OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİ AMERİKAN İLİŞKİLERİ-1-2-
OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİ AMERİKAN İLİŞKİLERİ-1-2-
Bu günkü gerek Pkk ve gerekse değişik adlarla, – Ypg-Deaş-vs- diğer terör örgütleri bugünün meselesi olmadığı gibi, birden bire türemiş de değildir.
Asırlık yaralar kaşınmakta, irinler deşilmektedir.
Dünkü kirli insanlar bu günde aynı oyunu oynamaktadırlar.
İşte Devlet arşivlerinden günümüze aktarılan belgeler, dün yaşandığı gibi, bu günde yaşatılmasına yönelik faaliyetlerin daha da arttırılarak devam ettiğini göstermektedir.
Dünkü Abd ve diğer avrupa ülkeleri ve Rusya ne ise, bu günkü de aynıdır.
Tarih affetmemektedir. Dünküler lanetle yadedildikleri gibi, aynı oyunu bugün oynayanlarda hem lanetlenmekte ve hem de tarih boyunca bu leke yeni nesillere aktarılarak devam etmektedir.
-“Amerikalı papazların Erzurum, Trabzon ve Bursa’da Ermeniler arasında Protestan mezhebini yaymaya çalıtıkları, bu sebeple Ermeni ahalinin bunlardan şikâyetçi olduğu; Erzurum’daki Amerikalı 2 papazın, yapılan uyarılara rağmen faaliyetlerini sürdürdükleri ve bundan sonra da sürdürmeye devam edecekleri anlaşıldığından, Erzurum müşirine bunların uygun bir yol bulunarak oradan uzaklaştırılmalarının emredildiği”[1]
-“Ermeni Patriği Nerses Efendi’nin, Amerika Cumhurbaşkanı’na gönderdiği tebrik yazısında Amerika’da çok az tanınan Ermeni Kilisesi’nin Asya’da Hıristiyan olmayan milletler arasında İncil hükümlerini kahramanca yerine getiren eski bir kilise olduğu, Ermenilerin, kendi acıklı durumlarına rağmen diğer Hıristiyanların hürriyetlerinden ve
Osmanlı Ermenileri’nin muhabbetlerini kendilerine iletmekten mutluluk duyduğunu ifade ettiği.”[2]
-“Harput, Muş ve Diyarbakır’dan Amerika’ya gelen bazı Ermenilerin kiliselerde Türkler aleyhinde konuşmalar yaptıkları, saray, paşa konakları ve askerî kışlaları hedef almak suretiyle Osmanlı ülkesinde bir ihtilal çıkarmak için silah satın alarak istanbul’a gönderdikleri, tüfek demirlerini karyola şeklindeki sandıklarla, dinamitleri de gaz
tenekeleriyle naklettikleri, ihtilal faaliyetlerinin Marsilya’da bulunan Portakalyan tarafından yönlendirildiği, aleyhte propagandanın önüne geçmek için istanbul Ermeni Patriği tarafından Marsilya ve Londra’ya bir memur gönderilmesi gerektiğine dair Amerika’da yaşayan Ömer bin Mustafa adlı kişinin mektubu”[3]
-“Amerika’dan Ermeniler için gönderilen silahların Yunanistan üzerinden Zeytun’a nakledileceği istihbaratı üzerine, gerekli tedbirlerin alınması için Adana Vilayeti’nin uyarıldığı”[4]
-“Worcesterlı bir Ermeni’nin, Washington Büyükelçiliği’ne gönderdiği mektupta Harput’un Hüseynik köyü ahalisinden Gaspar Nahigyan adlı kişinin istanbul ve Amerika’daki bağlantılarını da kullanarak Ermenileri Amerika’ya göçe teşvik ettiğini bildirdiği”[5]
-“ERZURUM, SİVAS VE VAN VİLAYETLERİNDEN AMERİKA’YA GÖÇ EDEREK İZİNSİZ TÂBİYET DEĞİŞTİREN ERMENİLERLE YUNANLI OLMAYA KALKIŞAN CEZAYİR- BAHR-I SEFİD AHALİSİNİN SAYISINDA ARTIŞ GÖRÜLDÜĞÜ”[6]
