Tesbitler – islam bilgi arşivi

​Giriş: Kelimelere Sırlanmış Hikmet
​Divan şiiri, sadece estetik bir zevk unsuru değil, aynı zamanda asırların tecrübesiyle damıtılmış, insan ruhunun en derûnî hallerini, hayatın en temel meselelerini ve kâinatın sırlarına dair ipuçlarını içinde barındıran bir hikmet hazinesidir. Şair, kelimeleri bir kuyumcu titizliğiyle işleyerek, en yoğun manaları en veciz surette ifade etme san’atını icra eder. “Berceste Beyitler” olarak anılan mısralar ise, bu hazinenin en parlak cevherleridir. Onlar, söylendiği anda zamanı ve mekânı aşarak her devrin insanına hitap etme kabiliyetine sahip, cihan şümul hakikatlerin estetik bir surette tasviridir. Şimdi, bu hikmet pınarlarından beşini tefekkür süzgecinden geçirelim.

​1. Aşkın Gülü ve Dikeni: Nâ’ilî’nin İkilemi
​Beytin İktibası
​Osmanlıca Metin:
​كل خاره دوشدى سينه فكار اولدى عندليب
بر خاره باقدى بر كله زار اولدى عندليب

​Latin Harfleriyle:
​Mef’ûlü Fâ’ilâtü Mefâ’îlü Fâ’ilün
Gül hâra düşdü sîne-figâr oldu andelîb
Bir hâra bakdı bir güle zâr oldu andelîb
Nâ’ilî

​Günümüz Türkçesiyle İzahı:
​Gül dikene düştü, diken güle battı. Bülbülün gönlü yaralandı.
Bülbül bir dikene bir de güle baktı. Acıyla ağlayıp sızladı.

​İzah ve Tahlil
​Nâ’ilî, bu beyitinde, divan şiirinin en temel mazmunlarından olan gül ve bülbül üzerinden aşkın ve ıztırabın ayrılmaz yapısını tasvir eder. Beytin ilk mısrası, bir hadiseyi resmeder: Gül, dikenin üzerine düşmüştür. Bu düşüş, sadece fiziki bir temas değil, aynı zamanda güzelliğin (gülün) eziyet verici bir unsurla (dikenle) imtihanını simgeler. Bu manzarayı gören âşık, yani bülbül, bu duruma şahit olduğunda kalbinden yaralanır (sîne-figâr olur). Zira maşuğunun, yani gülün, bir sıkıntıya maruz kalması, âşığın kalbinde derin bir yara açar. Aşk, maşuğun derdiyle dertlenmektir.
​İkinci mısra, bu derûnî halin zahirî bir tezahürünü ve iç çatışmayı gözler önüne serer. Bülbül, bir dikene bakar, bir de güle. Diken, maşuğa eziyet veren, acının ve ayrılığın kaynağıdır. Gül ise, aşkın sebebi, güzelliğin ve vuslatın timsalidir. Âşık, bu iki zıt kutup arasında kalmıştır. Maşuğuna ulaşma yolundaki engeller (diken) ve maşuğun kendisi (gül) arasında bir nazar ve bakış gidip gelir. Bu bakış, bülbülün çaresizliğini, acısını ve bu ikilem karşısındaki feryadını (zâr oldu) doğurur. Aşk, sadece maşuğun güzelliğine hayran olmak değil, aynı zamanda o güzelliğe giden yoldaki dikenlere ve zorluklara da tahammül etmek, hatta o dikenlerin verdiği acıyla hemhal olmaktır.
​Bu beyit, tasavvufi bir açıdan da okunabilir. Gül, ilahi güzelliği (Cemâl-i Mutlak) temsil ederken, diken bu dünyaya ait engelleri, nefsin arzularını ve masivayı, yani Allah’tan gayrı her şeyi temsil eder. Salik (Allah yolundaki yolcu), tıpkı bülbül gibi, ilahi güzele ulaşmak isterken, dünya dikenlerinin açtığı yaralarla kalbi yaralanır. Hem dünyanın cilvelerine bakar, hem de ulaşmak istediği ilahi güzelliğe. Bu iki nokta arasındaki gidip gelen nazar, onun manevi yolculuğundaki çilesini ve feryadını ifade eder. Hayat, güzellik ve zorluğun, neşe ve kederin, vuslat ve hicranın iç içe geçtiği bir tecelligâhtır. Mühim olan, dikene takılıp kalmak değil, gülün hatırına dikenin acısına sabrederek feryadını bile bir san’ata, bir duaya dönüştürebilmektir.

