FITRAT – MİZAÇ – YAPI – HAL VE MEŞREB
FITRAT – MİZAÇ – YAPI – HAL VE MEŞREB
“De ki: Herkes, kendi mizaç ve meşrebine göre iş yapar. Bu durumda kimin doğru bir yol tuttuğunu Rabbiniz en iyi bilendir.”
İsrâ Sûresi 84. ayet, insanın fıtratına, mizacına ve meyline göre davranış sergileyeceğini, fakat doğru yolun kimde olduğunu Allah’ın bildiğini ifade ediyor. Bu ayet aslında insanın özelliğini, sınavını ve sorumluluğunu ortaya koyan ilahi bir ölçüdür.
Ayetin farklı meallerinde “fıtrat, mizaç, yapı, hal, niyet, tabiiyet” kelimelerinin kullanılması, mananın zenginliğini gösteriyor.
- Ayetin Benzer Muradifi Olan Ayetler
Kur’an’da bu ayetle aynı hakikati farklı ifadelerle dile getiren birçok ayet vardır:
“Her nefis kazandığına bağlıdır.” (Müddessir, 38)
→ İnsan, kendi tabiatı ve seçimleriyle amel eder; sorumluluk şahsidir.
“Kim hidayeti seçerse kendi lehine, kim de saparsa kendi aleyhinedir.” (İsrâ, 15)
→ Yönelişler farklı olabilir ama neticede herkes tercihlerinin sonucunu yaşar.
“Herkesin yöneldiği bir yön vardır. Öyleyse hayırlarda yarışın.” (Bakara, 148)
→ İnsanların mizacı farklıdır; fakat hakikatte doğru yön Allah’ın gösterdiği kıbledir.
“Biz her insanın kaderini kendi çabasına bağlı kıldık.” (İsrâ, 13)
→ İnsan, Deruni meyline göre hareket eder, ama sonuç ilahi adalet terazisine göre şekillenir.
- Dini ve İlmî Yorum
Fıtrat gerçeği: İnsan doğuştan Allah’a yönelmeye uygun bir fıtratla yaratılmıştır (Rûm, 30). Ancak mizacı, eğitimi, çevresi, nefsi ve şeytanî telkinler doğrultusunda farklı davranış kalıpları geliştirir.
Mizaç farklılıkları: İmam Gazâlî ve İbn Sina gibi alimler, insanların tabiatlarının farklılığını “huy, mizac, akıl ve nefis kuvveleri” ile izah eder. Kimisi daha öfkeli, kimisi daha şefkatli, kimisi daha aceleci, kimisi sabırlıdır. Ayet, bu çeşitliliği kabul eder.
İlahi ölçü: İnsanlar kendi meyillerine göre hareket etseler de, hakikatte doğru yol yalnızca Allah’ın vahyine dayanır. Çünkü akıl ve nefis tek başına mutlak doğruyu bulamaz. Ayet, “en doğruyu Rabbin bilir” diyerek hakemiyet makamını Allah’a verir.
- Bilimsel Perspektif
Psikoloji: Modern psikolojide “kişilik tipleri” (introvert-ekstrovert, melankolik-sanguin vb.) insan davranışlarının farklı yönelimler taşıdığını gösterir. Aynı olay karşısında iki kişi bambaşka tavır takınabilir. İsrâ 84 bu farklılığı önceden haber veriyor.
Beyin araştırmaları: Nörolojik çalışmalar, insanın karar verme mekanizmasının genetik, çevresel ve biyokimyasal faktörlerden etkilendiğini ortaya koymuştur. Yani herkes kendi mizacına göre hareket eder.
Sosyoloji: Toplumda farklı ideolojilerin, dünya görüşlerinin olması da bu ayetin sosyal tezahürüdür. Ancak tarih göstermiştir ki “adalet, merhamet, hakka bağlılık” üzerine kurulu toplumlar uzun ömürlü; zulüm üzerine kurulu olanlar kısa ömürlüdür.
- Hayattan Örneklerle İzah
Eğitimde: Aynı sınıfta iki öğrenci vardır; biri disiplinli çalışmayı sever, diğeri ise dağınıktır. İkisi de kendi mizacına göre öğrenir. Ama başarıda asıl belirleyici doğru yöntem ve istikamet olur.
Siyasette: Liderler farklı mizaca sahiptir; kimisi öfkeli, kimisi uzlaşmacı. Ama tarihte iz bırakanlar, doğru ilkelere bağlı kalanlardır.
Dinde: Kimisi ibadeti huşu ile yapar, kimisi sadece alışkanlıkla. Görünüşte amel benzer olsa da niyet ve kalbî yöneliş belirleyici olur.
İnsan ilişkilerinde: Bir kişi kendine yapılan hakarete öfke ile cevap verir, bir diğeri affeder. İkisi de mizacına göre davranır, fakat “doğru yol” adalet ve hikmettir.
- Hikmetli Netice
İsrâ 84. ayet bize üç temel ders verir:
- İnsan çeşitliliğini kabul etmek: Herkes aynı düşünmek, aynı davranmak zorunda değildir. Mizac farkı ilahi bir yasadır.
- Sorumluluk bilinci: Herkes kendi meylinin ve tercihinin sonucunu yaşar. Kimse başkasının günahını yüklenmez.
- Mutlak hakemiyet: “Doğru yol kimdedir?” sorusunun cevabı kişisel kanaatlerle değil, Allah’ın vahyi ve ölçüsüyle belirlenir.
İnsanların farklılığı bir imtihan vesilesidir. Önemli olan fıtratı bozmadan, mizacı vahyin ışığında terbiye edebilmektir.
Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com
