Tesbitler – islam bilgi arşivi

​I. Beyitlerin İktibas ve İzahı
​Bu bölümde, her bir beyit ve kıt’a, şairinin ismi, transliterasyonu ve kısa açıklamasıyla birlikte kendi konusu içinde ele alınmıştır.
​A. İktidar, Adalet ve Dünya Fâniliği Teması
• ​Nâbî (Beyit 142)
• ​Beyit (Transliterasyon): Top-ı âh-ı inkisâra pâydâr olmaz yine / Kişver-i câhın nice sengîn hisârın görmüşüz
• ​İzah ve Açıklama: Biz, mevki ve makam (câh) memleketinin taştan yapılmış nice kalelerini gördük ki, kırık kalbin (inkisâr) beddua ahının toplarına dayanamamışlardır.
• ​Ziyâ Paşa (Beyit 125)
• ​Beyit (Transliterasyon): Rûy-ı hâki zulm ile pâmâl eden zâlimlerin / Zîr-i hâkin hâleti gelmez mi yâ Rab yâdına
• ​İzah ve Açıklama: Ey Rabbim! Yeryüzünü zulümle perişan eden zalimlerin toprağın altına girdiklerindeki hâli (zîr-i hâkin hâleti) akıllarına hiç gelmez mi acaba?
• ​Lâedrî (Beyit 156)
• ​Beyit (Transliterasyon): Zâlimin rişte-i ikbâlini bir âh keser / Mâni’-i rızk olanın rızkını Allâh keser
• ​İzah ve Açıklama: Zâlimin gelecek ipini (ikbâlini), mazlumun bir âhı keser. Haksız yere bir kimsenin rızkına mâni olanın rızkını da Allah keser.
• ​Bâkî (Beyit 82)
• ​Beyit (Transliterasyon): Yere geçse yeridir ehl-i fazîlet çünki âh / İzz ü câhın hâr ü has deryâ-misâl üstündedir
• ​İzah ve Açıklama: Fazilet ehli insanların dünyevî makam mevkî olarak alt kısımlarda yer alması şaşırtıcı değildir. Denize bakın, ne kadar çöp varsa (hâr ü has) hep üst kısımdadır.
• ​Örfî (Beyit 95)
• ​Beyit (Transliterasyon): Rüzgârın böyle eyyâmından Örfî olma şâd / Keştî-i mihnet-zede-k bahr-i serâb üstündedir
• ​İzah ve Açıklama: Ey Örfî! Gidişatın iyi olmasına, işlerin yolunda gitmesine çok sevinme. Sıkıntıların vurduğu bu gemin, bir hayal denizinin (bahr-i serâb) üstündedir.
• ​Bâkî (Beyit 112)
• ​Beyit (Transliterasyon): Baş eğemez edâniye dünyâ-yı dün için / Allâh’adır tevekkiülümüz i’timâdımız
• ​İzah ve Açıklama: Biz, bu değersiz dünya (dünyâ-yı dün) için aşağılık kimselere (edâniye) boyun eğmeyiz. Bizim tevekkülümüz ve güvenimiz Allah’adır.
​B. Manevi Olgunluk ve Hikmet Teması
• ​Ziyâ Paşa (Beyit 136)
• ​Beyit (Transliterasyon): Âyînesi işdir kişinin lâfa bakılmaz / Şahsın görünür rütbe-i akl-ı eserinde
• ​İzah ve Açıklama: Bir kişinin yeteneğini gösteren şey ne söylediğinden ziyade ne yaptığıdır. Çünkü bir insanın aklının derecesi ancak eseri üzerinde görülür.
• ​Yûnus Emre (Beyit 134)
• ​Beyit (Transliterasyon): Dervîşlik dedikleri hırka ile tâc değil / Gönlün dervîş eyleyen hırkaya muhtâc değil
• ​İzah ve Açıklama: Dervişlik, sadece hırka giymek ve başına taç takmakla olmaz. Gönlünü derviş edebilen kişi, zaten hırkaya muhtaç değildir.
• ​Hz. Mevlânâ (Beyit 135)
• ​Beyit (Transliterasyon): Âsûde kesî ki der-kem u bîşi nîst… Bâ-hîşteneş be-zerre-yî hîşî nîst
• ​İzah ve Açıklama: Azı ve çoğu düşünmeyen, zenginlik ve fakirlik kaydından azade olan kimse, dünyaya da dünya halkının gamına da aldırış etmez. Kendisinden de zerre kadar bir benlik duygusu (hîşî) kalmaz.