​2. İstiğna Kalesi: Nâbî’nin En Emin Yolu
​Beytin İktibası
​Osmanlıca Metin:
​كورمدم راه امين ترك رجادن غيرى
بولمادم حصن حصين شرم و حيادن غيرى

​Latin Harfleriyle:
​Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilün
Görmedim râh-ı emîn terk-i recâdan gayrı
Bulmadım hısn-ı hasîn şerm ü hayâdan gayrı
Nâbî

​Günümüz Türkçesiyle İzahı:
​Başka insanların ellerindeki şeyleri ümit etmeyi bırakmaktan daha emin bir yol görmedim.
Hayâ ve utanmadan daha sağlam bir kale bulamadım.

​İzah ve Tahlil
​Hikemî şiirin büyük üstadı Nâbî, bu beyitinde hayatın iki temel faziletini ve kurtuluş reçetesini sunar: Biri derûnî huzur, diğeri ise zahirî muhafaza ile ilgilidir.
​İlk mısra, “Görmedim râh-ı emîn terk-i recâdan gayrı,” insanın iç huzurunu ve ruhsal özgürlüğünü temin edecek en güvenli yolun, başkalarından bir şey beklemeyi, onlara umut bağlamayı terk etmek olduğunu söyler. Recâ, umut etmek, beklemek demektir. İnsan, beklentilerini mahlûkata, yani diğer insanlara veya fani varlıklara yönelttiği zaman, hayal kırıklığına uğraması kaçınılmazdır. Çünkü mahlûk, acizdir, değişkendir ve fanidir. Başkalarından medet ummak, insanı minnet altına sokar, izzetini zedeler ve onu sürekli bir endişe ve tatminsizlik haline mahkûm eder. Nâbî’ye göre en güvenli, en emin yol, bu beklenti kapısını kapatmaktır. Bu, bir nevi “istiğnâ” halidir; yani Allah’tan başkasına muhtaç olmama, gönül tokluğu içinde olma halidir. Bu hal, insanı başkalarının eline bakmaktan kurtarır ve ona gerçek bir hürriyet ve şeref kazandırır.
​İkinci mısra, “Bulmadım hısn-ı hasîn şerm ü hayâdan gayrı,” insanın ahlakını, şerefini ve maneviyatını koruyacak en sağlam kalenin “hayâ” duygusu olduğunu ifade eder. Hısn-ı hasîn, sarp ve sağlam kale demektir. Hayâ, sadece utanma duygusu değil, aynı zamanda Allah’a karşı duyulan derin saygıdan kaynaklanan, çirkin ve yanlış işlerden uzak durma melekesidir. Hayâ, insanı fenalıklardan koruyan bir zırh, bir kalkandır. İnsanın nefsini ve şeytanın desiselerini püskürten en metin siperdir. Bir toplumda veya bir fertte hayâ perdesi yırtıldığında, o artık her türlü kötülüğe ve ahlaksızlığa karşı savunmasız kalır. Bu sebeple Nâbî, tecrübelerinin sonunda, insanı hem bu dünyada hem de ahirette rezil olmaktan koruyacak hayâdan daha muhkem bir kale bulamadığını kesin bir dille belirtir.
​Bu iki mısra birbiriyle tam bir bütünlük içindedir. Terk-i recâ insanı mahlûkata kul olmaktan koruyarak onun derûnî kalesini inşa ederken, hayâ duygusu da onu ahlaki zafiyetlere düşmekten koruyarak zahirî kalesini tahkim eder. Biri ruhun, diğeri ahlakın muhafazasıdır. İkisini birleştiren kişi, hem izzetli hem de faziletli bir hayat sürmenin sırrına ermiş olur.

​3. Göz Açıp Kapayıncaya Kadar: Âşık Paşa’nın Hayat Tasviri
​Beytin İktibası
​Osmanlıca Metin:
​نازنين بو عمرمز بر كوز يوموب آچمش كبى
كلدى كچدى طويماق بر قوش قونوب اوچمش كبى

​Latin Harfleriyle:
​Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
Nâzenin bu ömrümüz bir göz yumup açmış gibi
Geldi geçdi duymadık bir kuş konup uçmuş gibi
Âşık Paşa

​Günümüz Türkçesiyle İzahı:
​Bu nazlı, narin ömrümüz bir göz yumup açmış,
bir kuş konup uçmuş gibi hızlıca geldi geçti, duymadık bile.

