Tesbitler – islam bilgi arşivi

Özet
Bu makale, Kur’an-ı Kerim’in, insanın derûnî yapısını tasvir etmek için kullandığı “nefs”, “kalp”, “ruh”, “akıl”, “fıtrat” ve “vicdan” gibi temel mefhumları incelemeyi hedeflemektedir. Bu mefhumlar, modern psikolojinin, bilhassa Carl Gustav Jung’un Analitik Psikolojisi, Varoluşçu ve Transpersonel (Maneviyatçı) ekollerin ortaya koyduğu “bilinç”, “benlik” (self/ego), “arketip” ve “kolektif bilinçaltı” gibi kavramlarla mukayeseli bir şekilde tahlil edilecektir. Çalışmanın gayesi, modern psikolojinin ulaştığı bazı tesbitlerin Kur’an’ın asırlar öncesinden işaret ettiği hakikatlerle olan bağlantısını göstermek ve insanın manevi-psikolojik yapısına dair Kur’an merkezli, külli bir modelin ana hatlarını ortaya koymaktır. Bu mukayese, insanın sadece biyolojik ve sosyal bir varlık olmadığını, aynı zamanda aşkın (müteal) bir boyuta sahip olduğunu ve hayat gayesinin bu boyutu inkişaf ettirmek olduğunu isbat etmeyi amaçlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Nefs, Kalp, Ruh, Fıtrat, Benlik, Arketip, Transpersonel Psikoloji, Kur’an Psikolojisi, Derûnî Yapı.
1. Giriş
İnsan, tarih boyunca kendi hakikatini anlama ve “ben kimim?” sualine cevap bulma arayışı içinde olmuştur. Modern bilim ve düşünce, bu suale ekseriyetle biyolojik, kimyevî ve sosyal açılardan cevaplar aramış; bilhassa psikoloji ilmi, insanın davranış ve zihin süreçlerini laboratuvarlara ve teorik modellere sığdırmaya çalışmıştır. Ancak yirminci asrın ortalarından itibaren, bilhassa varoluşçu ve transpersonel psikoloji gibi ekoller, insanın mana arayışını, aşkın tecrübelerini ve derûnî potansiyellerini de inceleme sahasına dahil ederek daha külli bir bakış açısı sunmaya başlamıştır.
Diğer taraftan, Allah’ın kelâmı olan Kur’an-ı Kerim, nazil olduğu andan itibaren insana kendi hakikatini tanıtan, onu en mükemmel bir yapıda (ahsen-i takvîm) yaratıldığını bildiren ve onu hem bu dünyadaki hem de ahiretteki saadetine götürecek yolu gösteren bir hidayet rehberidir. Kur’an, insanı sadece dış davranışlarıyla değil, onu harekete geçiren derûnî merkezlerle; yani kalp, nefs, ruh ve akıl gibi latifelerle ele alır. Bu çalışma, modern psikolojinin keşfettiği mefhumların, Kur’an’ın 1400 sene evvel sunduğu bu derûnî haritanın ancak bir gölgesi mesabesinde kalabileceğini ve hakiki insan modelinin ancak vahyin ışığında anlaşılabileceğini ortaya koymayı hedeflemektedir.

2. Kur’an’da İnsanın Derûnî Yapısını Tasvir Eden Temel Kavramlar
Kur’an, insan psikolojisini parçalara ayıran modern yaklaşımların aksine, birbiriyle sürekli etkileşim halinde olan latifelerden müteşekkil külli bir yapı tasvir eder.

* Nefs: Kur’an’da “nefs” kelimesi, hem bir şeyin “kendi, zatı” manasında hem de insanın psikolojik varlığını, arzu ve irade merkezini ifade eden bir mefhum olarak kullanılır. Nefs, statik bir yapı değil, terbiye ile tekâmül edebilen dinamik bir kuvvettir. Üç temel mertebesi zikredilir:
* Nefs-i Emmâre (Kötülüğü Emreden Nefs): Sürekli olarak fenalığa ve şehevî arzulara meyleden, terbiye edilmemiş ham benlik durumudur.
YusufAleyhisselâm;”Ben yine de nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis, rabbimin merhameti olmadıkça daima kötülüğü emreder; şüphesiz rabbim çok bağışlayan, pek esirgeyendir.” (Yûsuf, 12/53).
* Nefs-i Levvâme (Kendini Kınayan Nefs): Yaptığı kötülükten pişmanlık duyan, vicdan azabı çeken ve kendini tenkit eden nefstir. Bu, uyanışın ve tekâmülün başlangıcıdır. “Kendini kınayan (pişmanlık duyan) nefse de yemin ederim (diriltilip hesaba çekileceksiniz)!” (Kıyâme, 75/2).
