Kur’an-ı Kerim, Allah-u Teâlâ’nın kelamı olması hasebiyle, her harf ve kelimesinde derin hikmetler barındıran mu’cizevî bir kitaptır. O’nun üslûbu, sadece bir hükmü bildirmekle kalmaz, aynı zamanda o hükmün sebebini, gayesini ve ardındaki ilahî maksadı da beyan eder.
Bu noktada, “لِ” (Li) ve “لِمَ” (Lime) edatları, Kur’an’ın bu “gayeli” üslûbunu anlamada kilit bir faaliyete sahiptir. Bu edatlar, Arap dilbilgisinde “sebebiyet” , “gaye” ve “illet” bildirmek için kullanılır.
Kur’an’ın bu edatları kullanmasındaki temel hikmet; kâinatta hiçbir şeyin “abesten” (gayesiz, tesadüfî) yaratılmadığını, her emrin, her yasağın ve her hadisenin ilahî bir hikmete, bir gayeye mebnî (dayalı) olduğunu insana idrak ettirmektir.
İşte bu edatların ve müradiflerinin (eş anlamlılarının) Kur’an’daki kullanımı, verdikleri mesajlar ve hikmetleri:
1. “لِ” (Li) Edatı: Lâm-ı Ta’lîl (Sebep ve Gaye Bildiren ‘Li’)
Bu, Kur’an’da sebebiyet bildiren edatların en meşhurudur. Genellikle “için”, “diye”, “-sın diye”, “amacıyla” şeklinde tercüme edilir. Bir fiilin veya emrin “neden” yapıldığını, gayesinin ne olduğunu açıklar.
Hikmeti ve Mesajları:

* Yaratılışın Gayesini Bildirmek: Allah Teâlâ’nın kâinatı ve insanı neden yarattığını bu edatla açıklar. En küllî gaye budur.
* Hükümlerin Maslahatını (Faydasını) Göstermek: Farz kılınan ibadetlerin veya yasaklanan fiillerin ardındaki hikmeti, insana sağlayacağı faydayı veya koruyacağı zararı gösterir.
* Tefekküre Sevk Etmek: Kâinattaki nizamın ve hadiselerin “neden” o şekilde cereyan ettiğini beyan ederek, insanı aklını kullanmaya ve tefekküre davet eder.
* İmtihanın Aslını (Esasını) Belirtmek: Dünyadaki musibetlerin, nimetlerin veya hadiselerin birer “imtihan” gayesi taşıdığını vurgular.
Ayetlerden Misaller :
* En Küllî Gaye (İbadet):
> “Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.”
> (Zâriyât, 51/56)
> Buradaki “li-ya’budûn” (لِيَعْبُدُونِ), yaratılışın gayesinin “kulluk” olduğunu açıkça bildirir.
>
* İmtihanın Gayesi:
> “O, hanginizin daha güzel amel yapacağını sınamak için ölümü ve hayatı yaratandır…”
> (Mülk, 67/2)
> Buradaki “li-yebluvekum” (لِيَبْلُوَكُمْ), hayat ve ölümün gayesinin “sınamak” (imtihan) olduğunu gösterir.
>
* Hükümlerin Hikmeti (Oruç):
> “Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakınasınız diye oruç, sizden öncekilere farz kılındığı gibi size de farz kılındı.”
> (Bakara, 2/183)
> Buradaki “le’allekum tettekûn” (لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ – …sakınasınız diye), orucun farz kılınmasındaki sebebin “takvaya erişmek” olduğunu beyan eder. (Bu ayette ‘Li’ yerine ‘Le’alle’ gelse de aynı gaye manasını taşır.)
>
* Hükümlerin Hikmeti (Kısas):
> “Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Umulur ki (adam öldürmekten) sakınırsınız.”
> (Bakara, 2/179)
> Buradaki “fi’l-kısâsi hayâtun” (kısasta hayat vardır) ifadesi, hükmün gayesini (hayatı korumak) açıklar. Ayetin devamındaki “le’allekum tettekûn” (sakınasınız diye) yine gayeyi pekiştirir.
>
* Tefekkür ve Akletme Gayesi:
> “…Allah, size âyetlerini böyle açıklıyor ki akıl erdiresiniz.”
> (Bakara, 2/242)
> Buradaki “le’allekum ta’kılûn” (لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ – …akıl erdiresiniz diye), ayetlerin açıklanma sebebinin “akletmek” olduğunu bildirir.
>
2. “لِمَ” (Lime) Edatı: Sual ve Tenkit (Sorgulama)
Bu edat, “Li” (için) ve “Mâ” (ne) kelimelerinin birleşimidir ve “Ne için?”, “Neden?”, “Niçin?” manasına gelir. Kur’an-ı Kerim’de bu edat, genellikle bir durumu sorgulamak, muhatabı tenkit etmek (eleştirmek) veya bir çelişkiyi (zıtlığı) ön plana çıkarmak için kullanılır.
Hikmeti ve Mesajları:
* Çelişkiyi (Zıtlığı) Göstermek: İnsanın sözü ile fiili arasındaki tutarsızlığı yüzüne vurmak için kullanılır.
* Tevbih ve Azarlama (Tenkit): Yapılan bir hatayı veya yanlışı sorgulayarak muhatabı kınamak ve uyarmak maksadı taşır.
* Hakikati İdrak Ettirme: Muhataba “Neden böyle yapıyorsun?” diye sorarak, yaptığı fiilin manasızlığını veya yanlışlığını onun kendisinin idrak etmesini sağlamaktır.
Ayetlerden Misaller ( Meali ile):
* Söz ve Fiil Çelişkisi:
> “Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz?”
> (Saf, 61/2)
> Buradaki “lime tekûlûn” (لِمَ تَقُولُونَ – Niçin söylüyorsunuz?), mü’minleri derinden sarsan bir tenkittir. Gaye, onları söz ve fiil birliğine davet etmektir.
>
* Nankörlüğü Sorgulama:
> “(İnsana) ‘Rabbinden sana ne (gibi bir zarar) geldi ki O’nun (emirlerine) karşı geldin?’ denildiği zaman (ne cevap verecek?)” [Bu ayet Tefsirî bir manadır, Saf Suresindeki daha sarihtir]
> Daha net bir misal: Hz. Zekeriya’nın (a.s.) durumunda:
> “Zekeriyyâ, ‘Rabbim!’ dedi, ‘Bana ihtiyarlık gelip çatmışken, karım da kısırken benim nasıl oğlum olur?’…” (Âl-i İmrân, 3/40). Burada “nasıl” (Ennâ) kullanılsa da, “Lime” (niçin) edatı da bu hayret ve sorgulama makamlarında kullanılır.
>
* Kâfirlerin İnadını Sorgulama:
> “…De ki: ‘O halde niçin (inanıyorsanız) daha önceki peygamberleri öldürüyordunuz?'”
> (Bakara, 2/91)
> Buradaki “fe-lime taktülûn” (فَلِمَ تَقْتُلُونَ – O halde niçin öldürüyordunuz?), onların iddialarındaki samimiyetsizliği ve çelişkiyi ortaya koyar.
>
3. Diğer Sebebiyet Bildiren Müradifler
Kur’an’da “Li” dışında, aynı gaye ve sebep manasını taşıyan başka edat ve terkipler de vardır:

A. “كَيْ” (Key)
“Li” gibi, “için”, “-sın diye” manasına gelir ve kuvvetli bir gaye bildirir.
* Misal:
> “…Tâ ki (o mal) içinizden yalnız zenginler arasında dolaşan bir servet olmasın…”
> (Haşr, 59/7)
> Buradaki “key lâ yekûne” (كَيْ لَا يَكُونَ – …olmasın diye), fey ve ganimet mallarının taksimindeki ilahî hikmeti (servetin tek elde toplanmasını engelleme) açıklar.
>
B. “حَتَّى” (Hattâ)
Asıl manası “kadar” (sona eriş) olsa da, çok sık olarak “sonucunda … olsun diye” şeklinde bir gaye manası taşır.
* Misal:
> “Fitne ortadan kalkıncaya ve din yalnız Allah’ın oluncaya kadar onlarla savaşın…”
> (Bakara, 2/193)
> Buradaki “hattâ lâ tekûne fitnetun” (حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ – Fitne kalmayıncaya/yok oluncaya kadar/olsun diye), mücadelenin gayesini net olarak çizer.
>
C. “مِنْ أَجْلِ” (Min Ecli)
“Sebebiyle”, “…yüzünden”, “…uğruna” manasında, çok net bir sebebiyet bildirir.
* Misal:
> “Bu sebeple (Habil-Kabil kıssası) İsrâiloğulları’na şöyle yazdık: Kim bir kimseyi, bir kimseye veya yeryüzünde (çıkardığı) bir fesada karşılık olmaksızın öldürürse, bütün insanları öldürmüş gibi olur…”
> (Mâide, 5/32)
> Buradaki “min ecli zâlike” (مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ – Bu sebeple), konulan ağır hükmün sebebini, önceki kıssaya (ibretlik hadiseye) bağlar.
>
Özet ve Küllî Manalar
Kur’an-ı Kerim’in “Li”, “Key”, “Hattâ” gibi edatları kullanarak hükümleri ve hadiseleri “sebeplendirmesi”;
* Tesadüfün Reddi: Kâinatta hiçbir şeyin başıboş, gayesiz ve tesadüfî olmadığını, her şeyin bir “İllet-i Gâiye” (en yüce gaye) olan Allah’ın ilim ve hikmetine bağlı olduğunu ders verir.
* Aklî Bir Davet: İnsanı “Neden?” sorusunu sormaya ve cevaplarını Kur’an’da aramaya sevk eder. Bu, aklı iptal eden bir dogma (yanlış inanç) değil, aklı kullandıran hikmetli bir üslûptur.
* Tatmin Edici İman: Mü’minin, “Neden namaz kılıyorum?”, “Neden bu musibet başıma geldi?”, “Allah dünyayı neden yarattı?” gibi en temel suallerine cevap verir. Bu cevaplar, imanı taklitten tahkike (araştırmaya dayalı) çıkarır ve kalbi mutmain kılar.
* Hükümlerdeki Rubûbiyet: Allah’ın sadece “Yaratan” değil, aynı zamanda her şeye bir gaye ile “hükmeden” (Rab) olduğunu, O’nun emirlerinin insanın hem dünyası hem ahireti için en faydalı nizam olduğunu gösterir.

İmâm Ebü’l-Kâsım Abdülkerim Kuşeyrî Hazretleri’nin (ö. 465/1072) Letâifü’l-İşârât (İşâretlerin Lâtîf Manaları) adlı eseri, işârî tefsirin en mühim ve en köklü kaynaklarından biridir.
Kuşeyrî’nin metodu, İsmail Hakkı Bursevî’den (k.s.) farklı olarak, zâhirî (dış) manalara ve fıkhî tahlillere çok az yer verip, neredeyse tamamen âyetin sâlikin (mânevî yolcunun) “hâl”ine, “makâm”ına ve “kalb”ine bakan yönünü, yani “işâret”ini ele almaktır. Onun için Kur’ân, sâlikin seyr ü sülûk (mânevî yolculuk) esnasında yaşadığı her hâle doğrudan hitap eden derûnî bir rehberdir.
İşte Letâifü’l-İşârât’ta lafzın ötesinde derin manalar verilen bazı âyetler ve Kuşeyrî’nin onlara verdiği irfânî manalar:

1. Tâhâ Sûresi, 12. Âyet: Hz. Mûsâ’nın “Nalın”ları (Ayakkabıları)

Bu misal, işârî tefsirin en meşhur ve en çarpıcı yorumlarından biridir.
> Âyet-i Kerîme:
> “Ben, şüphesiz senin Rabbinim. Haydi, nalınlarını (ayakkabılarını) çıkar! Şüphesiz sen mukaddes vâdi Tuvâ’dasın.” (Tâhâ, 20/12)
>
Zâhirî Manası:
O mübârek mekâna hürmeten ve oranın feyzinden istifade için ayakkabılarını çıkarması emredilmiştir.

İşârî ve Tasavvufî Manası (Kuşeyrî):
Kuşeyrî’ye göre bu hitap, sadece Hz. Mûsâ’nın (a.s.) şahsına değil, onun hâlinde olan her “sâlik”e yöneliktir. Huzûr-ı İlâhî’ye (Allah’ın mânevî huzuruna) girmek bir “vâdi”ye girmektir.
* Nalınlar (Na’leyn): Bu “iki nalın”, sâlikin Allah’tan gayrı bağlandığı “iki âlem”i temsil eder: Dünya ve Âhiret.
* “Nalınlarını Çıkar!” (Fahla’ Na’leyk): Bu emir, “Ey huzûruma gelmek isteyen sâlik! Kalbinden sadece ‘dünya sevgisini’ değil (birinci nalın), ‘âhiret beklentilerini’ (Cennet arzusu veya Cehennem korkusu gibi) dahi çıkar! (ikinci nalın)” manasındadır.

* Yorum: Vuslat (Allah’a kavuşma) makâmı, tam bir “tevhîd” makâmıdır. Sâlikin kalbinde Allah’tan (Mevlâ’dan) başka hiçbir şeyin arzusu kalmamalıdır. Kişi, ibâdeti Cennet için yapıyorsa, hâlâ “huzûr”da değil, “beklenti”dedir. Allah’a kavuşmak, Allah için ibâdet etmektir. Bu emir, sâlikin “mâsivâ”yı (Allah dışındaki her şeyi) kalbinden çıkarmasının işâretidir.

2. Bakara Sûresi, 60. Âyet: Taştan Pınarların Fışkırması

> Âyet-i Kerîme:
> “Hani Mûsâ, kavmi için su istemişti de biz, ‘Asân ile taşa vur!’ demiştik. O (taş)tan hemen on iki pınar fışkırmıştı…” (Bakara, 2/60)
>
İşârî ve Tasavvufî Manası:
Kuşeyrî, bu kıssayı tamamen sâlikin derûnî terbiyesine tatbik eder:
* Taş (Hacer): Bu, sâlikin (müridin) günahlar ve gâflet sebebiyle katılaşmış “kalbi”dir (Kalb-i Kâsî). Veya inad eden, katı “nefs”idir.
* Hz. Mûsâ (a.s.): Mürşid-i Kâmil’i (yol gösterici rehberi) veya “aklı” temsil eder.
* Asâ (Baston): Mürşidin “zikir” telkini, “riyâzet” (nefsi kırma) usûlleri veya “tevhîd” kelimesidir.
* Taşa Vurmak: Mürşidin, müridin katı kalbine zikir ve irşad ile müdâhale etmesidir.
* On İki Pınar: Bu katı kalbden akan “mârifet” ve “hikmet” pınarlarıdır. Veya “havâss-ı bâtına ve zâhire”nin (iç ve dış duyuların) veya on iki temel âzânın, bu mânevî terbiye ile “itaat” ve “hikmet” pınarlarına dönüşmesidir.

Yorum:
En katı, en gâfil kalp bile, hakîkî bir mürşidin (Mûsâ) elinde, “tevhîd” asâsının darbesiyle yumuşar ve içinden mârifet pınarları akmaya başlar. Bu, nefsin terbiyesinin ve kalbin tasfiyesinin (saflaştırılmasının) bir sembolüdür.

3. Fâtiha Sûresi, 5. Âyet: İbâdet ve Yardım Talebi

> Âyet-i Kerîme:
> “Ancak sana ibâdet (kulluk) ederiz ve ancak senden yardım dileriz.” (Fâtiha, 1/5)
>
İşârî ve Tasavvufî Manası:
Kuşeyrî, bu âyeti “avâm” (halk) ve “havâs” (seçkinler, ârifler) arasındaki farkı göstermek için şerh eder.
* Avâmın Anlayışı: “Sana ibâdet ederiz (taat için) ve Senden yardım dileriz (dünyevî ihtiyaçlarımız için).”
* Havâssın (Âriflerin) Hâli:
* “İyyâke Na’büdü” (Ancak Sana ibâdet ederiz): Ârif için bu söz, “Biz, ‘senden gelen yardım ve tevfik ile’ sana ibâdet ederiz” demektir. Ârif, kendi ibâdetini görmez. İbâdeti yaptıranın da Allah olduğunu bilir (Tevhîd-i Ef’âl). “Ben ibâdet ettim” demek, “ene” (ego) ve “şirk-i hafî”dir (gizli ortak koşma). Gerçek kulluk, kulun kendi fiilini görmekten fânî (yok) olmasıdır.
* “İyyâke Nesta’în” (Ancak Senden yardım dileriz): Bu yardım talebi, ibâdetin üzerinde ve sonrasında da “istikâmet” (doğru yolda sâbit kalmak) içindir. Yani, “Yâ Rabbi, bizi bu kulluk hâlinde sâbit kıl, bizi nefsimize ve bu ibâdetimize güvenmeye terk etme!” demektir.

Yorum:
Bu âyet, sâlikin “acziyetini” tam olarak idrâk etmesi ve her fiilinde Fâil-i Mutlak’ı (gerçek fâilin Allah olduğunu) görmesi makâmıdır.

4. Hûd Sûresi, 112. Âyet: İstikâmet Emri
> Âyet-i Kerîme:
> “Öyleyse emrolunduğun gibi dosdoğru ol (istikâmet üzere ol)…” (Hûd, 11/112)
>
İşârî ve Tasavvufî Manası:
Sûfîlerin “İstikâmet, kerâmetten üstündür” sözünün kaynağı bu âyetin işâretleridir. (Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) “Beni Hûd Sûresi ihtiyarlattı” buyurduğu rivâyet edilir.)
* İstikâmet Nedir?: Kuşeyrî’ye göre istikâmet, “Emrolunduğun gibi” olmaktır; “kendi istediğin, kendi aklına göre” olmak değildir.
* Derûnî Manası: Zâhirî (dış) emirleri yerine getirmek işin başlangıcıdır. Hakîkî istikâmet, “bâtın”da (iç dünyada) bir an bile Allah’tan gâfil olmamak, O’nunla olan muâmelesinde “hâl” değişikliğine uğramamak, başlangıçta (bidâyet) nasıl bir ihlâs ve niyet üzereyse, sonda (nihâyet) da o hâli koruyabilmektir.

* Yorum: Kuşeyrî’ye göre Peygamber Efendimizi (s.a.v.) “ihtiyarlatan” şey, bu âyetteki emrin ağırlığıdır. Çünkü “kerâmet” (olağanüstü hâl) kulun isteğiyle değil, Allah’ın lütfuyla anlık olarak gerçekleşir; ancak “istikâmet”, her nefeste, zâhir ve bâtında tam bir denge ve “huzûr” hâlini kesintisiz sürdürme emridir ki, bu, manevî terbiyenin en zor ve en yüksek mertebesidir.
Kuşeyrî Hazretleri’nin Letâifü’l-İşârât’ı, bu misallerde görüldüğü gibi, Kur’ân’ın her bir lafzının, sâlikin derûnî âlemine nasıl bir “işâret” verdiğini ve kalbî terbiyenin nasıl olması gerektiğini gösteren lâtîf bir irfân hazinesidir.

~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~

İmâm Kuşeyrî Hazretleri’nin Letâifü’l-İşârât adlı eseri, onun (Kuşeyrî’nin) derûnî tecrübelerini ve tasavvufî hâlleri âyetlerle nasıl mezcettiğini (birleştirdiğini) gösteren nüktelerle doludur. O, âyetlerin zâhirî manasını temel alarak, sâlikin (mânevî yolcunun) kalbî yolculuğundaki her bir mertebeye işâret eden manalar çıkarır.
İşte önceki misallerin dışında, Kuşeyrî’nin getirdiği farklı ve derin işârî manalardan bazıları:

1. Âl-i İmrân Sûresi, 103. Âyet: Allah’ın İpine Sarılmak

> Âyet-i Kerîme:
> “Hep birlikte Allah’ın ipine (Hablillâh) sımsıkı sarılın ve parçalanmayın…” (Âl-i İmrân, 3/103)
>
Zâhirî Manası:
Bu ip, Kur’ân, İslâm veya Müslümanların cemaati (birliği) olarak tefsir edilir.

İşârî ve Tasavvufî Manası (Kuşeyrî):
Kuşeyrî, “ip” (Habl) kavramını sâlikin Allah ile olan “ahd”ine (sözleşmesine) ve O’na olan “vuslat” (kavuşma) yoluna bağlar:
* Hablillâh (Allah’ın İpi): Bu, “Tevhîd”in ta kendisidir. Allah’ın ipine sarılmak, kalbi tam bir tevhîd üzere sâbit kılmaktır.
* “Sımsıkı Sarılın” (İ’tisâm): Bu, sâlikin kendi güç ve irâdesinden vazgeçip (fenâ bulup), tamamen Allah’ın korumasına (ismet) ve O’nun varlığına (bekâ) sığınmasıdır. İp, kurtuluş için uzatılmıştır; sâlikin yapması gereken tek şey, kendi çabasına güvenmeyi bırakıp o ipe tutunmaktır.
* “Parçalanmayın” (Lâ Teferrakû): Zâhirde ümmetin parçalanmamasıdır. Bâtında (işârî olarak) ise, sâlikin kalbinin parçalanmamasıdır. Kalbin bir kısmını dünyaya, bir kısmını âhirete, bir kısmını nefse ayırmak “tefrika”dır (parçalanmadır). Tevhîd ipine sarılanın kalbi “cem” (toplu, birlik halinde) olur; bütün himmeti (gayreti) sadece Allah olur.

2. A’râf Sûresi, 172. Âyet: Ezelî Ahid (Elest Bezmi)

> Âyet-i Kerîme:
> “Hani Rabbin, Âdemoğullarının sulblerinden zürriyetlerini almış ve onları kendilerine şâhit tutmuştu: ‘Ben sizin Rabbiniz değil miyim?’ (Elestü bi-Rabbiküm?). Onlar da: ‘Evet (Belâ), şâhit olduk!’ demişlerdi…” (A’râf, 7/172)
>
Zâhirî Manası:
İnsan ruhlarının yaratıldığı ezelî mecliste Allah ile yapılan sözleşme, fıtrat.

İşârî ve Tasavvufî Manası (Kuşeyrî):
Kuşeyrî’ye göre bu âyet, geçmişte olmuş bitmiş bir hâdise değil, “hâl” ehli olan âriflerin (Allah’ı bilenlerin) her an müşâhede ettikleri ezelî bir hitaptır:
* “Elestü bi-Rabbiküm?”: Bu hitap (sesleniş), sâlikin kulağından hiç gitmeyen ezelî bir nidâdır. Gâfiller bunu sadece bir kez duymuştur, ancak “huzûr” ehli olanlar bu hitabı her an, kâinattaki her bir zerrede yeniden duyarlar.
* “Belâ” (Evet!): Bu cevap, sâlikin “hâl”idir. Bu, sadece dil ile verilen bir cevap değil, kulun bütün varlığıyla, acziyetini ve O’nun Rabliğini tasdik etme hâlidir.

* Yorum: Kuşeyrî’ye göre tasavvuf yolculuğu, o ezelî “Elest” hitabını yeniden duyabilme ve o “Belâ” cevabının hakkını verebilme çabasıdır. Dünyaya gelişimiz, o ezelî hitaptan “perdelenmemiz”dir (gaflete düşmemizdir). Zikir ve murâkabe ise, o perdeyi kaldırıp yeniden “Elest” hitabına muhatap olma faaliyetidir.

3. Ra’d Sûresi, 28. Âyet: Kalplerin Mutmain Olması (Huzur Bulması)

> Âyet-i Kerîme:
> “…Biliniz ki, kalpler ancak Allah’ın zikri (anılması) ile mutmain olur (huzur bulur, yatışır).” (Ra’d, 13/28)
>
Zâhirî Manası:
Allah’ı anmak (Kur’ân okumak, tesbih çekmek) kalbe sükûnet verir.

İşârî ve Tasavvufî Manası (Kuşeyrî):
Kuşeyrî, “zikir” ve “itmi’nân” (mutmain olma) hâlleri arasındaki derûnî ilişkiyi şöyle izah eder:
* Zikir: Zikir, sadece dilin faaliyeti değildir. Kuşeyrî’ye göre zikir, “Mezkûr”un (Zikredilen’in, yani Allah’ın) zâkirin (zikredenin) kalbine hâkim olmasıdır. Zâkirin, zikir esnasında kendinden fânî (yok) olup, sadece Zikredilen’in farkında olmasıdır.
* İtmi’nân (Mutmain olma): Bu, “sükûnet” veya “huzur”dan daha derindir. Bu, “yakîn” (kesin bilgi ve iman) hâlidir.
* Yorum: Kalp niçin mutmain olur? Çünkü kalp “asl”ını (kökünü) aramaktadır. Kalp, Allah’tan (mâsivâdan) başka neye yönelse, o şey “hâdis”tir (sonradan yaratılmıştır) ve fânîdir. Fânî olan, ebedî olan kalbe huzur vermez, onu daha da “muztarib” (çalkantılı) yapar. Kalp, ancak kendi “Asl”ı olan Allah’ı “bulduğunda” (O’nu zikrettiğinde ve O’nunla huzûr bulduğunda) çalkantısı durur ve yatışır (mutmain olur).