• ​Lâedrî (Beyit 139)
• ​Beyit (Transliterasyon): Muhammedün beşerun lâ ke’l-beşer / Bel huve yâkûtün beyne’l-hacer
• ​İzah ve Açıklama: Peygamber Efendimiz ﷺ bir beşerdir; fakat diğer insanlar gibi değildir. Taşların arasında yakut ne ise Allah Rasûlü de insanlar arasında öyledir.
• ​Nef’î (Beyit 118)
• ​Beyit (Transliterasyon): Tûtî-i mu’cize-gûyem ne desem lâf değil / Çarha ile söyleşemem âyînesi sâf değil
• ​İzah ve Açıklama: Mucizevi sözler söyleyen bir papağan gibiyim. Söylediğim şeyler sıradan sözler değil. Ben, bu dönen gökyüzü (Çarh) ile söyleşemem çünkü onun aynası saf (temiz) değil.
• ​Nâ’ilî (Beyit 143)
• ​Beyit (Transliterasyon): Ey Nâ’îlî hamûşi mahz-ı hikmetdir ammâ / Eş’ârı böyle söyler üstâd söyleyince
• ​İzah ve Açıklama: Ey Nâ’îlî! Susmak (hamûşî) hikmetin kaynağıdır, bunu biliyoruz. Fakat üstat (üstâd) şiir söyleyince de böyle güzel söylüyor.
• ​Zârifi (Beyit 124)
• ​Beyit (Transliterasyon): Meşveretsiz kim ki bir iş işleye / Şol nedâmet parmağın çok dişleye
• ​İzah ve Açıklama: Eğer bir kimse istişare edip danışmadan (meşveretsiz) bir iş yaparsa; parmağını pişmanlıkla (nedâmet) ağzına götürür ve çokça ısırır.
• ​Hz. Mevlânâ (Beyit 138)
• ​Beyit (Transliterasyon): Çift-i mâyî çift bâyed hem-sıfat… Der do-çift-i kefş ü mûze der niger
• ​İzah ve Açıklama: Eşlerin birbirine benzemesi (hem-sıfat) lâzım. Ayakkabı ve mestin çiftlerine bir bak. Ayakkabının bir teki ayağa dar gelir ise ikisi de işe yaramaz.
​C. Aşk, Teslimiyet ve Çile Teması
• ​Muhibbî (Beyit 133)
• ​Beyit (Transliterasyon): Ko bu ayş ü işreti çün kim fenâdır âkıbet / Yâr-ı bâkî ister isen olmaya ta’at gibi
• ​İzah ve Açıklama: Bu yeme, içme ve eğlenceyi (ayş ü işret) bırak. Çünkü sonu kötüdür, fâniliktir. Gerçek, ebedî bir sevgili (Yâr-ı bâkî) ister isen, ibadet (ta’at) gibisi yoktur.
• ​Ayaşlı Muallim Şâkir (Beyit 128)
• ​Beyit (Transliterasyon): Ne kahrı dest-i a’dâdan ne lutfu âşinâdan bil / Umûrun Hakk’a tefvîz et Cenâb-ı Kibriyâdan bil
• ​İzah ve Açıklama: Ne kahrı düşmanın elinden ne de iyiliği dosttan bil. Bütün işlerini Allah’a bırak (tefvîz et), sana gelen her şeyi yüce Allah’tan bil.
• ​Dürrî (Beyit 69)
• ​Beyit (Transliterasyon): Bir âh-ı subhgâha bakar ukde-i derûn / Zirâ güşâdı goncaya bâd-ı seher verir
• ​İzah ve Açıklama: Kalbindeki sıkıntının, düğümün çözümü seher vakti edeceğin bir âha, duaya bakar. Gonca ancak seher vakti rüzgârlarının verdiği ilhamla güle dönüşür.
• ​Hz. Mevlânâ (Beyit 141)
• ​Beyit (Transliterasyon): Bişnev în ney çûn şikâyet mî koned / Ez cüdâyîhâ hikâyet mî koned
• ​İzah ve Açıklama: Şu ney nasıl şikâyet etmekte olduğunu dinle. Onun feryadı ayrılıkların (cüdâyîhâ) destanı, hikâyesidir.
• ​Fuzûlî (Beyit 123)
• ​Beyit (Transliterasyon): Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlara su / Kim bu denlü tutuşan odlara kılmaz çâre su
• ​İzah ve Açıklama: Ey gözlerim! Gönlümdeki yangını söndürmek için boşuna yaşlar serpip durmayın. Benim gönlümde öyle bir yangın var ki artık ona su kâr etmez.
