Tesbitler – islam bilgi arşivi

Sayın Hayrettin Karaman Hoca daha önce 2007 yılında yine Yeni Şafak gazetesindeki yazısında faiz ile ilgili biraz kapıyı aralama hissi veren yazısında hatta bazı ilahiyatçılar onun münferit içtihadina istinaden delil getirmeleri genelde münakaşayı başlatmış oldu.[1]

Aslında kendisi bazı farklı çıkışlarını ve kendisine yapılan tenkid ve reddiyeleri göz önüne alıp, bunlara bir açıklık getirmesi gerekir.[2]

Google’da; Hayrettin Karaman’ın tutarsızlıkları, aramasında epey tenkid yazıları bulunuyor.
Acaba kendileri ne kadar rahatlar?

Ve belliki kendisine özellikle faiz konusunda ferdi birazda hissi verdiği fetvadan dolayı epey tenkid gelmiş ve de hocayı iyice kızdırmış olacaklar ki, yine Yeni Şafak gazetesinde 29.09.2025 tarihli yazısını yine hissi, birilerine kızarak açıklama ihtiyacı duymuş.[3]

Belliki bu durum ve tenkidler daha hocanın yakasını pek bırakacak gibi görünmüyor.

Bende hocanın isabetli olan ve olmayan noktalarını ve görüşlerini araştırıp tesbit ettim.
Ancak değişen bir şey var mı, diye baktığımda şu tesbiti ve Sonuç kısmı isabetli ve düşündürücü oldu;

• “Geçiş dönemi vurgusu: “Geçiş döneminin zaruret hükümleri” ifadesi kapı aralık bırakıyor; bu, bazı okuyucularca “faize geçici ruhsat” gibi anlaşılabilir. Oysa klasik fıkıhta bu, çok dar bir çerçevede geçerli.”

Diğer tesbit ve görüşleri takdirinize sunuyorum;

1. “Ribâ” kelimesinin kök manası ve anlamları

• Kökü: “ر ب و / ر ب ا” (r-b-w / r-b-a).
• Lügat manaları: artmak, çoğalmak, yükselmek, fazlalaşmak, şişmek.
• Terim anlamı: karşılıksız fazlalık. Borç veya alışveriş muamelesinde taraflardan birinin haksız fazlalık elde etmesi.
• Kullanım çeşitleri:
• Ribâ’n-nesîe: Vade karşılığı fazlalık (klasik tefecilik).
• Ribâ’l-fadl: Aynı cins malların değişiminde fazlalık.
• Ribâ’l-câhiliyye: Borcun vadesi gelince “ya öde, ya ekle” denilerek katlanan faiz.[4]

2. Hayrettin Karaman’ın yazısının Ehl-i Sünnet kriterine göre değerlendirmesi
İsabetli yönleri (ehli sünnete uygun)

• Faiz-ribâ ayırımını reddetmesi: Kur’an ve sünnetin faiz yasağını tek bir bütün halinde değerlendirmesi doğru bir yaklaşımdır.
• Katlı ribâya indirgeme eleştirisi: Faizin sadece “kat kat artırılan tefecilik” olmadığını, ilk sözleşmede belirlenen fazlalığın da haram olduğunu belirtmesi isabetlidir.
• İbn Abbas’ın görüşünü bağlamına oturtması: Onun “peşin olanda faiz yoktur” ictihadının sadece sarf (döviz, altın bozdurma) işlemlerine dair olduğunu vurgulaması yerindedir.
• Hz. Ömer’in sözüne yaklaşımı: Ömer (r.a.)’in, “faiz ayeti son nazil oldu, açıklaması tam yapılmadı” sözünden yola çıkıp faizi meşrulaştırmadığını, bilakis şüpheli şeyleri bile yasakladığını belirtmesi doğru bir noktadır.
• Mezhep icmasına vurgu: Dört mezhep imamı ve müctehidlerin hiçbirinin modern bankacılık faizini caiz görmediğini ifade etmesi ehli sünnet çizgisidir.
• Zaruret yaklaşımı: Sistemi faiz üzerine bina etmenin zaruret sayılamayacağı, Müslümanların faizsiz sistem kurma çabası göstermesi gerektiği görüşü, klasik fıkıhtaki “zaruret-ruhsat” mantığıyla uyumludur.