4. Alak Sûresi, 19. Âyet: Secde ve Yakınlık
> Âyet-i Kerîme:

> “…Hayır, ona (o engelleyene) itaat etme! Secde et ve yaklaş! (Vescüd vakterib)” (Alak, 96/19)
>
Zâhirî Manası:
Namaz kıl, secde et ve Allah’a yakın ol (Çünkü kulun Rabbine en yakın olduğu an secde anıdır).

İşârî ve Tasavvufî Manası (Kuşeyrî):
Bu âyet, sâlikin “kurbet” (yakınlık) makâmına nasıl erişeceğinin formülüdür:
* “Secde et”: Kuşeyrî’ye göre bu, sadece bedenin secde etmesi değildir. Bu, “nefsin secde etmesi”dir. Nefsin secde etmesi, “ene”nin (benliğin), enâniyetin (egoların) ve irâdenin terk edilmesidir. Sâlik, kendi varlığını “hiç” görmedikçe, “en yüksek” olan alnını “en alçak” olan toprağa sürmedikçe hakîkî secde olmaz.
* “Yaklaş!”: Yakınlık (Kurbet), bu “hiçliğin” (fenâ) hemen ardından gelen bir “netice”dir. Kul, kendi varlığından (nefsinden) ne kadar “uzaklaşırsa”, Allah’a o kadar “yaklaşır”.

* Yorum: Yakınlık, mekânsal bir yakınlık değildir. Kulun, kendi vehmî (varsayımsal) varlığını aradan çıkarıp, Allah’ın varlığı ile “vâki” olması hâlidir. Bu sebeple “secde”, zâhiren bir alçalış, bâtınen ise en yüce “yakınlık” makâmına yükseliştir.

Hazırlayan: Mehmet Özçelik www.tesbitler.com
10/11/2025

İsmail Hakkı Bursevî Hazretleri’nin (k.s.) Rûhu’l-Beyân adlı muazzam eseri, tasavvufî ve işârî tefsir sahasının şâhikalarından biridir. Bu eserde müellif, âyetlerin zâhirî (dış) manalarını inkâr etmeden, o lafızların ardında yatan bâtınî (derûnî) ve ahlâkî manaları, yani “işâretleri” ortaya koyar.
Rûhu’l-Beyân, âyetlerin zâhirî tefsirini (rivâyet ve dirâyet yoluyla), kıraat farklarını, fıkhî hükümleri ve lügavî tahlilleri verdikten sonra, ekseriyetle “Nükteler” (Letâif) veya “İşâretler” başlığı altında o âyetin tasavvufî tefsirine geçer.
İşte Rûhu’l-Beyân’da lafzın ötesinde derin manalar verilen bazı âyetler ve Bursevî Hazretleri’nin onlara getirdiği işârî yorumlardan misaller:

1. Yûsuf Sûresi, 4. Âyet: Hz. Yûsuf’un Rüyâsı

Bu âyet ve yorumu, Rûhu’l-Beyân’ın işârî tefsir metodolojisinin en meşhur misallerinden biridir.
> Âyet-i Kerîme:
> “Hani Yûsuf, babasına demişti ki: ‘Babacığım! Ben (rüyâmda) on bir yıldızla güneşi ve ayı gördüm; onları bana secde ederken gördüm.'” (Yûsuf, 12/4)
>
İşârî ve Tasavvufî Manası:
İsmail Hakkı Bursevî’ye göre bu âyetteki her bir unsur, insanın derûnî yapısındaki farklı bir kuvvete işâret eder:
* Hz. Yûsuf (a.s.): İnsanın “Kalbi”ni temsil eder. Kalb, mârifetullahın (Allah’ı bilmenin) ve ilâhî tecellîlerin merkezidir.
* On bir yıldız: İnsanda bulunan “havâss-ı zâhire” (beş dış duyu) ve “kuvâ-yı bâtına” (altı iç kuvvet/meleke; tefekkür, hafıza, hayal vb.) toplamını, yani on bir kuvveti temsil eder.
* Güneş: “Ruh”a işâret eder.
* Ay: “Nefs”e işâret eder.

Yorum (Secde):
Rüyâda bu unsurların Hz. Yûsuf’a secde etmesi şu derûnî hakîkate işâret eder:
İnsan-ı kâmil (olgun insan) olma yolundaki sâlik (manevî yolcu), seyr ü sülûkünü tamamlayıp “kalb”ini tasfiye ettiğinde (saflaştırdığında), onun hem bütün dış duyuları ve iç melekeleri (yıldızlar), hem nefsi (ay), hem de ruhu (güneş), kalbinin emrine girer. Hepsi, kalbde tecellî eden ilâhî irâdeye ve mârifete tâbi olur. Bu, insanın kendi varlığındaki “vahdet”e (birliğe) erişinin ve kalbin saltanatının tasviridir.

2. Kehf Sûresi: Hz. Mûsâ ve Hızır Kıssası

Bu kıssanın tamamı, tasavvuf ehli için zâhir (şerîat) ve bâtın (hakîkat) ilimlerinin münâsebetini gösteren temel bir meseldir. Bursevî, bu kıssayı bu açıdan derinlemesine şerh eder.

> Kıssa:
> Hz. Mûsâ’nın (a.s.), “ilm-i ledün” (Allah katından vasıtasız verilen gizli ilim) sahibi Hızır (a.s.) ile yaptığı yolculuk. (Kehf, 18/60-82)
>
İşârî ve Tasavvufî Manası:
* Hz. Mûsâ (a.s.): Zâhirî ilmi, şerîatı, aklı ve peygamberlik mesûliyetini temsil eder. Onun ilmi, görünür sebeplere ve ilâhî emirlere dayanır.
* Hızır (a.s.): Bâtınî ilmi, hakîkati ve ilm-i ledünnü temsil eder. Onun fiilleri (gemiyi delmesi, çocuğu öldürmesi, duvarı düzeltmesi), zâhirî akla ve şerîata aykırı görünse de, her birinin bâtında (perde arkasında) ilâhî bir hikmeti vardır.

Yorum:
Bursevî’ye göre bu kıssa, “sâlik”in (müridin) mürşid-i kâmil ile olan münâsebetine de işâret eder. Sâlik (Mûsâ), mürşidinin (Hızır) bazı fiillerinin zâhirî manasını anlayamasa bile, ona tam bir teslimiyetle tâbi olmalıdır. Zîrâ mürşid, bâtınî ve ledünnî ilimle hareket etmektedir. Bu kıssa, aklın ve zâhirî ilmin sınırlarının olduğunu, hakîkat ilminin ise ancak “sabır” ve “teslimiyet” ile öğrenilebileceğini gösterir.

3. Fâtiha Sûresi: “Âlemlerin Rabbi”

> Âyet-i Kerîme:
> “Elhamdülillâhi Rabbi’l-âlemîn” (Hamd, âlemlerin Rabbi Allah’adır.) (Fâtiha, 1/2)
>
İşârî ve Tasavvufî Manası:
Bursevî, “Rabb” isminin “terbiye edici, kemâle erdirici” manası üzerinde durur.
* Âlemler (el-Âlemîn): Sadece dış dünyadaki (zâhirî) varlıklar değildir; aynı zamanda insanın kendi içindeki “âlem”lerdir. İnsan, “âlem-i sağîr” yani küçük kâinattır.
* Rabbu’l-Âlemîn: Allah, hem dış kâinatın hem de insanın iç kâinatının (kalb, ruh, nefs, sır, hafî, ahfâ gibi latîfelerin) Rabbidir.

Yorum:
Bu âyet, sâlik için bir seyr ü sülûk dersidir. Allah, sâliki manevî yolculukta mertebe mertebe terbiye eder. O, “nefs-i emmâre” (kötülüğü emreden nefs) mertebesindeki kulunu “Rab” ismiyle terbiye ederek “nefs-i mutmainne” (huzura eren nefs) mertebesine ulaştırır. Dolayısıyla bu âyeti okuyan sâlik, sadece dış âlemlerin terbiyesini değil, kendi derûnî âlemlerinin de Allah tarafından nasıl terbiye edildiğini tefekkür etmelidir.

4. Bakara Sûresi, 115. Âyet: Yönlerin Vahdeti

> Âyet-i Kerîme:
> “Doğu da Allah’ındır, Batı da. Nereye dönerseniz Allah’ın vechi (Zâtı’nın tecellîsi) oradadır. Şüphesiz Allah (rahmeti ve ilmi) geniş olandır, her şeyi bilendir.” (Bakara, 2/115)
>
İşârî ve Tasavvufî Manası:
Bu âyetin zâhirî manası, kıble değişikliği veya nâfile namazlarda serbestiyet gibi konularla ilgili olsa da, Bursevî burada “vahdet-i şuhûd” (varlıkta tecellî birliğini görme) makamına işâret eder:
* Doğu ve Batı: Zıtlıkları, kesreti (çokluğu) ve mekân kayıtlarını temsil eder.
* Allah’ın Vechi: Allah’ın Zâtı’nın her yerde hâzır ve nâzır oluşu, O’nun tecellîleridir.

Yorum:
Manevî mertebelerde yükselmiş olan “ârif” (Allah’ı bilen) için artık “cihet” (yön) kaygısı kalmaz. O, kesrette vahdeti (çoklukta birliği) müşâhede eder. Baktığı her “şey”de, o şeyin ardındaki ilâhî tecellîyi görür. Bu âyet, “Kâbe”ye yönelmek olan zâhirî kıbleden, “her an Allah ile olma” makamı olan bâtınî kıbleye (kalbin kıblesine) geçişe bir işârettir. Ârif için her yer ve her an, “huzûr-ı ilâhî”dir.
Rûhu’l-Beyân, bu misallerde görüldüğü gibi, âyetleri sâlikin manevî terbiyesi, ahlâkî tekâmülü ve Allah’a vuslatı (kavuşması) açısından yorumlayan bir irfân hazinesidir.

~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~

İşte lafızların ötesine geçerek verdiği farklı ve derin manalara dâir başka misaller:

1. Nûr Sûresi, 35. Âyet: Âyetü’n-Nûr (Nûr Âyeti)

Bu âyet, tasavvufî tefsirlerin üzerinde en çok durduğu âyetlerden biridir ve Rûhu’l-Beyân’da çok geniş bir yer tutar.
> Âyet-i Kerîme:
> “Allah, göklerin ve yerin Nûr’udur. O’nun Nûru’nun misâli, içinde lamba bulunan bir penceredir (Mişkât). O lamba bir sırça (Zücâce) içindedir. Sırça, sanki incimsi bir yıldız (Kevkeb) gibidir…” (Nûr, 24/35)
>
İşârî ve Tasavvufî Manası:
Bursevî, bu âyetteki bütün teşbihleri (benzetmeleri) doğrudan “insan”ın manevî yapısına ve latîfelerine (derûnî merkezlerine) tatbîk eder:
* Mişkât (Pencere/Nîş): Bu, sâlikin (mânevî yolcunun) “sadrı” (göğsü) veya “cesedi”dir.
* Zücâce (Sırça/Cam): Bu, mü’minin “kalbi”dir. Kalb, hem şeffaftır (hakîkati yansıtır) hem de korunmuştur (günahlardan arındığında).
* Misbâh (Lamba): Kalbin içindeki “ruh”tur. Hayat ve idrâk ondan gelir.
* Yağ (Zeyt): Lambayı yakan yakıttır. Bu, “ilm-i ledün” (Allah katından gelen vasıtasız ilim), “mârifet” (Allah’ı bilme) veya “feyz-i ilâhî”dir (ilâhî feyiz).
* Mübârek Ağaç (Zeytin Ağacı): Bu ilim ve feyzin geldiği “asıl”dır (kaynaktır). Bu, “vahiy”, “Kur’an” veya “insan-ı kâmil”dir (mürşid).

* “Ne doğuya ne de batıya ait” (Lâ Şarkiyyetin ve Lâ Garbiyyetin): Bu mârifet kaynağının, maddî âlemin kayıtlarından (zaman, mekân, cihet) münezzeh (uzak) olduğunu gösterir. O, ilâhî ve ezelî bir kaynaktır.

Yorum:
Bu âyet, Allah’ın Nûru’nun kâinatta nasıl tecellî ettiğinden ziyade, o Nûr’un “mü’minin kalbinde” nasıl parladığının tasviridir. İnsanın manevî yolculuğu (seyr ü sülûk), bu “Mişkât” olan bedenini temizleyip, “Zücâce” olan kalbini saflaştırarak içindeki “Misbâh” olan ruhun, ilâhî feyiz “yağı” ile tam olarak parlamasını sağlamaktır.

2. Bakara Sûresi, 31. Âyet: Hz. Âdem ve Esmâ’nın Öğretilmesi

> Âyet-i Kerîme:
> “Ve Âdem’e bütün isimleri (Esmâ’yı) öğretti. Sonra onları meleklere arz edip ‘Eğer sâdıklardansanız, şunların isimlerini bana haber verin’ dedi.” (Bakara, 2/31)
>
İşârî ve Tasavvufî Manası:
Bursevî’ye göre bu âyet, insanın (İnsan-ı Kâmil’in) kâinattaki yerini ve hilâfetin (yeryüzünde halîfe olmanın) asıl sırrını açıklar.
* Esmâ (İsimler): Bunlar sadece eşyânın isimleri, yani kelimeler değildir. Bunlar, Allah’ın “Esmâ-i Hüsnâ”sı, yani O’nun sıfatlarının tecellîleridir.
* Âdem’e Öğretilmesi: Melekler, Allah’ın Esmâ’sından sadece bir kısmını (meselâ “Subbûh”, “Kuddûs” gibi celâlî isimlerini) biliyordu. Ancak Hz. Âdem, “küllî” bir istidâda (kabiliyete) sâhipti. Allah, Âdem’in (ve onun neslindeki kâmil insanların) “zâtına” (cevherine), bütün Esmâ’sının tecellîlerini bilme ve yansıtma kabiliyetini yerleştirdi.

* Hilâfetin Sebebi: Meleklerin Hz. Âdem’e secde etmesinin ve Âdem’in “Halîfe” olmasının sebebi, işte bu “câmiiyyet” (bütün Esmâ’yı kendinde toplama) özelliğidir. Âdem, Esmâ-i Hüsnâ’nın tamamına “ayna” olmuştur.

Yorum:
Gerçek insan (İnsan-ı Kâmil), Allah’ın bütün isimlerinin göründüğü bir “özet” (Zübde-i Âlem) ve “küçük kâinat”tır (Âlem-i Sağîr). Tasavvuf yolculuğu, insanın içinde gizli olan bu “Esmâ” istidâdını ortaya çıkarma ve “halîfe” olmanın hakkını verme faaliyetidir.

3. Ankebût Sûresi, 69. Âyet: Mücâhede (Cihad)

> Âyet-i Kerîme:
> “Bizim uğrumuzda mücâhede edenlere (cihad edenlere) gelince, biz onları mutlaka yollarımıza (Sübülenâ) hidâyet ederiz. Şüphesiz ki Allah, muhsinlerle (iyilik edenlerle) beraberdir.” (Ankebût, 29/69)
>
Zâhirî Manası:
Âyetin zâhirî manası, Allah yolunda savaşanlara veya din için gayret gösterenlere yardım edileceğidir.

İşârî ve Tasavvufî Manası:
Bursevî ve diğer mutasavvıflar için bu âyet, “Cihâd-ı Ekber” (En Büyük Cihad) olan “nefs ile mücâdele”nin temel dayanağıdır.
* “Bizim uğrumuzda mücâhede edenler”: Bu, kılıçla yapılan savaştan ziyade, kişinin kendi “nefs-i emmâre”sine (kötülüğü emreden nefsine), hevâ ve heveslerine, şeytanın vesveselerine ve dünyaya olan bağlılığına karşı verdiği derûnî savaştır.
* “Yollarımıza (Sübülenâ)”: Allah “yolumuza” (tekil) dememiş, “yollarımıza” (çoğul) demiştir. Bursevî’ye göre bu, Allah’a giden yolların, mahlûkâtın nefesleri sayısınca çok olduğuna işârettir.
* Yolların Çeşitliliği: Bu yollar; kalb, ruh, sır, hafî, ahfâ gibi “letâif” yollarıdır; “mârifet” (bilme) ve “muhabbet” (sevme) yollarıdır; “riyâzet” ve “tasfiye” (nefsi arındırma) yollarıdır.

Yorum:
Kim nefsine karşı bu büyük cihadı başlatırsa, Allah da ona kendi içindeki bu “yolları” (Sübül) açar. Mânevî ilerleme (seyr ü sülûk), kulun mücâhedesi ile başlayan ve Allah’ın hidâyeti ile devam eden karşılıklı bir faaliyettir. Kul “cihad” eder, Allah “hidâyet” eder.

4. Bakara Sûresi, 7. Âyet: Kalblerin Mühürlenmesi

> Âyet-i Kerîme:
> “Allah, onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Gözlerinde de bir perde vardır…” (Bakara, 2/7)
>
Zâhirî Manası:
Kâfirlerin, hakîkati inatla reddetmeleri sebebiyle idrâk (anlayış) yollarının kapanması.

İşârî ve Tasavvufî Manası:
Bursevî, bu âyeti zâhirde kâfirler için ele alırken, işârî olarak “gâfil” Müslümanlar ve “yolda kalmış” sâlikler için de bir uyarı olarak yorumlar:
* Kalbin Mühürlenmesi (Hatm): Bu, sadece inkâr ile olmaz. Dünyaya aşırı muhabbet (Hubb-ı dünyâ), şehvetlere düşkünlük, gâflet ve sürekli günah işlemek de kalbi “mühürler”.

* Mühürlenme Nedir?: Kalbin “mârifetullah”ı (Allah’ı bilmeyi) ve ilâhî feyizleri kabul etme kabiliyetini kaybetmesidir. Kalb, ayna gibidir; günahlar onu paslandırır ve karartır. Mühürlenme, bu pasın artık kalıcı hâle gelmesidir.

* Gözdeki Perde (Gışâve): Bu, “zâhir”e (dış görünüşe) takılıp “bâtın”ı (iç manayı) görememektir. Kâinata bakıp Allah’ın sanatını (Sâni’i) görememek, âyetleri okuyup derûnî manasını anlayamamak bu “perde”nin eseridir.

Yorum:
Sâlik için en büyük tehlike, gâflete düşerek veya dünyevî meşgalelere dalarak kalbinin yeniden mühürlenmesi tehlikesidir. Rûhu’l-Beyân, bu âyeti bir “tehdit” ve “uyarı” olarak sunar; sâlikin sürekli “teyakkuz” (uyanıklık) hâlinde olması ve kalbini mâsivâdan (Allah dışındaki her şeyden) temizlemesi gerektiğini hatırlatır.
Bu misaller, Rûhu’l-Beyân’ın Kur’ân’ı sadece bir “hüküm” veya “tarih” kitabı olarak değil, aynı zamanda sâlikin Allah’a ulaşma yolculuğundaki (seyr ü sülûk) her mertebesine hitap eden, yaşayan ve derûnî bir “rehber” olarak nasıl okuduğunu göstermektedir.

Hazırlayan: Mehmet Özçelik www.tesbitler.com
10/11/2025

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Duhâ Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Kuşluk vaktine andolsun,
> 2. Dindiği zaman (veya karardığı zaman) geceye andolsun ki,
> 3. Rabbin seni bırakmadı ve sana darılmadı.
> 4. Şüphesiz senin için son [hayat] (âhiret), ilk [hayat]tan (dünyadan) daha hayırlıdır.
> 5. Şüphesiz, Rabbin sana verecek ve sen de hoşnut olacaksın.
> 6. Seni yetim bulup da barındırmadı mı?
> 7. Seni yolunu kaybetmiş bulup da doğru yola iletmedi mi?
> 8. Seni ihtiyaç içinde bulup da zengin etmedi mi?
> 9. Öyleyse sakın yetimi ezme!
> 10. Sakın isteyeni azarlama!
> 11. Ve Rabbinin nimetini durmaksızın anlat!
> (Duhâ, 93/1-11)
>
2. Belâgat Tahlili: Duruma (Makam) Uygun Kelime Seçimi
Surenin belâgat tahlilini, indiği o hassas psikolojik durumu (hüznü) tedavi etme gayesi üzerinden yapabiliriz:

A. Yeminin (Kasem) Belâgatı: (الضُّحَى) ve (وَاللَّيْلِ إِذَا سَجَى)
Surenin indiği zamanda, Peygamber Efendimiz (s.a.v.) vahyin kesilmesi sebebiyle manevî bir “gece” ve “durgunluk” içindeydi. Allah Teâlâ, yemini bu iki zıt durum üzerine bina eder:
* “Kuşluk Vakti” (الضُّحَى – ed-Duhâ): Bu, güneşin yükselip her yeri aydınlattığı, en parlak olduğu andır. Vahyin parlaklığını, açıklığını ve getirdiği nuru temsil eder.
* “Dindiği Zaman Gece” (وَاللَّيْلِ إِذَا سَجَى – ve-l-leyli izâ secâ): Buradaki (سَجَى) “secâ” kelimesi, (فَانْبَجَسَتْ) kelimesindeki nüans gibi kritiktir. “Karanlık gece” demez. “Secâ”, sakinleşen, durulan, her şeyin sükûnete erdiği, hareketin durduğu gece demektir. Bu lafız, vahyin kesilmesiyle yaşanan o “durgunluk” ve “sessizlik” hâlini (Fetret-i Vahiy) mükemmelen tasvir eder.

Belâgat Nüktesi: Allah Teâlâ, bu iki zıt duruma yemin ederek şu mesajı verir: “Ey Resûlüm! O parlak kuşluğun (vahyin) Rabbi de Benim, şu an yaşadığın bu durgun ve sakin gecenin (vahyin kesilmesinin) Rabbi de Benim. Biri aydınlıksa, diğeri hikmetli bir sükûnettir. Gecenin sükûneti, güneşin doğuşuna engel olmadığı gibi, bu fetret (durgunluk) dönemi de Benim sana olan rahmetime ve vahyin yeniden gelmesine engel değildir.”
Yemin, cevabın (Rabbin seni terk etmedi) delilidir.

B. İki Ayrı Teselli: (مَا وَدَّعَكَ) ve (وَمَا قَلَى)
Müşriklerin “Rabbi Muhammed’e vedâ etti, O’na küstü/darılıp terk etti” şeklinde iki temel iddiası vardı. 3. âyet, bu iki iddiayı iki ayrı ve çok hassas kelimeyle reddeder:
* (مَا وَدَّعَكَ – Mâ Vedde’ake): “Rabbin seni bırakmadı.”
* Aslı: (وَدَّعَ) “Vedde’a”, vedâlaşmak, ayrılmak, bırakıp gitmek demektir. Bu, bir dostun dostunu terk etmesi gibi şahsî ve duygusal bir ayrılığı ifade eder.
* Nükte: Bu kelime, Peygamberimizin (s.a.v.) “Terk mi edildim?” şeklindeki şahsî hüznünü ve mahzunluğunu hedefler. Allah, “Benim seninle olan dostluğum, ahdim bitmedi, sana vedâ etmedim” diyerek ilk duygusal teselliyi verir.
* (وَمَا قَلَى – Ve Mâ Kalâ): “Ve sana darılmadı.”
* Aslı: (قَلَى) “Kalâ”, buğz etmek, nefret etmek, darılmak, hoşlanmamak demektir. Bu, “Vedde’a”dan daha şiddetlidir; bir suç veya hata sebebiyle oluşan bir kızgınlığı, bir darılmayı ifade eder.
* Nükte: Bu kelime, Peygamberimizin (s.a.v.) “Acaba bir kusur mu işledim de Rabbim bana darıldı?” şeklindeki endişesini hedefler. Allah, “Senden razıyım, sana buğz etmiş veya darılmış değilim” diyerek ikinci zihnî ve vicdanî teselliyi verir.