-“Ermeni fesadının önlenmesi için alınması gerekli görülen bir dizi tedbir arasında ecnebi mekteplerinin kontrolü ile ilgili bir takım hususların da yer aldığı ve Amerika elçisinin bu çerçevede Merzifon’daki Protestan Mektebi’nde Merzifon olaylarından dolayı Amerika konsolosunun da iştirakiyle yerel hükümet tarafından yapılacak bir aramaya engel çıkarmayacağını, hatta Amerika uyruklu kişilerin bu olaylarda suçlu oldukları adil bir biçimde ortaya konulduğu takdirde bunların Osmanlı ülkesinden uzaklaştırılmalarının bile mümkün olduğunu Sadrıazam’a ifade etmesi üzerine, arama için Adliye Nezâreti ile Sivas Valiliği’ne gerekli tebligatın yapıldığı, Hariciye Nezâreti’nden de Amerika Elçiliği’nin bu hususta konsolosa talimat göndermesinin
sağlanmasının istendiği”[7]
-“Haik gazetesinde yayınlanan tafsilatlı bir yazıda Ermenilerin amaçlarına ulaşabilmeleri için silaha sarılmaları gerektiğinin ifade edildiği ve bir başka makalede de Ermenilerin yaşadığı eyaletler ahalisinin göç sebebiyle tükendiğine dair bir paragrafın yer aldığı”[8]
-“Amerika’daki Ermeni Komitesi’nin Ermenilere askerî eğitim için resimli bir kitap bastırdığı, Marsilya’ya da gönderilen söz konusu kitabın Nahigyan adlı fesatçı tarafından satıldığı”[9]
-“Haik gazetesinin yayınlarında Minas Çeraz taraftarı bir yol izlendiği; Ermenistan adıyla bir eyalet teşkili için Erzurum, Van ve Diyarbakır vilayetlerinde cinayet ve mezâlim yapılması arzusunun dile getirildiği, istanbul Ermenileri’nin bir kısmı ile Patrik’in de yabancı ülke büyükelçilerinden yardım talebinde bulunma taraftarı olduklarının ifade edildiği, Amerika’ya göç eden Ermenilerin en geç beş yıl içerisinde geri dönerek bağımsızlık için gayret göstermeleri gerektiğinin özellikle vurgulandığı”[10]
-“Amerika elçisiyle görüşen Hariciye Nezâreti Mektupçusu Salih Münir Bey’in, Amerikan pasaportu alarak Osmanlı ülkesine gelen Ermeniler, Merzifon meselesi ve Amerikan mektepleri konularını dile getirdiği; elçinin de Amerika’nın iyi niyet göstergesi olarak Ermeni fesatçıların çocuklarının Amerikan okullarına kabul edilmemeleri için emir verildiğini ifade ettiği”[11]
-“Worcester’da Rahip Harbion Chichian tarafından ruhanî bir cemiyet şeklinde kurulan Hınçak’ın, Ecnebi Misyonerleri Cemiyeti’nden nakdî yardım sağladığı, ancak Hınçak’ın Atina’daki fesat cemiyetiyle bağlantısı anlaşılınca yardımın kesilerek üyelerin ayrıldığı / Boston’da Tüccar Bogigian’ın, yanına Robert College Müdürü Cyrus Hamlin’i alarak Protestan cemaati ileri gelenlerine Hınçak Cemiyeti’nin maksadını anlattığı ve gazetelerde bu cemiyet aleyhine yazılar yazdırarak yardımların engellenmesine çalıtığı”[12]
-“New York Association Philarmenian Cemiyeti idarecileri ile Aravelk gazetesinin Amerika muhabiri Bedros Kör Alcucyan adlı Hınçakist’in Osmanlı ülkesindeki yandaşlarıyla haberleştiklerinin belirlenmesi üzerine sözkonusu gazetenin haberleşmesinin kontrolü ve anılan muhabirle ilişkisinin kestirilmesi, Amerika Ermenileri’nin Osmanlı ülkesinde haberleştikleri kişiler ile Rumelihisarı’ndaki Amerikan okuluna giden Ermenilerin araştırılması ve izinsiz Amerika tâbiiyetine
girenlerin dönüşlerinin engellenip bıraktıkları mallar için kanunlar çerçevesinde işlem yapılması yönünde kararlar alındığı”[13]
-“Amerika misyonerlerinin Worcester’da düzenledikleri toplantıda Hınçak Cemiyeti üyelerine hiçbir şekilde nakdî yardımda bulunmayacaklarını ifade ettikleri, Ermeni ruhanî meclisinin Çitciyan başta olmak üzere bu toplantıya katıldıkları, ancak ihtilal fikirlerinden vazgeçmediklerini ve Çitciyan’ın Osmanlı ülkesinde Ermeniler aleyhindeki faaliyetleri haber vermeyi sürdürmesine taraftar olduklarını belirttikleri”[14]
