Tesbitler – islam bilgi arşivi

Osmanlı ve Tasavvuf Şiirinin Derinlikleri: Beş Beyitte Gizlenen Hayat Hikmetleri
Divan şiiri, sadece estetik bir sanat değil, aynı zamanda derin düşüncelere ve tasavvufi düşüncelerin, hayat derslerinin ve insan ruhunun çalkantılarının yansıtıldığı bir aynadır. Sunulan bu beş berceste beyit, beş farklı şairin kaleminden süzülmüş, her biri kendi konusunda bir zirve noktası teşkil eden hikmet damlalarıdır. Bu makale, bu nadide beyitleri ayrı ayrı ele alarak, taşıdıkları anlam katmanlarını, edebi ve tasavvufi derinliklerini ortaya koymayı ve modern insana seslenen ebedi derslerini izah etmeyi amaçlamaktadır.
I. Fuzûlî: Mutlak Aşka Giden Yolun Bedeli
Beyit:
> Ey gönül yârı iste cândan geç
> Ser-i kûyun gözet cihândan geç
> Fuzûlî
>
İzah ve Açıklama:
Fuzûlî, bu meşhur beytinde, gönlüne seslenerek hakiki sevgiliye ulaşmanın tek şartını ve bedelini ortaya koyar. Buradaki “yâr” kavramı, tasavvufi şiir geleneğinde genellikle Mutlak Varlık olan Allah’ı temsil eder. Şair, gönüle hitaben, eğer sevgiliye (Hakk’a) kavuşmak istiyorsan, ilk olarak canından, yani nefsinden ve benliğinden vazgeçmelisin der. Can, bu bağlamda hem dünyevi varlığı hem de insanın en aziz kabul ettiği “ben”lik duygusunu ifade eder. İkinci mısrada ise, “Ser-i kûyun gözet cihândan geç” diyerek bu vazgeçişin kapsamını genişletir. Sevgilinin mahallesinin başını (ser-i kûy) gözetmek, hedefine odaklanmak, yüzünü sadece ona çevirmek demektir. Buna karşılık, “cihândan geç” emri gelir ki bu da sadece dünyevi mal ve mülkten değil, dünya ve ahiret gibi iki cihanın alakasından, yani masivadan (Allah dışındaki her şeyden) tamamen yüz çevirmeyi gerektirir. Bu beyit, “fenâ fillâh” makamına, yani mutlak varlıkta yok oluşa ulaşmanın ön şartının “terk-i dünya, terk-i ukbâ, terk-i hestî” (dünyayı, ahireti ve varlığı terk etmek) olduğunu tarihi ve edebi bir dille ifade eden bir hikmet dersidir. Vahdete (birliğe) erişmek için, önce kesretten (çokluktan) ve benlikten geçmek elzemdir.
II. Bâkî: Vaktin Sultanı Olmak
Beyit:
> Vaktine mâlik olan dervîşdir sultân-ı vakt
> İzz ü câh-ı saltanat değmez cihân gavgâsına
> Bâkî
>
İzah ve Açıklama:
Bâkî, divan şiirinin “Sultanü’ş-Şuârâ”sı olarak bilinir ve şiirlerinde hem dünyevi ihtişamı hem de tasavvufi olgunluğu yansıtır. Bu beytinde, “Vakt” kavramını merkeze alır. Tasavvufta “vakit”, sâlikin (yolcu) içinde bulunduğu anlık hâli, tecelliyi veya ilahi lütfu ifade eder. “Vaktine mâlik olan dervîş”, o anın ve o hâlin bilincinde olan, onu en güzel şekilde değerlendiren, ne geçmişin pişmanlığına ne de geleceğin kaygısına kapılan, sadece “ân”ı yaşayan kişidir. Böyle bir derviş, dünyevi bir hükümdardan daha üstün, “sultân-ı vakt” yani zamanın sultanıdır.
İkinci mısra, bu tasavvufi yüceliğin karşısına dünyevi ihtirası koyar: “İzz ü câh-ı saltanat değmez cihân gavgâsına.” İzz (saygınlık), câh (makam) ve saltanat (hükümdarlık) gibi dünyevi değerler, uğruna çekilen “cihân gavgâsına” (dünya kavgasına, çekişmesine) değmez. Bâkî, zahiren saray şairi olmasına rağmen, bu beyitle dervişliğin ve anı yaşamanın getirdiği iç huzurun, dış dünyanın çekişmeli makam ve mevki hırsından çok daha değerli ve yüce bir makam olduğunu veciz bir şekilde dile getirir. Hikmet, dışarıda değil, vakte sahip olma iradesindedir.
