Tesbitler – islam bilgi arşivi

Büyük görünme küçülürsün 

   Ey enesi çifteli, kafası da kibirli! Şu mizanı bilmeli: Her adam için elbet cemiyet-i beşerde, içtimaî binada,

   Görmek, görünmek için şu mertebe denilen bir penceresi var. Ger pencere, kamet-i kıymetinden yüksekse tekebbürle tetavül edecek,

   Uzanacak. Ger pencere, kamet-i himmetinden alçaksa tevazuyla takavvüs edecek, eğilecek.

   Kâmillerde, büyüklük mikyasıdır küçüklük. Nâkıslarda, küçüklük mizanıdır büyüklük…

* * * 

Hasletlerin yerleri değişse mahiyetleri değişir 

   Bir haslet; yer ayrı, sima bir. Kâh dev kâh melek kâh salih kâh talih, misali şunlardır:

   Zayıfın kavîye karşı izzet-i nefsi sayılan bir sıfat, ger olursa kavîde, tekebbür ve gururdur.

   Kavînin bir zayıfa karşı da tevazuu sayılan bir sıfatı, ger olursa zayıfta, tezellül ve riyadır.

   Bir ulü’l-emr, makamında olursa ciddiyeti, vakardır; mahviyeti, zillettir.

   Hanesinde bulunsa mahviyeti tevazu, ciddiyeti kibirdir.

   Mütekellim-i vahde olsa eğer bir zatta: Müsamaha, hamiyet. Fedakârlık; bir haslet, bir amel-i salihtir.

   Mütekellim-i maalgayr olsa eğer o zatta: Müsamaha, hıyanet. Fedakârlık; bir sıfat, bir amel-i talihtir.

   Tertib-i mebâdide tevekkül, tembelliktir. Terettüb-ü netice noktasındaki tefviz, tevekkül-ü şer’îdir.

   Semere-i sa’yine, kısmetine rıza ise memduh bir kanaattir, meyl-i sa’ye kuvvettir.

   Mevcud mala iktifa, mergub kanaat değil belki dûn-himmetliktir. Misaller daha çoktur.

Kur’an mutlak zikreder, salihat ve takvayı. İbhamında remzeder makamatın tesiri. Îcazı bir tafsildir. Sükûtu geniş sözdür.

* * * 

1. “Büyük görünme — küçülürsün” (metafor ve mantık)

Kısa anlam: Toplum içinde “görünme penceresi” (itibar, tanınırlık, mevki) ile gerçek değerin (kıymet, gayret, liyakat = himmet) orantısı bozulursa, insan ya kibirlenir ya da küçük düşer.

“Pencere” = toplumun seni gördüğü mertebe/pozisyon (şöhret, makam, ün).

“Kıymet / himmet” = gerçekten sahip olduğun meziyet, gayret, fazilet.

Nasıl işler?

Eğer pencere (görünürlük) kıymetin/çabanın üstündeyse → kişi “olanın üzerinde” görünmeye çalışır; tekebbür (kibir) doğar: “Ben büyükmüşüm” tavrı.

Eğer pencere kıymetin altındayse → kişi tevazu ile eğilir; “ben olduğumdan küçük gösteriyorum” tavrı hâkim olur; kâmil (olgun) kişide ise küçüklük büyükliğin ölçüsüdür — yani mükemmeller için alçakgönüllülük büyüklüğün işaretidir.

Metnin son cümlesi tersine bir kural verir: eksik kişilerde (nâkıs) küçüklük gösterme çabası aslında büyüklük iddiasının (gösterişin) ölçüsüdür — yani “gerçekte küçük olup kendini büyük göstermeye çalışmak” nâkıslığın belirtisidir.

Güncel örnekler

Sosyal medyada geniş takipçisi olan ama ahlâk/kalite bakımından zayıf birinin kibri.

Aslî meziyeti çok yüksek ama alçakgönüllü büyük âlim/sanatçı: gerçek büyüklük, küçülük (tevazu) ile ölçülür.