Belâgat Hülâsası: Eğer âyet sadece “Rabbin seni terk etmedi” deseydi, “Acaba terk etmedi ama bana darğın mı?” şüphesi kalabilirdi. Kur’ân, “Mâ Vedde’ake” ile terk edilme hüznünü, “Ve Mâ Kalâ” ile bir hata yapmış olma endişesini ayrı ayrı ve tam olarak tedavi etmiştir.

C. Müjdenin Zirvesi: (فَتَرْضَى)
Allah Teâlâ, geleceğin daha hayırlı olacağını (Âyet 4) belirttikten sonra (Âyet 5) müjdenin zirvesini sunar:
(وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى – Ve le sevfe yu’tîke rabbuke fe terḍâ)
“Şüphesiz, Rabbin sana verecek ve sen de hoşnut olacaksın.”
* (لَسَوْفَ يُعْطِيكَ): (لَ) “Le” (tekit/pekiştirme) ve (سَوْفَ) “Sevfe” (gelecek zaman) birleşir: “Muhakkak ve muhakkak, ileride sana verecek…”
* (فَتَرْضَى – Fe terḍâ): “…ve sen de razı olacaksın (hoşnut olacaksın).”
Belâgat Nüktesi: Buradaki incelik şudur: Allah Teâlâ, verilecek nimetin (atâ) miktarını veya cinsini belirtmemiştir. “Sana Kevser’i vereceğim”, “Sana makam-ı mahmûdu vereceğim” dememiş, ölçüyü bizzat Peygamberimizin (s.a.v.) şahsına bağlamıştır.
Mana şudur: “Sana o kadar çok ve o kadar muhtelif nimetler vereceğim ki, Sen ‘Artık razı oldum yâ Rabbi!’ deyinceye kadar bu ihsan devam edecek.”
Bu, verilebilecek en büyük müjdedir. Ölçü, nimetin kendisi değil, nimeti alan Zât’ın (s.a.v.) tam rızâsıdır. Bu, O’nun (s.a.v.) Allah katındaki kıymetini gösteren eşsiz bir belâgattır.

D. Geçmişe Dayalı İsbat (İstifhâm-ı Takrîrî): (أَلَمْ يَجِدْكَ…؟)
Allah Teâlâ, gelecekte (فَتَرْضَى) vereceği bu mutlak müjdeye delil (burhân) olarak, geçmişteki ihsanlarını (Âyet 6-8) zikreder. Fakat bunu düz bir cümleyle değil, “İstifhâm-ı Takrîrî” (Onaylatma Soru Sanatı) ile yapar:
* “Seni yetim bulup da barındırmadı mı?” (Evet barındırdı!)
* “Seni yolunu kaybetmiş bulup da doğru yola iletmedi mi?” (Evet iletti!)
* “Seni ihtiyaç içinde bulup da zengin etmedi mi?” (Evet etti!)
Belâgat Nüktesi: Mantık şudur: “Ey Resûlüm! Sen daha peygamber değilken, en zayıf ve himayesiz anlarında (yetim, şaşkın, fakir) seni bulan, koruyan, hidayet eden ve zengin kılan Rabbin; şimdi sen O’nun elçisi, mahlûkatın en şereflisi olduktan sonra mı seni terk edecek veya sana darılacak?”
Geçmişteki bu fiiller, gelecekteki (فَتَرْضَى) vaadinin en kuvvetli delilidir.

Hülâsa
Duhâ Suresi, vahyin kesilmesiyle oluşan o durgun, sessiz “gece”ye (سَجَى) karşılık, tesellinin en parlak “kuşluk vakti” (الضُّحَى) gibi doğmuştur. Her bir kelimesi, Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) o anki mahzunluğunu, endişesini ve müşriklerin ithamlarını tam olarak bilen (Alîm) bir Zât tarafından, bir hekimin ilaç hazırlaması gibi hassasiyetle seçilmiştir.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (İnşirâh Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Biz, senin göğsünü yarıp-genişletmedik mi?
> 2. Yükünü senden alıp-atmadık mı?
> 3. O senin sırtına ağır basan (yükünü).
> 4. Senin şanını yüceltmedik mi?
> 5. Demek ki, zorlukla beraber bir kolaylık vardır.
> 6. Evet, zorlukla beraber bir kolaylık vardır.
> 7. O halde boş kaldın mı, yine kalk (başka bir işe, ibadete) yorul.
> 8. Ve ancak Rabbine yönel.
> (İnşirâh, 94/1-8)
>
2. Belâgat Tahlili: Teselliden Teklife (Görevin Devamlılığı)
Surenin belâgatı, teselliyi (geçmişi hatırlatma) bir esasa (prensibe) bağlayıp, bunu bir faaliyete (geleceğe emir) dönüştürmesinde yatar.

A. Üç İhsanın Hatırlatılması (İstifhâm-ı Takrîrî)
Duhâ Suresi’nde olduğu gibi, bu sure de “İstifhâm-ı Takrîrî” (onaylatma, tasdik ettirme maksatlı soru) sanatı ile başlar. “Biz yapmadık mı?” sorusu, “Biz elbette yaptık” manasındadır ve nimetin büyüklüğünü muhatabın (s.a.v.) vicdanında ikrar ettirmeyi hedefler.
* (أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ – Elem neşrah leke sadrak)
* Kelime Seçimi (Şerh): (نَشْرَحْ) “Neşrah”, aslen “et ve benzeri bir şeyi yarmak, açmak” demektir. Bu, basit bir “huzur vermek” değildir. Bu, bir ameliyattır. Allah Teâlâ, Peygamberinin (s.a.v.) göğsünü, kalbini ve ruhunu, vahyin ağırlığını, risâletin meşakkatini ve ümmetin derdini taşıyabilmesi için manen “yarıp genişletmiş”, kapasitesini artırmıştır. Bu “şerh-i sadr” (göğüs genişliği), O’na (s.a.v.) sonsuz bir tahammül ve idrak kuvveti bahşetmiştir.
* (وَوَضَعْنَا عَنكَ وِزْرَكَ – Ve vada’nâ ‘anke vizrak)
* Kelime Seçimi (Vada’a ve Vizr): (وَضَعْنَا) “Vada’nâ”, indirmek, bir kenara koymak demektir. (وِزْرَكَ) “Vizrake”, büyük ve ağır yük demektir. Bu yük nedir? Bazı müfessirlere göre vahiy gelmeden evvelki cahiliye hayatının verdiği ızdırap, bazılarına göre “Fetret-i Vahiy” dönemindeki endişedir.
* Belâgat Nüktesi (Tecsîm): Âyet bu yükün (vizr) ne kadar ağır olduğunu bir sonraki âyette tasvir eder:
* (الَّذِي أَنقَضَ ظَهْرَكَ – Elleżî enkada zahrak)
* Kelime Seçimi (Enkada): (أَنقَضَ) “Enkada”, kırmak, çatırdatmak manasındadır. Arapçada ağır bir yükün kemikleri çatırtatma sesini ifade eder.
* Nükte: Bu, müthiş bir belâgat tasviridir (tecsîm sanatı). O manevî ağırlık, o zihnî endişe, sanki maddî bir yükmüş de Resûlullah’ın (s.a.v.) mübarek sırtını çatırdatacak kadar ağırlaşmış gibi tasvir edilir. Allah, “İşte Biz, senin sırtını çatırdatan o yükü senden alıp attık” buyurarak, ihsanın büyüklüğünü ve kurtuluşun ferahlığını hissettirir.
* (وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ – Ve rafa’nâ leke zikrak)
* Nükte (Mukabele): Bu, ilk iki nimeti taçlandıran zirvedir. Allah Teâlâ, Resûlünün (s.a.v.) ağırlığını indirmiş (وَضَعْنَا), buna mukabil O’nun şanını (zikrini) yükseltmiştir (رَفَعْنَا). Biri indirmek (vaz’), diğeri yükseltmektir (ref’).
* Müşrikler O’nun (s.a.v.) adını unutturmaya, O’na “ebter” (soyu kesik) demeye çalışırken; Allah Teâlâ O’nun zikrini kendi ismiyle beraber Kelime-i Şehadet’e, ezana, namaza, hutbeye koyarak cihan şümul (evrensel) ve ebedî kılmıştır.

B. Küllî Bir Esasın (Prensibin) Vazedilmesi
Geçmişteki bu üç büyük ihsanı hatırlattıktan sonra, Allah Teâlâ bu ihsanların arkasındaki küllî kanunu, yani Sünnetullah’ı iki defa tekit (pekiştirme) ederek beyan eder:
(فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا – Fe inne me’a-l ‘usri yusrâ)
(إِنَّ مَعَ الْعُsْرِ يُسْرًا – İnne me’a-l ‘usri yusrâ)
* Belâgat Nüktesi 1 (Harf-i Cer): Âyet “zorluktan sonra (بَعْدَ – ba’de)” demez, “zorlukla beraber (مَعَ – me’a)” der. Bu, belâgat açısından zirvedir. Manası şudur: Kolaylık (yüsr), zorluğun (usr) içinde gizlidir; onunla beraberdir. Her zorluk, kendi kolaylığının tohumunu içinde taşır. Bu, mü’mine zorluğun tam ortasındayken dahi ümit ve dayanma gücü verir.
* Belâgat Nüktesi 2 (Marife/Nekre Farkı): Arapça dil kaidesine göre, (الْ) “el-” takısı ile marife (belirli) yapılan bir kelime tekrar edilirse, bu aynı şeye işaret eder. Ancak tenvin ile nekre (belirsiz) yapılan bir kelime tekrar edilirse, bu farklı bir şeye veya çokluğa işaret eder.
* (الْعُسْرِ) “el-Usr” (zorluk) her iki âyette de marife (belirli) gelmiştir. Demek ki, zorluk tektir.
* (يُسْرًا) “Yusrâ” (kolaylık) her iki âyette de nekre (belirsiz) gelmiştir. Demek ki, kolaylık birden fazladır.
* Netice: Âlimler bu belâgattan şu meşhur kaideyi çıkarmışlardır: “Muhakkak ki bir zorluk (aynı zorluk), iki kolaylığa (farklı kolaylıklara) galip gelemez.”

C. Vazifenin (Faaliyetin) Hülâsası (Geleceğe Dair Emirler)
Allah Teâlâ, bu büyük tesellileri ve küllî prensibi verdikten sonra, sureyi iki kesin emirle bitirir. Bu, “Rahata erdin, artık dur” değil, “Kuvvet buldun, o halde devam et” emridir:
* (فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ – Fe iżâ ferağte fensab)
* (فَرَغْتَ) “Ferağte”: Bir işi bitirip boşaldığın, bir meşguliyetten kurtulduğun zaman…
* (فَانصَبْ) “Fensab”: (فَ) “Fe” harfi, hemen, gecikmeden manası verir. “Nasab” (نَصَب), yorulmak, gayret etmek, dikilmek, çaba sarf etmek demektir.
* Mana: “Bir işi (tebliği, cihadı, dünyevî vazifeyi) bitirdiğin anda, durma, hemen (namaza, duaya, başka bir hayırlı faaliyete) yönelerek tekrar yorul.” Bu, mü’minin hayatının atalet (boşluk) kabul etmediğini gösteren dinamik bir emirdir.
* (وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَبْ – Ve ilâ rabbike ferğab)
* Belâgat Nüktesi (Takdîm ve Te’hîr): Âyet (فَارْغَبْ إِلَى رَبِّكَ) “Rabbine rağbet et” demez. (وَإِلَى رَبِّكَ) “Ve (ancak) Rabbine…” diyerek, mef’ûlü (nesneyi) öne alır.
* Mana (Hasr): Arap belâgatında bu öne alma (takdîm), “hasr” yani sınırlama ve münhasırlık ifade eder.
* Netice: Emrin manası şudur: “Bütün bu yorgunluklarında, bütün bu gayretlerinde (fensab) rağbetin, yönelişin, arzun, talebin; insanlardan alkış, dünyadan bir menfaat değil, sadece ve sadece Rabbinin rızası olsun!”

Hülâsa
İnşirâh Suresi, Resûlullah’ın (s.a.v.) şahsında bütün mü’minlere manevî bir “şerh-i sadr” (göğüs genişlemesi) reçetesi sunar:
* Geçmiş: Allah’ın sendeki (göğsünü genişletme, yükünü alma, şanını yüceltme) ihsanlarını hatırla. (Âyet 1-4)
* Hâl (Prensip): Zorluğun içinde kolaylığın gizli olduğunu, bir zorluğa karşı iki kolaylık vaat edildiğini bil. (Âyet 5-6)
* Gelecek: Asla boş durma; bir işi bitirince diğerine yorul (fensab) ve bütün bu yorgunluktaki tek gayen (rağbetin) Rabbin olsun (ferğab). (Âyet 7-8)

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Tîn Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. İncire ve zeytine andolsun,
> 2. Sînâ dağına andolsun,
> 3. Ve bu güvenli şehre (Mekke’ye) andolsun ki,
> 4. Biz, gerçekten insanı en güzel bir biçimde yarattık.
> 5. Sonra onu, aşağıların aşağısına indirdik.
> 6. Ancak, iman edip sâlih ameller işleyenler başka. Onlar için, kesintisi olmayan bir ecir vardır.
> 7. Artık (ey insan!) Bu (deliller)den sonra, hangi şey sana hesap ve cezâ gününü yalanlatabilir?
> 8. Allah, hükmedenlerin en iyi hükmedeni değil midir?
> (Tîn, 95/1-8)
>
2. Belâgat Tahlili: Mukaddes Coğrafyadan İnsanın Hakikatine
Surenin belâgatı, dört aşamalı bir mantık silsilesi üzerine kuruludur: 1) Yeminler (Delil), 2) Yeminin Cevabı (Dava/İddia), 3) Zıtlık ve İstisna (Potansiyelin İki Yönü), 4) Netice (Soru yoluyla İkrar).

A. Yeminlerin (Kasem) Belâgatı (Âyet 1-3)
Allah Teâlâ, davasını (insanı en güzel biçimde yarattığını) isbat etmek için dört mukaddes unsura yemin eder. Bu yeminler rastgele değildir.
* (وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ – Ve’t-Tîni ve’z-Zeytûn): “İncir ve zeytin.”
* Zâhirî Mana: Bu iki meyve, hem maddî (rızık, şifa) hem de manevî (bereket) açıdan çok kıymetli nimetlerdir.
* Bâtınî Mana (Belâgat Nüktesi): Müfessirlerin ekseriyeti, bu iki meyvenin, onların bolca bulunduğu mukaddes topraklara işaret ettiğini belirtir. Bu topraklar, (Filistin/Kudüs) Hz. İsa’nın (a.s.) ve pek çok İsrâiloğlu peygamberinin tebliğ sahasıdır.
* (وَطُورِ سِينِينَ – Ve Tûri Sînîn): “Sînâ Dağı.”
* Nükte: Bu, çok açıktır. Hz. Musa’nın (a.s.) ilahî kelâma muhatap olduğu, Tevrat’ı aldığı mukaddes dağdır.
* (وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ – Ve Hâze’l-Beledi’l-Emîn): “Bu güvenli şehir.”
* Nükte: Bu da “bu” (Hâzâ) işaret zamiriyle, Kur’ân’ın indiği “Emin Belde” olan Mekke-i Mükerreme’dir; Hz. İbrahim (a.s.) ve son Peygamber Hz. Muhammed’in (s.a.v.) şehridir.
Yeminlerin Hülâsası: Allah Teâlâ, insan hakkındaki hükmünü açıklamadan evvel, vahyin ve risâletin indiği üç ana merkeze (Kudüs havzası, Sînâ Dağı, Mekke) yemin etmiştir. Sanki şöyle denilmektedir: “İnsanı muhatap alıp ona peygamberler gönderdiğim bu mukaddes mekânlar şahittir ki…”

B. Yeminin Cevabı ve Mukabele (Zıtlık) Sanatı (Âyet 4-5)
Bu kadar büyük yeminlerden sonra, yeminin cevabı (yani asıl iddia) gelir:
(لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ – Lekad halaknâ-l insâne fî ahseni takvîm)
(ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ – Sümme radednâhu esfele sâfilîn)
Bu iki âyet, Kur’ân’daki en keskin belâgat zıtlıklarından (mukabele) birini ihtiva eder:
* Birinci Durum (Zirve): (أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ – Ahsen-i Takvîm)
* (لَقَدْ – Lekad): Yeminden sonra gelen bu (لَ) “Le” ve (قَدْ) “Kad”, en kuvvetli tekit (pekiştirme) edatlarıdır. “Hiç şüphe yok ki, muhakkak ve muhakkak…”
* (أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ): “En güzel biçim/kıvam/ölçü.” Bu sadece fizikî güzellik (dik duruş, simetri) değildir. (تَقْوِيمٍ) “Takvîm”, bir şeyi en ideal kıvamına, ölçüsüne ve nizamına getirmek demektir. İnsanın (Ahsen-i Takvîm) olması; akıl, idrak, irade, nutuk (konuşma), ilim kabiliyeti ve ruh gibi manevî cihazlarla donatılmasıdır. O, yaratılmışların en mükemmel numunesidir.
* İkinci Durum (Düşüş): (أَسْفَلَ سَافِلِينَ – Esfele Sâfilîn)
* (ثُمَّ رَدَدْنَاهُ – Sümme Radednâhu): “Sonra onu iade ettik, geri çevirdik.”
* (أَسْفَلَ سَافِلِينَ): “Aşağıların en aşağısı.”
* Belâgat Nüktesi: Bu iki âyet arasındaki zıtlık müthiştir. Allah, (Ahsen-i Takvîm) potansiyeliyle (Âlâ-yı İlliyyîn / en yüksek mertebeler) için yaratılan insanın, kendisine verilen bu cihazları (akıl, irade) yanlış kullanarak (Esfele Sâfilîn) mertebesine, yani hayvandan dahi aşağı bir duruma düşebileceğini (veya inkârı sebebiyle Cehennem’in en alt tabakasına atılacağını) beyan eder. Bu, potansiyelin zirvesinden, sefaletin dibine bir düşüştür.

C. İstisna ve Kurtuluş Reçetesi (Âyet 6)
Peki, bu (Esfele Sâfilîn) düşüşü kaçınılmaz bir kader midir? Hayır. 6. âyet hemen istisnayı (kurtuluş yolunu) beyan eder:
(إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ – İlla-lleżîne âmenû ve ‘amilu-s sâlihât)
“Ancak iman edip sâlih ameller işleyenler müstesna (onlar düşmezler).”
* Belâgat Nüktesi: Bu âyet, (Ahsen-i Takvîm) üzere kalmanın veya o mertebeye tekrar yükselmenin formülüdür. Bu formül iki kanatlıdır:
* (آمَنُوا – Âmenû): İman (Dahilî / İç bağ).
* (وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ – ‘Amilu-s Sâlihât): Sâlih amel (Zâhirî / Dış faaliyet).
Biri olmadan diğeri (Ahsen-i Takvîm) potansiyelini korumaya yetmez. İman, o yüksek kıvamın ruhudur; sâlih amel ise o ruhun bedenidir.
(فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ – Felehum ecrun ğayru memnûn)
“Onlar için kesintisiz bir ecir (mükâfat) vardır.”
* (غَيْرُ مَمْنُونٍ – Ğayru Memnûn): Bu kelime çok manidardır. İki temel manası vardır:
* Kesintiye uğramayan, ebedî.
* Başa kakılmayan (minnet edilmeyen), saf, lütufkâr bir ihsan.
Bu, (Esfele Sâfilîn) zilletine karşılık (Ahsen-i Takvîm) üzere kalanlara verilecek izzetli mükâfatı tasvir eder.

D. Hükmün Tasdiki (İstifhâm-ı İnkârî ve Takrîrî) (Âyet 7-8)
Sure, bu muazzam mantık silsilesinden sonra, inkârcıya yönelik iki sarsıcı soruyla biter:
* (فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ – Fe mâ yukezzibuke ba’du bi-d dîn)
“Artık bu (delillerden) sonra, sana Dîn’i (hesap gününü) ne yalanlatabilir?”
* Belâgat Nüktesi (İstifhâm-ı İnkârî): Bu, cevap bekleyen bir soru değil, azarlayan ve hayret ifade eden bir sorudur. “Allah’ın seni peygamberlerin tebliğ sahasında (âyet 1-3), en mükemmel kıvamda (âyet 4) yarattığını; iman etmezsen en aşağıya düşeceğini (âyet 5); iman ve amelle kurtuluşa ereceğini (âyet 6) gördükten sonra (بَعْدُ), hâlâ hangi akılla, hangi cüretle hesap gününü (Dîn) inkâr ediyorsun? Elinde hiçbir delil kalmadı!”
* (أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ – E leysa-llâhu bi Ahkemi-l Hâkimîn)
“Allah, hükmedenlerin en iyi hükmedeni (en hikmetlisi) değil midir?”
* Belâgat Nüktesi (İstifhâm-ı Takrîrî): Bu, muhatabı “Evet, öyledir!” (Belâ!) demeye mecbur bırakan bir onaylatma sorusudur.
* Hülâsa: İnsanı (Ahsen-i Takvîm) kıvamında hikmetle yaratan; (Esfele Sâfilîn) çukuruna düşenleri adaletle cezalandıran ve (iman edip sâlih amel işleyenleri) (Ecrun Ğayru Memnûn) ile mükâfatlandıran Allah, elbette Hâkimlerin En Hikmetlisi ve En Âdil Hüküm Verenidir. Surenin başı (hikmetli yaratılış) ile sonu (hikmetli hüküm) tam bir uyum içindedir.

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Yaratan Rabbinin adıyla oku!
> 2. O, insanı “alak”tan (aşılanmış bir yumurtadan) yarattı.
> 3. Oku! Rabbin, en büyük kerem sahibidir.
> 4. O, kalemle (yazmayı) öğretendir.
> 5. İnsana bilmediğini öğretmiştir.
> 6. Hayır! Gerçek şu ki, insan azar.
> 7. Kendini kendine yeterli gördüğü için.
> 8. Şüphesiz, dönüş ancak Rabbinedir.
> 9. Gördün mü, o engelleyeni?
> 10. Namaz kıldığı zaman, bir kulu (Peygamber’i).
> 11. Gördün mü? Ya o (namaz kılan) doğru yol üzerinde ise?
> 12. Veya (Allah’a karşı gelmekten) sakınmayı emrediyorsa?
> 13. Gördün mü? Ya o (engelleyen) yalanlıyor ve yüz çeviriyorsa?
> 14. O (adam), Allah’ın (her şeyi) gördüğünü bilmiyor mu?
> 15. Hayır! Eğer o, (bu yaptıklarından) vazgeçmezse, andolsun biz onu perçeminden,
> 16. O yalancı, günahkâr perçeminden yakalayıp (cehenneme) sürükleriz.
> 17. O, hemen gidip meclisini (kendi taraftarlarını) çağırsın.
> 18. Biz de zebânîleri çağıracağız.
> 19. Hayır! Sakın ona uyma; secde et ve (Rabbine) yaklaş.
> (Alak, 96/1-19)
>
2. Belâgat Tahlili: “Oku!” Emrinden “Yaklaş!” Gayesine
Surenin tahlilini üç bölümde yapabiliriz: 1) İlim ve Yaratılış (Vahyin Başlangıcı), 2) İnsanın Kibri (Sorunun Teşhisi), 3) Çatışma ve Çözüm (Hakkın Emri).