III. Salih Baba: Aşk ve Öz Kaynağına Dönüş
Beyit:
> Nakş-ı cemâlinden kesmem gözümü
> Sende buldum ma’denimi özümü
> İster ver Şîrîn’im güldür yüzümü
> İster kûhîstânda Ferhâd et beni
> Salih Baba
>
İzah ve Açıklama:
Salih Baba’nın bu coşkulu beyti, derin bir ilahi aşk (aşk-ı ilahi) teslimiyetini ve öz arayışını dile getirir. İlk mısrada, “Nakş-ı cemâlinden kesmem gözümü” ifadesiyle, âşık, Sevgilinin (Allah’ın) “cemâlinin nakşından” yani kâinattaki bütün güzellik tecellilerinden (eserlerinden) gözünü ayırmayacağını söyler. Kâinattaki her güzellik, O’nun güzelliğinin bir izi, bir tecellisidir.
İkinci mısrada, bu odaklanmanın sonucunu belirtir: “Sende buldum ma’denimi özümü.” “Ma’den” (maden, kaynak) ve “öz” (asıl) kelimeleri, insanın fıtratındaki ilahi cevheri ve yaratılış gayesini simgeler. Âşık, kendine ait olanı, yani “ene” (ben) olarak bildiği hakikatini ancak Sevgilide (Mutlak Varlıkta) yok olarak bulduğunu ifade eder. Bu, vahdet-i vücud (varlığın birliği) düşüncesinin bir yansımasıdır.
Sonraki iki mısra, Şirin ve Ferhâd hikayesine telmihte bulunarak (gönderme yaparak) tam bir teslimiyeti dile getirir. Âşık, Sevgiliye (Hakk’a) seslenir: “İster ver Şîrîn’im güldür yüzümü, İster kûhîstânda Ferhâd et beni.” İster ona kavuşmayı nasip edip yüzünü güldürsün (Şirin’e kavuşmak gibi), isterse aşk yolunda Ferhâd gibi dağları delmeye (külüng vurmaya) mahkûm ederek ıstırapla sınasın. Her iki durumda da O’ndan gelene razıdır. Burada vurgulanan, aşk yolunda cefa (sıkıntı) ve vefa (kavuşma) arasında bir ayrım gözetmeksizin, her hâlde Hakk’a kul olmanın yüce teslimiyetidir.
IV. İkbâlî: Aşkın Hükmü ve Tesir Alanı
Beyit:
> Başımızdan hiç hevâ-yı zülf-i yâr eksik değil
> Mürtefi’ yerdir ânınçün rûzgâr eksik değil
> İkbâlî (II. Mustafa)
>
İzah ve Açıklama:
Sultan II. Mustafa’nın mahlası olan İkbâlî’ye ait bu beyit, hem edebi zarafeti hem de mecazi derinliği ile dikkat çeker. Beyitte, sevgilinin saçı (zülf) ve onun yaydığı hava (hevâ) ile yüksek yer (mürtefi’ yer) ve rüzgâr (rûzgâr) arasında bir ilişki kurulur.
“Başımızdan hiç hevâ-yı zülf-i yâr eksik değil” mısrası, “yâr”in (sevgilinin) zülfünün hevâsının (havasının/sevdâsının/düşüncesinin) başlarından asla eksik olmadığını belirtir. “Hevâ” kelimesi hem “hava, esinti” hem de “istek, sevda” anlamlarını taşır. Yani sevgilinin saçının esintisi başımızdan ayrılmaz; mecazi olarak da onun aşkının ve sevdâsının düşüncesi sürekli zihnimizde ve gönlümüzde canlıdır.
İkinci mısra bu durumu mantıki bir gerekçeye bağlar: “Mürtefi’ yerdir ânınçün rûzgâr eksik değil.” Başın, yani gönlün sevgilinin aşkıyla yüceldiği yer “mürtefi’ yer” (yüksek yer) olduğu için, orada “rûzgâr” (rüzgâr/dünya işleri/talih) eksik olmaz. Bu, hem fiziksel bir gerçeğe (yüksek yerde rüzgâr çok olur) işaret eder hem de mecazi bir anlam taşır: Yüksek makamda olanların veya büyük aşkın etkisine girenlerin, sürekli büyük olaylara, sıkıntılara (rüzgâr) maruz kalmaları kaçınılmazdır. Bu beyit, aşkın insanı yücelttiğini, ancak bu yüce makamın getirdiği zorlukların da sürekli olacağını, bu durumun aşkın doğasının bir gereği olduğunu zarif bir dille anlatır.
