Kur’ân’daki edep, ayak adımından kalp atımına kadar her şeyi kapsar.
Kibir, insanı Allah’tan uzaklaştırır; tevazu ise Allah’a yaklaştırır.
Kur’ân’da Âdâbın Gayesi: Ahlâklı Toplum, Mutmain Kalp
Kur’ân’da anlatılan tüm davranış kuralları, birer şekil değil, derinliktir. Edep, kalpten başlayıp davranışa yansır.
Kur’ân, hem bireyi inşa eder, hem toplumu ıslah eder.
O yüzden denmiştir ki:
> “Kur’ân’ın nazil olduğu toplum, cehaletin içindeydi; ama ahlâk ile medeniyet kurdu.”
Bugün yeniden o medeniyetin temelleri atılacaksa, bu edep ve davranış kurallarına dönülerek mümkündür.
Özet:
Bu makalede Kur’ân-ı Kerîm’deki edep ve davranış kuralları ele alındı. Başlıca esaslar şunlardır:
- Konuşma âdâbı: Sesin yükseltilmemesi, güzel sözle hitap edilmesi.
- Selam ve izin âdâbı: Gönül huzuru ve mahremiyet için.
- Topluluk içi davranışlar: Yer açmak, alay etmemek, incitmemek.
- Zan, gıybet, tecessüs yasağı: Kalp ve toplum temizliği için.
- Göz ve haya terbiyesi: İffet ve nezaketin muhafazası.
- Kibir yasağı: Tevazunun topluma ve bireye kattığı değer.
Sonuç: Kur’ân, davranışlarımızı inceltir; kalbimizi yüceltir. Edep, İslam’ın ruhudur. O ruhu diriltmek, hayatı diriltmektir.