​İzah ve Tahlil
​Âşık Paşa, bu son derece sade ve bir o kadar da tesirli beyitinde, insan hayatının süresi ve mahiyeti hakkındaki cihan şümul hakikati, herkesin anlayabileceği iki güçlü teşbih (benzetme) ile ortaya koyar.
​İlk mısrada hayat, “nazlı ve narin” (nâzenin) bir varlık olarak tasvir edilir. Bu ifade, hayatın ne kadar kıymetli, bir o kadar da kırılgan ve ihtimam isteyen yapısına işaret eder. Ancak bu narin ömrün süresi, “bir göz yumup açmış gibi”dir. Göz açıp kapamak, zamanın en kısa birimlerinden birini ifade eden bir deyimdir. Âşık Paşa, insan ömrünün tamamını bu kısacık ana sığdırarak, onun ne denli süratle geçtiğini ve aslında ne kadar kısa olduğunu vurgular. Doğum ve ölüm, bu göz kapağının açılıp kapanması arasındaki o kısacık andır.
​İkinci mısra, bu sürati ve kısalığı daha da somutlaştırır ve buna bir de “gaflet” boyutunu ekler: “Geldi geçdi duymadık bir kuş konup uçmuş gibi.” Hayat, bir dala konan ve daha ne olduğunu anlamadan, sesini bile tam duyamadan pır diye uçup giden bir kuşa benzetilir. Kuşun dala konması doğumu, uçup gitmesi ise ölümü simgeler. Aradaki o kısacık duraksama ise hayattır. Ancak en can alıcı ifade “duymadık” kelimesidir. İnsan, günlük meşgalelerin, dünya telaşının ve heveslerinin içinde o kadar kaybolur ki, hayat kuşunun gelip konduğunu ve sonra uçup gittiğini fark etmez bile. Ömrün ne zaman başladığını, nasıl geçtiğini ve ne zaman bittiğini ancak son nefeste idrak eder. Bu, insanın en büyük yanılmalarından biri olan zaman algısı ve gaflet halini tenkit eder.
​Bu beyit, insanı derin bir muhasebeye davet eder. Mademki hayat bu kadar kısa ve geçici, ve mademki bu geçişin farkına varamayacak kadar bir gaflet içindeyiz; o halde bu “göz açıp kapama” anını veya “kuşun konup uçması” kadar olan süreyi ne ile dolduruyoruz? Bu beyit, Kur’ân-ı Kerîm’de sıklıkla vurgulanan dünya hayatının bir oyun ve eğlenceden ibaret olduğu (Ankebût, 29/64) ve ahiret hayatının asıl kalıcı yurt olduğu hakikatini edebi bir dille hatırlatır. İnsana düşen vazife, bu kuş misali ömrü, ebedi bir hayata sermaye yapacak amellerle tezyin etmektir.

​4. Yegâne Dergâh: Abdülahad Nûrî’nin Niyazı
​Beytin İktibası
​Osmanlıca Metin:
​آچيلسين قوللره اول اولو دركاه
قولاي كلسين قامويه مستقيم راه
سكا محتاج ايكن هر بنده هر شاه
بزي غيرى قاپويه ايتمه محتاج

​Latin Harfleriyle:
​Mefâ’îlün Mefâ’îlün Fe’ûlün
Açılsın kullara ol ulu dergâh
Kolay gelsin kamuya müstakim râh
Sana muhtâc iken her bende her şâh
Bizi gayrı kapıya etme muhtâc
Abdülahad Nûrî

​Günümüz Türkçesiyle İzahı:
​Ey Rabbim! Kullarına o ulu dergâh açılsın.
İnsanlar doğru yolu kolayca bulabilsinler.
Bütün kullar ve sultanlar sana muhtaç iken,
Ey Rabbim! Sen bizi başka kapıya muhtaç etme.

