Tesbitler – islam bilgi arşivi

Klasik Edebiyatın Aynasında İnsan, Hikmet ve Dünya Bağlantısı: Hayatın Derûnî Anlamı
Klasik Türk ve Fars edebiyatı, insan hayatının ve varoluşunun temel meselelerini işlerken, sadece estetik bir dil kullanmakla kalmaz, aynı zamanda cihan şümul bir hikmetin de kapılarını aralar. Şairlerin kaleme aldığı her mısra, aslında ruhun en derûnî katmanlarına seslenen birer ibret levhası ve birer düşünce pınarıdır. Bu makale, sabır ve teslimiyet, ilahi aşk, hikmet ve cahiliyet meselelerini ele alarak, bu kadîm metinlerin bugüne ışık tutan yönlerini tasvir edecektir.

1. İlahi Güç ve Kudret: Aziz Mahmud Hüdâyî
İktibas: “Ey katreyi ummân eden / Ey nutfeyi insân eden / Ey derdlere dermân eden / Senden meded senden meded” (Aziz Mahmûd Hüdâyî)
İzah ve Açıklama: Aziz Mahmûd Hüdâyî’nin bu mısraları, Allah’ın mutlak kudretini ve sınırsız hikmetini terennüm eder. Şair, bir damlayı ummana, bir nutfeyi (meni damlasını) ise kâmil bir insana dönüştüren kudretin ancak O’na ait olduğunu dile getirir. Aynı zamanda, her türlü derdin ve sıkıntının dermanını veren de yine O’dur. Bu mısralar, insanın acziyetini ve Allah’ın büyüklüğünü karşılaştıran derin bir tefekkürün ürünüdür. İnsan, ne kadar çaresiz kalırsa kalsın, yaratıcısından yardım dilemelidir. Bu mısralar, insanın dünya hayatında karşılaştığı zorluklar karşısında tek sığınacağının ve yardım isteyeceğinin Yüce Yaratıcı olduğunu vurgular. İnsanı var eden, dertlerine derman veren ve umutsuzlukları aydınlığa çıkaran tek güç O’dur.

2. Hakiki Ârif ve Dünya: Fuzûlî
İktibas: “Hikmet-i dünyâ vü mâ-fîhâ bilen ârif değil / Ârif oldur bilmeye dünyâ vü mâ-fîhâ nedir” (Fuzûlî)
İzah ve Açıklama: Fuzûlî, bu beyitinde ârifliğin (hakikati idrak etme) ne olduğunu eşsiz bir şekilde tanımlar. Ona göre, dünya ve içindekilere dair zahiri bilgileri bilmek kişiyi ârif yapmaz. Gerçek ârif, dünya ve içindekilerin ne olduğunu dahi bilmeyen, yani onlara gönül bağlamamış ve onlardan tamamen gafil olan kişidir. Bu mısralar, tasavvuf düşüncesindeki dünya gâfil ve ondan yüz çevirme anlayışının edebi bir ifadesidir. Dünya ve mal mülk gibi geçici şeylere dalmak, insanı asıl hikmetten, yani Allah’ı bilmekten ve O’nun aşkından alıkoyur. Fuzûlî, bu beyitle, hakiki bilginin zahiri malumatla değil, kalbin temizliği ve dünyanın fâni bağlantısından kurtulmakla elde edileceğini öğütler. Gerçek ârif, nefsani arzulardan ve dünya sevgisinden sıyrılarak hakikate ulaşır.

3. Cahiliyet ve Makam: Bağdatlı Rûhî
İktibas: “Evc-i feleğe basdı kadem câh ile câhil / Erbab-ı kemâlin yeri yok zîr-i felekde” (Bağdatlı Rûhî)
İzah ve Açıklama: Bağdatlı Rûhî, bu mısrada devrinin vefasızlığını ve düzenin bozukluğunu tenkit eder. Cahil ve bilgisiz insanlar, haksız yere makam ve mevki sahibi olurken, kemâl sahibi, yani ilim ve fazilet ehli insanların bu makamlarda yeri yoktur. Bu durum, cahillerin feleğin en yüksek zirvesine ulaşmasını, hikmet ve fazilet ehlinin ise dünya hayatının en alt katmanlarında kalmasını tasvir eder. Bu beyit, sadece bir tarihi tenkit değil, aynı zamanda cihan şümul bir toplumsal gerçeğin de tasviridir. Bu durum, her çağda ve her toplumda kendini gösteren bir yanlış inanç ve aykırılıktır. İnsanlık tarihi boyunca, liyakatsizliğin ve cehaletin makam sahibi olduğu, ehliyet ve faziletin ise hak ettiği yeri bulamadığı zamanlar olmuştur. Bağdatlı Rûhî, bu beyitiyle bu üzücü duruma bir tenkit yöneltir ve bizlere liyakatli insanlara kıymet vermenin faziletini hatırlatır.
Özet
Bu makale, farklı şairlerin mısralarından yola çıkarak, hayatın derin ve derûnî anlamlarını ele almıştır. Aziz Mahmûd Hüdâyî, Allah’ın sınırsız kudretini ve O’na olan ihtiyacımızı vurgularken, Fuzûlî hakiki ârifin dünya malından tamamen uzak durması gerektiğini anlatır. Son olarak, Bağdatlı Rûhî, cahiliyetin yükselişini tenkit ederek, liyakat ve faziletin değerini hatırlatır. Bu mısralar, klasik edebiyatın sadece edebi bir zenginlik değil, aynı zamanda hayatın ve varoluşun temel meseleleri üzerine derin bir düşünce ve hikmet hazinesi olduğunu ortaya koymaktadır.