A. Birinci Bölüm: İlim, Yaratılış ve Kerem (Âyet 1-5)
Bu ilk beş âyet, İslâm medeniyetinin manifestosudur.
* (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ – İkra’ bismi Rabbike-lleżî halak)
* (اقْرَأْ – İkra’): “Oku!” Emrin kendisi bir mucizedir. Hitap, “ümmî” (okuma-yazma bilmeyen) bir Peygamberedir. Bu, meşhur manasıyla “bir metni okumak” değil; “kâinat kitabını oku”, “sana vahyedileni tilâvet et”, “Rabbinin adıyla idrak et” demektir.
* (بِاسْمِ رَبِّكَ): “Rabbinin adıyla…” Okuma (ilim) faaliyeti, bağımsız (seküler) bir faaliyet değildir. Allah’tan ayrı, O’na rağmen bir ilim peşinde koşmak değil, O’nun adıyla, O’nun izniyle, O’nun için yapılan bir faaliyettir.
* (الَّذِي خَلَقَ): “O Rab ki, Yaratandır.” Emrin (Oku!) delili hemen gelir. Neden O’nun adıyla okuyasın? Çünkü O yaratandır. Emri veren, varlığın sahibidir.
* (خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ – Halaka-l insâne min ‘alak)
* Belâgat Nüktesi (Mukabele/Zıtlık): Bu, surenin ilk harikasıdır. Allah, bir sonraki âyette ilimden, kalemden, keremden bahsedecektir. Fakat önce insanın aslını, o mükerrem varlığın en mütevazı başlangıcını (عَلَقٍ – ‘alak / kan pıhtısı, yapışkan embriyo) hatırlatır. Bu, insanı kibre düşmekten koruyan bir dipnottur.
* (اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ – İkra’ ve Rabbuke-l Ekrem)
* (اقْرَأْ – İkra’): Emir, tekit (pekiştirme) için tekrarlanır.
* (الْأَكْرَمُ – el-Ekrem): Rabbin “En Cömerttir”. Neden “el-Alîm” (En Bilen) veya “el-Kâdir” (En Kudretli) değil de “el-Ekrem” (En Cömert) sıfatı gelir? Cevabı sonraki âyetler verir:
* (الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ – Elleżî ‘alleme bi-l kalem)
(عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ – ‘Alleme-l insâne mâ lem ya’lem)
* Nükte: Allah’ın cömertliğinin (Kerem) en büyük tecellisi, O’nun öğretmesidir (‘Alleme). O, insanı (عَلَقٍ) ‘alak’ gibi cansız görünen bir pıhtıdan aldı; ona (الْقَلَمِ) ‘kalem’ (ve kalemle temsil edilen bütün ilimleri) öğretti ve onu “bilmezken” (mâ lem ya’lem) “bilir” hale getirdi.
* Belâgat Hülâsası: İlk beş âyet, insanın iki kutbunu gösterir: Biyolojik olarak en âciz başlangıç (‘alak) ve manevî olarak en yüksek potansiyel (bilgi/kalem). İnsanı “alak”tan “âlim”e yükselten tek şey, Rabbinin “Kerem” sıfatıyla ona “öğretmesidir”.

B. İkinci Bölüm: İnsanın Nankörlüğü ve Kibri (Âyet 6-8)
Allah insana bu kadar Kerem göstermişken, insan ne yapar? Cevap keskindir:
* كَلَّٓا اِنَّ الْاِنْسَانَ لَيَطْغٰىۙ- Kellâ inne-l insâne le yatğâ)
* (كَلَّا – Kellâ): “Hayır! (Öyle olmamalıydı ama…)” Bu, şiddetli bir reddiye ve zecr (azarlama) edatıdır.
* (لَيَطْغَى – Le yatğâ): “İnsan azar, tuğyan eder.”
* Belâgat Nüktesi (Teşhis): İnsanın temel problemini tek kelimeyle teşhis eder: Tuğyan (azgınlık). Peki, sebebi nedir?
* (أَن رَّآهُ اسْتَغْنَى – En ra’âhu-stağnâ)
* Mana: “Kendini müstağnî (ihtiyaçsız, kendi kendine yeterli) gördüğü için.”
* Nükte: İşte felaketin aslı budur. İlk bölümde insan, Allah’ın öğretmesiyle (Kerem) yükselmişti. Ama ne zaman ki insan, bu ilmi, serveti veya gücü kendinden bilir, aslını (‘alak) unutur ve kendini “müstağnî” (İng. self-sufficient) zannederse, işte o an azar (yatğâ). Bu, Firavun’un psikolojisidir.
* (إِنَّ إِلَى رَبِّكَ الرُّجْعَى – İnne ilâ Rabbike-r ruc’â)
* Nükte (Tedavi): “Müstağnî” (ihtiyaçsızlık) iddiasının tedavisi bu cümlededir. “Şüphesiz dönüş (Ruc’â) ancak Rabbinedir.” İnsan kendini ne kadar bağımsız zannederse zannetsin, dönüşü (Ruc’â) kaçınılmaz olarak, yaratıldığı ve ilim aldığı Rabbine’dir. Bu cümle, kibrin ve tuğyanın tüm dayanaklarını yıkar.

C. Üçüncü Bölüm: Çatışma ve Çözüm (Âyet 9-19)
Sure, ilk bölümde (Oku!) ilkeyi, ikinci bölümde (Tuğyan) problemi koydu. Üçüncü bölümde bu problemin (Tuğyan) o günkü somut misalini (Ebu Cehil) ve çözümünü (Secde) gösterir.
* (أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهَى… عَبْدًا إِذَا صَلَّى – Era’eyte-lleżî yenhâ… ‘Abden iżâ sallâ)
* Belâgat Nüktesi (Tezat): Çatışmanın tarafları mükemmel tasvir edilir. Bir tarafta azgınlaşan (yatğâ) ve engelleyen (yenhâ) bir zorba vardır. Diğer tarafta, Allah’a en yakın haliyle, “namaz kılan bir kul” (Abden izâ sallâ) vardır. Zorba, kulun kulluğundan rahatsızdır.
* (أَرَأَيْتَ – Gördün mü?): Bu soru kalıbı, muhatabın dikkatini bu çirkinliğe ve garipliğe çeker. “Böyle bir zulmü, böyle bir haddi aşmayı gördün mü? Hayret!” manasındadır.
* (أَلَمْ يَعْلَم بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى – E lem ya’lem bi enne-llâhe yerâ?)
* Nükte (Zirve): Bütün o (Gördün mü?) sorulardan sonra (Âyet 9, 11, 13) asıl soru gelir: “O (engelleyen), Allah’ın (her şeyi) gördüğünü bilmiyor mu?”
* Bu âyet, “Tuğyan”ın (Âyet 6) ve “Müstağnî” (Âyet 7) olmanın temelindeki cehaleti ortaya koyar. İnsan neden azar? Allah’ın gördüğünü bilmediği veya unuttuğu için. Bütün ahlâkın ve hesabın temeli bu tek soruda gizlidir.
* (لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ… نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ – Lenesfe’an bi-n nâsiye… Nâsiyetin kâżibetin hâtieh)
* (النَّاصِيَةِ – Nâsiye): Perçem, alnın ön kısmı. Arap kültüründe bu, kibrin, izzetin ve liderliğin sembolüdür.
* Belâgat Nüktesi (Mecâz): Allah Teâlâ, o kibrin sembolü olan “perçem”i, cezanın aleti yapar. “Biz onu perçeminden sürükleriz.” Daha da ötesi, perçemin sahibini değil, o perçemin kendisini “yalancı” ve “günahkâr” olarak damgalar. Bu, o kibirli insanın (Ebu Cehil) ve onun temsil ettiği kibrin tamamen değersizleştirilmesi, alçaltılmasıdır.
* (فَلْيَدْعُ نَادِيَهُ… سَنَدْعُ الزَّبَانِيَةَ – Felyed’u nâdiyeh… Sened’u-z zebâniyeh)
* Belâgat Nüktesi (Tehakküm ve Mukabele): “O, hemen gitsin meclisini/taraftarlarını (nâdiyeh) çağırsın.” Bu, aciz bırakan bir alay (tehakküm) ve meydan okumadır. “O, güvendiği dünyevî meclisine mi (Nâdî) güveniyor? Biz de Zebânîleri (Sened’u) çağıracağız.” İnsanın (beşerî) topluluğu ile Allah’ın (ilahî) askerleri mukayese edilerek, insanın topluluğu küçümsenir.
* (كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ – Kellâ lâ tutı’hu ves-cud vakterib)
* Belâgat Hülâsası (Çözüm): Sure biterken, başladığı yere döner. O (Ebu Cehil) neden azdı? Kendini “müstağnî” (ihtiyaçsız) gördüğü için (Âyet 7). O halde çözüm nedir?
* (كَلَّا لَا تُطِعْهُ): “Hayır! Sakın ona (o müstağniye) itaat etme!”
* (وَاسْجُدْ): “Ve secde et.” Secde, insanın “müstağnî” olmadığının, alnını (‘alâk’tan yaratıldığı hatırlatılarak) yere koyarak kulluğunu ikrar etme faaliyetidir. Tuğyanın tam zıddıdır.
* (وَاقْتَرِبْ): “Ve (Rabbine) yaklaş.”
* Nihâî Nükte: Sure (اقْرَأْ) “Oku” emriyle başladı, (وَاقْتَرِبْ) “Yaklaş” gayesiyle bitti. Demek ki, (اقْرَأْ) “Okumak”tan (ilimden) maksat; (اسْجُدْ) “Secde” etmek (amel ve ibadet) ve neticede Allah’a (اقْتَرِبْ) “Yaklaşmaktır” (marifet ve kurbiyet).

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Kadir Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Şüphesiz, biz onu (Kur’an’ı) Kadir gecesinde indirdik.
> 2. Kadir gecesinin ne olduğunu sen ne bileceksin!
> 3. Kadir gecesi bin aydan daha hayırlıdır.
> 4. Melekler ve Ruh (Cebrail) o gecede, Rablerinin izniyle her türlü iş için iner de iner.
> 5. O gece, tan yerinin ağarmasına kadar bir esenliktir.
> (Kadir, 97/1-5)
>
2. Belâgat Tahlili: Bir Gecenin Azametini Tasvir Sanatı
Surenin belâgatı, bir gecenin kıymetini, insan idrakinin sınırlarını zorlayarak ve kelime seçimleriyle bu kıymeti katman katman açarak gösterir.

A. Başlangıcın Azameti: (إِنَّا أَنزَلْنَاهُ)
(إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ – İnnâ enzelnâhu fî leyleti-l kadr)
* Belâgat Nüktesi 1 (Azamet Zamiri): Sure, “Ben indirdim” (İnnî) değil, “Muhakkak Biz indirdik” (إِنَّا – İnnâ) diye başlar. Bu, “Nûn-u Azamet” (Azamet Nûnu) veya “Cem’u’t-Ta’zîm” (Yüceltme Çoğulu) olarak bilinen belâgat kuralıdır. İndirilen şeyin (Kur’ân) ve indiriliş hâdisesinin büyüklüğünü, bizzat Mütekellim’in (Konuşanın, yani Allah’ın) kendi azametini ifade eden bu zamirle başlatması, hâdisenin ehemmiyetini derhal ilân eder.
* Belâgat Nüktesi 2 (Mübhem İsim): Âyet, “Muhakkak Biz Kur’ân’ı indirdik” demez; “Muhakkak Biz O’nu (هُ – hu) indirdik” der. İndirilen şeyin ismini (Kur’ân) zikretmez, bir zamirle (هُ) işaret eder. Buna “İbhâm li’t-Tafhîm” (Yüceltmek için müphem/belirsiz bırakma) denir. Manası şudur: “O”, muhatabın (Hz. Peygamber s.a.v. ve mü’minler) zihninde o kadar mâlum, o kadar büyük, o kadar şereflidir ki, isminin zikredilmesine dahi ihtiyaç yoktur. “O” denildiğinde, O’nun ne olduğu zaten bilinir.

B. İdrakin Aczini İfade: (وَمَا أَدْرَاكَ)
(وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ – Ve mâ edrâke mâ leylatu-l kadr)
* Belâgat Nüktesi (İstifhâm li’t-Tafhîm): Bu, Kur’ânî bir üslûptur. Allah Teâlâ, azametini insan idrakinin kavrayamayacağı bir şeyi tarif edeceği zaman, bu soru kalıbını (İstifhâm) kullanır: “Sana bildiren nedir?” veya “Sen ne bileceksin!”.
* Bu bir azarlama veya “bilmiyorsun” ithamı değil, aksine bir “Tehvîl ve Tafhîm” (Hâdisenin büyüklüğü karşısında muhatabı sarsma ve yüceltme) sanatıdır. Manası: “Ey Resûlüm (ve ey insan)! Bu gecenin hakikatini, senin idrak kabiliyetinle, beşerî ölçülerinle tam manasıyla kavraman mümkün değildir. O’nun kıymetini ancak Biz sana bildirebiliriz.”
* (لَيْلَةُ الْقَدْرِ) “Kadir Gecesi” isminin hemen tekrarlanması da bu yüceltmeyi pekiştirir.

C. Kıymetin Tasviri: (خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ)
(لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ – Leyletu-l kadri hayrun min elfi şehr)
* Bu âyet, bir önceki (وَمَا أَدْرَاكَ) sorusunun cevabıdır.
* Belâgat Nüktesi (Kesretten Kinaye): “Bin ay” (yaklaşık 83 küsur sene), matematiksel bir sınır değildir. Arap belâgatında “elf” (bin) kelimesi, çokluktan, sonsuzluktan, sayılamayacak derecede fazlalıktan kinaye olarak kullanılır.
* Mana şu değildir: “Bu gece tam olarak 1001 aydan hayırlı değildir.” Mana şudur: “Bu gece, içinde Kadir Gecesi olmayan binlerce aydan, yani tüm bir insan ömründen daha hayırlıdır.” Bu, o gecenin feyzinin, insanın 83 yıllık ibadetinden daha yoğun, daha bereketli olduğunu gösteren muazzam bir mukayesedir.

D. Fiil Seçimindeki Nüans: (تَنَزَّلُ)
(تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا… – Tenezzelu-l melâiketu ve-r Rûhu fîhâ…)
* Belâgat Nüktesi (Fiil Kalıbı): Surenin ilk âyetinde Kur’ân’ın inişi için (أَنزَلْنَاهُ – Enzelnâhu) fiili kullanıldı. Bu (if’âl) kalıbı, genellikle “bir defada, topluca indirmek” manasına gelir.
* Ancak 4. âyette meleklerin inişi için (تَنَزَّلُ – Tenezzelu) fiili kullanılır. Bu (tefa”ul) kalıbıdır. Bu kalıp, fiilin çoklukla, peyderpey, devamlılık ve kesret (bolluk) içinde yapıldığını ifade eder.
* Hülâsa: Kur’ân o gece (Levh-i Mahfuz’dan dünya semasına) bir defada inmiştir (Enzelnâ). Fakat melekler ve Ruh, o gece iner de iner, fevç fevç (grup grup), kesintisiz bir şekilde inmeye devam ederler (Tenezzelu). Bu kelime seçimi, gecenin bereketinin ve manevî trafiğinin yoğunluğunu tasvir eder.
* Nükte (Atf-ı Hâs alâ Âm): “Melekler” (الْمَلَائِكَةُ) dendikten sonra ayrıca “ve Ruh” (وَالرُّوحُ) denmesi, “hususî olanı umumî olana atfetmektir”. “Ruh”tan maksat Cebrail’dir (a.s.). Cebrail zaten meleklerin içindedir. Ancak o kadar şereflidir ki, Allah Teâlâ onun ismini ayrıca zikrederek (teşrîf ederek) o geceki faaliyetin merkezinde onun da olduğunu belirtir.

E. Gecenin Mahiyeti: (سَلَامٌ هِيَ)
(سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَjْرِ – Selâmun hiye hattâ matla’i-l fecr)
* Belâgat Nüktesi (Takdîm ve Te’hîr): Âyetin normal dizilimi (هِيَ سَلَامٌ) “O (gece) selâmetlidir” şeklinde olabilirdi. Fakat âyet (سَلَامٌ هِيَ) “Selâmettir o (gece)” şeklinde, haber (Selâmun) mübtedanın (Hiye) önüne geçirilerek (takdîm edilerek) gelmiştir.
* Bu takdîm (öne alma), belâgatta hasr (sınırlama) ve mübalağa ifade eder.
* Mana şudur: O gece, sadece “içinde selâmet bulunan” bir gece değildir. O gece, sanki baştan sona selâmetin ta kendisidir; selâmetten ibarettir. O geceye selâmetten başka bir sıfat yakışmaz. O, fecrin doğuşuna kadar mutlak bir esenliktir.
Hülâsa
Kadir Suresi; “Biz” (azamet), “O” (yüceltme), “Sen ne bilirsin!” (İdrakin aczi), “bin ay” (kıymetin sonsuzluğu), “iner de iner” (faaliyetin kesintisizliği) ve “Selâmettir O” (mahiyetin saflığı) gibi belâgat unsurlarını kullanarak, tek bir gecenin hakikatini beş âyette mucizevî bir şekilde tasvir eder.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Beyyine Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Ehl-i kitaptan ve müşriklerden inkârcılar, kendilerine apaçık bir delil (beyyine) gelinceye kadar (küfürden) ayrılacak değillerdi.
> 2. (Bu delil,) Allah’tan bir peygamberdir ki, tertemiz sahîfeler okur.
> 3. O sahîfelerde dosdoğru hükümler vardır.
> 4. Kendilerine kitap verilenler, ancak onlara apaçık delil geldikten sonra ayrılığa düştüler.
> 5. Halbuki onlara, ancak dini Allah’a has kılarak, hakka yönelen kimseler olarak O’na kulluk etmeleri, namazı kılmaları ve zekâtı vermeleri emredilmişti. İşte bu dosdoğru dindir.
> 6. Şüphesiz, Ehl-i kitaptan ve müşriklerden inkârcılar, içinde ebedî kalmak üzere cehennem ateşindedirler. İşte onlar, yaratılmışların en kötüsüdürler.
> 7. Şüphesiz, iman edip, sâlih ameller işleyenler var ya; işte onlar yaratılmışların en hayırlısıdırlar.
> 8. Rableri katında onların mükâfatı, içlerinden ırmaklar akan, içlerinde ebedî kalacakları Adn cennetleridir. Allah onlardan razı olmuştur, onlar da O’ndan razı olmuşlardır. İşte bu mükâfat, Rabbine derin saygı duyan (O’ndan korkan) kimse içindir.
> (Beyyine, 98/1-8)
>
2. Belâgat Tahlili: “Beyyine” (Delil) ve İki Zıt Akıbet
Surenin belâgatı, insanlığın “Beyyine” gelmeden önceki durumu ile geldikten sonraki ayrışmasını tahlil eder.

A. İsbatın (Beyyine) Lüzûmu: (مُنفَكِّينَ) Kelimesi (Âyet 1)
(لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا… مُنفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ)
“İnkârcılar, kendilerine ‘Beyyine’ (apaçık delil) gelinceye kadar (hallerinden) ayrılacak değillerdi.”
* Belâgat Nüktesi (Kelime Seçimi): Buradaki kilit ifade (مُنفَكِّينَ – Münfekkîn) kelimesidir. “İnfikkâk”, çözülmek, ayrılmak, kopmak, içinde bulunduğu durumdan vazgeçmek demektir.
* Mana: Âyet, insanlığın (hem Ehl-i Kitab’ın tahrif olmuş inançları hem de müşriklerin şirki) o dönemde manevî bir çıkmaza girdiğini, inançlarına yapışıp kaldıklarını tasvir eder. Onların, bu içine düştükleri batıl durumdan kendi kendilerine çözülüp ayrılmaları (münfekkîn olmaları) mümkün değildi.
* Hülâsa: Bu âyet, yeni bir ilahî müdahalenin, yani son Peygamber’in (s.a.v.) ve Kur’ân’ın (Beyyine) gelişinin bir lüks değil, bir zaruret olduğunu beyan eder. Dünya, bu “Beyyine” gelmeden o karanlıktan kopamazdı.

B. İsbatın (Beyyine) Mahiyeti: Delil Nedir? (Âyet 2-3)
Birinci âyet “Delil gelene kadar…” dedi. Muhatabın zihni “Peki, bu delil nedir?” sorusuna kilitlendi. Cevap hemen gelir:
(رَسُولٌ مِّنَ اللَّهِ يَتْلُو صُحُفًا مُّطَهَّرَةً… فِيهَا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ)
“(Bu delil,) Allah’tan bir peygamberdir ki, tertemiz sahîfeler okur. O sahîfelerde dosdoğru hükümler vardır.”
* Belâgat Nüktesi 1 (Delilin Tarifi): “Beyyine” (delil), soyut, cansız bir kitap değildir. Delil, iki parçalı küllî bir yapıdır:
* (رَسُولٌ مِّنَ اللَّهِ): “Allah’tan bir Elçi” (Hz. Muhammed s.a.v.). Delilin yaşayan, tebliğ eden, tatbik eden boyutu.
* (يَتْلُو صُحُفًا مُّطَهَّرَةً): “(O Elçi’nin) tilâvet ettiği tertemiz sahîfeler” (Kur’ân).
* Nükte (صُحُfًا مُّطَهَّرَةً – Suhufen Mutahhara): “Tertemiz sahîfeler.” Bu ifade, önceki vahiylerin (Ehl-i Kitab’ın elindekilerin) tahrifata (değişime) ve beşerî yorumlara (kirlenmeye) uğradığına işaret eder. Bu yeni “Beyyine” ise, her türlü tahrifattan ve batıldan arınmıştır (mutahhar).
* Nükte (كُتُبٌ قَيِّمَةٌ – Kütübün Kayyime): “Dosdoğru hükümler/yazılar.” (قَيِّمَة) “Kayyime” kelimesi; dosdoğru, sapasağlam, ebedî, kıymet hükmü taşıyan demektir. Bu da, Kur’ân’daki hükümlerin, bütün zamanların ve mekânların en doğru, en sağlam ve en kıymetli aslı olduğunu gösterir.

C. Paradoks: İsbattan (Beyyine) Sonra Ayrılık (Âyet 4)
Mantıken, “apaçık delil” (Beyyine) geldikten sonra ihtilafın bitmesi gerekir. Ancak âyet, tam tersi bir trajediyi haber verir:
(وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ)
“Kendilerine kitap verilenler, ancak onlara apaçık delil geldikten sonra ayrılığa düştüler.”
* Belâgat Nüktesi (Zıtlık): Bu, surenin en sarsıcı noktalarından biridir. Ehl-i Kitap (Yahudi ve Hristiyanlar), aslında “Beyyine” gelmeden önce tek bir inkârda birleşmişlerdi. Asıl büyük ayrılığa (teferruk) düşmeleri, delil geldikten sonra oldu.
* Mana: Bu, onların ayrılığının sebebinin bilgisizlik veya delil yetersizliği olmadığını gösterir. Tam aksine, ayrılıklarının sebebi; delil apaçık olduğu halde ona karşı gösterdikleri haset, kibir ve bağy (bile bile isyan) idi. Delil, onları saflaştırmış; kimin hakka, kimin batıla tâbi olacağını ortaya çıkarmıştır.

D. Dinin Aslı: (وَمَا أُمِرُوا إِلَّا…) (Âyet 5)
Peki, bu “Beyyine” onlardan çok mu zor bir şey istedi? Cevap:
(وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ)
* Belâgat Nüktesi 1 (Hasr – Sınırlama): (وَمَا أُمِرُوا إِلَّا) “Ve mâ umirû illâ…” (Onlara emredilmemişti… şundan başkası:) kalıbı, en kuvvetli sınırlama (hasr) edatıdır.
* Mana: Allah, onların tahrif ettikleri dindeki gibi karmaşık ruhbanlık, lüzumsuz teferruat veya şirk koşullarını emretmedi. Emir, son derece basitti.
* Belâgat Nüktesi 2 (Dinin Tarifi): Bu âyet, “Dînü’l-Kayyime”yi (Dosdoğru Din) tarif eder:
* İhlâs: (مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ) Dini sadece Allah’a has kılmak.
* Tevhid: (حُنَفَاءَ) “Hunefâ” (Hanifler olarak), yani bütün batıl inançlardan yüz çevirip sadece hakka (Tevhid’e) yönelerek.
* Amel: (وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ) İbadetin (Namaz) ve sosyal adaletin (Zekât) ikâmesi.
* Âyetin sonundaki (وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ) “İşte bu, dosdoğru dindir” cümlesi; 3. âyetteki (كُتُبٌ قَيِّمَةٌ) “dosdoğru hükümler” ile tam bir uyum sağlar. Yani, Kur’ân’daki “dosdoğru hükümler”, zaten Hz. Musa ve Hz. İsa’ya emredilen dinin “dosdoğru aslının” ta kendisidir.

E. Akıbet: (شَرُّ الْبَرِيَّةِ) ve (خَيْرُ الْبَرِيَّةِ) (Âyet 6-7)
Sure, “Beyyine”ye verilen cevaba göre insanlığın iki küllî tasnifini yaparak biter. Bu, Kur’ân’daki en keskin mukabele (karşılaştırma) sanatlarından biridir.
* 1. Zümre (İnkâr): (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا… أُولَئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ – …hum Şerru’l-beriyye)
* Mana: “Beyyine”yi (bu apaçık delili) reddedenler… “İşte onlar, yaratılmışların en kötüsüdürler.”
* (الْبَرِيَّةِ) “el-Beriyye”, yaratılmışlar, mahlûkat demektir. Apaçık aklı ve delili reddeden inkârcı, kendisine verilen (Ahsen-i Takvîm) potansiyelini reddettiği için, aklını kullanmayan hayvandan (Esfele Sâfilîn) daha aşağı, yani mahlûkatın en şerlisi olur.
* 2. Zümre (İman): (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ – …hum Hayru’l-beriyye)
* Mana: “Beyyine”yi kabul edip iman eden ve sâlih amel işleyenler… “İşte onlar, yaratılmışların en hayırlısıdırlar.”
* Nükte: Bu iki âyet (6 ve 7), insanlığın değerini belirleyen tek ölçünün, Allah’ın “Beyyine”sine (vahyine) verdiği cevap olduğunu netleştirir.

