İTİKATTA HAK VE ORTA YOL: MÂTURÎDÎ VE EŞ’ARÎ MEZHEPLERİNDE BİRLEŞEN VE AYRILAN YÖNLER
İTİKATTA HAK VE ORTA YOL: MÂTURÎDÎ VE EŞ’ARÎ MEZHEPLERİNDE BİRLEŞEN VE AYRILAN YÖNLER
İslam düşüncesi, asırlardır akıl ile naklin, ilim ile hikmetin, kalp ile idrakin iç içe geçtiği derin bir tefekkür medeniyetidir. Bu tefekkür dünyasında, özellikle inanç esaslarını açıklamada iki büyük itikadî ekol öne çıkmıştır: Mâturîdîlik ve Eş’arîlik. Her ikisi de Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in ana kollarını temsil eder, ancak bazı meselelerde farklı bakış açılarına sahiptir. Bu yazıda, bu iki büyük ekolün hem ittifak ettikleri esasları hem de ayrıldıkları yönleri ele alacağız; ilimle yoğrulmuş, hikmetle süslenmiş bir nazarla meseleye bakmaya çalışacağız.
İTİFÂK ETTİKLERİ ESASLAR: HAKİKATTE BİRLEŞEN YOLLAR
Mâturîdîlik ve Eş’arîlik, her ne kadar metot farklılıkları taşısa da özde aynı hakikate hizmet eder. İşte ittifak ettikleri bazı temel hususlar:
1. Tevhid İnancı: Her iki mezhep de Allah’ın birliğini, benzerinin ve ortağının olmadığını kesin bir şekilde kabul eder. Allah’ın sıfatları, zâtından ayrı ve ezelîdir.
2. Kur’an Allah Kelâmıdır: Kur’an’ın mahlûk olmadığı, Allah’ın kelâmı olduğu hususunda ittifak vardır.
3. Nübüvvetin Zarûreti: Peygamberlerin gönderilmesinin ilahî bir zaruret olduğu ve onların masumiyetleri konusunda birleşirler.
4. Âhiret İnancı: Cennet, cehennem, yeniden dirilme, hesap, mizan, sırat ve şefaat gibi ahiret ahvali konularında ortak bir inanca sahiptirler.
5. Ehl-i Kıble Tekfir Edilmez: Bid’at ehli bile olsa, kıble ehli olan Müslümanlar tekfir edilmez prensibiyle ümmetin birliğini koruma hassasiyetindedirler.
Bu ortak noktalar, Ehl-i Sünnet’in birliğini ve hak yolda sebatını gösterir. İki yolun da menzili birdir: Allah’ın rızasına ulaşmak ve sahih bir iman üzere ömür sürmektir.
AYRILDIKLARI YÖNLER: FİKİRDE ZENGİNLİK, HAKİKATTE BİRLİK
Aşağıdaki farklılıklar, ayrılık değil, tefekkür zenginliğidir. Çünkü her ikisi de Kur’an ve Sünnet zemininde hareket eder:
1. Akıl ve Nakil Dengesi
Mâturîdîlik: Akla daha geniş yer verir. Aklın, vahiy gelmeden önce bile Allah’ın varlığını ve bazı ahlâkî ilkeleri bilip sorumlu olabileceğini savunur.
Eş’arîlik: Akla önem verir ama nakli ön planda tutar. Aklın sınırlarını çizer, vahyin rehberliğini merkeze alır.
> Hikmetli bir bakış: Aklı ilahlaştırmadan kullanan Mâturîdîlik, aklı küçümsemeden sınırlandıran Eş’arîlik… Her ikisi de insanı Allah’a ulaştıran farklı yolları temsil eder.
2. İman-Amel İlişkisi
Mâturîdî: İman, tasdikten ibarettir; amel imandan bir cüz değildir. Günah işleyen mümin dinden çıkmaz.
Eş’arî: İman, kalp tasdiki, dil ikrarı ve bazılarına göre ameli de kapsar. Ancak yine de büyük günah işleyen dinden çıkmaz, affı Allah’a kalmıştır.
> Düşündürücü bir nokta: Mâturîdîlik, istikrarı öne çıkarır; Eş’arîlik ise Allah’ın mutlak iradesi karşısında insanın acziyetini vurgular.
3. Allah’ın Sıfatları ve Fiilleri
Mâturîdî: Allah’ın fiilleri hikmetlidir. Her işinde bir sebep ve maslahat vardır.
Eş’arî: Allah’ın fiilleri sebeplere bağlı değildir; O diler ve yapar, hikmetle kayıtlı değildir.
> İbretli bir yorum: Mâturîdîlik Allah’ın adaletine, Eş’arîlik ise kudretine vurgu yapar. Biri “neden” sorusuna cevap arar, diğeri “O’nun işine karışılmaz” der. İkisi de teslimiyetle neticelenir.
4. Kulların Fiilleri (Kazanma/Kesb)
Mâturîdî: Kul kendi fiilini yaratmaz ama tercih eder; Allah yaratır, kul kazanır. İnsan iradesi daha belirgindir.
Eş’arî: Kul fiilleri “kesb” eder; yaratma tamamen Allah’a aittir. Kul iradesi zayıf olarak tasvir edilir.
> İlmi bir tespit: Bu meseledeki farklılıklar, kader anlayışına yansır. Ancak sonuçta her ikisi de Allah’ın ilmi ve kudretiyle insan iradesini bağdaştırmaya çalışır.
SONUÇ: BİRLİKTEKİ HİKMET VE ÇEŞİTLİLİKTEKİ BEREKET
Mâturîdîlik ve Eş’arîlik, İslam düşüncesinin iki kutlu nehridir. Farklı kaynaklardan beslenir ama aynı hakikat denizine akarlar. İslam ümmetine düşen, bu iki mezhebin ilmî mirasını anlamak, aralarındaki ihtilafları çatışma değil zenginlik olarak görmek ve her iki yolun da Kur’an ve Sünnet istikametinde olduğunu bilmektir.
Her biri, Allah’a giden yolda birer kandil gibidir. Kimi akılla yolu bulur, kimi teslimiyetle. Ama her ikisi de “La ilahe illallah” hakikatinde birleşir.
“Mezhep, hakikatin farklı açılardan izahıdır; bölünme değil, derinleşmedir.”