Tartışmalı veya eksik yönleri

• Girişteki üslup: Hocaları üç sınıfa ayırıp “cahil, liyakatsız, menfaatçi” gibi sert ifadeler kullanması hissî bir üslup; akademik objektifliği zayıflatıyor. Bu, haklı tenkitlerini gölgede bırakabiliyor.
• Modern bankacılık boyutu: Faizli kredileri kâr payına benzetmeyi reddetmesi doğru olmakla beraber, İslam ekonomisinin günümüz şartlarına uygun alternatif modellerini somut olarak ortaya koymaması eleştirilebilir.
• Geçiş dönemi vurgusu: “Geçiş döneminin zaruret hükümleri” ifadesi kapı aralık bırakıyor; bu, bazı okuyucularca “faize geçici ruhsat” gibi anlaşılabilir. Oysa klasik fıkıhta bu, çok dar bir çerçevede geçerli.

3. Hayrettin Karaman’ın daha önceki faizle ilgili görüşlerinin özeti

• Genel yaklaşımı: Karaman hoca uzun yıllardır “faiz her çeşidiyle haramdır” görüşünü savunur.
• Farklılıklar / Tenkit edilen noktalar:
• Geçiş dönemi söylemi: Modern ekonomide Müslümanların tamamen faizden uzak durmalarının çok zor olduğunu, bunun için bir “geçiş dönemi zaruretleri” olabileceğini söylemiştir. Bu, bazı çevrelerce “faize ruhsat” gibi yorumlanmış ve çok eleştirilmiştir.
• Katılım bankaları konusunda: Faizsiz bankacılığı desteklemiş, ancak bu kurumların işleyişinde “gerçekte faizle benzerlik taşıdığı” yönünde yoğun eleştiriler almıştır.[5]

• Dar anlamda ribâ yorumlarına karşı çıkışı: “Faiz sadece tefecilik değildir” demesi isabetli olmakla beraber, bazı eleştirmenler ona “Batı bankacılığını reddederken alternatif model geliştirmede yetersiz kaldı” eleştirisini yöneltmiştir.

4. Sonuç

• Karaman hocanın yazısında faizin Kur’an ve sünnetteki şümulünü daraltmaya çalışan yorumlara karşı getirdiği deliller büyük oranda ehli sünnet çizgisiyle uyumlu ve isabetlidir.
• Ancak üslup, geçiş dönemi zaruretleri ve uygulama modellerine dair açıklamaları zayıf bulunmuş, bu yüzden geçmişte de eleştirilmiştir.

*******

1. Taberî (Câmi‘u’l-Beyân)

• Ribâ tanımı: Cahiliye Araplarının “borcun vadesi geldiğinde, ödemeye gücü yetmeyenlere süre verip fazlalık eklemeleri” (ribâ’n-nesîe).
• Kapsam: Ribâ sadece kat kat artırılan tefecilik değil, ilk baştan kararlaştırılan her türlü fazlalıktır.
• Delil: “Allah alışverişi helal, ribâyı haram kıldı” (Bakara 275). Alışveriş ve ribâ arasındaki fark: alışverişte karşılıklılık var, ribâda haksızlık ve tek taraflı kazanç var.

2. Fahreddin Râzî (Mefâtîhu’l-Gayb)

• Ribânın hikmeti: Faiz, insanların mallarını sebepsiz yere birbirlerinin ellerinden almak demektir. Bu, zulümdür.
• Çeşitler: Ribâ’l-fadl (mal-mal mübadelesinde fazlalık) ve ribâ’n-nesîe (vade karşılığı fazlalık).
• Yorum: Bazı sahabelerin “ribâ sadece katlı ribâdır” görüşünü zikreder, ancak cumhurun görüşü olan “ribânın her türlüsünün haramlığı”nı tercih eder.
• Gerekçe: Faizin küçük-büyük, az-çok farkı yoktur. Hepsi haramdır.