* Nefs-i Mutmainne (Huzura Ermiş Nefs): İman ve zikirle tatmin olmuş, Allah ile olan bağını kuvvetlendirmiş ve sükûnete kavuşmuş en üst mertebedir. “Ey huzur içinde olan nefis! Sen O’ndan razı, O da senden razı olarak rabbine dön! (İyi) kullarımın arasına gir. Cennetime gir.” (Fecr, 89/27-30).
* Kalp: Kur’an’da “kalp”, biyolojik bir organdan öte, idrakin, imanın, manevi basiretin ve ilhamın merkezidir. Akıl ile anlaşılan bilgiyi tasdik eden veya reddeden, imanın ve küfrün mahalli olan latifedir. Kalp, mühürlenebilir, hastalanabilir (marîd) veya selim (kalb-i selîm) olabilir. “Onların kalplerinde bir hastalık vardır. Allah da onların hastalığını arttırmıştır. Yalan söylemekte olduklarından dolayı, kendileri için elem dolu bir azap vardır.” (Bakara, 2/10). Hakiki idrak, gözlerin değil, kalplerin görmesiyle mümkündür: “Onlar yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı ki, düşünecek kalpleri, işitecek kulakları olsun? Gerçek şu ki, gözler kör olmaz; lâkin göğüsler içindeki kalpler kör olur.” (Hac, 22/46).
* Ruh: İnsanın ilahî ve aşkın boyutunu temsil eder. Allah’ın insana Kendi ruhundan üflemesiyle (nefh) ona hayat ve şeref vermiştir. Ruhun mahiyeti, insan idrakinin ötesindedir ve onun hakkında bize çok az bilgi verilmiştir. “Sana ruhtan soruyorlar. De ki: ‘Ruh rabbimin bildiği bir iştir (Emrindendir) ve size ilimden ancak çok az bir şey verilmiştir.'” (İsrâ, 17/85). Ruh, insanın fani bedenini aşan, ebedîliğe namzet olan cevheridir.
* Akıl: Kur’an, aklı, hakikati idrak etme, düşünme (tefekkür), ibret alma ve iman etme vasıtası olarak görür. Ancak bu, vahiyden bağımsız, her şeyi çözebileceğini iddia eden rasyonalist bir akıl değildir. Kur’an’daki akıl, kalbin nuruyla aydınlandığında hakiki vazifesini yapan, kâinattaki ayetleri okuyarak Yaratıcı’ya ulaşan bir kuvvettir.
* Fıtrat: İnsanın yaratılışından getirdiği, Allah’ı tanımaya ve tevhide meyyal olan saf ve bozulmamış yapısıdır. Bu, insanın fabrika ayarlarıdır. “O halde sen, batıl dinlerden uzaklaşarak yüzünü kararlı bir şekilde hak dine çevir, Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata sımsıkı tutun. Allah’ın yaratmasında hiçbir değişme söz konusu değildir. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu bilmez.” (Rûm, 30/30).
3. Modern Psikoloji Kavramları ile Mukayeseli Tahlil
* Nefs ve Benlik (Ego/Self):
* Nefs-i Emmâre, Sigmund Freud’un “Id” kavramına benzetilebilir; zira ikisi de ilkel arzu ve sevklerin kaynağıdır. Kur’an’ın nefs modeli iradeyi, imtihanı ve manevi tekâmülü merkeze alır.
* Nefsin tekâmül süreci (Emmâre’den Mutmainne’ye), Carl Jung’un “Bireyleşme” (Individuation) sürecini andırır. Bireyleşme, kişinin bilinçaltındaki unsurları (gölge, anima/animus) bilince entegre ederek bütünlüklü bir “Benlik”e (Self) ulaşma çabasıdır. Benzer şekilde, nefs tezkiyesi (arınması) de insanın hayvani ve şeytanî vasıflarını tanıyıp onları ilahî iradeye tâbi kılarak kâmil bir insan olma yolculuğudur. Ancak Jung’un “Self”i psikolojik bir bütünlük iken, Kur’an’daki “Nefs-i Mutmainne”, Allah’a teslimiyetle kazanılan manevi bir huzur halidir.
* Kalp ve Bilinç/Sezgi:
* Modern psikoloji, “bilinci” genellikle beynin kortikal faaliyetleriyle sınırlı bir farkındalık hali olarak görür. Kur’an’daki “kalp” ise, bu zihnî bilinçten çok daha derin bir idrak merkezidir. Transpersonel psikolojinin bahsettiği “sezgisel akıl” veya “daha yüksek bilinç halleri” (higher states of consciousness), Kur’an’ın “kalp gözü” (basiret) ile görme mefhumuna yaklaşır. Kalp, aklın verilerini işleyen, ancak vahiy ve ilhamla da beslenen, imanın ve hakikatin tecelli ettiği bir ayna gibidir.