F. Mükâfatın Zirvesi: Rızâ (Âyet 8)
Sure, “Hayru’l-Beriyye”nin (en hayırlıların) mükâfatını tasvir ederken, maddî mükâfattan (Cennet) daha yüce bir manevî zirve ile biter:
(رَّضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ… ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ)
“Allah onlardan razı olmuştur, onlar da O’ndan razı olmuşlardır… İşte bu, Rabbine haşyet duyan (derin saygı ve korku besleyen) kimse içindir.”
* Belâgat Nüktesi (Rızâ Mukabelesi): Cennet hayatının zirvesi, nehirler veya köşkler değil, bu karşılıklı rızâ halidir. Kulun Rabbinden, Rabbin de kulundan razı olması. Bu, (Alak) suresindeki (وَاقْتَرِبْ) “Yaklaş!” emrinin, (Duhâ) suresindeki (فَتَرْضَى) “Razı olacaksın!” müjdesinin nihâî tecellisidir.
* Nükte (Şart): Bu zirveye ulaşmanın şartı nedir? (لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ) “Rabbine haşyet duyan.” (Haşyet), bilgiye dayalı, azametten kaynaklanan derin saygı ve korkudur. Bu, “Beyyine”yi (apaçık delili) idrak etmenin neticesidir.

Hülâsa
Beyyine Suresi, vahyin bir lüzum (zaruret) olduğunu (Munfakkîn), bu vahyin (Beyyine) hem yaşayan bir Elçi hem de tertemiz bir Kitap olduğunu (Mutahhara), bu delile rağmen ayrılığın sebebinin bilgisizlik değil kibir (Teferruk) olduğunu, dinin aslının ise çok basit (İhlâs ve Hanif) olduğunu ve nihayetinde insanın değerinin bu delile verdiği cevaba göre “Yaratılmışların En Kötüsü” veya “En Hayırlısı” olarak belirlendiğini ve en büyük mükâfatın “Karşılıklı Rızâ” olduğunu beyan eden belâgat harikası bir suredir.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Zilzâl Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Yeryüzü kendine has bir sarsıntıya uğratıldığı (sarsıldığı) zaman,
> 2. Ve yer, bütün ağırlıklarını dışarı çıkardığı zaman,
> 3. Ve insan, “Ne oluyor buna!” dediği zaman;
> 4. İşte o gün (yer) haberlerini söyler.
> 5. Çünkü Rabbin ona (öyle) vahyetmiştir.
> 6. O gün insanlar amellerinin kendilerine gösterilmesi için bölük bölük (kabirlerinden) çıkacaklardır.
> 7. Artık kim zerre ağırlığınca bir hayır işlerse, onun mükâfatını görecektir.
> 8. Kim de zerre ağırlığınca bir şer işlerse, onun cezasını görecektir.
> (Zilzâl, 99/1-8)
>
2. Belâgat Tahlili: Hâdisenin Dehşetinden Hesabın Dehşetine
Surenin belâgatı, muhatabı hâdisenin fizikî dehşetinden alıp (Âyet 1-3), bu dehşetin ilahî sebebini (Âyet 4-5) ve manevî neticesini (Âyet 6-8) adım adım gösterir.

A. Ses ve Mana Uyumu: (زُلْزِلَتِ… زِلْزَالَهَا)
(إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا – İżâ zulzileti-l ardu zilzâlehâ)
* Belâgat Nüktesi 1 (Fonetik/Ses): Surenin ismi olan (زِلْزَال) “Zilzâl” kelimesinin kendisi, “Lahn” (sesin manayı yansıtması) sanatının bir harikasıdır. (ز) “ze” ve (ل) “lâm” harflerinin tekrarı, sarsıntının ve titremenin sesini taklit eder (onomatopoeia). Kelimeyi telaffuz etmek dahi, bir sarsıntı hissi verir.
* Belâgat Nüktesi 2 (Mef’ûl-i Mutlak): Âyette “yer sarsıldığı zaman” denmez. Fiilin kendi mastarı (isim-fiil) (زِلْزَالَهَا) “zilzâlehâ” ile pekiştirilir. Bu, Arap belâgatında “Mef’ûl-i Mutlak”tır ve manayı en üst perdeye çıkarır.
* Nükte (İzafet): Sadece (زِلْزَالًا) “bir sarsıntıyla” demez, (زِلْزَالَهَا) “onun sarsıntısıyla” der. (هَا) “hâ” zamiri (onun) ile sarsıntıyı bizzat yeryüzüne izafe eder (bağlar).
* Hülâsa: Mana şudur: “Yeryüzü, ona has olan, ona vaadedilen, ondan başka hiçbir şeyin sarsılamayacağı o en büyük, en dehşetli, nihâî sarsıntıyla sarsıldığı zaman…” Bu, bilinen depremlerin ötesinde, mutlak bir sarsıntıdır.

B. Teşhîs (Kişileştirme) Sanatı: Konuşan Yeryüzü
Sure, yeryüzünü (Arz) cansız bir toprak parçası olarak değil, emir alan, içinde sır saklayan ve konuşan canlı bir şuur olarak tasvir eder.
* (وَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا – Ve ahreceti-l ardu eskâlehâ)
* (أَثْقَالَهَا – Eskâlehâ): “Ağırlıklarını…” Bu ağırlıklar nedir? Hem içindeki ölüler (cesetler), hem de yer altındaki hazinelerdir. Daha da önemlisi, yeryüzünün şahit olduğu sırlardır. Yeryüzü, binlerce yıldır içinde tuttuğu bu emanetleri, bu “ağırlıkları” dışarı fırlatır. Bu, bir doğum veya bir kusma (istifrağ) gibi dehşetli bir boşaltmadır.
* (وَقَالَ الْإِنسَانُ مَا لَهَا – Ve kâle-l insânu mâ lehâ)
* Nükte: Bu, insanın o andaki tam aczini ve dehşetini ifade eden en kısa ve en beliğ cümledir. İnsan, (الأَرْض) “el-Arz” (yani en güvendiği, üzerine basıp sâbit zannettiği zemin) ayaklarının altından kayınca, bütün ilmî açıklamaları, bütün felsefeleri unutur. Ağzından dökülen tek şey, saf dehşet ve hayrettir: (مَا لَهَا؟) “Buna ne oluyor?”
* (يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا – Yevme-iżin tuhaddisu ahbârahâ)
* Nükte (Teşhîs): İşte o gün, yeryüzü “haberlerini söyler.” O, artık pasif bir zemin değil, aktif bir şahittir. Üzerinde kimin ne hayır, ne şer işlediğini bir bir anlatır.
* Neden? Cevap hemen gelir: (بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا) “Çünkü Rabbin ona vahyetmiştir (emretmiştir).” Yerin bu itaati ve konuşması, kendi iradesiyle değil, kâinatın sahibinin ona (أَوْحَى) “Vahy”etmesi (emir vermesi) iledir.

C. Dağılışın Tasviri: (أَشْتَاتًا) Kelimesi
(يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ)
“O gün insanlar, amellerini görmek için (أَشْتَاتًا) bölük bölük çıkacaklardır.”
* Belâgat Nüktesi (Kelime Seçimi): (أَشْتَاتًا – Eştâten) kelimesi, suredeki en kilit kelimelerden biridir. (شَتَّى) “Şettâ” kökünden gelir; dağınık, parçalanmış, birbirine benzemeyen, farklı gruplar demektir.
* Mana: Mahşer günü insanlar, dünyadaki gibi tek bir millet (Türk, Arap vb.), tek bir aile veya tek bir sosyal sınıf olarak çıkmayacaklar. O gün bütün dünyevî aidiyetler parçalanmıştır. İnsanlar, amellerine göre yeniden gruplanmış halde, darmadağınık (eştâten) bir surette çıkarlar. İyiler bir grup, kötüler başka bir grup; münafıklar bir grup, sâlihler başka bir gruptur.
* Amaç: (لِّيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ) “Amellerinin kendilerine gösterilmesi için.” Amaç, hesabı görmek değil, bizzat ameli görmektir.

D. Mutlak Adalet: (مِثْقَالَ ذَرَّةٍ)
(فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ… وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ)
“Kim zerre ağırlığınca hayır işlerse onu görür… Kim zerre ağırlığınca şer işlerse onu görür.”
* Belâgat Nüktesi 1 (Mutlak Hassasiyet): (مِثْقَالَ ذَرَّةٍ) “Miskâle zerratin” (Zerre ağırlığı). “Zerre”, o günkü Arap toplumunun bildiği en küçük ağırlık birimidir (havada uçuşan toz tanesi, en küçük karınca, atom). Bu ifade, ilahî adaletin mutlak hassasiyetini gösterir. Hiçbir şey, en küçük bir toz tanesi kadar bile olsa, kaybolmaz.
* Belâgat Nüktesi 2 (Mukabele ve Paralelizm): Âyet 7 ve 8, yapısal olarak birbirinin tam simetriğidir. Bu kusursuz paralel yapı (Femen ya’mel… / Vemen ya’mel…) ve (hayran / şerran) zıtlığı, adaletin iki kefesini (hayır ve şer) mükemmel bir dengeyle sunar.
* Belâgat Nüktesi 3 (Fiil Seçimi): (يَرَهُ) “Yerehû” (Onu görür). Âyetler, “mükâfatını alır” veya “cezasını çeker” demez. Bizzat amelinin kendisini (onu) göreceğini söyler. Bu, amelin tecessüm etmesi (maddî bir şekil alması) demektir. Yaptığın o zerre hayır veya şer, o gün karşına maddî bir varlık olarak çıkacak ve sen “onu göreceksin”. Bu, inkârı imkânsız kılan bir şahitliktir.

Hülâsa
Zilzâl Suresi, (Zilzâl) kelimesinin sesiyle başlayan fizikî sarsıntıyı; yerin şahitlik etmesi (Tuhaddisu) ve insanların darmadağınık (Eştâten) fırlamasıyla manevî bir dehşete dönüştürür. Son olarak, “zerre” (ذَرَّةٍ) kelimesiyle, bu dehşetli günün mutlak adalet üzerine kurulu olduğunu ve hiçbir şeyin gözden kaçmayacağını (Yerehû) ilan eden muazzam bir belâgat metnidir.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Âdiyat Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Andolsun o harıl harıl koşanlara!
> 2. (Tırnaklarıyla) ateş çıkaranlara!
> 3. Sabah vakti akın edenlere!
> 4. Tozu dumana katanlara!
> 5. Derken bir topluluğun ortasına dalanlara!
> 6. Şüphesiz insan, Rabbine karşı çok nankördür.
> 7. Ve şüphesiz, kendisi de buna şahittir.
> 8. Ve şüphesiz o, mal sevgisine de çok düşkündür.
> 9. Bilmez mi o, kabirlerde bulunanların ‘deşilip dışarı atılacağı’ zamanı?
> 10. Ve göğüslerde olanların (sırların) derlenip-toplanacağı zamanı?
> 11. Şüphesiz Rableri o gün onlardan elbette haberdardır.
> (Âdiyat, 100/1-11)
>
2. Belâgat Tahlili: Atların Sadakatinden İnsanın Nankörlüğüne
Surenin belâgatı, müthiş bir zıtlık (mukabele) üzerine kuruludur. İlk beş âyetteki yeminler (Kasem), yeminin cevabı olan 6. âyetteki hükmün (insanın nankörlüğü) delilini hazırlar.

A. Yemin (Kasem) Bölümü: Canlı Tasvir Sanatı (Âyet 1-5)
Bu bölüm, Kur’ân’ın en canlı tasvirlerinden biridir. Allah Teâlâ, mücahidlerin atlarına (veya tefsirlerdeki diğer bir görüşe göre Hac kervanlarındaki develere) yemin ederken, muhatabı olayın içine çeken bir “ses” ve “görüntü” silsilesi kullanır:
* (وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا – Ve’l-‘âdiyâti dabhâ)
* (ضَبْحًا – Dabhâ): Bu kelime, surenin belâgat anahtarıdır. “Harıl harıl koşmak”tan öte, atların koşarken göğüslerinden çıkardıkları soluma sesini (hırıltı, nefes nefese kalma) tasvir eden ses taklidi (onomatopoeia) bir kelimedir. Allah Teâlâ, yemine bir ses ile başlayarak, muhatabın kulağını o savaş meydanına odaklar.
* (فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا – Fe’l-mûriyâti kadhâ)
* (فَ – Fe): Bu harf, “tertip ve ta’kîb” bildirir. Yani, hemen ardından manası verir.
* (قَدْحًا – Kadhâ): Çakmak, kıvılcım çıkarmak. O soluma sesinin hemen ardından, atların nallarının (veya taşlı arazide ayaklarının) yere vurmasıyla çıkan kıvılcımların görüntüsü gelir. Belâgat, sesten (dabhâ) görüntüye (kadhâ) intikal etmiştir.
* (فَالْمُغِيرَاتِ صُبْحًا – Fe’l-muğîrâti subhâ)
* (فَ – Fe): Hız devam eder, hemen ardından…
* (صُبْحًا – Subhâ): “Sabah vakti.” O ses ve kıvılcımlar gecedir (karanlıkta belli olur). Baskın (İğâre) ise sabah vakti yapılır. O atlar bütün gece koşmuşlar, sabaha karşı düşmana akın etmişlerdir. Sahnenin zamanı ve faaliyeti (eylemi) netleşir.
* (فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا – Fe eserne bihî nak’â)
* (فَ – Fe): Hemen ardından…
* (نَقْعًا – Nak’â): “Toz, duman.” O hızlı akın neticesinde tozu dumana katarlar. Sahne, ses, kıvılcım ve tozdumanla tam bir kaos ve hareket tasvirine dönüşür.
* (فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا – Fe vesatne bihî cem’â)
* (فَ – Fe): Ve nihayet…
* (وَسَطْنَ – Vesatne): “Ortaladılar, tam ortasına daldılar.”
* (جَمْعًا – Cem’â): “Bir topluluk.”
* Belâgat Nüktesi (Tedrîc/Zirve): Yeminler, sesten (dabhâ) başlayıp, düşman topluluğunun tam ortasına (vesatne) dalışla zirveye ulaşır. Bu 5 âyet, sahibinin (veya Rabbinin emriyle cihad eden mücahidin) uğruna canını tehlikeye atan, soluğu kesilen, gece gündüz koşan atların muazzam itaatini, fedakârlığını ve sadakatini tasvir eder.

B. Yeminin Cevabı (Cevâbü’l-Kasem): İnsanın Hâli (Âyet 6-8)
Bu kadar ulvî bir sadakat tablosundan sonra, Allah Teâlâ bu yeminin cevabını, yani asıl davasını (iddiasını) beyan eder. Bu cevap, ilk bölümle tam bir zıtlık teşkil eder:
(إِنَّ الْإِNSَانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ – İnne’l-insâne li-Rabbihî le-kenûd)
* Belâgat Nüktesi (Mukabele/Zıtlık): “Atlar”, sahiplerine bu kadar sadık ve fedakârken… “İnsan”, kendisini yaratan ve sayısız nimet veren Rabbine karşı (لَكَنُودٌ) “çok nankördür.”
* Kelime Seçimi (كَنُودٌ – Kenûd): Bu, surenin merkez kelimesidir. “Kenûd”, basit bir nankörlük değildir. Bu, nimeti inkâr eden, sürekli şikâyet eden, iyilikleri unutup kötülükleri sayan demektir. Arapçada (أَرْضٌ كَنُودٌ) “kenûd arazi”, üzerine yağmur yağmasına rağmen hiçbir bitki bitirmeyen çorak toprak demektir. İnsan da, üzerine yağan ilahî nimetlere rağmen şükür, ibadet, hayır bitirmeyen çorak bir toprak gibi nankördür.
* Tekit (Pekiştirme): Cümle, (إِنَّ) “İnne” ve (لَ) “Le” (Le-kenûd) olmak üzere iki adet kuvvetli pekiştirme edatıyla başlar. Bu, “insanın nankör olduğundan hiç şüphe yoktur” manasını verir.
(وَإِنَّهُ عَلَى ذَلِكَ لَشَهِيدٌ – Ve innehu ‘alâ zâlike le-şehîd)
“Ve şüphesiz, kendisi de buna şahittir.”
* Nükte: Bu nankörlüğün (Kenûd) delili, insanın kendi vicdanıdır (vicdanî şahitlik).
(وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ – Ve innehu li-hubbi’l-hayri le-şedîd)
“Ve şüphesiz o, mal sevgisine de çok düşkündür.”
* Belâgat Nüktesi (Sebebin İzahı): Peki, insan neden bu kadar nankördür (Kenûd)? Çünkü (لِحُبِّ الْخَيْرِ) “mal sevgisine” (burada “Hayr” kelimesi mal, servet manasında kullanılmıştır) karşı (لَشَدِيدٌ) “çok şiddetli” bir tutkusu vardır.
* Zıtlık 2: İnsan, Rabbine (verene) karşı nankör (Kenûd), mala (verilene) karşı şiddetle tutkun (Şedîd). Bu iki kelime (Kenûd/Şedîd), insanın içindeki çarpıklığı ortaya koyar.

C. Tehdit ve Netice (Hesap Günü) (Âyet 9-11)
Sure, bu nankörlüğü ve mal hırsını (Kenûd ve Şedîd) tedavi edecek tek ilacı, yani âhiret hesabını hatırlatarak biter:
(أَفَلَا يَعْلَمُ…؟ – E fe lâ ya’lemu…?)
“Bilmez mi o…?”
* Nükte (İstifhâm-ı Tehdîd): Bu, cevap bekleyen bir soru değil, (Zilzâl Suresi’ndeki gibi) tehdit, azarlama ve hayret ifade eden bir sorudur. “Bütün bunları yaparken, o dehşetli günü bilmez mi?”
(إِذَا بُعْثِرَ مَا فِي الْقُبُورِ – İżâ bu’sira mâ fi’l-kubûr)
“Kabirlerde bulunanların ‘deşilip dışarı atılacağı’ (zamanı).”
* (بُعْثِرَ – Bu’sira): Bu kelime çok güçlüdür. Sadece “çıkarılmak” değil, altüst edilmek, deşilmek, içinin dışına çıkarılması demektir. Kabirlerin içindekileri fırlatmasıdır.
(وَحُصِّلَ مَا فِي الصُّدُورِ – Ve hussile mâ fi’s-sudûr)
“Ve göğüslerde olanların (sırların) derlenip-toplanacağı (zamanı).”
* Belâgat Nüktesi (Mukabele): 9. âyet dışarıyı (kabirler), 10. âyet içeriyi (sudûr/göğüsler) anlatır. Kabirler deşilecek (Bu’sira), göğüslerdeki gizli niyetler, sırlar ve o “mal sevgisi” (hubbi’l-hayr) ortaya çıkarılacak/tasnif edilecek (Hussile).
(إِنَّ رَبَّهُم بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَّخَبِيرٌ – İnne Rabbehum bihim yevmeizin le-Habîr)
“Şüphesiz Rableri o gün onlardan elbette haberdardır.”
* Belâgat Hülâsası: Sure, (إِنَّ) “İnne” ve (لَّ) “Le” (Le-Habîr) ile, 6. âyettekine benzer kuvvetli bir tekit ile biter.
* Kelime Seçimi (خَبِيرٌ – Habîr): Allah (Âlim) değil, (Habîr) olduğunu söyler. “Habîr”, bir şeyin zâhirini (dışını) bilen (Âlim) değil, bâtınını (içini), en gizli sırlarını, en ince teferruatını bilen demektir.
* Mana: O gün Rableri, onların (Bihim) o gizledikleri nankörlüğün (Kenûd) ve mal hırsının (Şedîd) iç yüzünü, en ince ayrıntısıyla (Habîr) bilecektir.

Hülâsa
Âdiyat Suresi, atların sesiyle (Dabhâ) başlayan, kıvılcımıyla (Kadhâ) devam eden, tozuyla (Nak’â) ve merkeze dalışıyla (Vesatne) zirveye ulaşan bir sadakat tablosu çizer. Bu tablonun tam zıddına, insanın nankörlüğünü (Kenûd), mal hırsını (Şedîd) koyar. Tedavi olarak da, kabirlerin deşileceği (Bu’sira), sırların derleneceği (Hussile) ve Allah’ın her şeyin iç yüzünü bileceği (Habîr) o dehşetli günü hatırlatır.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Kâria Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Yürekleri hoplatan (kapıları çalan) o felâket!
> 2. Nedir o yürekleri hoplatan (kapıları çalan) felâket?
> 3. Yürekleri hoplatan (kapıları çalan) o felâketin ne olduğunu sen ne bileceksin!
> 4. O gün insanlar, etrafa saçılmış pervâneler gibi olacaklar.
> 5. Dağlar da atılmış renkli yünler gibi olacak.
> 6. O gün kimin (sevap) tartıları ağır gelirse,
> 7. İşte o, hoşnut edici bir hayat içinde olur.
> 8. Kimin de (sevap) tartıları hafif gelirse,
> 9. İşte onun anası (varacağı yer) Hâviye’dir.
> 10. Hâviye’nin ne olduğunu sen ne bileceksin!
> 11. O, kızgın bir ateştir.
> (Kâria, 101/1-11)
>
2. Belâgat Tahlili: Sarsıcı Sesten (Kâria) Korkunç Sığınağa (Hâviye)
Surenin belâgatı, o günün isminden başlayarak, o günde varlıkların nasıl değersizleştiğini gösterir ve neticeyi iki zıt akıbetle bağlar.

A. Dehşetin İsmi ve Ahengi: (الْقَارِعَةُ)
(الْقَارِعَةُ… مَا الْقَارِعَةُ… وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْقَارِعَةُ)
* Belâgat Nüktesi 1 (Kelime Seçimi): Surenin ismi olan (الْقَارِعَةُ – el-Kâria), o günün ismidir. (قَرَعَ) “Kara’a” fiili, sertçe vurmak, şiddetle çarpmak, kapıyı şiddetle çalmak, çekiçle vurmak demektir.
* Mana: Kıyamet (Kâria), sadece bir olay değil, kalplere ve kulaklara şiddetle vuran, insanı ani bir şokla sersemleten, dehşetli bir çarpma hadisesidir. Kelimenin (ق) “Kâf” ve (ر) “Râ” harflerinin ihtiva ettiği ses (fonetik) dahi bu vuruş ve çarpma sertliğini yansıtır.
* Belâgat Nüktesi 2 (Tekrar ve Tafhîm): (Kadir) suresinde gördüğümüz (وَمَا أَدْرَاكَ) “Sana ne bildirdi?” üslûbu burada da kullanılır (İstifhâm li’t-Tafhîm).
* (الْقَارِعَةُ) – “O dehşetli çarpma!” (Haber verilir).
* (مَا الْقَارِعَةُ) – “Nedir o çarpma?” (Muhatabın dikkati çekilir).
* (وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْقَارِعَةُ) – “Sen o çarpmanın (dehşetinin) ne olduğunu idrak edemezsin!” (Hâdisenin azameti ve insan aklının aczi vurgulanır).
Bu üçlü silsile, manayı kademeli olarak yüceltir ve muhatabı dehşete hazırlar.

B. Teşbih Sanatı: Değerlerin Altüst Oluşu (Âyet 4-5)
O “Kâria” vurduğu an ne olacak? Sure, kâinattaki iki zıt varlığın (en hareketli/zayıf insan ve en sâbit/güçlü dağ) nasıl değersizleştiğini iki parlak teşbih (benzetme) ile tasvir eder:
* (يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ – Yekûnu-n nâsu ke’l-ferâşi’l-mebsûs)
* Teşbih (Benzetme): İnsanlar, (كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ) “etrafa saçılmış pervâneler (kelebekler)” gibi olacaklar.
* Belâgat Nüktesi: Bu teşbih harikadır. Pervâne (kelebek), zayıflığın, kaotik hareketin, yönsüzlüğün ve şuursuzca kendini ateşe atmanın sembolüdür. (الْمَبْثُوثِ) “Mebsûs” kelimesi ise darmadağınık saçılmış demektir. O gün, yeryüzünün efendisi zannedilen insan, (Zilzâl Suresi’ndeki gibi ‘eştâten’ – gruplar halinde değil) burada daha da beter bir halde, çaresiz, yönsüz, zayıf ve şuursuz bir kelebek sürüsü gibi kaosa sürüklenecektir.
* (وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنفُوشِ – Ve tekûnu-l cibâlu ke’l-‘ihni’l-menfûş)
* Teşbih (Benzetme): Dağlar, (كَالْعِهْنِ الْمَنفُوشِ) “atılmış (didilmiş) renkli yünler” gibi olacaklar.
* Belâgat Nüktesi: Bu, bir önceki âyetle müthiş bir zıtlık oluşturur. İnsan zayıflığın sembolü (kelebek) gibi olurken; sabitliğin, ağırlığın ve gücün sembolü olan dağlar (الجِبَال), (الْعِهْنِ) “el-‘İhn” (renkli, boyalı yün) gibi olur. (الْمَنفُوشِ) “Menfûş” ise, didiklenmiş, kabartılmış, havada uçuşan yün demektir.
* Hülâsa: O “Kâria” vurduğunda, en güçlü ve ağır olan (dağlar), en hafif ve değersiz şeye (uçuşan yün tiftiği) dönüşür.