3. İbn Kesîr (Tefsîru’l-Kur’ân)

• Ayeti açıklaması: Ribâ âyetlerini açıkça tefecilikle birlikte, her türlü fazlalığa teşmil eder.
• Sahabe görüşleri:
• İbn Abbas’ın “ribâ ancak nesîedir” sözünü aktarır, fakat diğer sahabe ve icmanın “faizin her türlüsünün haram olduğu” görüşünü öne çıkarır.
• Hadis delili: “Altını altınla, gümüşü gümüşle, misliyle ve peşin” hadisi → ribâ’l-fadlın da haram olduğuna delildir.

4. Elmalılı Hamdi Yazır (Hak Dini Kur’an Dili)

• Üslubu: Ribâ konusunda çok geniş açıklamalar yapar.
• Ana vurguları:
• Faiz, toplumsal adaleti ve üretimi bozan bir sömürü aracıdır.
• Hem ferdî (bireysel borç) hem de sistemik (ekonomik düzen) yönü vardır.
• Faiz yasağını “katlı ribâ”ya indirgemek doğru değildir.
• Özel tespiti: “Bugün faizi zaruret diye kabul edenler, İslam’ın faizsiz alternatif düzenini kurmaya çalışmalıdır. Zaruret, asla daimi kural haline getirilemez.”

5. Mukayeseli Özet

• Klasik müfessirler: Ribâyı yalnızca tefeciliğe indirgemez, her tür fazlalığı kapsar (ehli sünnet görüşü budur).
• İbn Abbas rivayeti: Bazı tefsirlerde zikredilse de icmaya muhalif olduğu için tercih edilmez.
• Elmalılı: Modern çağa uygun olarak “faizsiz ekonomi kurma sorumluluğu” üzerinde durur.
• Karaman’ın paralelliği: Karaman da aynı şekilde faizi daraltma çabalarını reddeder; Elmalılı gibi “zaruret geçicidir” der.
• Farkı: Karaman modern sistem içindeki “geçiş dönemi” vurgusuyla tenkit edilmiş, Elmalılı ise daha katı bir tavırla “zaruret asla sistemleştirilmez” diyerek çizgiyi net koymuştur.

*****

Mukayeseli Tablo: Faiz / Ribâ Görüşleri

Konu Karaman’ın Görüşü
Klasik Müfessirler (Taberî, Râzî, İbn Kesîr, Elmalılı)
Faiz-Ribâ ayrımı
“Kur’an’daki ribâ ile sünnetteki ribâ farklı değildir, ikisi de aynı hükme tabidir.”
Aynı görüş: Kitap ve sünnet bir bütündür. Ribâ sadece Kur’an’daki katlı tefecilik değildir, bütün fazlalıkları kapsar.

“Kat kat ribâ”ya indirgeme
Faizi sadece tefecilikle sınırlamak yanlış. İlk sözleşmede kararlaştırılan fazlalık da haramdır.Taberî, Râzî, İbn Kesîr ve Elmalılı da aynı: ribâ sadece katlı ribâ değil, her tür fazlalıktır.

İbn Abbas’ın görüşü:
Onun “peşin olanda ribâ yoktur” sözü, sadece sarf muamelesi içindir; vadeli borçlarla ilgisi yoktur.
Aynı: Müfessirler bu sözü aktarır ama cumhurun görüşü olan “her tür ribâ haramdır”ı tercih eder.

Hz. Ömer’in sözü:
“Ayeti anlayamadık” demesi, faizi helal saymak için değildir. Bilakis şüphelileri bile haram kabul etmişlerdir.
Aynı yaklaşım: Ömer (r.a.)’in sözü, faizi hafifletme değil, ihtiyatlı olma yönünde anlaşılır.

Mezhep görüşleri:
Dört mezhep imamı dahil hiçbir müctehid modern faizi caiz görmemiştir.
İcma görüşü: Ribânın bütün çeşitleri haramdır, hiçbir mezhep “banka faizi helaldir” dememiştir.

Zaruret meselesi
Zaruret varsa bazı geçici ruhsatlar olabilir ama asıl görev faizsiz sistemi kurmaktır.
Elmalılı: Zaruret bireysel ve geçici olabilir, ama sistemin temeline zaruret oturtulamaz.
Aynı görüş fakat Elmalılı daha katı.

Üslup:
Yazıda hocaları üçe ayırıp sert ifadeler kullanıyor. Bu hissî bir yaklaşım.Klasik müfessirler daha serinkanlı, doğrudan ayet-hadis üzerinden açıklama yapar.