Yönetici pozisyonunda kibir göstermek kurumu çürütür; tersine liderin tevazusu itibar kazandırır.

Pratik neticeler / Öneriler

Görünürlüğün seni aşmasını engelle: başarıyla tevazu arasındaki dengeyi koru.

Kendi “penceren” ile “kıymetin” arasındaki orantıyı düzenli kontrol et — geribildirim, öz-muhasebe.

Kâmil kişilerin örneğini oku (Hz. Peygamber, evliya şahsiyetleri) — büyüklüğün küçüklükle gösterildiği haller.

2. “Hasletlerin yerleri değişse mahiyetleri değişir” — temel prensip

Ana ilke: Bir haslet (sıfat, huy, davranış) aynı değil; kimin elinde, hangi konumda, hangi niyetle bulunduğuna göre övgü veya ayıplaşma haline gelir. Yani erdemin mahiyeti bağlama bağlıdır.

Aşağıda metindeki örnekleri alıp açıkça çözelim.

—

1. a) Zayıfın övünmesi (izzet-i nefsi) — güçlüde tekebbür olur

Durum A (zayıf→kavîye karşı): Zayıfın kendini koruma, onurunu savunma tavrı “izzet” (öz saygı) olarak görülür — toplum bunu takdir eder.

Durum B (aynı tavır güçlüde): Eğer aynı ifade güçlünün tavrıysa, o zaman kibir ve gurur olur — zayıfın hakkını gasp eden ruh hali.

Örnek: Fakirin onuruyla davranması saygı toplar; aynı sertlikle zengine davranış kibir olur.

—

1. b) Gücün tevazusu — zayıfın tevazusu farklı mahiyet taşır

Güçlüde tevazu: Makam sahibi birinin alçakgönüllülüğü vakur ve erdemli kabul edilir.

Zayıfta aynı tavır: Zayıfın yapay tevazu gösterisi, çoğu zaman riyâ veya aşağılık duygusunun belirtisi olur.

Örnek: Liderin halka içtenlikle yaklaşması erdem; zayıfın abartılı alçakgönüllülüğü taktiksel olabilir.

—

1. c) Makam/rol ile hasletin yerleşmesi

Ulû’l-emr (otorite) makamında ciddiyet ve vakarıyla “ciddiyet” erdemdir; aynı ciddiyet evde sürekliyse soğukluk, zillettir.

Hanede (ev içi) mahiyet farklılaşır: Bir şeyin yeri değişirse anlamı da değişir.

Örnek: Bir komutanın ciddiyeti sahada disiplin sağlar; evde aynı sertlik aile bağlarını zedeler.

—

1. d) “Mütekellim-i vahde / maalgayr” (temsil ve sorumluluk bağlamı)

Mütekellim-i vahde (şahsî sorumluluk/karar): Birey kendi adıyla hareket ediyorsa, gösterdiği fedakârlık ve müsamaha gerçek fedakârlık sayılır.

Mütekellim-i maalgayr (başkaların adına hareket/temsil): Aynı eylem, temsil, vekâlet veya başkası için yapılırken niyet/hesap varsa hıyanet ve riya olabilir.

Örnek: Bir kişinin kendi malından verdiği sadaka samimi; söylenerek veya başkası adına suistimal edilerek verilen para, manipülasyon olabilir.

—

1. e) Tevekkül ile tembellik, tevekkül-ü şerî ile tembellik ayrımı

Terettüb-ü netice noktasındaki tefviz (işin sonucu Allah’a havale) — önce sebebi yerine getir sonra neticeyi Allah’a bırak; bu şer‘î tevekkültür (övgüye layık).

Tertib-i mebâdıde tevekkül (nedenleri atlayıp sadece tevekkül) — sebebi terk edip tembelliği mazeret yapmak ise tembelliktir.

Uygulama: Çalışmadan “Allah yardım eder” deyip iş yapmamak yanlış; önce gayret, sonra tevekkül.