C. Akıbet: İki Zıt Sonuç (Âyet 6-11)
Kâinattaki bu fizikî altüst oluştan sonra, manevî altüst oluş, yani hesap başlar. Belâgat, burada keskin bir mukabele (karşılaştırma) sanatına döner:
* Ağır Gelen (Sevâp): (فَأَمَّا مَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ) “Kimin tartıları ağır (sakîl) gelirse…”
* Netice: (فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَّاضِيَةٍ) “O, hoşnut edici (râdiye) bir hayat içindedir.”
* Nükte: “Hoşnut olduğu” bir hayat değil, (رَّاضِيَةٍ) “Râdiye” yani hayatın/yaşayışın bizzat kendisinin razı ve hoşnut olduğu bir mükemmellik seviyesi.
* Hafif Gelen (Günah): (وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ) “Kimin tartıları hafif (haffet) gelirse…”
* Netice: (فَأُمُّهُ هَاوِيَةٌ) “Onun anası (sığınağı) Hâviye’dir.”

D. Belâgatin Zirvesi: (فَأُمُّهُ هَاوِيَةٌ)
Bu âyet (Âyet 9), Kur’ân’daki en dehşet verici belâgat tasvirlerinden biridir.
* (أُمُّهُ – Ummuhu): “Onun anası…” (أُمّ) “Umm” (ana), bir insanın sığınağı, korunağı, şefkat bulduğu, ait olduğu, zor anında döndüğü yerdir.
* (هَاوِيَةٌ – Hâviye): Cehennemin isimlerindendir. (هَوَى) “Hevâ” kökünden gelir; uçurum, derin çukur, düşülen yer, dipsiz kuyu demektir.
* Belâgat Nüktesi (İstiare/Teşbih-i Belîğ): Âyet, o gün tartısı hafif gelenin tek sığınağının, tek barınağının, tek “ana kucağının” o dipsiz uçurum (Hâviye) olduğunu söyler. Bu, sığınak (Umm) ile yok oluşun (Hâviye) birleştirildiği korkunç bir tasvirdir. O, ateşten başka sığınacak bir “ana” bulamayacaktır.
* (وَمَا أَدْرَاكَ مَا هِيَهْ – Ve mâ edrâke mâ hiyeh?)
Soru kalıbı (İstifhâm li’t-Tafhîm) burada bir kez daha, bu sefer “Hâviye” için kullanılır. “Sen o (hiyeh) nedir bilemezsin!”
* (نَارٌ حَامِيَةٌ – Nârun hâmiyeh)
Cevap gelir: “Kızgın (Hâmiye) bir ateştir.” (نَارٌ) “Nâr” kelimesinin nekre (belirsiz) gelmesi, “Bildiğiniz gibi bir ateş değil, azameti ve dehşeti kavranamaz bir ateş” manasını pekiştirir.

Hülâsa
Kâria Suresi, kulakları ve kalpleri çarpan (Kâria) bir sesle başlar. O sarsıntıda insanın kelebek (Ferâş), dağların yün (‘İhn) gibi değersizleştiğini tasvir eder. Sonunda, tartıları ağır gelenlerin razı (Râdiye) bir hayata; hafif gelenlerin ise sığınacakları tek ananın (Umm) o dipsiz uçurum (Hâviye) olduğunu ilan ederek, muhatabın zihnini dehşet içinde bir neticeyle baş başa bırakır.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Tekâsür Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Çoklukla övünmek sizi, oyalayıp-kendinizden geçirdi.
> 2. O kadar ki (bu gaflet içinde) kabirleri ziyaret ettiniz.
> 3. Hayır! Yakında bileceksiniz!
> 4. Hayır! Hayır! Elbette yakında bileceksiniz!
> 5. Hayır! Eğer kesin bir bilgi ile bilmiş olsaydınız (böyle yapmazdınız).
> 6. Andolsun, o cehennemi mutlaka göreceksiniz.
> 7. Yine andolsun, onu gözünüzle (bizzat) kesin olarak göreceksiniz.
> 8. Sonra o gün, andolsun, (size verilen) her nimetten sorguya çekileceksiniz.
> (Tekâsür, 102/1-8)
>
2. Belâgat Tahlili: Gafletten Yüzleşmeye Kademeli İkaz
Surenin belâgatı, insanı gaflet uykusundan (Âyet 1-2) sarsarak (Âyet 3-4), yakînî (kesin) bir bilgiye (Âyet 5), oradan yakînî bir görüşe (Âyet 6-7) ve nihayet kaçınılmaz bir hesaba (Âyet 8) doğru adım adım taşır.

A. Gafletin Teşhisi: (أَلْهَاكُمُ) ve (التَّكَاثُرُ)
(أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ – Elhâkumu-t tekâsur)
“Çoklukla övünmek sizi oyaladı.”
* Belâgat Nüktesi 1 (Kelime Seçimi): (أَلْهَاكُمُ – Elhâkum) fiili, surenin temelini oluşturur. (لَهْو) “Lehv”, basit bir meşguliyet değildir. Bir kimseyi asıl ve mühim gayesinden alıkoyan, onu oyalayan, unutturan, gaflete düşüren faydasız bir meşguliyettir.
* Nükte 2 (Kelime Seçimi): (التَّكَاثُرُ – Et-Tekâsur) kelimesi, (كَثُرَ) “kesura” (çok olmak) kökündendir. (تَفَاعُل) “Tefâ’ul” kalıbı, bu fiili müşterek (karşılıklı) ve gayretkeşlik içinde yapar.
* Hülâsa: Mana şu olur: “Ey insanlar! Sizi (Allah’a kulluk, âhiret hazırlığı gibi) asıl gayenizden alıkoyan şey, mal, evlat, makam, kabile çokluğuyla birbirinize karşı övünme yarışınız oldu.” Bu iki kelime, modern dünyanın “tüketim”, “rekabet” ve “daha fazlasına sahip olma” yarışının bin dört yüz sene önceki mükemmel tasviridir.

B. Gafletin Sınırı: (زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ)
(حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ – Hattâ zurtumu-l mekâbir)
“O kadar ki kabirleri ziyaret ettiniz.”
* Belâgat Nüktesi (İstiare/Mecâz): Bu âyet, belâgatın zirvelerindendir. Âyet, (حَتَّى مِتُّمْ) “Hattâ mittum” (Ölünceye kadar) demez. (زُرْتُمُ) “Zurtum” (Ziyaret ettiniz) der.
* Mana 1 (Zâhirî): “Oyalama” o kadar ileri gitti ki, kabirlerinize girinceye, yani ölünceye kadar devam etti.
* Mana 2 (Bâtınî/Belâgî): (زِيَارَة) “Ziyaret”, geçici bir eylemdir. Ziyaretçi, ziyaret ettiği yerde ebedî kalmaz, oradan ayrılıp asıl yurduna döner. Allah Teâlâ, “ölüm” hadisesini ve “kabir” hayatını bir ziyaret olarak isimlendirerek, kabrin son durak olmadığını, onun sadece âhiret yurduna geçişte geçici bir bekleme yeri olduğunu en beliğ şekilde ifade eder.
* Ironi: Onlar dünyada (Tekâsür) çoklukla övünüyorlardı; şimdi ise kabirde teklik içinde (ziyaretçi) oldular.

C. Kademeli Tehdit: (كَلَّا سَوْفَ… ثُمَّ كَلَّا سَوْفَ…)
Bu iki âyet (3-4), gaflet uykusuna (Elhâkum) karşı ilk tokat gibidir.
(كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ – Kellâ sevfe ta’lemûn)
(ثُمَّ كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ – Sümme kellâ sevfe ta’lemûn)
* Belâgat Nüktesi 1 (Reddiye): (كَلَّا – Kellâ) “Hayır! (Sandığınız gibi değil!)” Bu, onların gaflet içindeki hayat felsefelerini (Tekâsür) kökten reddeden, kesin ve sert bir uyarıdır (zecr).
* Nükte 2 (Tekrar ve Kademeleşme): (سَوْفَ تَعْلَمُونَ) “Yakında bileceksiniz!” ifadesinin tekrarı, basit bir pekiştirme değildir.
* Birincisi (sevfe ta’lemûn), ölüm anında (ziyaret başladığında) bileceklerini ifade eder.
* İkincisi (Sümme… sevfe ta’lemûn), “Sümme” (Sonra) edatıyla, daha sonra, yani kabirde ve mahşerde bileceklerini ifade eder.
* Bu tekrar, tehdidin ciddiyetini ve azabın kademeli olarak yaklaşmakta olduğunu gösterir.

D. Yüzleşmenin Seviyeleri: İlim’den Görmeye
(كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ – Kellâ lev ta’lemûne ‘ilme-l yakîn)
“Hayır! Eğer ‘İlme’l-Yakîn’ (kesin bir bilgi) ile bilmiş olsaydınız (böyle yapmazdınız).”
* Nükte: Bu âyet, (Tekâsür) gafletinin sebebini açıklar: Kesin bilginin (İlme’l-Yakîn) yokluğu. Eğer onlar, âhireti kitaplardan veya peygamberden duyarak (İlme’l-Yakîn) seviyesinde dahi bilselerdi, o oyalanmaya (Elhâkum) düşmezlerdi.
(لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ – Le teravunne-l cahîm)
(ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ – Sümme le teravunnehâ ‘ayne-l yakîn)
* Belâgat Nüktesi (Kasem/Yemin): Bu iki âyetteki (لَ…نَّ) “Le…nne” (Le-teravunne) kalıbı, Arapçadaki en kuvvetli yemin formudur (Kasem-i Mukadder). “Andolsun ki, muhakkak ve muhakkak göreceksiniz!”
* Nükte 2 (Yakînin Kademeleri): Sure, şimdi bilmekten (İlme’l-Yakîn) görmeye geçer:
* (لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ): “Cehennemi (uzaktan) göreceksiniz.” Bu, mahşer meydanında herkesin göreceği ilk bakıştır.
* (ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ): “Sonra onu ‘Ayne’l-Yakîn’ (gözün bizzat görmesiyle elde edilen kesinlik) ile göreceksiniz.” Bu, artık inkârı mümkün olmayan, bizzat içine girildiğinde veya kenarına gelindiğinde hasıl olan görerek bilme seviyesidir.
* (Tekâsür) gafleti, bilgisizlikten (İlme’l-Yakîn yokluğu) kaynaklanıyordu; akıbeti ise bizzat görmek (Ayne’l-Yakîn) oldu.

E. Nihâî Hesap: (ثُمَّ لَتُسْـَٔلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّع۪يمِ – Sümme le tus’elunne yevmeizin ‘ani-n na’îm)
* Belâgat Nüktesi (Kasem): Sure, (لَتُسْـَٔلُنَّ) “Le-tus’elunne” ifadesiyle bir en kuvvetli yemin ile daha biter. “Andolsun ki, muhakkak ve muhakkak sorguya çekileceksiniz!”
* Nükte (Mukabele/Ironi): Surenin başındaki (التَّكَاثُرُ) “Et-Tekâsur” (Çoklukla övünme), surenin sonunda (النَّعِيمِ) “En-Na’îm” (Nimet) olarak karşımıza çıkar.
* Mana: Sizi oyalayan (Elhâkum) o çokluk yarışı (Tekâsür) vardı ya… İşte o yarışta elde ettiğiniz her bir nimetten (Na’îm) —sağlıktan, zamandan, maldan, içtiğiniz soğuk sudan— hesaba çekileceksiniz.
* Hülâsa: İnsanın gafletinin sebebi (dünyevî nimet çokluğu), âhirette hesabının sebebi olacaktır. Bu, surenin başı ile sonu arasındaki müthiş bir belâgat bağıdır.

Hülâsa
Tekâsür Suresi, insanı (Elhâkum) “oyalayan” ve çoklukla övünme (Tekâsür) hastalığını teşhis ederek başlar. Bu gafletin ölüme kadar (Zurtum) sürdüğünü belirtir. (Kellâ) diyerek bu gafleti reddeder. (Sevfe ta’lemûn) ile tehdit eder. Sonra (İlme’l-Yakîn) seviyesinden (Ayne’l-Yakîn) seviyesine, yani bilmekten görmeye geçirir. Ve son olarak, övündükleri o her nimetten (Na’îm) mutlak surette (Le-tus’elunne) hesaba çekileceklerini ilan ederek gaflet perdesini tamamen yırtar.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Asr Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Asra yemin olsun ki,
> 2. İnsan gerçekten ziyandadır.
> 3. Ancak iman edip sâlih ameller işleyenler, birbirlerine hakkı tavsiye edenler ve birbirlerine sabrı tavsiye edenler başka.
> (Asr, 103/1-3)
>
2. Belâgat Tahlili: Hüsranın Evrenselliği ve Kurtuluşun Dört Şartı
Surenin belâgatı, muazzam bir yemini (Kasem), en keskin hükmü (Cevâbü’l-Kasem) ve bu hükümden kurtulmanın yegâne yolunu (İstisna) üç kısa âyete sığdırmasında yatar.

A. Yeminin (Kasem) Belâgatı: (وَالْعَصْرِ)
(وَالْعَصْرِ – Ve’l-‘Asr)
“Asra yemin olsun ki,”
* Belâgat Nüktesi (Kelime Seçimi): Allah Teâlâ neden (الْعَصْرِ) “Asr”a yemin etmiştir? Bu kelime, çok katmanlı bir manaya sahiptir:
* Mutlak Zaman: En yaygın manasıyla zaman, çağ, devir. İnsanlığın bütün tarihini ifade eder.
* İkindi Vakti: Günün sonu, güneşin batmaya yaklaştığı, günlük faaliyetlerin sonunun geldiği vakit.
* Sıkmak/Öz (Asıl): (عَصَرَ) “Asara” fiili, sıkıp suyunu çıkarmak demektir (Meyve suyu için ‘asîr’ denir).
* Belâgat Hülâsası: Allah Teâlâ, bu yeminle sanki şöyle buyurmaktadır:
* “Ey insan! Senin bütün hayatının, kârının ve zararının (ziyanının) içinde cereyan ettiği Zaman’a (Tarih’e) yemin ederim ki…”
* “Ey insan! Ömrünün sonunun yaklaştığı ikindi vaktine (günün sonuna) yemin ederim ki (vaktin daralıyor) …”
* “İnsanların iyisinin kötüsünün, adeta sıkılıp özünün (aslının) ortaya çıkarıldığı o imtihan zamanına yemin ederim ki…”
Bütün bu manalar, hemen sonra gelecek olan dehşetli hükmün (ziyan) şahidi ve zeminidir. Zaman, insanlığın hüsranına şahitlik etmektedir.

B. Yeminin Cevabı (Hüküm)اِنَّ الْاِنْسَانَ لَف۪ي خُسْرٍۙ
(اِنَّ الْاِنْسَانَ لَف۪ي خُسْرٍۙ İnne’l-insâne lefî husr)
“İnsan gerçekten ziyandadır.”
Bu, yeminin cevabıdır ve Kur’ân’daki en keskin, en kapsamlı hükümlerden biridir. Belâgatı, üç unsurdadır:
* Çifte Tekit (Pekiştirme): Âyet, “İnsan ziyandadır” demez. (إِنَّ) “İnne” (Şüphesiz) ve (لَفِي) “Le-fî” (muhakkak içindedir) edatlarıyla, iki katlı ve en kuvvetli pekiştirme ile başlar. Bu, hükmün kesin, mutlak ve şüphe götürmez olduğunu ilan eder.
* Kapsam (الْاِنْسَانَ – el-İnsân): Âyet (إِنْسَانًا) “bir insan” (nekre) demez. (الْ) “el-” takısı ile (الْاِنْسَانَ) “el-İnsân” (marife) der. Bu, “Cins” ifade eder. Yani, insan türünün tamamı, bütün insanlık bu hükme dâhildir. Hiç kimse dışarıda değildir.
* Hüsranın (Ziyan) Derinliği (لَفِي خُسْرٍ – Lefî Husr):
* Âyet, “İnsan zarar EDENDİR” (إِاِنَّ الْاِنْسَانَ لَخَاسِرٌ – le-hâsirun) demez.
* “İnsan, ziyanın İÇİNDEDİR” (لَفِي خُسْرٍ – lefî husr) der.
* (خُسْرٍۙ) “Husr”, ziyanın, iflasın, mahvoluşun ta kendisidir (isim halidir). (فِي) “Fî” (içinde) harf-i cerri ise, batmışlık, kuşatılmışlık (zarfiyyet ve istiğrâk) ifade eder.
* Belâgat Nüktesi: Mana şudur: İnsan, sadece ara sıra ziyan eden bir varlık değildir. Aksine, o (varsayılan haliyle) ziyanın tam ortasında, hüsranın içinde boğulmakta olan bir varlıktır. Ziyan onu her taraftan kuşatmıştır.

C. İstisna (Kurtuluş Reçetesi): (إِلَّا الَّذِينَ…)
Bu dehşetli, kuşatıcı ve evrensel (cihan şümul) hüsran hükmünden (لَفِي خُسْرٍ) sonra, tek bir kurtuluş kapısı (istisna) açılır:
(إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ)
* Belâgat Nüktesi (Dört Şart): Bu istisna, belâgat açısından bir bütündür. Kurtuluş, bu dört şartın tamamının yerine getirilmesine bağlıdır. Biri eksik olursa, insan (لَف۪ي خُسْرٍۙ) “ziyanın içinde” kalmaya devam eder.
* (آمَنُوا – Âmenû / İman Edenler): Kurtuluşun temeli ve köküdür. Hüsrandan (ziyan) çıkışın ilk adımı, o hüsranı yaratan gafletten uyanıp Allah’a, âhirete ve rükünlere iman etmektir. Bu, işin dahilî ve nazarî (teorik) boyutudur.
* (وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ – Ve ‘Amilu-s Sâlihât / Sâlih Ameller İşleyenler): İmanın ispatı ve faaliyetidir. İman, kalpte gizli bir iddia olarak kalamaz; sâlih (iyi, doğru, yapıcı) amellerle zâhire (dışa) yansımak zorundadır. Bu, işin zâhirî ve amelî boyutudur. (İman ve Amel, şahsî kurtuluşun temelidir.)
* (وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ – Ve Tevâsav bi’l-Hakk / Hakkı Tavsiye Edenler):
* Nükte (Tefâ’ul Kalıbı): Âyet “Hakkı emredenler” (أمروا) demez. (تَوَاصَوْا) “Tevâsav” (Vasiyetleşenler) der. Bu (تَفَاعُل) “Tefâ’ul” kalıbı, müştereklik, karşılıklılık ifade eder.
* Mana: Kurtuluş, sadece şahsî (iman ve amel) değildir; aynı zamanda içtimaîdir (sosyal). Mü’minler, karşılıklı olarak birbirlerine Hakk’ı (Tevhid’i, Kur’ân’ı, doğruyu) tavsiye etmek, adeta vasiyet eder gibi hatırlatmak zorundadırlar.
* (وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ – Ve Tevâsav bi’s-Sabr / Sabrı Tavsiye Edenler):
* Belâgat Nüktesi (Zorunlu Sonuç): Neden dördüncü bir şart daha var? Çünkü (وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ) “Hakkı tavsiye etme” faaliyeti, kaçınılmaz olarak zorluk, meşakkat, direniş ve eziyetle karşılaşacaktır.
* Mana: Üçüncü şartı (Hakkı tavsiye) yerine getirmenin bedelini ödeyebilmek için dördüncü şarta (Sabrı tavsiye) ihtiyaç vardır. Bu iki “karşılıklı tavsiye”, birbirinden ayrılmaz. Mü’minler hem Hakk’ı ayakta tutacaklar hem de bu yolda birbirlerine tahammülü, direnmeyi ve sabrı vasiyet edeceklerdir.

Hülâsa
Asr Suresi, (Asr) kelimesiyle zamanı şahit tutarak, (İnne/Le-fî) pekiştirmeleriyle insanlığın (el-İnsân) mutlak bir ziyanın içinde boğulmakta olduğunu (fî Husr) ilan eder. Ardından, bu evrensel (cihan şümul) iflastan kurtuluşun tek reçetesini dört maddelik ayrılmaz bir bütün olarak sunar: Şahsî kemâlât (İman ve Amel) ve İçtimaî (Sosyal) vazife (Hakkı ve Sabrı karşılıklı tavsiye etmek). Bu, Kur’ân’ın tamamının üç âyetlik bir hülâsasıdır (özetidir).

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Hümeze Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Arkadan çekiştiren, ayıp kusur arayan herkesin vay haline!
> 2. O ki, mal toplamış ve onu sayıp durmuştur.
> 3. O, malının kendisini ebedîleştirdiğini sanır.
> 4. Hayır! Andolsun ki o, Hutame’ye atılacaktır.
> 5. Hutame’nin ne olduğunu sen ne bileceksin!
> 6. O, Allah’ın tutuşturulmuş ateşidir.
> 7. Ki o (ateş), kalplerin ta üstüne çıkar.
> 8. Şüphesiz o (ateş), onların üzerine kilitlenecektir.
> 9. (Onlar) uzatılmış direklere (bağlanmışlar)dır.
> (Hümeze, 104/1-9)
>
2. Belâgat Tahlili: Karakterin Alçalmasından Azabın Yükselmesine
Surenin belâgatı, üç aşamalıdır: 1) Suçun ve suçlunun karakterinin tasviri (1-3), 2) Bu karakterin zannının (yanılmasının) reddi ve cezanın ilanı (4-5), 3) Cezanın dehşet verici mahiyetinin tasviri (6-9).

A. Suçun Teşhisi: (هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ)
(وَيْلٌ لِّكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ – Veylun li kulli humezetin lumezeh)
* Belâgat Nüktesi 1 (Giriş): Sure (وَيْلٌ – Veyl) ile başlar. Bu, “yazıklar olsun”dan öte, şiddetli bir tehdit, helâk olma uyarısı, Cehennem’deki bir vadinin adı olarak tefsir edilen, en ağır kınama ifadelerinden biridir.
* Nükte 2 (Sîga-i Mübâlağa): Âyetin merkezi (هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ) “Hümeze-Lümeze”dir. Bu iki kelime de “Sîga-i Mübâlağa”dır (İsim-fiilin abartı/yoğunluk kalıbı).
* Bu kalıp, o fiili ara sıra yapanı değil, o fiili iş edinmiş, karakteri haline getirmiş, sürekli yapanı (profesyonel alaycıyı) ifade eder.
* Nükte 3 (Kelime Farkı): Bu iki kelime eş anlamlı değildir:
* (هُمَزَةٍ – Hümeze): Aslı (هَمْز) “Hemz”, kırmak, ezmek, dürtmek demektir. İnsanları alenen, yüzlerine karşı ayıplayan, fiziksel olarak (elle, kolla) taklit eden, “kıran” kişidir. Bu, zâhirî bir saldırıdır.
* (لُّمَزَةٍ – Lümeze): Aslı (لَمْز) “Lemz”, gizlice, kaş-göz işaretiyle ayıplamak, gıybet etmek, arkadan çekiştirmek demektir. Bu, dahilî ve sinsice bir saldırıdır.
* Belâgat Hülâsası: Allah Teâlâ, bu iki mübalağalı kelimeyi ve onların ses (fonetik) ahengini kullanarak, insanların şeref ve haysiyetini hem zâhiren hem bâtınen (içten), hem gizli hem açık yok etmeyi karakter edinmiş kişileri lanetler.