-“Amerika’daki Hınçakistlerin Reisi Nişan Karabetyan’ın Osmanlı ülkesinde bulunan Hınçakistleri isyana tevik için bazı planlar yaptığını ortaya çıkarmak için görevlendirilen Boston Başşehbenderi Mösyö Yazıcı’nın tuttuğu dedektiflerin verdikleri raporun Washington Sefâreti’nden gönderildiği”[15]
-“Bir Ermeni’nin tüm gazeteler aracılığıyla her Amerikalıdan Ermeniler yararına yardım talebinde bulunduğu; Boston’da Amis Unis de l’Armenie Cemiyeti tarafından düzenlenen mitingde Osmanlı Devleti aleyhinde bir takım kararlar alındığı”[16]
-“Amerika’da Ermenilerin yaşadıkları New York, Worcester, Boston, Providence ve Chicago gibi şehirlerde Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyet gösteren birçok cemiyet bulunduğu, bu cemiyetlerin bir kısmının Hınçakist fırkasına, bir kısmının da uygun bir zamanda Osmanlı Hükümeti’ne karşı şiddet kullanma fikri taşıyan bir fırkaya mensup
olduğu, özellikle New York Ermenileri’nin faaliyetlerini teftiş için Amerikalı bir hafiye memurunun görevlendirilmesinin uygun bulunduğu”[17]
-“Amerikan gazetelerinin hemen her gün Osmanlı Hükümeti aleyhinde Avrupa’dan gelen telgraflarla Amerika’da ikamet eden Ermeniler tarafından gönderilen yazıları yayınladıkları, bu yazılarda Ermenilerin Hıristiyan olduklarının özellikle belirtilerek konunun siyasî değil dinî bakımdan ele alındığı”[18]
-“Washington büyükelçisinin Amerikan Dışişleri Bakanlığı’na, Ermeni fesatçıların Amerika’daki yandaşlarıyla posta yerine Amerikalı misyonerler vasıtasıyla haberleştiklerini, Ermeni Misyonerler Cemiyeti’nin Osmanlı Hükümeti aleyhindeki tavırlarının açık olduğunu bildirerek misyonerlerin gizli ya da açık yollarla Ermenilerle işbirliği içerisinde olmamaları gerektiğine dair bir takrir verdiği”[19]
-“Bazı Protestan rahipler tarafından Washington’da bir Ermeni cemiyeti kurulması üzerine Washington büyükelçisinin Amerika Dışişleri bakanına Ermeniler Anadolu’da huzur ve asayişi yeniden ihlâl ederlerse sorumluluğun büyük kısmının bazı Amerikalılara ait olacağını bildirdiği”[20]
-“Amerika’daki bazı dinî cemiyetlerin Ermenileri müdafaa konusunda aşırı çaba göstermeleri, mitinglerde Osmanlı Devleti aleyhinde en fazla konuşma yapanların Protestan rahipleri olduğu ve Roma Kilisesi mensubu Kardinal Gibbons’ın Ermeniler lehine mektup yazdığının Washington Büyükelçiliği’nden bildirilmesi üzerine, Protestan
rahiplerinin Osmanlı ülkesinde mazhar oldukları himayeye ve açtıkları okullarda serbestçe eğitim vermelerine rağmen Sason Olayı’na dinî mahiyet kazandırma çabaları konusunda Amerika Elçiliği’nin dikkatinin çekildiği”[21]
-“Antep ve Maraş okullarında öğretmenlik yapan bazı Ermenilerin fesat erbabından oldukları gerekçesiyle tutuklanmaları üzerine istanbul Amerika Elçisi Terrell’in bir muhtıra vererek eğitimin sekteye uğramaması için bu öğretmenlerin kefaletle serbest bırakılmalarını talep etmesinin usullere aykırı olduğu belirtilerek iki ülke ilişkilerinin
bozulmaması için adı geçen elçinin değiştirilmesinin istendiği”[22]
-“Amerika’daki Protestan Ermeniler Worcester’da düzenledikleri mitingde Osmanlı ülkesinde bir ihtilal çıkararak Hıristiyan milletlerin dikkatini Ermeniler üzerine çekme kararı aldıklarından Washington Kabinetosu nezdinde girişimde bulunulması”[23]
