Tesbitler – islam bilgi arşivi

​I. Beyitlerin İktibas ve İzahı
​1. Ziyâ Paşa – Beyit 125
​Vezin: Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
​Beyit (Osmanlıca):
روى خاكی ظلم ايله پامال ايدن ظالمك
زير خاكك حالتى كلمزمی يا رب يادينه
​Beyit (Transliterasyon):
Rûy-ı hâki zulm ile pâmâl eden zâlimlerin
Zîr-i hâkin hâleti gelmez mi yâ Rab yâdına
​İzah ve Açıklama:
Ey Rabbim! Yeryüzünü zulümle perişan eden zalimlerin toprağın altına girdiklerindeki hâli akıllarına hiç gelmez mi acaba?
​2. Yûnus Emre – Beyit 134
​Beyit (Osmanlıca):
درويشلك ديدكگری خرقه ايله تاج دگل
گونلون درويش ايلمين خرقه يه محتاج دگل
​Beyit (Transliterasyon):
Dervîşlik dedikleri hırka ile tâc değil
Gönlün dervîş eyleyen hırkaya muhtâc değil
​İzah ve Açıklama:
Dervişlik, sadece hırka giymek ve başına taç takmakla olabilecek bir şey değildir. Gönlünü derviş edebilen kişi, zaten hırkaya muhtaç değildir.
​3. Hz. Mevlânâ – Beyit 135
​Beyit (Osmanlıca/Farsça):
آسوده كسى كه در كم و بيشى نيست
در بند توانگرى و درويشى نيست
فارغ ز جان و از غم خلق جهان
با خويشتنش به ذره یی خویشی نیست
​Beyit (Transliterasyon):
Âsûde kesî ki der-kem u bîşi nîst
Der-bend-i tevângerî vü dervîşî nîst
Fâriğ zi-cihân u ez-gam-ı halk-ı cihân
Bâ-hîşteneş be-zerre-yî hîşî nîst
​İzah ve Açıklama:
Azı ve çoğu düşünmeyen, zenginlik ve fakirlik kaydından azade olan kimse, dünyaya da dünya halkının gamına da aldırış etmez. Kendisinde de zerre kadar bir benlik duygusu kalmaz.
​4. Lâedrî – Beyit 139
​Beyit (Osmanlıca/Arapça):
محمد بشر لا كالبشر
بل هو ياقوت بين الحجر
​Beyit (Transliterasyon):
Muhammedün beşerun lâ ke’l-beşer
Bel huve yâkûtün beyne’l-hacer
​İzah ve Açıklama:
Peygamber Efendimiz ﷺ bir beşerdir; fakat diğer insanlar gibi değildir. Taşların arasında yakut ne ise Allah Rasûlü de insanlar arasında öyledir.
​5. Nâ’ilî – Beyit 143
​Vezin: Mef’ûlü Fâ’ilâtün Mef’ûlü Fâ’ilâtün
​Beyit (Osmanlıca):
ای نائلى خموشى محض حكمتدر اما
اشعاری بویله سويلر استاد سويلينجه
​Beyit (Transliterasyon):
Ey Nâ’îlî hamûşî mahz-ı hikmetdir ammâ
Eş’ârı böyle söyler üstâd söyleyince
​İzah ve Açıklama:
Ey Nâ’îlî! Susmak hikmetin kaynağıdır, bunu biliyoruz; fakat üstat şiir söyleyince de böyle güzel söylüyor.