B. Suçun Motivasyonu ve Yanılması (Âyet 2-3)
Peki, bu (Hümeze-Lümeze) karakterinin motivasyonu, bu kibrin kaynağı nedir?
(الَّذِي جَمَعَ مَالًا وَعَدَّدَهُ – Elleżî ceme’a mâlen ve ‘addedehu)
“O ki, mal toplamış ve onu sayıp durmuştur.”
* Belâgat Nüktesi (Fiil Seçimi): (جَمَعَ) “Ceme’a” (topladı) fiilinden sonra gelen (وَعَدَّدَهُ) “ve ‘addedehu” (ve onu saydı) fiili, “tef’îl” kalıbındadır. Bu kalıp, tekrar ve yoğunluk bildirir.
* Mana: O, malı sadece kazanıp saymamıştır. O, malı tekrar tekrar sayar, onu saymaktan zevk alır, onu temel faaliyeti haline getirir. Mal, onun için bir araç değil, bir gaye olmuştur.
(يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ – Yahsabu enne mâlehû ahledehu)
“O, malının kendisini ebedîleştirdiğini sanır (hesap eder).”
* Belâgat Nüktesi (Yanılma): İşte hastalığın aslı budur. (يَحْسَبُ) “Yahsabu” (sanır, zanneder). Bu, bir bilgi değil, bir zandır, bir yanılmadır. O, (Tekâsür Suresi’ndeki gibi) malın (Tekâsür) kendisine ebedîlik (Huld) vereceğini (أَخْلَدَهُ) zannetmiştir. Bu kibir (Hümeze-Lümeze), bu mal yığma (Ceme’a) faaliyetinin temelindeki yanlış inanç budur.

C. Reddiye ve Korkunç Mukabele (Zıtlık) (Âyet 4-5)
Allah Teâlâ, bu (يَحْسَبُ) “sanısını” tek bir kelimeyle yıkar:
(كَلَّا لَيُنبَذَنَّ فِي الْحُطَمَةِ – Kellâ le yunbezenne fi’l-Hutameh)
* Belâgat Nüktesi 1 (Reddiye): (كَلَّا – Kellâ) “Hayır! (Asla sandığı gibi değil!)” Bu, o sanıyı (yanılmayı) kökten reddeden, kesip atan bir tokattır.
* Nükte 2 (Mukabele/Zıtlık): Surenin belâgat zirvesi, (جَمَعَ) “Ceme’a” (Toplamak) fiili ile (لَيُنبَذَنَّ) “Le yunbezenne” (Atılacak) fiili arasındadır.
* O, hayatı boyunca değer vererek (جَمَعَ) “toplamıştı”.
* Allah ise onu, (نَبَذَ) “Nebze” (değersiz bir şeyi, çerçöpü fırlatıp atmak) fiiliyle fırlatıp atacaktır.
* (لَيُنْبَذَنَّ) “Le-yunbezenne” kalıbı, (Tekâsür Suresi’ndeki gibi) en kuvvetli yemin (Kasem) formudur. “Muhakkak ve muhakkak fırlatılıp atılacaktır.”
* Nükte 3 (İsim Seçimi): Nereye atılacak? (الْحُطَمَةِ – El-Hutamah).
* Bu isim, (حَطَمَ) “Hatame” (kırmak, ezmek, parçalamak, un ufak etmek) kökündendir. Bu da bir mübalağa sîgasıdır. (Hutamah), içine atılan her şeyi kırıp paramparça eden şey demektir. O (Hümeze) nasıl insanların şerefini kırıp ezdiyse, (Hutamah) da onu kırıp ezecektir. Suç ve ceza arasında müthiş bir uygunluk vardır.
* Nükte 4 (Tafhîm/Yüceltme): (وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحُطَمَةُ) “Sen o Hutame’nin ne olduğunu ne bileceksin!” Bu (Kadir, Kâria) surelerinde gördüğümüz, azabın dehşetini insan idrakinin kavrayamayacağını belirten azamet üslûbudur.

D. Azabın Mahiyeti: Dahilî Azap (Âyet 6-9)
(Hutamah) nedir? Cevap gelir:
(نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ – Nâru-llâhi’l-mûkade)
“O, Allah’ın tutuşturulmuş ateşidir.”
* Belâgat Nüktesi (İzafet): O, herhangi bir ateş değildir. (نَارُ اللَّهِ) “Nâru-llâh” (Allah’ın Ateşi) olarak bizzat Allah’a izafe edilmiştir. Bu, onun dehşetini ve mahiyetinin farklılığını gösterir. O, (الْمُوقَدَةُ) “Mûkade”dir, yani sürekli tutuşturulan, alevi körüklenen bir ateştir.
(الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ – Elletî tattali’u ‘ale’l-ef’ideh)
“Ki o (ateş), kalplerin ta üstüne çıkar (nüfuz eder).”
* Belâgat Nüktesi (Zirve): Bu, surenin en korkutucu tasviridir. Dünyadaki ateş zâhirîdir (dışsaldır), bedene (cesede) temas eder. Ama Allah’ın Ateşi (Nâru-llâh), (تَطَّلِعُ) “tattali’u” (tırmanır, yükselir, nüfuz eder) ve (الْأَفْئِدَةِ) “el-Ef’ideh”ye (Fuâd’ın/Kalbin çoğulu) ulaşır.
* Nükte (Adalet): Neden kalplere? Çünkü suçun aslı oradaydı. O (Hümeze-Lümeze) fiillerinin motivasyonu olan kibir, (Ceme’a) fiilinin motivasyonu olan mal sevgisi (Yahsabu enne mâlehû ahledehu) ve nankörlük, hep (الْأَفْئِدَةِ) “Ef’ideh”nin (gönlün/kalbin) içindeydi.
* Hülâsa: Suç dahilî (içsel) olduğu için, ceza da dahilîdir. Ateş, günahın başladığı merkeze, yani kalbin özüne nüfuz eder.
(إِنَّهَا عَلَيْهِم مُّؤْصَدَةٌ…ف۪ي عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ)
* Belâgat Nüktesi (İhbâk/Kuşatma): Azap sadece içten değildir, dıştan da kuşatıcıdır. (مُّؤْصَدَةٌ) “Mu’sade”, kapıları sımsıkı kilitlenmiş, kapatılmış demektir. (ف۪ي عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ) “Uzatılmış direkler/sütunlar.”
* Mana: Bu, mutlak bir kuşatılmışlığı ve ebedî bir ümitsizliği tasvir eder. O ateş (Hutamah), hem içten (Ef’ideh) yakar, hem de dıştan (Mu’sade) kilitlenmiştir; kaçış imkânsızdır.

Hülâsa
Hümeze Suresi, (Hümeze-Lümeze) kelimelerinin ses ahengiyle karakterin çirkinliğini ortaya koyar. Bu karakterin mal toplama (Ceme’a) fiilini ve ebedîlik sanısını (Yahsabu) teşhis eder. Bu sanıyı (Kellâ) diyerek yıkar ve değerli topladığını zannedenin, değersizce atılacağını (Le yunbezenne) ilan eder. Atıldığı yerin (Hutamah) sadece bedeni değil, günahın merkezi olan kalbi (Ef’ideh) yakan bir ateş olduğunu ve bu azabın mutlak bir kuşatma (Mu’sade) ile son bulduğunu beyan eder.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Fîl Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Rabbinin, fil sahiplerine ne yaptığını görmedin mi?
> 2. Onların tuzaklarını boşa çıkarmadı mı?
> 3. Üzerlerine balçıktan pişirilmiş taşlar atan sürü sürü kuşlar gönderdi.
> 4. “Üzerlerine balçıktan pişirilmiş taşlar atan sürü sürü kuşlar gönderdi.”
> 5. Sonunda onları, yenilmiş ekin yaprağı gibi yaptı.
> (Fîl, 105/1-5)
>
2. Belâgat Tahlili: Yakın Tarihten Gelen Mutlak İhtar
Surenin belâgatı, muhatabın inkâr edemeyeceği bir hâdiseyi “soru” formatında sunarak, onu bu hâdisenin Fâilini (Yapanı) ikrar etmeye mecbur bırakır.

A. Soru Sanatı ve Muhatap: (أَلَمْ تَرَ)
(أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِIL – E lem tera keyfe fe’ale Rabbuke bi Ashâbi’l-Fîl)
“Görmedin mi Rabbin fil sahiplerine ne yaptı?”
* Belâgat Nüktesi 1 (İstifhâm-ı Takrîrî): Bu, cevap bekleyen bir soru (İstifhâm-ı Hakîkî) değildir. Bu, muhatabı ikrar ettirmeye, onaylatmaya yönelik bir sorudur (İstifhâm-ı Takrîrî). Manası şudur: “Elbette gördün ve biliyorsun!”
* Nükte 2 (Hitap): Hitap doğrudan Peygamber Efendimiz’edir (s.a.v.). O, bu olayın olduğu “Fil Yılı”nda dünyaya gelmiştir. Hâdise o kadar taze, o kadar meşhurdur ki, Kureyşliler tarih başlangıcını o yıla göre yapmaktadır. Dolayısıyla “Görmedin mi?” ifadesi, gözle görmek kadar kesin bilgiyle bilmek (görmüş gibi bilmek) manasındadır.
* Nükte 3 (İsimlendirme): Düşman ordusu, komutanının (Ebrehe) veya milletinin (Habeş) ismiyle değil, o ordunun en belirgin ve Araplar için en tuhaf unsuru olan (الْف۪يلِۜ – el-Fîl) “Fil” ile isimlendirilmiştir.
بِاَصْحَابِ الْف۪يلِۜ
Ashâb-ı Fîl) “Fil Sahipleri.” Bu isimlendirme, hâdisenin olağanüstü yönünü ve Arapların hafızasındaki en çarpıcı imgesini öne çıkarır.

B. Planın Başarısızlığı: تَضْل۪يلٍۙ
(أَلَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِIL – E lem yec’al keydehum fî tadlîl)
“Onların tuzağını (planını) boşa çıkarmadı mı?”
* Belâgat Nüktesi (Kelime Seçimi): (كَيْدَهُمْ – Keydehum) “Onların tuzağı/planı.” Bu ifade, Ebrehe’nin ordusunun sadece fizikî bir güç değil, aynı zamanda Kâbe’nin itibarını yıkmaya yönelik sinsî bir plan, bir hile (keyd) taşıdığını gösterir.
* Nükte 2 (Fiil Seçimi): (تَضْل۪يلٍۙ – Tadlîl). “Dalâlet” kökündendir. Saptırmak, boşa çıkarmak, hedefini kaybettirmek, yok etmek demektir. Allah, onların o muazzam (filli) ordusunu ve planını (keyd) hedefine ulaşamadan saptırmış, boşa çıkarmış, etkisiz hale getirmiştir.
* Bu âyet de (أَلَمْ) “E lem…” (yapmadı mı?) şeklinde, bir önceki âyet gibi ikrar ettirme maksatlı bir sorudur. “Elbette boşa çıkardı!”
C. Helâk Vasıtası: (طَيْرًا اَبَاب۪يلَۙ)
(وَاَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْرًا اَبَاب۪يلَۙ – Ve ersele ‘aleyhim tayran ebâbîl)
“Ve üzerlerine (طَيْرًا اَبَاب۪يلَۙ) sürü sürü kuşlar gönderdi.”
* Belâgat Nüktesi (Mukabele/Zıtlık): Surenin belâgat zirvesi buradadır.
* Gelen Ordu: Yeryüzünün en büyük, en ağır, en ürkütücü kara hayvanını (Fil) öne süren muazzam bir ordu.
* Gönderilen Ordu: Gökyüzünün en küçük, en zayıf varlıklarından olan (طَيْرًا) “Kuşlar”.
* Allah Teâlâ, yeryüzünün en büyüğünü, gökyüzünün en küçüğü ile helâk etmiştir. Bu, Fâil’in (Yapanın) Allah olduğunu, sebeplere (kuşlara) değil, Müsebbib’e (Allah’a) bakılması gerektiğini gösteren müthiş bir mukabeledir.
* Nükte 2 (Kelime Seçimi): (اَبَاب۪يلَۙ – Ebâbîl). Bu kelime, tek bir büyük sürü değil, birbiri ardınca gelen, fevç fevç, dalga dalga, farklı yönlerden gelen bölükler/sürüler manasındadır. Bu, kuşatmanın tam ve kaçınılmaz olduğunu gösterir.
D. Silahın Tasviri: بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجّ۪يلٍۖۙ
(تَرْمِيهِم – Termîhim bi hicâratin min siccîl)
“Onlara (o kuşlar), ‘Siccîl’den (pişmiş çamurdan) taşlar atıyorlardı.”
* Belâgat Nüktesi (Silahın Hakareti): O muazzam ordu, kılıçla, ateşle veya büyük kayalarla değil; (بِحِجَارَةٍ) “küçük taşlar” ile helâk edilmiştir. (سِجّ۪يلٍۖۙ – Siccîl) kelimesi, çamurdan pişirilip sertleştirilmiş (tuğla gibi) taş demektir.
* Hülâsa: En büyük ordu (Fil Sahipleri), en küçük askerler (Kuşlar) tarafından, en basit silahla (Pişmiş Çamur) helâk edilmiştir. Bu, cezanın ilahî olduğunu ve aynı zamanda aşağılayıcı (tahkîr edici) bir yön taşıdığını gösterir.
E. Nihâî Sonuç (Teşbih Sanatı): (فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ
– Fe ce’alehum ke ‘asfin me’kûl)
“Sonunda onları, yenilmiş ekin yaprağı gibi yaptı.”
* Belâgat Nüktesi (Teşbih/Benzetme): Bu, Kur’ân’daki en dehşetli benzetmelerden biridir.
* (كَعَصْفٍ Ekin yaprağı, saman, ekinin sap ve yaprak kısımları.
* (مَأْكُولٍ- Me’kûl): Yenilmiş.
* Hülâsa: O muazzam ordu, o filli askerler, o kibirli komutanlar (Ebrehe); o küçük taşlar tarafından çürütülmüşlerdir. Allah onları, bir hayvan sürüsünün veya kurdun girdiği tarladaki ekin yaprakları gibi çiğnenmiş, parçalanmış, delik deşik edilmiş, ezilmiş ve yenilmiş bir hale getirmiştir.
* Bu tasvir, ordunun tamamen imha olduğunu ve geriye kalan cesetlerin ibretlik, çürümüş bir manzara arz ettiğini gösterir.

Hülâsa
Fîl Suresi, (أَلَمْ تَرَ) “Görmedin mi?” sorusuyla, muhatabın hafızasındaki yakın ve kesin bir hâdiseyi (Fil Vak’ası) gündeme getirir. Bu hâdiseyi, en büyük gücün (Fil) en küçük vasıtayla (Tayran Ebâbîl) ve en basit silahla (Siccîl) nasıl en feci şekilde (Ke-‘asfin me’kûl) yok edildiğini tasvir ederek anlatır.
Surenin tamamı, Kureyş’e ve tüm inkârcılara şu örtülü mesajı verir: “Ey Kureyş! Sizden çok daha güçlü olan, Kâbe’yi yıkmaya gelen Ebrehe’nin ordusunu böyle koruyan Rabbiniz, şimdi Kâbe’nin içini putlarla doldurmanıza veya O’nun son elçisine (s.a.v.) düşmanlık etmenize müsaade mi edecek sanıyorsunuz? O Ebrehe’yi helâk eden kudret, sizi de helâk etmeye kâdirdir.”

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Kureyş Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Kureyş’in güvenliğini (veya birliğini) sağlamak için,
> 2. Onların kış ve yaz yolculuklarında güvenliklerini sağlamak için,
> 3. Şu evin (Kâbe’nin) Rabbine kulluk etsinler.
> 4. Ki O, (Rableri) kendilerini açlıktan doyuran ve onları korkudan emin kılandır.
> (Kureyş, 106/1-4)
>
2. Belâgat Tahlili: Nimetin Hatırlatılması ve Kulluğa Davet
Surenin belâgatı, Fîl Suresi’ndeki dehşetli hâdisenin (Fil Vak’ası) hemen ardından gelen bu nimet ve rahmet tonunda yatar. Olayın gayesini açıklayarak Kureyş kabilesini imana davet eder.
A. Hâdisenin Gayesi: (لِإِيلَافِ قُرَيْشٍ)
(لِإِيلَافِ قُرَيْشٍ – Li-îlâfi Kureyş)
“Kureyş’in ‘Îlâf’ı (güvenliği/birliği/alışkanlığı) için…”
* Belâgat Nüktesi 1 (Bağlantı): Surenin başındaki bu (لِ) “Li-” (için) harf-i cerri, belâgat açısından Fîl Suresi’ne doğrudan bağlıdır. Buna “Lâm-ı Ta’lîl” (Sebep bildiren Lâm) denir.
* Mana: Mana şudur: “(Fîl Suresi’nde anlatılan) Rabbinin o Fîl Sahiplerine (Ebrehe ve ordusuna) yaptığını yapması, sadece ve sadece Kureyş’in ‘Îlâf’ı içindi.” Allah, o orduyu Kureyş’in hatırı için, onların düzeninin bozulmaması için helâk etmiştir.
* Nükte 2 (Kelime Seçimi): (إِيلَافِ – Îlâf) kelimesi, surenin merkez kelimesidir.
* (أُلْفَت) “Ülfet” kökündendir. Alışmak, ünsiyet etmek, birleşmek, güven içinde olmak, ahitleşmek (antlaşma yapmak) manalarına gelir.
* Kureyş, Kâbe’nin hizmetkârı oldukları için Arap kabileleri arasında saygı görür, bu sayede tehlikeli çöllerde emniyetle (ülfetle) ticaret yaparlardı. Ebrehe’nin saldırısı bu (Îlâf) düzenini, yani onların hem güvenliğini hem de ticaret antlaşmalarını tehdit ediyordu. Allah, Fîl ordusunu helâk ederek onların bu güvenli ticaret düzenini (Îlâf) korumuştur.

B. Nimetin Tafsili (Açıklanması): (رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِۚ)
(إِيلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِۚ – Îlâfihim Rihlete’ş-Şitâi ve’s-Sayf)
“Onların kış ve yaz yolculuklarında güvenliklerini (sağlamak için)…”
* Belâgat Nüktesi (Bedel/Açıklama): Bu âyet, bir önceki âyetteki (Îlâf) kelimesinin ne olduğunu açıklar (Bedel veya Atf-ı Beyan). Bu “Îlâf” (güvenli düzen), Kureyş’in tüm ekonomik faaliyetinin aslı (temeli) olan iki büyük ticarî seyahatti:
* (رِحْلَةَ الشِّتَاءِ): Kış yolculuğu (sıcak olan Yemen’e).
* (وَالصَّيْفِۚ): Yaz yolculuğu (serin olan Şam’a).
* Hülâsa: Allah Teâlâ, “Biz Ebrehe’yi helâk ettik ki, sizin tüm ekonomik nizamınızın (Kış ve Yaz seferleri) dayandığı o güven ve antlaşma ortamınız (Îlâf) bozulmasın.”

C. İstenen Karşılık (Emir): (فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هٰذَا الْبَيْتِۙ
– Fel-ya’budû Rabbe hâze’l-Beyt)
“(Öyleyse) Şu Ev’in (Kâbe’nin) Rabbine kulluk etsinler.”
* Belâgat Nüktesi 1 (Sonuç): (فَ) “Fe-” (Öyleyse/O halde) harfi, bir önceki nimetlerin mantıksal sonucunu (Netice) bildirir. Mademki Allah size bu (Îlâf) nimetini verdi… o halde…
* Nükte 2 (Emir): (فَلْيَعْبُدُوا) “O halde kulluk etsinler!” İstenen karşılık budur.
* Nükte 3 (İsim Seçimi): Neden (اللَّهَ) “Allah’a” kulluk etsinler demez de, (رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ) “Şu Ev’in Rabbine” kulluk etsinler der?
* Çünkü (هَذَا الْبَيْتِ) “Şu Ev” (Kâbe), Fîl Suresi’nde anlatılan hâdisenin merkezidir.
* Onların (Îlâf) nimetine kavuşmalarının sebebi, “Şu Ev”in hürmetidir.
* Ebrehe “Şu Ev”i yıkmaya gelmişti, Allah “Şu Ev”i korumuştu.
* Belâgat Zirvesi (Tevbîh/Azarlama): Bu ifadede üstü kapalı bir azarlama vardır. “Ey Kureyş! Siz, ‘Şu Ev’in içindeki putlara tapıyorsunuz. Halbuki sizi (Ebrehe’den) koruyan ve size bu ticaret imtiyazını veren, o putlar değil, ‘Şu Ev’in Rabbidir (Sahibidir)’. Öyleyse, içindekilere değil, Sahibine kulluk edin!”

D. Rabbin Vasıfları: (أَطْعَمَهُم… وَآمَنَهُم)
(الَّذِي أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ – Elleżî at’amehum min cû’in ve âmenehum min havf)
“Ki O, kendilerini açlıktan doyuran ve onları korkudan emin kılandır.”
* Belâgat Nüktesi (Mukabele): Bu âyet, “Şu Ev’in Rabbinin” kim olduğunu açıklar ve Kureyş’in (ve her insanın) iki temel ihtiyacını karşıladığını beyan eder:
* (أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ): “Onları açlıktan (kurtarıp) doyurdu.” Bu, 2. âyetteki (Kış ve Yaz yolculuğu) ekonomik nimetin (ticaretin) neticesidir.
* (وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ): “Onları korkudan emin kıldı.” Bu, 1. âyetteki (Îlâf) güvenlik nimetinin ve Fîl Suresi’ndeki muhafaza hâdisesinin neticesidir.
* Nükte 2 (Nekre Kullanımı): (جُوعٍ) “Cû'” (açlık) ve (خَوْفٍ) “Havf” (korku) kelimelerinin nekre (belirsiz) gelmesi, azamet ifade eder. “Onları her türlü açlıktan (kıtlıktan) ve her türlü korkudan (özellikle Ebrehe’nin ordusu gibi büyük bir korkudan) emin kıldı.”

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Mâ’ûn Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Gördün mü, o hesap ve ceza gününü (dîni) yalanlayanı!
> 2. İşte o, yetimi itip kakar.
> 3. Yoksulu doyurmaya teşvik etmez (önayak olmaz).
> 4. Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki,
> 5. Onlar namazlarını ciddiye almazlar (namazlarından gafildirler).
> 6. Onlar (ibadetlerinde) gösteriş yaparlar.
> 7. Ufacık bir yardıma (zekât veya en ufak bir yardımlığa) bile engel olurlar.
> (Mâ’ûn, 107/1-7)
>
2. Belâgat Tahlili: Yalanlamanın İspatı ve İbadetin Ruhu
Surenin belâgatı, muhatabın dikkatini (Gördün mü?) çekerek başlar ve inancın (Dîn) inkârının, amelî (faaliyet) hayattaki tezahürlerini (belirtilerini) delil olarak sunar.

A. Birinci Bölüm: “Dîn”i Yalanlayanın Tasviri (Âyet 1-3)
(أَرَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ – Era’eyte-lleżî yukezzibu bi’d-dîn)
* Belâgat Nüktesi 1 (Soru Sanatı): Sure (أَرَأَيْتَ) “Era’eyte” (Gördün mü?) sorusuyla başlar. Bu, (Fîl Suresi’ndeki gibi) cevap bekleyen bir soru değil, muhatabın dikkatini hayret verici, şaşılacak ve ibret alınacak bir karaktere çeken bir sorudur (İstifhâm-ı Ta’accüb). “O dehşet verici karakteri gördün mü / hiç düşündün mü?”
* Nükte 2 (Kelime Seçimi): (بِالدِّينِ) “bi’d-dîn”. Buradaki “Dîn” kelimesi, sadece “din” değil, belâgat açısından Hesap Günü, Ceza, Yargılama manasındadır (Tîn Suresi’ndeki gibi: Fe mâ yukezzibuke ba’du bi’d-dîn).
* Nükte 3 (İsbat Talebi): Bu âyet bir iddiadır: “Hesap gününü yalanlayan bir tip var.” Muhatabın zihni hemen sorar: “Bu kişinin alameti, ispatı nedir?” Cevap, hemen (فَ) “Fe” harfiyle gelir:
(فَذَلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ – Fe żâlike-lleżî yedu”u’l-yetîm)
“İşte o (فَذَلِكَ), yetimi (يَدُعُّ) itip kakar.”
* Belâgat Nüktesi (Fiil Seçimi): (يَدُعُّ – Yedu”u) kelimesi, surenin en sert kelimelerindendir. Bu, “yetimi reddetmek” veya “ona bakmamak” değildir. (دَعَّ) “De’a” fiili, şiddetle itmek, horlayarak, zulmederek, hakaretle kakmak demektir.
* Hülâsa: Allah Teâlâ, bir insanın Hesap Günü’nü (Dîn) yalanladığının isbatı olarak, onun en zayıf varlığa (yetime) karşı gösterdiği merhametsizliği ve zorbalığı (Yedu”u) delil getirir. İnançsızlığın kalbi katılaştırmasının tasviridir.
(وَلَا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ – Ve lâ yahuddu ‘alâ ta’âmi’l-miskîn)
“Ve yoksulu doyurmaya (يَحُضُّ) teşvik etmez.”
* Belâgat Zirvesi (Apatinin Derinliği): Bu âyet, bir öncekinden daha derindir. Âyet, “yoksulu doyurmaz” (Lâ Yut’imu) demez. (وَلَا يَحُضُّ) “Ve lâ yahuddu” (Teşvik dahi etmez) der.
* Mana: O, “Dîn”e (Hesaba) o kadar inanmaz ki, kalbi o kadar ölmüştür ki; değil kendisi yedirmek, başkalarının doyurmasına bile önayak olmaz, teşvik etmez, bu meseleyi gündemine bile almaz. Bu, (Hümeze Suresi’ndeki gibi) mal hırsının ve merhametsizliğin, mutlak bir sosyal kayıtsızlığa dönüştüğünü gösterir.