—

1. f) Sa’y ve kısmet, kanaat ve dûn-himmetlik (azim eksikliği)

Sa‘y (çaba): gayretin semeresi.

Kısmetine rıza: çalışıp neticeye razı olmak memduh (övgüye layık). Bu, kanaat ve ruhun olgunluğudur.

Mevcud mala iktifa (sahip olana yetinme): eğer bu rıza çalışmanın sonucu ise övgü alır; ama eğer hedefsizlikten, dûn-himmetlikten (küçük hedefçilik) geliyorsa ayıptır.

Örnek: Elinde olanla şükretmek iyidir; ama hırs ve gayret olmadan yetinmek tembelliktir.

—

1. g) Toplumsal pratiğe dair ipuçları (Kur’anî bağlam)

Kur’an genel olarak salihat (salih ameller) ve takvâ vurgular; bunların bağlamı ve mahiyeti bazen “ibham” (örtülü, işaretli) ile ifade edilir. Yani tek bir lafzın ardında makamların tesiri gizlidir — amelin mahiyeti, kimin ve nerede yaptığına bağlıdır.

3. Pratik kıstas: “Bir hasleti nerede erdem, nerede kusur sayarım?”

Kısa kontrol listesi — karar verirken sor:

1. Niyet nedir? (İçtenlik mi, gösteriş mi?)
2. Kimin elinde? (Güçlü mü zayıf mı? Makam sahibi mi, sıradan mı?)
3. Bağlam neresi? (Ev mi, meydan mı, meslek mi?)
4. Netice kim/neyi etkiler? (Topluma fayda mı, zarar mı?)
5. Sürekli mi geçici mi? (Sürekli gösteri mi yoksa olağan görev mi?)
6. Dinî ve ahlâkî ölçülerle uyumlu mu? (Adalet, ihsan, tevazu kriterleri)

7. Somut örnekler (güncel)

Liderlik: Bir siyasi liderin alçakgönüllülüğü makamında erdemdir; aynı üslup saha-dışı durumlarda zayıflık işareti olabilir.

İş dünyası: Patronun fedakârlığı (çalışana yaptığı iyilik) samimi ise övgü; eğer propaganda içinse riyâdır.

Aile: Ebeveynin sert disiplini kurum için gerekli olabilir; fakat evde duygusal soğukluk yaratıyorsa yanlış.

Bireysel hayat: “Mevcud mala iktifa” ile “hayal kurmaktan vazgeçmek” arasındaki farkı niyet ve gayretle tespit et.

5. Uygulama-reçetesi (kısa)

Kişisel seviye: Haftalık öz-muhasebe: niyet kontrolü, rol analizi, dua + somut hedef.

Eğitim/öğretim: Öğrencilere “erimeyeni erdem” öğretilmeli: situasyonel etik, rol bilinci.

Kurum/yönetim: Görev tanımları ve davranış kodu: makamın erdem gerektirdiği davranışlar açık olsun.

Toplum: Kahramanlaştırma yerine liyakatçi ve tevazu ödüllendiren kültür inşa et.

6. Kısa sonuç (tek cümleyle)

Erdem sabit bir obje değildir; kimin elinde, hangi makamda ve hangi niyetle bulunduğuna göre ya viraneyi onarır ya zehri çoğaltır — hikmet, hasleti yerinde kullanmaktır.

*****

### **İzah**

Bu metin, Bediüzzaman Said Nursi’nin Risale-i Nur Külliyatı’ndan alınmışa benzeyen, derin manalar içeren ve onun karakteristik üslubuyla yazılmış bir parçadır. Metin, iki ana bölüme ayrılıyor:

1. **Büyük görünme küçülürsün**: Kibir ve tevazunun dengesi, büyüklük algısının hikmeti.
   2. **Hasletlerin yerleri değişse mahiyetleri değişir**: İnsan sıfatlarının (hasletlerin) bağlama göre değişen mahiyetleri ve bunun örnekleri.