V. Keçecizâde İzzet Molla: Fırsatları Kaçırmanın Hayıflanması
Beyit:
> Gonçe-i hurşîdine şebnem kadar bâr olmadık
> Biz bu bâğ-ı âleme bilmem neden yâr olmadık
> Keçecizâde İzzet Molla
>
İzah ve Açıklama:
Keçecizâde İzzet Molla’nın bu beyiti, içinde bulunulan dünyaya karşı bir yabancılık hissini ve bir hayıflanmayı ifade eder. Şair, bir gül goncası imajını kullanarak derin bir tefekkür sunar.
İlk mısrada, “Gonçe-i hurşîdine şebnem kadar bâr olmadık” der. “Gonçe-i hurşîd” (güneşin goncası), mecazi olarak yaratılışın en parlak ve güzel tecellisini, yani kâmil insanı veya bizzat Mutlak Varlığı sembolize edebilir. “Şebnem” (çiğ tanesi) ise küçük, geçici bir varlığı ifade eder. “Bâr olmak” ise hem “yük olmak” hem de “olgunlaşmak, yetişmek” anlamına gelir. Şair, yaratılışın bu muazzam güzelliğine, güneşin goncasına, bir çiğ tanesi kadar bile “yük olamadığını” ya da “yetişip olgunlaşamadığını” söyler. Yani bu büyük güzelliğin yakınında, ona layık bir varlık seviyesine erişememiştir.
İkinci mısradaki hayıflanma daha açıktır: “Biz bu bâğ-ı âleme bilmem neden yâr olmadık.” “Bâğ-ı âlem” (âlem bağı), dünyayı veya genel olarak kâinatı temsil eder. Bu dünya, bir bağ, bir bahçe kadar güzel ve verimli olmasına rağmen, şair neden bu güzelliğe “yâr” (dost, âşık) olamadığını, neden onunla bütünleşip ona layık bir şekilde yaşayamadığını bilmediğini dile getirir. Bu beyit, hayatın sunduğu manevi ve estetik fırsatları kaçırmış olmanın hüznünü, evrenin güzelliğine ve asıl hakikatine hakkıyla vâsıl olamamış olmanın derin pişmanlığını edebi bir dille ifade eden, okuyanı düşündürmeye sevk eden bir ibret dersidir.
Makale Özeti
Bu makale, Divan şiirinin beş usta ismine ait (Fuzûlî, Bâkî, Salih Baba, İkbâlî, Keçecizâde İzzet Molla) beş berceste beyiti, taşıdıkları edebi, tarihi ve tasavvufi derinlikler açısından ayrı ayrı incelemiştir. Fuzûlî’nin beytinde, hakiki aşka ulaşmanın yolu, can ve cihan dâhil tüm masivadan vazgeçmek olarak gösterilmiş, fenâ makamının önemi vurgulanmıştır. Bâkî ise, dervişliğin ve ânı (vakti) yaşamanın getirdiği iç huzurun, dünyevi saltanatın getirdiği kavgadan çok daha değerli olduğunu belirterek, “sultân-ı vakt” olma makamını övmüştür. Salih Baba’nın beyti, kâinattaki tecellilere odaklanarak asıl özünü Sevgilide bulmanın coşkusunu ve aşk yolunda cefa ile vefa arasında ayrım gözetmeyen tam bir teslimiyeti Şirin ve Ferhâd telmihiyle dile getirmiştir. İkbâlî’nin beyti, sevgilinin aşkının insanı yücelttiğini (mürtefi’ yer), ancak bu yüce makamın beraberinde sürekli zorlukları ve sınanmaları (rûzgâr) getireceğini zarif bir gerekçeyle açıklamıştır. Son olarak, Keçecizâde İzzet Molla’nın beyti, dünyanın sunduğu manevi ve estetik güzelliklere (bâğ-ı âlem) karşı bir çiğ tanesi kadar bile olgunlaşamamış olmanın, hayatın hakikatine vâsıl olamamanın derin hayıflanmasını ifade etmiştir. Toplamda, bu beyitler, aşk, teslimiyet, vaktin kıymeti ve öz arayışı gibi evrensel temalar üzerinden insan hayatına dair hikmetli ve ibretli dersler sunar.