* Fıtrat ve Kolektif Bilinçaltı/Arketipler:
* Jung’un en mühim tesbitlerinden olan “kolektif bilinçaltı”, insanlığın ortak hafızasını ve tecrübelerini barındıran, doğuştan gelen evrensel semboller ve yapılardan (arketip) oluşur. Bu, Kur’an’daki “fıtrat” mefhumuyla çarpıcı bir paralellik arz eder.
* Fıtrat, adeta insanlığın en temel **”arketipi”**dir: Allah’ı tanıma, O’na ibadet etme ve O’nunla bir misak (sözleşme) içinde olma arketipi. Bu, bütün insanların ruhlar âleminde (“Elest Bezmi”) verdikleri sözle ruhlarının derinliklerine kodlanmıştır. İslam inancında fıtrat, ontolojik (varlıksal) bir hakikate, yani Allah ile insan arasındaki hakiki bir bağa işaret eder.
* Ruh ve Transpersonel Benlik (Transpersonal Self):
* Transpersonel psikoloji, insanın sıradan ego sınırlarını aşan, evrenle veya ilahî olanla birleşme tecrübelerini inceler. Bu ekolün tarif ettiği “Transpersonel Benlik”, bireyin ötesindeki aşkın boyuta karşılık gelir. Kur’an’daki “ruh” kavramı, bu tarifin çok daha ötesinde, doğrudan Allah’tan bir nefha (üfleme) olan, insanın ilahî özünü teşkil eden latifedir. Psikolojinin tarif ettiği “aşkın tecrübeler”, ruhun kendi aslî vatanına olan iştiyakının ve Allah ile olan bağının zayıf bir yankısıdır.
4. Kur’an Merkezli Bir İnsan Psikolojisi Modeline Doğru
Bu mukayeselerden hareketle, Kur’an merkezli bir insan modeli şu şekilde tasvir edilebilir:
* Merkezde Kalp Vardır: İnsanın manevi ve psikolojik varlığının merkezi kalptir. Akıl, kalbin bir danışmanı; uzuvlar ise onun askerleridir. Kalp imanla nurlanırsa, bütün latifeler ve davranışlar istikamet bulur.
* Ruh, Enerji Kaynağıdır: Ruh, bedene hayat veren ve insanı diğer mahlukattan ayıran ilahî bir cevherdir. Kalbin hayatı ve nuru, ruhtan gelen bu ilahî bağ ile mümkündür.
* Nefs, İmtihan Sahasıdır: Nefs, iradenin ve mücadelenin gerçekleştiği dinamik bir sahadır. Şeytanın vesveseleri ve dünyanın cazibesi nefis üzerinden tesir eder. Aklın ve kalbin rehberliğinde yapılan “nefs tezkiyesi”, bu imtihanı kazanmanın yoludur.
* Fıtrat, Orijinal Koddur: Fıtrat, insanın pusulasıdır. Dış etkenlerle ve günahlarla perdelense bile, aslî bir meyil olarak daima hakikati arar. Peygamberler ve ilahî kitaplar, bu fıtratı uyandırmak ve onu aslî rotasına döndürmek için gönderilmiştir.
Bu model, modern psikolojinin “sağlıklı birey” hedefinin ötesine geçerek, “insan-ı kâmil” hedefini ortaya koyar. İnsan-ı kâmil, nefsini tezkiye etmiş, kalbini tasfiye etmiş (saflaştırmış) ve ruhunun potansiyellerini inkişaf ettirerek Allah’a yakınlaşmış, O’nun ahlakıyla ahlaklanmış insandır.
5. Netice
Modern psikoloji, bilhassa Jung ve transpersonel ekoller vasıtasıyla, insanın sadece et ve kemikten ibaret olmadığını, derûnî ve manevi bir boyuta sahip olduğunu yeniden keşfetme yolunda önemli adımlar atmıştır. “Benlik”, “arketip”, “kolektif bilinçaltı” gibi mefhumlar, bu arayışın mahsulleridir.
Ancak bu tesbitler, Kur’an-ı Kerim’in 14 asır evvel sunduğu külli ve mükemmel insan haritasının yanında ancak birer parça mesabesindedir. Kur’an, insanı Yaratan’ın (Sâni’) kelâmı olması hasebiyle, O’nun sanatı olan insanı en doğru ve en eksiksiz şekilde tarif eder. Kur’an’ın “nefs”, “kalp”, “ruh” ve “fıtrat” gibi kavramları, psikolojinin mefhumlarından daha derin, daha kapsamlı ve daha hakikidir; zira onlar sadece psikolojik bir durumu değil, aynı zamanda insanın ontolojik (varlıksal) hakikatini ve ebedî yolculuğunu da ihtiva eder.
Bu sebeple, günümüz insanının yaşadığı manevi buhranlara ve kimlik bunalımlarına hakiki bir çare bulmak, modern psikolojinin verilerini vahyin süzgecinden geçirerek, Kur’an ve Sünnet merkezli bir “derûnî psikoloji” inşa etmekle mümkün olacaktır.