Bu metinler, İslam ahlakı, tevazu, kibir, sıfatların göreceliliği ve Kur’an’ın ibhamının (belirsizliğinin) hikmetini tefekkür ederek açıklıyor.

—

#### **1. Büyük Görünme Küçülürsün**

**Metin:**
> Büyük görünme küçülürsün
> Ey enesi çifteli, kafası da kibirli! Şu mizanı bilmeli: Her adam için elbet cemiyet-i beşerde, içtimaî binada,
> Görmek, görünmek için şu mertebe denilen bir penceresi var. Ger pencere, kamet-i kıymetinden yüksekse tekebbürle tetavül edecek,
> Uzanacak. Ger pencere, kamet-i himmetinden alçaksa tevazuyla takavvüs edecek, eğilecek.
> Kâmillerde, büyüklük mikyasıdır küçüklük. Nâkıslarda, küçüklük mizanıdır büyüklük…

**İzah:**
Bu bölüm, kibirin (büyüklük taslama) insanı küçülttüğünü, tevazunun ise gerçek büyüklük olduğunu ele alıyor. İnsan, toplumdaki konumunu (mertebe) doğru değerlendirmeli; kibir, dengesizliğe yol açar. Ana fikir, kâmil (olgun) insanlarda küçüklük (tevazu) büyüklüğün ölçüsüdür; nâkıs (eksik) insanlarda ise büyüklük küçüklüğün ölçüsüdür.

1. **“Büyük görünme küçülürsün”**: Büyük görünmeye çalışma, yoksa küçülürsün. Kibir ve büyüklük taslama, insanı manevi olarak küçültür ve toplumda rezil eder. Bu, İslam’ın tevazu emrine dayalıdır; Kur’an’da “Yeryüzünde böbürlenerek yürüme” (İsrâ, 37) buyurulur.
2. **“Ey enesi çifteli, kafası da kibirli! Şu mizanı bilmeli”**: Benliği (ene) ikiye katlanmış, kafası kibir dolu kişiye seslenerek, şu mizanı (ölçüyü) bilmesi gerektiği belirtiliyor. “Enesi çifteli”, benliğini abartan, kibirli bir kişiyi tasvir eder. İnsan, toplumdaki dengesini bilmelidir.
3. **“Her adam için elbet cemiyet-i beşerde, içtimaî binada, görmek, görünmek için şu mertebe denilen bir penceresi var”**: Her insan için toplumda (cemiyet-i beşer), sosyal yapıda (içtimaî bina) bir penceresi vardır. Bu pencere, mertebe (konum) olarak adlandırılır ve görmek/görünmek için kullanılır. Yani, insan toplumda bir rol ve konum sahibidir; bu konum, onun toplumdaki penceresidir.
4. **“Ger pencere, kamet-i kıymetinden yüksekse tekebbürle tetavül edecek, uzanacak”**: Eğer bu pencere (mertebe), insanın gerçek değerinin (kamet-i kıymet) üstündeyse, kibirle (tekebbür) uzanacak ve büyüyecektir. Yani, hak etmediği bir konumu kibirle şişirir ve haddini aşar.
5. **“Ger pencere, kamet-i himmetinden alçaksa tevazuyla takavvüs edecek, eğilecek”**: Eğer pencere, insanın himmetinin (gayret ve idealinin) altında kalırsa, tevazuyla (tevazu) küçülecek ve eğilecek. Yani, insan konumunu tevazuyla kabul eder ve büyümek için çaba gösterir.
6. **“Kâmillerde, büyüklük mikyasıdır küçüklük. Nâkıslarda, küçüklük mizanıdır büyüklük…”**: Olgun insanlarda (kâmillerde), büyüklüğün ölçüsü (mikyası) küçüklüktür (tevazu). Eksik insanlarda (nâkıslarda) ise küçüklüğün ölçüsü büyüklüktür (kibir). Yani, gerçek büyüklük tevazuda gizlidir; kibir ise küçüklüğün bir işaretidir.