​II. Zâlimin Unutuşu, Gönlün Dervişliği ve Sözün Hikmeti Üzerine Bir Mukayese

​Bu seçkin beyitler silsilesi, dış görünüşün (simgeler, iktidar, zenginlik) geçiciliğine ve aldatıcılığına karşı, iç gerçeğin (gönül, benliksizlik, öz) kalıcılığını ve asaletini vurgular. Bütün hikmet, dünyaya ve benliğe dair kayıtların çözülmesinde yatar.
​Zâlimin En Büyük Unutkanlığı: Ölüm ve Hesap
​Makalenin hikmet zeminini, Ziyâ Paşa’nın dehşetli sorusu atar. O, dünyayı zulümle perişan eden (zulm ile pâmâl) iktidar sahiplerinin en büyük akıl tutulmasını sorgular:
​Rûy-ı hâki zulm ile pâmâl eden zâlimlerin
Zîr-i hâkin hâleti gelmez mi yâ Rab yâdına

​Ey Rabbim! Yeryüzünü çiğneyip geçen bu zalimler, toprağın altındaki hâllerini (zîr-i hâkin hâleti), yani ölümün ve hesabın kaçınılmazlığını neden akıllarına getirmezler? Ziyâ Paşa’nın bu beyti, ibretli ve düşündürücü bir tarihi ders verir: Zulümle kazanılan hiçbir makam ebedi değildir. Toprak, en güçlü hükümdarın dahi son durağıdır. Bu nihai sonu idrak edememek, zalimin cehaletinin ve bencilliğinin en büyük göstergesidir. Beyit, dünya saltanatına bel bağlayan her insana bir kefen bezinin kıymetini hatırlatan bir ayna görevi görür.
​Hakiki Dervişlik: Gönül Hırkası ve Benliksizlik
​Ziyâ Paşa’nın zahiri iktidarın fâniliğini ilan etmesinin ardından, Yûnus Emre ve Hz. Mevlânâ, gerçek manevi değerin ve iç huzurun nerede bulunacağını gösterirler. Yûnus Emre, dervişliğin kıyafet ve simgelerde değil, kalpteki durumda olduğunu net bir şekilde ifade eder:
​Dervîşlik dedikleri hırka ile tâc değil
Gönlün dervîş eyleyen hırkaya muhtâc değil

​Yûnus Emre, dervişliğin sadece hırka giymek veya başa taç takmak gibi dış ritüellerle elde edilemeyeceğini söyler. Asıl olan gönlü derviş etmektir; yani kalbi tasfiye etmek, arındırmak ve alçakgönüllülükle doldurmaktır. Bu ruh haline ulaşan kişi, zaten dış bir simgeye (hırkaya) ihtiyaç duymaz.
​Bu manevi derinliğin zirvesini ise Hz. Mevlânâ tanımlar. Gerçekten huzurlu (âsûde) insanın tarifi, bütün dünya kayıtlarından azade oluşunda yatar:
​Âsûde kesî ki der-kem u bîşi nîst / Der-bend-i tevângerî vü dervîşî nîst / Fâriğ zi-cihân u ez-gam-ı halk-ı cihân / Bâ-hîşteneş be-zerre-yî hîşî nîst

​Gerçekten huzurlu kişi, ne azlığı ne çokluğu düşünür; ne zenginliğin (tevângerî) ne de fakirliğin (dervîşî) esiri olur. Dünyadan ve dünya halkının derdinden de uzaktır. En can alıcı nokta ise: kendisinin dahi zerre kadar bir benlik duygusu (hîşî) kalmamıştır. Bu dört dizelik beyit, benlikten tamamen sıyrılma (fenâ), yani mutlak özgürlük ve huzur hâlini, edebi bir dille resmeder. Yûnus’un “Gönlün Dervişliği” ile Mevlânâ’nın “Benliksiz Huzuru,” iç hakikatin dış gösterişten üstünlüğünü ispatlayan iki temel direktir.