-“Amerika misyonerleriyle Cizvit rahiplerinin telkinleri sonucunda bazı Ermenilerin Protestanlığa geçmeleri sebebiyle Merzifon’da Ermeniler ile Protestanlar arasında anlamazlık çıktığı”[24]
-“Üzerinde sakıncalı ifadeler taşıyan mektuplar bulunduğu için tutuklanan Amerikan vatandaşı Mardiros Muratyan’ın Osmanlı mahkemeleri tarafından cezalandırılamayıp sadece sınırdışı edilebileceğinin istanbul Amerika Elçiliği’nden bildirilmesi üzerine cinayet ve suikast icrasına mahsus Hınçak komitesinin evrakını taşıdığı için istanbul’da kesinlikle serbest bırakılamayacağının Zaptiye Nezâreti’nden ifade edildiği.”[25]
-“Rahip Lorimer’in Türkler aleyhinde konuşmalar yaptığı ve Yeznik Abahoni adlı Ermeni piskoposun davet edildiği Boston’da, Ermenilerin kendilerine destek olan Amerikalıların yardımıyla büyük bir mitinge hazırlandıkları”[26]
-“Amerikalı misyoner George’un, Ermenilerin Bitlis’te çıkardığı olaylarda dahli bulunduğu için tutuklandığı, Osmanlı Hükümeti ile Amerika arasında imzalanan anlaşmanın 4. maddesinin yorumunda iki ülke arasında çıkan anlaşmazlık sebebiyle George’un Osmanlı ülkesinden sınırdışı edilmesinin en doru yol olacağının istişare Odası’ndan bildirildiği”[27]
-“Zalimyan Kasbar ve Kigork ile 57 arkadaşı tarafından Mâbeyn-i Hümâyûn ve Ermeni Patrikhanesi’ne gönderilen telgraflarda Ermenileri tahrik edenlerin Amerika misyonerleri olduğu bildirilerek bölgeden kaldırılmalarının istendiği”[28]
*********************
OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİ AMERİKAN İLİŞKİLERİ-2-
-“ Amerikalı misyonerlerin Ermeni işlerine müdahalesi ve bazen gizli bazen de alenen Avrupa ile Amerika’ya raporlar göndermeleri sebebiyle Avrupalıların Türklere karşı kin ve düşmanlıkları arttığından kendilerine Osmanlı ülkesinde gördükleri misafirperverlik hatırlatılarak bu faaliyetlerinin önlenmesi gerektiği”[29]
-“ Amerika Dışişleri’ne Osmanlı ülkesindeki misyonerlerin tahrikleri ve sonuçları ile ilgili bir nota verildiği; bu notada yabancı ülkelerdeki misyonerlerin Amerika’daki komiserlerinden oluşan meclisin yıllık raporu ile Congregationalist gazetesinin neşriyatından hareketle, Türkiye’deki Amerikan misyonerlerinin Gregoryen mezhebindeki Ermenileri Protestanlığa bağlayarak bunlara dinî ve politik iktidar
kazandırma çabası içerisinde olduklarının vurgulandığı”[30]
-“ Bitlis İdare Meclisi ile mahkeme üyeliğinde görevli Ermenilere Erzurum Ermenileri’ni örnek göstererek istifa tavsiyesinde bulunduğu ve bazı Ermenilere para vererek camilere baskınlar düzenleyip ahaliyi ihtilal için kışkırttığı ileri sürülen Amerikalı Misyoner George Knapp hakkında verilecek karar için tahkikat sonucunun beklenmesi gerektiği”[31]
-“ Antep’teki Amerika Mektebi’nin Müdürü Fuller ile Doktoru Shepard ve arkadaşlarının ele geçirilen mektuplarının muhtevasından Ermenileri fesada teşvik ettiklerinin anlaşıldığı, bunların konsolosluk aracılığıyla mahkemeye çağrılarak yargılanmaları hususunda Hariciye Nezâreti’nin görüşünün sorulduğu”[32]
-“ Osmanlı ülkesindeki Ermenileri destekleyen bazı Amerikalıların yardımlarıyla Ermeni çıkarlarını müdafaa etmek üzere Protestan papazlar tarafından Alliance Pro-Armenienne adlı bir cemiyet kurulmak istendiği”[33]