**Genel Mesaj**: Kibir, insanı küçültür; tevazu ise büyütür. İnsan, toplumdaki konumunu doğru değerlendirmeli, hak etmediği büyüklük taslamamalıdır. Kâmil insanlar tevazuyla büyür; nâkıslar kibirle küçülür. Bu, İslam’ın tevazu ve ihlas emrini yansıtır.

—

#### **2. Hasletlerin Yerleri Değişse Mahiyetleri Değişir**

**Metin:**
> Hasletlerin yerleri değişse mahiyetleri değişir
> Bir haslet; yer ayrı, sima bir. Kâh dev kâh melek kâh salih kâh talih, misali şunlardır:
> Zayıfın kavîye karşı izzet-i nefsi sayılan bir sıfat, ger olursa kavîde, tekebbür ve gururdur.
> Kavînin bir zayıfa karşı da tevazuu sayılan bir sıfatı, ger olursa zayıfta, tezellül ve riyadır.
> Bir ulü’l-emr, makamında olursa ciddiyeti, vakardır; mahviyeti, zillettir.
> Hanesinde bulunsa mahviyeti tevazu, ciddiyeti kibirdir.
> Mütekellim-i vahde olsa eğer bir zatta: Müsamaha, hamiyet. Fedakârlık; bir haslet, bir amel-i salihtir.
> Mütekellim-i maalgayr olsa eğer o zatta: Müsamaha, hıyanet. Fedakârlık; bir sıfat, bir amel-i talihtir.
> Tertib-i mebâdide tevekkül, tembelliktir. Terettüb-ü netice noktasındaki tefviz, tevekkül-ü şer’îdir.
> Semere-i sa’yine, kısmetine rıza ise memduh bir kanaattir, meyl-i sa’ye kuvvettir.
> Mevcud mala iktifa, mergub kanaat değil belki dûn-himmetliktir. Misaller daha çoktur.
> Kur’an mutlak zikreder, salihat ve takvayı. İbhamında remzeder makamatın tesiri. Îcazı bir tafsildir. Sükûtu geniş sözdür.

**İzah:**
Bu bölüm, insan sıfatlarının (hasletlerin) bağlama göre değişen mahiyetlerini ele alıyor. Aynı sıfat, farklı yerlerde (yer ayrı) farklı anlam kazanır; bazen olumlu (salih), bazen olumsuz (talih) olur. Ana fikir, sıfatların göreceli (nisbî) olduğu ve Kur’an’ın mutlak ifadelerinin bu göreceliliği kapsadığıdır.