• ​Fuzûlî (Beyit 137)
• ​Beyit (Transliterasyon): Ârızın yâdıyle nemnâk olsa müjgânım n’ola / Zâyi’ olmaz gül temennâsıyla vermek hâre su
• ​İzah ve Açıklama: Ey sevgili! Senin yanağını anınca kirpiklerim ıslansa buna hiç şaşılır mı? Gül isteyenin dikenleri sulaması (hâre su vermek) lüzumsuz değildir.
• ​Fuzûlî (Beyit 143)
• ​Beyit (Transliterasyon): Gam günü etme dil-i bîmârdan tîğin dırîğ / Hayr’dır vermek karanû gicede bîmâre su
• ​İzah ve Açıklama: Ey sevgili! Gam günü geldiğinde bu hasta gönlümden kılıç gibi keskin bakışlarını esirgeme. Karanlık gecede, hastaya su vermek hayırlı bir iştir, sevaptır.
• ​Fuzûlî (Beyit 113)
• ​Beyit (Transliterasyon): Âh u feryâdın Fuzûlî incitipdir âlemi / Ger belâ-yı aşk ile hoşnûd isen gavgâ nedir
• ​İzah ve Açıklama: Ey Fuzûlî! Senin aşkından dolayı inlemelerin insanları incitiyor. Eğer bu aşk belasından hoşnut isen, neden bu kadar feryat ediyorsun?
• ​Hz. Mevlânâ (Beyit 129)
• ​Beyit (Transliterasyon): Bî-çâre ter ez-âşık-ı bî-sabr kocâst?… Der-aşk-ı hakîkî ne vefâ vu ne cefâst
• ​İzah ve Açıklama: Gerçek aşkta ne vefa ne de cefa vardır. Sabırsız aşıktan daha zavallı kim vardır? Zira bu aşk, hiç dermanı olmayan bir derttir.
• ​Şeyhülislâm Yahyâ (Beyit 111)
• ​Beyit (Transliterasyon): Getirdin ey dil-i âvâre sîneye bir bir / Ne denlü gussa vü gam varsa âşinâ diyerek
• ​İzah ve Açıklama: Ey avare gönlüm! Ne kadar çok sıkıntı, keder varsa, bunlar sana dosttur (âşinâ) diyerek bir bir gönlüme getirdin.
​II. Ebediyetin Aynası ve Aşkın Zorlu Yolu: Hikmet, Adalet ve Gönül
​Bu geniş edebi ve tarihi külliyat, insanlığın evrensel sorgulamalarına cevap arayan birer hikmet pınarıdır. Beyitler, bizi geçici olan (fânî) ile kalıcı olan (bâkî) arasındaki çetin seçimle yüzleştirir.
​A. Adaletin Zirvesi ve Fâniliğin İbreti
​Makalenin temeli, dünya iktidarının ne kadar fani ve aldatıcı olduğu gerçeği üzerine kuruludur. Bâkî, dünyevî makamları (izz ü câh) deniz üstündeki çer-çöpe benzeterek, erdemin görünür olana değil, öze ait olduğunu vurgular. Örfî, iyi giden günlerin bile serap denizi üzerinde ilerleyen bir gemi olduğunu hatırlatarak, gafletten uyanmayı emreder.
​Bu fani düzende, ilahi adalet mutlak ve kaçınılmazdır. Nâbî’nin ifadesiyle, kırık bir kalpten çıkan âh, en sağlam taş kaleleri (sengîn hisâr) dahi yıkan bir top gücü taşır. Ziyâ Paşa, zulmedenlerin sonunu, yani toprağın altındaki hâli unutmalarının en büyük körlük olduğunu sorgular. Lâedrî, bu durumu kesin bir hükümle tamamlar: “Zâlimin rişte-i ikbâlini bir âh keser”. Bu tarihi ve ibretli uyarılar, insanı dünya zevklerine karşı uyarır ve Bâkî’nin teslimiyetini getirir: Biz bu değersiz dünya için aşağılık kimselere boyun eğmeyiz, bizim güvenimiz Allah’adır.
​B. Kâmil Olgunluk ve Sözün Asaleti
​Fâniliğin farkında olan ruh, iç bir olgunluğa yönelir. Bu olgunluk, Yûnus Emre’nin dediği gibi, hırka veya taçla değil, gönlün derviş edilmesiyle elde edilir. Hz. Mevlânâ ise, bu gönül zenginliğinin zirvesini benliksizlik (hîşî nîst) olarak tanımlar; azlık ve çokluk kaydından azade olmaktır.