-“ Washington Post gazetesinde Amerikan misyonerlerinin Ermeni Meselesi’nde İngiltere’nin politikasının ardından gittikleri ve İngiltere’nin din ve mezhep adına hareket etmeye başladığına ilişkin Osmanlı Devleti’ni destekler mahiyette bir yazı yayınlandığı”[34]
-“ Bitlis’te İane-i Fukara Cemiyeti’nin faaliyetlerini yürüten Amerikalı Mr. Cole’ün aslında bir kolu İskenderiye’de Bünyamin Helenatyan’a (?), diğer kolu İzmir’e, bir diğer kolu da Bitlis Hapishanesi’ne uzanan bir Ermeni fesat örgütünün başlıca haberleşme vasıtası olduğu anlaşıldığından kendisinin daha az Ermeni’nin bulunduğu bir bölgeye
naklinin sağlanması”[35]
-“ Amerika’dan, Tarsuslu Kiragos Kalenciyan imzasyla gönderilen bir ihbar mektubunda, Doktor Nazaret Kalustyan isimli birinin İstanbul’da yapmayı planladığı sabotaj ve büyük yangınlar ile bu işlerde yardım ve yataklık yapacak kişiler hakkında ayrıntılı bilgiler yer aldığı”[36]
-“ New York Ermeni Komitesi’nin İstanbul’daki Ermeni ve Müslüman tüccarlardan para talebinde bulunduğu ve Ermenilerin Paris üzerinden İstanbul’a çeşitli bomba ve silahlar göndermekte oldukları haber alındığından istenmeyen olaylar meydana gelmemesi için şüphelilerin son derece dikkatli ve gizli bir şekilde araştırılması”[37]
-“ Amerika’dan Kıbrıs’a gelen Ermeni komite üyelerinin yelkenli kayıklarla Osmanlı sahillerine hareket ettikleri haber verildiğinden Osmanlı ülkesine girişlerine kesinlikle izin verilmemesi”[38]
-“ Taşnak Komitesi’nin her yerde şubelerinin bulunduğu, Cenevre ve Amerika’daki komiteler ile sürekli işbirliği içerisinde oldukları, toplanan yardımların bu komitelerin gelir kaynaklarını meydana getirdiği, bu komitelerin en zengininin Amerika komitesi olduğu ve Ermenilerin Kafkasya’daki büyük menfaatleri sebebiyle Kafkasya Komitesi’ne para göndermelerinin normal sayılması gerektiği, Kars ve Batum’a
gönderilen silah ve mühimmatın büyük ticarî gemilerle nakledildiği”[39]
-“ Urfa’da mukim Amerikalı Misyoner Leslee’nin zehir içerek intihar ettiği ve üzerinde çıkan notta kendisinin Ermeni ihtilaline iştirak ve müdahalesinin olmadığı, ancak bu işe mecburen sürüklendiği şeklinde bir ifadenin yazılı olduğu”[40]
-“ Amerika’nın eski İstanbul Büyükelçisi Morgenthau’nın konferanslar düzenleyerek kamuoyunun dikkatini Ermeni Meselesi’ne çekmeye çalışacağının bildirildiği”[41]
MEHMET ÖZÇELİK
07-09-2018
[1] “OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİ-AMERİKAN İLİŞKLERİ- (1839-1895) -I-DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ. Sh.20.
[2] Age.42.
[3] Age.46.
[4] Age.48.
[5] Age.52.
[6] Age.53.
[7] Age.56.
[8] Age.75.
[9] Age.79.
[10] Age.80.
[11] Age.83.
[12] Age.85.
[13] Age.92.
[14] Age.93.
[15] Age.104.
[16] Age. 126-7.
[17] 127,132.
[18] Age.146.
[19] Age. 149-150.
[20] Age.161.
[21] Age.163.
[22] Age.175.
[23] 177,182.
[24] Age.192.
[25] Age. 197-198.
[26] Age.218.
[27] Age.229.
[28] Age.234.
[29] OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİ AMERİKAN İLİŞKİLERİ– (1896-1919)
II- DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ.Sh.15.
[30] Age.20.
[31] Age.25.
[32] Age.32,33.
[33] Age.41.
[34] Age.104.
[35] Age.178.
[36] Age. 184,191.
[37] Age.193.
[38] Age.202.
[39] Age.203.
[40] Age.217.
[41] Age.234.