1. **“Hasletlerin yerleri değişse mahiyetleri değişir”**: Sıfatların (hasletlerin) yerleri (bağlamları) değişirse, mahiyetleri (özleri) de değişir. Aynı sıfat, farklı durumlarda farklı bir karaktere bürünür. Bu, İslam ahlakının göreceli yönünü gösterir.
2. **“Bir haslet; yer ayrı, sima bir. Kâh dev kâh melek kâh salih kâh talih, misali şunlardır”**: Bir sıfat, yeri farklı olsa da görünüşü (sima) aynıdır. Bazen dev gibi korkutucu, bazen melek gibi güzel, bazen doğru (salih), bazen yanlış (talih) olur. Aşağıdaki örnekler bunu açıklar.
3. **“Zayıfın kavîye karşı izzet-i nefsi sayılan bir sıfat, ger olursa kavîde, tekebbür ve gururdur”**: Zayıfın güçlüye karşı izzet-i nefsi (onur), olumlu bir sıfattır. Ancak güçlüde (kavîde) olursa, kibir ve gurur olur.
4. **“Kavînin bir zayıfa karşı da tevazuu sayılan bir sıfatı, ger olursa zayıfta, tezellül ve riyadır”**: Güçlünün zayıfa karşı tevazuu (alçakgönüllülük), olumlu bir sıfattır. Ancak zayıfta olursa, alçaklık (tezellül) ve riya olur.
5. **“Bir ulü’l-emr, makamında olursa ciddiyeti, vakardır; mahviyeti, zillettir”**: Bir yönetici (ulü’l-emr), makamında ciddiyet gösterirse vakar (ağırlık) olur; alçakgönüllülük gösterirse zillet (aşağılık) olur.
6. **“Hanesinde bulunsa mahviyeti tevazu, ciddiyeti kibirdir”**: Aynı yönetici evinde (hanesinde) alçakgönüllü olursa tevazu olur; ciddi olursa kibir olur.
7. **“Mütekellim-i vahde olsa eğer bir zatta: Müsamaha, hamiyet. Fedakârlık; bir haslet, bir amel-i salihtir”**: Tek başına konuşan (mütekellim-i vahde) bir kişide müsamaha (hoşgörü), hamiyet (vatanseverlik); fedakârlık, salih bir amel olur.
8. **“Mütekellim-i maalgayr olsa eğer o zatta: Müsamaha, hıyanet. Fedakârlık; bir sıfat, bir amel-i talihtir”**: Başkalarıyla birlikte konuşan (mütekellim-i maalgayr) bir kişide müsamaha, hıyanet (ihanet); fedakârlık, talihsiz bir amel olur.
9. **“Tertib-i mebâdide tevekkül, tembelliktir. Terettüb-ü netice noktasındaki tefviz, tevekkül-ü şer’îdir”**: İşin başlangıcında (tertib-i mebâdide) tevekkül, tembellik olur. Sonucun beklenmesinde (terettüb-ü netice) tefviz (işi Allah’a bırakma), şer’i tevekküldür.
10. **“Semere-i sa’yine, kısmetine rıza ise memduh bir kanaattir, meyl-i sa’ye kuvvettir”**: Çabasının meyvesine (semere-i sa’yine) ve kısmetine rıza, övülen bir kanaattir ve çalışmaya teşvik eder.
11. **“Mevcud mala iktifa, mergub kanaat değil belki dûn-himmetliktir”**: Mevcut mala yetinmek, övülen bir kanaat değil, düşük himmetliliktir (dûn-himmetlik).
12. **“Misaller daha çoktur”**: Örnekler daha çoktur; sıfatların göreceliği hayatın her alanında görülür.
13. **“Kur’an mutlak zikreder, salihat ve takvayı. İbhamında remzeder makamatın tesiri”**: Kur’an, salihat (iyi ameller) ve takvayı mutlak (belirsiz) bir şekilde zikreder. Bu ibham (belirsizlik), makamların (durumların) etkisine işaret eder (remzeder). Kur’an’ın icazı (kısalığı), bir tafsildir (açıklama); sükûtu (susması) ise geniş bir sözdür. Yani, Kur’an, sıfatların göreceliliğini mutlak ifadelerle kapsar.

**Genel Mesaj**: Sıfatlar, bağlama göre değişir; aynı sıfat farklı yerlerde olumlu veya olumsuz olur. Müslüman, sıfatlarını doğru bağlamda kullanmalı ve Kur’an’ın mutlak ifadelerinin hikmetini anlamalıdır.

—

### **Genel Değerlendirme ve Sonuç**
Bu metin, Risale-i Nur’un temel temalarından birini, yani tevazu, kibir ve sıfatların göreceliliğini ele alır. Ana noktalar şunlardır:
1. **Tevazu ve Kibir**: Kibir küçültür; tevazu büyütür. İnsan, konumunu doğru değerlendirmeli.
2. **Sıfatların Göreceliliği**: Sıfatlar, bağlama göre değişir; olumlu bir sıfat yanlış yerde olumsuz olur.
3. **Kur’an’ın Hikmeti**: Kur’an, mutlak ifadelerle sıfatların göreceliliğini kapsar; bu ibham, makamların etkisini gösterir.

Bu metin, Müslümanlara tevazu ve adaletle hareket etmeyi, sıfatlarını doğru bağlamda kullanmayı öğütler. Kibir ve büyüklük taslamanın küçülmeye yol açtığını, sıfatların göreceliliğinin hayatın bir hikmeti olduğunu vurgular.

Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com