Modern boyut:
Faizsiz bankacılığı destekler, fakat “geçiş dönemi” söylemi kapı aralık bırakıyor.
Elmalılı: Alternatif sistem kurma görevi Müslümanlara aittir; zaruret kalıcı hale getirilemez. Daha net çizgi.

Sonuç

• Karaman’ın güçlü tarafı:
Klasik müfessirlerle aynı çizgide olarak, faizi daraltma ve tefecilikle sınırlandırma yorumlarını reddediyor.
• Zayıf tarafı: “Geçiş dönemi” söylemi, klasik ulemaya göre daha yumuşak ve belirsiz kalıyor; bu yüzden tenkit ediliyor.
• Klasik müfessirlerin tavrı: Hem ayet hem hadisleri bütün ribâ türlerine teşmil ediyorlar ve “zaruret”i bireysel, dar alanlarda sınırlı tutuyorlar.[6]

*****

• Faizin her çeşidi haramdır.
• Kur’an (Bakara 275-279, Âl-i İmrân 130, Nisa 161, Rum 39) ve sünnet ribâyı kesin şekilde yasaklamıştır.
• Azı da çoğu da haramdır. (Hadis: “Faizin yetmiş üç kapısı vardır, en hafifi kişinin annesiyle zina etmesi gibidir.” – İbn Mâce,Hakim, Müstedrek, 2/43).
• Ribâ sadece katlı ribâ değildir.
• İlk sözleşmede kararlaştırılan fazlalık da ribâdır.
• Ribâ’n-nesîe (vade karşılığı fazlalık) ve ribâ’l-fadl (aynı cinsten malların fazlalıklı mübadelesi) haramdır.
• Kitap ve sünnet beraber alınır.
• Sünnet, Kur’an’ı açıklayıcıdır.
• Ribâ ayetleri Hz. Peygamber’in (sav) hadisleriyle tafsil edilmiştir.
• Mezhep icması:
• Dört mezhep imamı da dâhil olmak üzere, büyük müctehidlerin tamamı faizin her türlüsünü haram kabul etmiştir.
• İcma ile sabittir.
• İbn Abbas’ın görüşü istisnadır.
• Onun “ribâ yalnız nesîedir” sözü, sahabenin çoğunluğu tarafından kabul edilmemiştir.
• Cumhur, faizin her çeşidini haram kabul etmiştir.
• Zaruret (darûra) hükmü:
• Bireysel ve geçici durumlarda olabilir (mesela aç kalan kişinin haram yiyecekten hayatını kurtaracak kadar yemesi).
• Sistemik ve kalıcı hale getirilemez.
• Zaruret genel düzeni değil, şahsî halleri kapsar. Ve hayati bir durum söz konusu olmalıdır.
• Helal alternatif vardır:
• İslam ortaklık sistemleri: mudârebe, müşâreke, murâbaha vb.
• Kâr payı caizdir; ancak önceden garanti edilen faizli getiri değildir.

Ölçü
Klasik Müfessirler
Hayrettin Karaman
Faizin her çeşidi haramdır
Kesin şekilde vurgularlar.
Aynı görüşte.
Katlı ribâ indirgemesi
Reddederler.
Reddeder.
Kitap ve sünnet bütünlüğü
Ayetleri hadislerle tafsil ederler.Sünneti açıklayıcı kabul eder, ayırım yapmaz.
Mezhep icması
Dört mezhep ittifakla faizi haram sayar.
Aynı görüşte, icmaya vurgu yapar.
İbn Abbas’ın görüşü
Çoğunluk kabul etmez, istisna olduğunu belirtirler.
Aynı şekilde istisna kabul eder.
Zaruret
Bireysel, geçici olabilir; sistemleştirilmez.
Aynı fikirde, ama “geçiş dönemi” söylemi biraz daha yumuşak.
Helal alternatif
Mudârebe, müşâreke vb. üzerinde dururlar.Faizsiz bankacılığı destekler ama uygulamalar tartışmalı görülür.
Üslup
İlmi, sakin, delile dayalı.Yazısında daha sert, hissî eleştiriler var.