​İnsan zâtındaki bu asaleti, söz ve eserle dışa vurur. Ziyâ Paşa, aklın derecesinin laf ile değil, eserle görünür olduğunu belirtir. Ancak bu eser, Nef’î’nin kendini **”mucizevi sözler söyleyen papağan”**a benzetmesi gibi, ancak hakikati yansıtabilecek bir saflıkta olmalıdır. Nâ’ilî, susmanın hikmet olduğunu bilmekle birlikte, üstâdın şiirinin bu kuralı bozacak kadar güzel olması gerektiğini savunarak, edebi ifadenin gücünü yüceltir. Lâedrî ise, tüm bu manevi saflığın zirvesini, Hz. Peygamber’in “taşlar arasındaki yakut” meseliyle, özün ve asaletin fiziksel görünüşün ötesinde olduğunu ifade ederek taçlandırır.
​Hikmet yolu, aynı zamanda akıl ve istişare yoludur. Zârifi, meşveretsiz iş yapanın pişmanlık parmağını dişleyeceğini ibretle anlatır. Mevlânâ ise, bu dünyadaki her türlü eşleşmede uyumun (hem-sıfat) önemini, ayakkabı çiftlerinin işe yaramazlığı örneğiyle açıklar.
​C. Gönül Kederini Aşinâ Bilmek ve Ebedi Sevgiliye Teslimiyet
​Fani zevkleri bırakan (ayş ü işret) ve tüm işlerini Allah’a havale eden (tefvîz et) kişi için tek yol Yâr-ı Bâkî’ye (Ebedi Sevgili) yönelmektir. Muhibbî’ye göre bu yolun anahtarı ibadettir (ta’at).
​Bu manevi yol, kaçınılmaz olarak gussa ve gam verir. Şeyhülislâm Yahyâ, avare gönlün tüm kederleri dost (âşinâ) diyerek sinesine topladığını ifade ederek, acının bile manevi bir terbiye aracı olduğunu gösterir. Bu keder, Dürrî’de seher vaktinin âhı ile çözülen bir düğüme dönüşür.
​Aşkın zirvesi ise Fuzûlî’nin o muazzam yakarışlarında görülür. Gönlündeki aşkın yangınına gözyaşı bile çare kılmaz. Âşık, sevgiliye yalvarırken, gam gününde cefa veren keskin bakışlarını esirgememesini ister; çünkü bu cefa, karanlık gecede hastaya su vermek gibi bir hayırdır. Zira gül isteyen, dikenleri (hârı) de sulamayı göze almıştır. Mevlânâ’nın dediği gibi, gerçek aşkta zaten ne vefa ne de cefa aranır; aşk, başlı başına bir derttir ve dermanı yoktur. Bu, ayrılığın feryadını (cüdâyîhâ) dinleyen Ney’in hikâyesidir.
​Fuzûlî’ye yöneltilen o düşündürücü soru, bu çilenin özünü özetler: “Ger belâ-yı aşk ile hoşnûd isen gavgâ nedir”. Eğer aşk belasından hoşnutsan, bunca feryat neden? Cevap, aşkın, rızanın ve feryadın aynı anda var olabildiği, insana özgü, en derin ve en edebi maneviyat hâlinde gizlidir.
​ÖZET
​Bu makale, 24 berceşte beyitten oluşan geniş bir külliyatı, Adalet, İç Olgunluk ve Aşk-ı İlâhî temaları altında incelemektedir. Ziyâ Paşa ve Nâbî’nin beyitleriyle zulmün fâniliği ve kırık kalbin ahının (top-ı inkisâr) gücü vurgulanmış, Bâkî ve Örfî’nin mısralarıyla dünyanın geçiciliğine karşı tevekkül ve i’timadın önemi belirtilmiştir. Manevi olgunluk yolunda, Yûnus Emre’nin gönül dervişliği, Ziyâ Paşa’nın esere bakma ilkesi ve Lâedrî’nin Hz. Peygamber’i yakuta benzetmesiyle özün asaleti ele alınmıştır. Makalenin son bölümünde ise, Muhibbî’nin ibadetle ebedi sevgiliye yöneliş çağrısı, Fuzûlî’nin söndürülemez aşk ateşi ve Hz. Mevlânâ’nın ayrılık feryadı (ney) ile aşkın çileli ancak yüce mertebesi işlenmiştir. Tüm bu beyitler, insanın fani dünyanın aldatmacasına karşı, hikmet, teslimiyet ve ilahi aşkla donanmış kâmil bir ruha ulaşma mücadelesini edebi ve ibretli bir dille özetler.