​İzah ve Tahlil
​Abdülahad Nûrî, bu dört mısradan oluşan ve bir dua (niyaz) niteliği taşıyan eserinde, insanın Allah ile olan bağının en temel esaslarını dile getirir: Hidayet talebi ve yalnızca O’na muhtaç olma arzusu.
​İlk iki mısra, umum için yapılan bir duadır. Şair, “ulu dergâh”ın, yani Cenâb-ı Hakk’ın rahmet ve lütuf kapısının bütün kullara açılmasını niyaz eder. Bu, ilahi rahmetin ve affın herkesi kuşatması temennisidir. Ardından, “müstakim râh”ın, yani dosdoğru yolun, Sırat-ı Müstakim’in bütün insanlık (kamuya) için kolaylaşmasını ister. Bu, hidayet talebidir. İnsanın en temel ihtiyacı, hayat yolculuğunda doğru istikameti bulmak ve o yolda kolaylıkla ilerleyebilmektir. Şair, bu duayı sadece kendisi için değil, bütün kullar için yaparak İslâm’ın cihan şümul ve kuşatıcı ruhunu yansıtır.
​Son iki mısra ise duanın zirvesini ve en derûnî talebini oluşturur. Şair, bir hakikati tespit ile söze başlar: “Sana muhtâc iken her bende her şâh.” Varlık mertebesinde, en aşağı mertebedeki kul (bende) ile en yüksek mevkideki hükümdar (şâh) arasında hiçbir fark yoktur; hepsi, var olmak ve varlığını sürdürmek için mutlak surette Allah’a muhtaçtır. Rızkı veren, hayatı veren, mülkün sahibi olan O’dur. Bu, tevhid inancının en temel isbatıdır. Yaratılmış her şey, istisnasız bir şekilde Yaratıcı’ya bağımlıdır.
​Bu temel hakikati ikrar ettikten sonra şair, asıl niyazını dile getirir: “Bizi gayrı kapıya etme muhtâc.” Mademki padişahlar dâhil herkes ve her şey Sana muhtaçtır, öyleyse ey Rabbimiz, bizi Senden başkasına el açtırma, Senden başkasının kapısında bekletme, Senden başkasına boyun eğdirme. Bu dua, sadece maddi bir muhtaçlıktan kurtulma talebi değildir. Aynı zamanda manevi bir izzet, şeref ve hürriyet talebidir. Çünkü Allah’tan başkasına muhtaç olmak, kula kulluk etmektir. Bu ise insanın şerefine ve yaratılış gayesine aykırıdır. Gerçek hürriyet, sadece ve sadece her şeyin sahibi olan Allah’a kul olup, O’ndan gayrı her şeyden ve herkesten müstağni kalabilmektir. Bu dua, insanın izzet-i nefsini ve onurunu korumanın yegâne yolunun, muhtaçlık kapısı olarak yalnızca Allah’ın dergâhını bilmekten geçtiğini ifade eden muhteşem bir münâcâttır.
​Genel Sonuç
​İncelediğimiz bu berceste beyit ve kıt’a, divan şiirinin hikmetle ne denli iç içe olduğunun parlak birer delilidir. Nâ’ilî, aşkın ıztırapla yoğrulmuş tabiatını; Nâbî, dünyevi beklentilerden arınarak ve hayâ zırhına bürünerek elde edilecek iç huzurunu; Âşık Paşa, ömrün bir kuş misali uçup giden kısalığını ve gafletle heba edilmemesi gerektiğini; Abdülahad Nûrî ise gerçek izzet ve hürriyetin yalnızca Allah’a muhtaç olup O’nun kapısına yönelmekle mümkün olduğunu bizlere hatırlatmaktadır.
​Bu beyitler, farklı şairlerin kaleminden çıkmış olsalar da, hepsi aynı hakikatin farklı vechelerini aydınlatır: İnsan, bu fani hayatta aşkla, ıztırapla, ahlaki seçimlerle ve zamanın akışıyla imtihan olan, aciz ve muhtaç bir varlıktır. Onun için en emin yol, en sağlam kale ve en şerefli duruş; fanilere bel bağlamayıp Bâkî olan Allah’a yönelmek, O’nun ahlakıyla ahlaklanmak ve O’nun verdiği kısacık ömrü yine O’nun rızası dairesinde, bir anlık gaflete düşmeden değerlendirmektir.
​Makalelerin Özeti
• ​Nâ’ilî’nin Beyti: Aşk, güzellik (gül) ve ıztırabın (diken) birleşimidir. Âşık (bülbül), maşuğun çektiği sıkıntıdan dolayı kalp yarası çeker ve bu güzellik ile eziyet arasındaki ikilemde feryat eder. Bu, dünyevi her kemalin bir bedeli olduğu hakikatini anlatır.
• ​Nâbî’nin Beyti: İnsanın huzur ve güvenliği için iki temel şart vardır: İç huzur için, insanlardan beklentiyi kesmek (terk-i recâ). Ahlaki koruma için ise, hayâ duygusuna sarılmak. Beklentisizlik insanı özgürleştirir, hayâ ise onu kötülüklerden muhafaza eden en sağlam kaledir.
•
• ​Âşık Paşa’nın Beyti: Narin ve kıymetli olan insan ömrü, bir göz açıp kapayıncaya kadar veya bir kuşun konup uçması kadar kısadır. İnsan, gaflet içinde olduğu için bu sürenin nasıl geçtiğini dahi fark etmez. Bu, hayatı anlamlı yaşama ve gafletten uyanma adına güçlü bir ikazdır.
• ​Abdülahad Nûrî’nin Kıt’ası: Herkesin hidayete ermesi ve en zenginden en fakire kadar herkesin mutlak surette Allah’a muhtaç olduğu hakikati dile getirilir. Bu hakikatten hareketle en büyük dua, Allah’tan başkasına muhtaç olmamaktır. Gerçek şeref ve özgürlük, yalnızca Allah’a kul olmaktan geçer.