​Özün Asaleti: Yakut ve Ustalıkla Konuşmak

​İç hakikatin ne olduğunu ortaya koyduktan sonra, Lâedrî ve Nâ’ilî, bu hakikatin eşsizliğini ve ifade edilme biçiminin önemini gösterirler. Lâedrî, Hz. Peygamber’in benzersizliğini dile getirerek, asaletin kaynağının özde olduğunu belirtir:
​Muhammedün beşerun lâ ke’l-beşer
Bel huve yâkûtün beyne’l-hacer

​Bu edebi ve hikmetli beyit, Hz. Peygamber’in insani yönünü kabul ederken (Muhammedün beşerun), onun diğer insanlar gibi olmadığını (lâ ke’l-beşer) vurgular. Tıpkı taşların arasında yakutun (yâkûtün beyne’l-hacer) eşsizliği gibi, Peygamber Efendimiz de insanlar arasında manevi bir cevherdir. Bu, dervişlikten elde edilen iç özün, onu taşıyan kişiyi nasıl benzersiz kıldığının en yüce örneğidir.
​Son olarak Nâ’ilî, bu iç özün ve hikmetin dışa vurumunun ancak ustalıkla yapılması gerektiğini savunur. Susmak (hamûşî) bir erdemdir, ancak ustaca konuşmak daha büyük bir sanattır:
​Ey Nâ’îlî hamûşî mahz-ı hikmetdir ammâ
Eş’ârı böyle söyler üstâd söyleyince

​Susmanın bizzat hikmetin kendisi olduğunu bilen Nâ’ilî, bu kuralı bozmanın tek istisnasını sunar: Üstat (üstâd), yani sözün ehli olan kişi, şiiri (eş’ârı) böyle güzel ve etkili söyleyince, bu durum hikmetten ayrılmaz. Bu beyit, iç bilginin (hikmet/hamûşî) değerini korurken, o bilginin ancak sanatlı bir yetkinlikle (üstâdâne) ifade edildiğinde gerçekten güçlü bir etki bıraktığını gösterir.

​Netice: Hakikate Açılan Gönül

​Bu beş beyit, zulümle inşa edilen dış otoritenin fâniliğini (Ziyâ Paşa) bir çıkış noktası olarak belirler ve hakikate açılan yolu gösterir. Bu yol, benlikten vazgeçişi (Mevlânâ) ve gönlün dervişliğini (Yûnus Emre) esas alır. Ardından, bu iç saflığın en yüce örneğinin yakut misali bir beşer (Lâedrî) olduğunu hatırlatır ve nihayet, bu iç bilginin (hikmet) dış dünyaya ancak ustaca ve güzel bir sözle (Nâ’ilî) aktarılması gerektiğini öğütler. Bu, Divan ve Tekke şiirinin insanlığa bıraktığı, tarihi, edebi ve ibretli bir manevi terbiye dersidir.

​ÖZET
​Bu makale, Ziyâ Paşa, Yûnus Emre, Hz. Mevlânâ, Lâedrî ve Nâ’ilî’ye ait beş beyit ve dizeyi inceleyerek, içdeki hakikat, adalet ve benliksizlik temalarını ele almıştır. Ziyâ Paşa, zulmedenlerin, toprağın altındaki hâllerini hatırlamayışlarını sorgulayarak dünyevî otoritenin fâniliğini ve ilahi adaletin kaçınılmazlığını vurgular. Yûnus Emre, dervişliğin hırka veya taç gibi dış sembollerle değil, gönlün derviş edilmesiyle gerçekleştiğini ifade ederken; Hz. Mevlânâ, az ve çoğu düşünmeyen, zerre kadar benlik duygusu kalmayan (hîşî nîst) kişinin mutlak huzurunu (âsûde kesî) tanımlayarak iç özgürlüğün zirvesini gösterir. Lâedrî, Hz. Peygamber’i taşlar arasındaki yakuta benzeterek, gerçek değerin özde ve ruhta olduğunu, dış görünüşte olmadığını belirtir. Son olarak Nâ’ilî, susmanın (hamûşî) hikmet olmasına rağmen, üstadın şiirinin o hikmeti en güzel şekilde dışa vurduğunu dile getirerek, iç bilgeliğin zarif ve etkili bir ifade biçimiyle taçlandırılması gerektiğini ortaya koyar.