B. İkinci Bölüm: Namaz Kılanların Tenkidi (Âyet 4-7)
Sure, şimdi açıkça inkâr edenden, görünüşte ibadet edene geçerek, tenkidin şiddetini artırır.
(فَوَيْلٌ لِّلْمُصَلِّينَ – Fe veylun li’l-musallîn)
“Yazıklar olsun (Veyl olsun) o (فَ) namaz kılanlara ki,”
* Belâgat Nüktesi (Şok): (فَ) “Fe” harfi, bu ikinci grubu birincisine bağlar. (وَيْلٌ) “Veyl” (Helâk, yazıklar olsun, Cehennem vadisi) kelimesi, (Hümeze Suresi’ndeki gibi) en ağır tehdittir. Ancak bu tehdit, kâfirlere değil, (لِّلْمُصَلِّينَ) “li’l-Musallîn” (Namaz kılanlara) yöneliktir. Bu, muhatabı sarsan bir ifadedir.
(الَّذِينَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ – Elleżîne hum ‘an salâtihim sâhûn)
“Onlar namazlarından (عَن) gafildirler (Sâhûn).”
* Belâgat Nüktesi (Harf-i Cer): Âyet, (فِي صَلَاتِهِمْ) “fî salâtihim” (Namazlarının içinde yanılanlar/gaflete düşenler) demez. Namaz içinde yanılmak beşerî bir haldir.
* Âyet (عَن صَلَاتِهِمْ) “‘an salâtihim” (Namazdan gafil) der. Buradaki (عَن) “‘an” harfi, uzaklaşma, umursamama, ciddiye almama manası katar.
* Mana: Onlar, namazın vaktinden, gayesinden, ruhundan, şartlarından tamamen gafildirler. Namaz, onlar için bir (Tekâsür Suresi’ndeki gibi) oyalanma (lehv) veya gösteriş (riyâ) faaliyetidir; bir kulluk şuuru değildir.
(الَّذِينَ هُمْ يُرَاؤُونَ – Elleżîne hum yurâ’ûn)
“Onlar (ibadetlerinde) gösteriş yaparlar.”
* Nükte (Sebebin İzahı): Bir önceki âyetteki gafletin (Sâhûn) sebebini açıklar: Riyâ (Gösteriş). Namaz Allah için (Dîn) kılınmayınca, insanlar için (Yurâ’ûn) kılınır.
(وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ – Ve yemne’ûne’l-mâ’ûn)
“Ve Mâ’ûn’a (en ufak bir yardıma) engel olurlar.”
* Belâgat Zirvesi (İki Grubun Birleşmesi): Surenin başı ile sonu burada birleşir.
* (الْمَاعُونَ – El-Mâ’ûn): Bu kelime, çok küçük, değersiz, komşular arası alınıp verilen (tuz, iğne, kova, çekiç gibi) en basit yardımlıklar demektir.
* Hülâsa: Surenin başındaki “Dîni yalanlayan” (1. Tip), büyük yardımlara (yetimi korumak, yoksulu doyurmak) engel oluyordu.
* Surenin sonundaki “Riyâkâr namaz kılan” (2. Tip), en küçük yardımlara (Mâ’ûn) bile engel oluyor.
* Nihâî Nükte: Allah Teâlâ, bu iki karakteri aynı kefeye koyar. Çünkü ikisinin de ortak alameti merhametsizlik ve cimriliktir. İkincisi (Musallîn/Namaz kılan), namaz kılmasına rağmen Mâ’ûnu engelliyorsa, bu onun namazının gösterişten (riyâ) ibaret olduğunun ve onun da aslında, (tıpkı birinci tip gibi) Dîn’e (Hesap Günü’ne) kalben inanmadığının delilidir.

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. (Resûlüm!) Kuşkusuz biz sana Kevser’i verdik.
> 2. O halde, Rabbin için namaz kıl, kurban kes.
> 3. Asıl soyu kesik olan, şüphesiz sana hınç besleyendir.
> (Kevser, 108/1-3)
>
2. Belâgat Tahlili: Nihâî Teselli ve Mutlak Hüküm
Surenin belâgatı, muazzam bir lütfu (Kevser), bu lütfa karşı şükrün iki temel rüknünü (Namaz ve Kurban) ve bu lütfa karşı çıkanların acı akıbetini (Ebter) üç adımda özetler.

A. Lütfun Azameti: (إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ)
(إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ – İnnâ a’taynâke’l-kevser)
“Kuşkusuz biz sana Kevser’i verdik.”
* Belâgat Nüktesi 1 (Azamet Zamiri): Âyet, “Ben verdim” (İnnî) değil, (إِنَّا) “İnnâ” (Muhakkak Biz verdik) diye başlar. Bu (Kadir Suresi’ndeki gibi) “Nûn-u Azamet”tir (Azamet Nûnu). Verenin (Allah’ın) azameti, verilen ihsanın (Kevser) azametini gösterir.
* Nükte 2 (Fiil Seçimi): (أَعْطَيْنَاكَ – A’taynâke) “Sana verdik.” Fiil, (mâzî) geçmiş zaman kipiyle gelmiştir. “Sana vereceğiz” (gelecek zaman) denmez. Bu, belâgatta tahakkuk (gerçekleşme) ve temellük (mülketme) ifade eder. Manası: “Bu ihsan, sana çoktan verilmiş, garantilenmiş ve senin mülküne geçmiştir.” Bu, vaatten öte, teslim edilmiş bir müjdedir.
* Nükte 3 (Kelime Seçimi): (الْكَوْثَرَ – El-Kevser). Bu kelime, (كَثِير) “Kesîr” (çok) kelimesinin “Fev’al” (فَوْعَل) kalıbında mübalağasıdır. Yani “çok” değil, “pek çok, aşırı çok, sonu gelmeyen, kesintisiz, bereketli bolluk” demektir.

* Hülâsa: Allah Teâlâ, Peygamberine (s.a.v.) yönelik o “Ebter” (soyu kesik) ithamına karşı, “Hayır! Biz sana sonu gelmeyen bir bolluk (Kevser) verdik” diye cevap verir. Bu (Kevser); Cennetteki ırmak, şefaat, nübüvvet, Kur’ân, kıyamete kadar gelecek ümmeti gibi bütün hayırların bolluğunu içine alır.

B. Şükrün Gerekliliği (Emir): (فَصَلِّ… وَانْحَرْ)
(فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ – Fe salli li Rabbike venhar)
“O halde, Rabbin için namaz kıl, kurban kes.”
* Belâgat Nüktesi 1 (Netice): (فَ) “Fe-” (O halde) harfi, bir önceki âyetin sebebini ve mantıksal sonucunu bildirir (Fa-i Sebebiyye). “Mademki Biz sana böyle emsalsiz bir (Kevser) verdik… o halde (bunun şükrü olarak) …”
* Nükte 2 (İhlâs Vurgusu): Âyet “Namaz kıl, kurban kes” demez. (لِرَبِّكَ) “Li-Rabbike” (Rabbin için) kaydını koyar. Bu, belâgatta ihtisas (has kılma, sadece O’na ait kılma) ifade eder.
* Mana: O dönemde müşrikler de namaz kılıyor (ıslık çalarak, el çırparak) ve putları için kurban kesiyorlardı. Allah Teâlâ, (Mâ’ûn Suresi’ndeki riyânın zıddına) bu ibadetlerin sadece ve sadece sana (Kevser)i veren Rabbin için (ihlâsla) yapılması gerektiğini emreder.
* Nükte 3 (Şükrün Formu): Şükür, iki temel ibadetle istenir:
* (فَصَلِّ – Fe Salli) Namaz: Bedenî, manevî ve dahilî şükrün zirvesi.
* (وَانْحَرْ – Venhar) Kurban Kes: Mâlî (maddî) ve zâhirî şükrün zirvesi; fakire yardım boyutunu (infâk) içerir.
* Şükür, hem bedenî hem de mâlî olmalıdır.

C. Hükmün Tersine Çevrilmesi: (هُوَ الْأَبْتَرُ)
(إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ – İnne şânie’ke huve’l-ebter)
“Asıl soyu kesik olan, şüphesiz sana hınç besleyendir.”
* Belâgat Nüktesi 1 (Tekit): (إِنَّ – İnne) “Şüphesiz…” Bu, hükmün kesinliğini vurgulayan bir pekiştirmedir.
* Nükte 2 (Kelime Seçimi): (شَانِئَكَ – Şânie’ke) “Sana hınç besleyen, buğz eden.” O müşriklerin (Âs b. Vâil vb.) Peygamberimize (s.a.v.) duyduğu duygunun basit bir düşmanlık değil, derin bir kin ve nefret (Şeneân) olduğunu tasvir eder.
* Belâgat Zirvesi (Hükmün İadesi): Surenin belâgat mucizesi bu âyettedir.
* (هُوَ – Huve): Bu, “Zamir-i Fasl”dır (Ayırma Zamiri). Belâgatta hasr ve kasr (sınırlama ve vurgulu tahsis) ifade eder.
* (الْأَبْتَرُ – El-Ebter): “Soyu kesik.”
* Hülâsa: Müşrikler, Peygamber Efendimiz’e (s.a.v.) “Ebter” (soyu kesik) dediler. Allah Teâlâ, onların bu itham kelimesini (Ebter) aynen alır ve (هُوَ) “Huve” zamiriyle bizzat kendilerine iade eder.
* Mana şu olur: “Asıl ‘Ebter’, sana ‘Ebter’ diyenin ta kendisidir.”
* Neden? Çünkü Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) soyu, (Kevser) ile, yani kıyamete kadar O’na (s.a.v.) salâvât getiren milyarlarca ümmetiyle, ismi Ezanla, Kur’ân’la, namazla anılarak ebedîleşmiştir.
* Ama O’na (s.a.v.) “Ebter” diyenlerin (Âs b. Vâil, Ebu Cehil, Ebu Leheb…) hem soyları hem de isimleri kesilmiş, dünyadan nefretle anılan birer enkaz olarak (ebter olarak) silinip gitmişlerdir.

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. De ki: “Ey Kâfirler!”
> 2. “Ben sizin kulluk ettiklerinize kulluk etmem.”
> 3. “Siz de benim kulluk ettiğime kulluk edecek değilsiniz.”
> 4. “Ben sizin kulluk ettiklerinize kulluk edecek değilim.”
> 5. “Siz de benim kulluk ettiğime kulluk edecek değilsiniz.”
> 6. “Sizin dininiz size, benim dinim de banadır.”
> (Kâfirûn, 109/1-6)
>
2. Belâgat Tahlili: Mutlak Ayrışmanın (Berâet) İlanı
Surenin belâgatı, müzakereye ve uzlaşmaya kapalı bir deklarasyondur (beyannâmedir).
A. Emrin Kesinliği ve Muhatabın Tesbiti (Âyet 1)
(قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ – Kul Yâ Eyyuhe’l-Kâfirûn)
“De ki: ‘Ey Kâfirler!'”
* Belâgat Nüktesi 1 (Emir): Sure (قُلْ – Kul) “De ki!” emriyle başlar. Bu, belâgat açısından çok mühimdir. Verilecek cevap, Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) şahsî görüşü, ictihadı veya müzakereye açık bir pozisyonu değildir. Bu, bizzat Allah’tan gelen, değiştirilemez ve pazarlık konusu yapılamaz bir ilahî tebliğdir. O (s.a.v.), bu emri sadece iletmekle vazifelidir.
* Nükte 2 (Hitap): Hitap (يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ) “Ey Kâfirler!” şeklindedir. Hitapta “Ey kavmim”, “Ey Kureyş” gibi yumuşatıcı veya akrabalığı hatırlatıcı bir ifade yoktur. Onların, bu şirk tekliflerini sunmalarına sebep olan sıfatları (inkârcılık) ile kendilerine doğrudan hitap edilir. Bu, meselenin bir akrabalık meselesi değil, bir akîde (inanç) meselesi olduğunu gösteren keskin bir tespittir.

B. Tekrâr Sanatı ve Zamanların Reddi (Âyet 2-5)
Surenin 2-3. âyetleri ile 4-5. âyetleri birbirine benzer görünse de, aralarında derin belâgat farkları vardır. Bu bir fazlalık değil, reddin bütün zamanları ve ihtimalleri kapsaması için yapılmış bir tekrîr (pekiştirmeli tekrar) sanatıdır.

1. Hâl-i Hazırdaki (Şimdiki) Durumun Reddi:
لَٓا اَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَۙ – Lâ a’budu mâ ta’budûn) (Âyet 2)
“Ben, sizin (şu anda) kulluk ettiklerinize kulluk etmem.”
* Belâgat Nüktesi (Fiil Sîgası): (لَٓا اَعْبُدُ) “Lâ a’budu” (Muzâri / Şimdiki ve Geniş Zaman fiili) kullanılmıştır. Manası: “Benim âdetim, mevcut durumum ve karakterim, sizin taptıklarınıza tapmak değildir. Ben bunu şu anda yapmıyorum ve âdetim de bu değildir.”
(وَلَا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا اَعْبُدُۜ – Ve lâ entum ‘âbidûne mâ a’bud) (Âyet 3)
“Siz de benim kulluk ettiğime kulluk edenler değilsiniz.”
* Belâgat Nüktesi (İsim Sîgası): Burada “lâ ta’budûne” (fiil) denmez. (عَابِدُونَ) “‘Âbidûn” (İsm-i Fâil / İsim-fiil) kullanılır. Bu, daha kuvvetlidir. Manası: “Sizin karakterinizde, yapınızda, özünüzde benim taptığıma (Tevhid’e) kulluk etmek yoktur.” Onların şirke olan bağlılıklarının köklü olduğunu ifade eder.

2. Gelecek ve Geçmiş İhtimallerin Reddi:
(وَلَا أَنَا عَابِدٌ مَّا عَبَدتُّمْ – Ve lâ ene ‘âbidun mâ ‘abedtum) (Âyet 4)
“Ben, sizin (geçmişte) kulluk etmiş olduklarınıza kulluk edecek değilim.”
* Belâgat Nüktesi 1 (İsim Sîgası): Bu sefer Peygamberimiz (s.a.v.) de kendi duruşunu (عَابِدٌ) “‘Âbidun” (İsm-i Fâil) ile, yani karakter boyutuyla ifade eder: “Benim karakterimde sizin taptıklarınıza tapmak hiçbir zaman olmayacaktır.”
* Nükte 2 (Zaman Farkı): 2. âyette (مَا تَعْبُدُونَۙ
) “mâ ta’budûn” (şu an taptıklarınız) denmişti. Burada (مَّا عَبَدتُّمْ) “mâ ‘abedtum” (geçmişte taptınız) denir. Bu, belâgat açısından hem mevcut putları hem de atalarının geçmişteki taptıklarını (atalar yolu) reddetmektir.

* Hülâsa (Âyet 2 ve 4): 2. âyet şimdiki zamanda bir fiil olarak reddeder; 4. âyet geleceğe yönelik bir karakter ve prensip olarak (ve geçmiştekileri de kapsayarak) reddeder.
(وَلَا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُdُ – Ve lâ entum ‘âbidûne mâ a’bud) (Âyet 5)
“Siz de benim kulluk ettiğime kulluk edecek değilsiniz.”
* Belâgat Nüktesi (Tekit ve Ye’s): Bu âyet, 3. âyetin aynısıdır. Arap belâgatında bu tür tekrarlar, tekit (pekiştirme) ve kat’îlik ifade eder. Özellikle bir müzakereyi, bir teklifi reddederken kullanılır. Manası: “Sizin karakterinizin değişmeyeceği ve benim Rabbime (Tevhid ile) kulluk etmeyeceğiniz hususu, o kadar kesindir ki, bunu size iki defa ilan ediyorum. Bu konuda hiçbir ümit (ye’s) yoktur.”

C. Nihâî Hüküm ve Ayrışma: (لَكُمْ دِينُكُمْ…)
(لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ – Lekum dînukum ve liye dîn)
“Sizin dininiz size, benim dinim de banadır.”
* Belâgat Zirvesi (Takdîm ve Te’hîr): Bu âyet, surenin hülâsası (özeti) ve mutlak ayrışma (Berâet) ilanıdır.
* Âyet, (دِينُكُمْ لَكُمْ وَدِينِي لِيَ) “Dînukum lekum ve dînî lî” (Dininiz sizindir, dinim benimdir) demez.
* (لَكُمْ) “Lekum” (Size) ve (وَلِيَ) “Veliye” (Bana) kelimelerini (Harf-i Cerleri) cümlenin başına alır (Takdîm).
* Nükte (Hasr/Tahsis): Arap belâgatında bu öne alma (takdîm), sınırlama, tahsis etme ve hasr manası katar.
* Mana: Mana şu olur: “Sizin dininiz (o şirk yolu) sadece ve sadece size aittir, bana hiçbir şekilde bulaşamaz. Benim dinim (bu Tevhid yolu) da sadece ve sadece bana (ve bana tâbi olanlara) aittir, sizinle hiçbir ortak paydası yoktur.”
* Bu, modern anlamda bir “hoşgörü” veya “bütün yollar doğrudur” ifadesi değil, tam tersine, “Benim yolum ile sizin yolunuz asla birleşemez. Bu iki yol tamamen ayrıdır. Benden asla bir uzlaşma beklemeyin” manasında, en keskin ayrım ilanıdır.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Nasr Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Allah’ın yardımı ve fetih (Mekke’nin fethi) geldiğinde,
> 2. Ve insanların bölük bölük Allah’ın dinine girdiklerini gördüğünde,
> 3. Rabbine hamd ederek tespihte bulun ve O’ndan bağışlanma dile. Şüphesiz O, tövbeleri çok kabul edendir.
> (Nasr, 110/1-3)
>
2. Belâgat Tahlili: Zaferin Zirvesi ve Veda Hazırlığı
Surenin belâgatı, şart (Âyet 1-2) ve cevap (Âyet 3) üzerine kuruludur. “Şu şu gerçekleştiği zaman (şart), sen de şunu yap (cevap/emir).”

A. Şart Bölümü: Zaferin Kesinliği ve İzafeti (Âyet 1)
(إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ – İżâ câ’e nasru-llâhi ve’l-feth)
“Allah’ın yardımı ve fetih geldiğinde,”
* Belâgat Nüktesi 1 (Edat Seçimi): Sure (إِنْ) “in” (eğer gelirse- ihtimal) edatıyla değil, (إِذَا) “İżâ” (geldiği zaman- kesinlik) edatıyla başlar. Bu, müjdelenen bu hâdisenin muhakkak vuku bulacağını, şüphe götürmez bir hakikat olduğunu ilan eder.
* Nükte 2 (Fiil Seçimi): (جَاءَ) “Câ’e” (Geldi) fiili, geçmiş zaman (mâzî) sîgasıdır. Hâdise henüz tam olarak vuku bulmamışken (veya vuku bulmak üzereyken) geçmiş zaman kipi kullanılması, Kur’ân belâgatında “Tahakkuk-ı Vukû'” (Gerçekleşmenin Kesinliği) ifade eder. Hâdise o kadar kesindir ki, olmuş bitmiş kabul edilir.
* Nükte 3 (İzafet/Sıralama): Âyet “Fetih geldiğinde” demez. (نَصْرُ اللَّهِ) “Nasru-llâhi” (Allah’ın Yardımı) diyerek başlar.
* Mana: Fetih (Zafer), sebeb değil, neticedir. Asıl olan, Allah’ın Yardımıdır (Nasr). (الْفَتْحُ) “El-Feth” (Fetih), bu ilahî yardımın zâhirî (dışsal) tecellîsidir. Bu, zaferin mü’minlerin gücünden veya stratejisinden değil, doğrudan doğruya Allah’ın yardımından kaynaklandığını (zaferi Allah’a izafe ettiğini) gösterir.

B. Şart Bölümü: Zaferin Neticesi (Âyet 2)
(وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا – Ve ra’eyte-n nâse yedhulûne fî dîni-llâhi efvâcâ)
“Ve insanların bölük bölük Allah’ın dinine girdiklerini gördüğünde,”
* Belâgat Nüktesi 1 (Hitap): (وَرَأَيْتَ) “Ve Ra’eyte” (Ve gördün). Hitap, doğrudan Peygamber Efendimiz’edir (s.a.v.). Bu, O’nun (s.a.v.) misyonunun muvaffak olduğuna (başarıya ulaştığına) dair şahsî bir şahitlik müjdesidir.
* Nükte 2 (Fiil Zıtlığı): 1. âyette zafer için (جَاءَ) “Câ’e” (Geçmiş zaman) kullanılmıştı. Burada ise insanların girişi için (يَدْخُلُونَ) “Yedhulûne” (Muzâri / Şimdiki ve Geniş Zaman) fiili kullanılır.
* Mana: Zafer (Fetih) kesinleşmiş ve bitmiştir; ancak o fethin neticesi olan insanların İslâm’a girişi, canlı, devam eden, süreklilik arz eden bir faaliyettir.
* Nükte 3 (Kelimelerin Mukabelesi): (أَفْوَاجًا) “Efvâcâ” (Fevç fevç, bölük bölük, kitleler halinde). Bu kelime, İslâm’ın ilk başladığı dönemin tam zıddıdır. O zamanlar insanlar tek tek (ferd ferd), gizli gizli Müslüman oluyorlardı. Şimdi ise (Feth-i Mekke’den sonra) kabileler ve topluluklar kitleler halinde (Efvâcâ) İslâm’a girmektedir. Bu, davanın kemâle erdiğini gösterir.

C. Cevap Bölümü: Kemâlin Gereği ve Veda İması (Âyet 3)
(فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا – Fe sebbih bi-hamdi Rabbike vestağfirhu İnnehû kâne tevvâbâ)
* Belâgat Nüktesi 1 (Netice): (فَ) “Fe-” (O halde). Bu, şartın cevabıdır. “Mademki Allah’ın yardımı geldi, Fetih gerçekleşti ve insanlar kitleler halinde dine girdi (yani vazifen bitti) … O halde…”
* Nükte 2 (Emrin MMahiyeti-Zirve): Bir kral, zaferin zirvesinde ne yapar? Gururlanır, kutlama yapar, şölen düzenler (Hümeze ve Tekâsür’deki gibi kibre kapılır).
* Allah Teâlâ ise Peygamberine (s.a.v.), zaferin zirvesinde, gururu değil, tevâzu ve kulluğu emreder:
* (فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ): “Rabbine hamd ederek O’nu tespih et.”
* Tespih (Tenzih): Bu zaferin Allah’ın yardımı olduğunu, O’nun ortağı olmadığını, bu işte beşerî bir gurura yer olmadığını ilan etmektir.
* Hamd (Övgü): Bu nimeti (Nasr ve Feth) verenin sadece O olduğunu ikrar etmektir.
* (وَاسْتَغْفِرْهُ): “Ve O’ndan bağışlanma dile (İstiğfar et).”
* Belâgat Zirvesi (İstiğfar Emri ve Veda İması):
* Zaferin ve başarının tam zirvesinde neden “istiğfar” (bağışlanma) emredilir?
* Sahâbe-i Kirâm (Hz. İbn Abbas, Hz. Ömer r.a. gibi) bu âyetten, Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) vazifesinin tamamlandığını ve vafâtının (Ecel) yaklaştığını anlamışlardır.
* Mana: İstiğfar, bir günah karşılığı değil, vazifenin bitişi ve Rabb’e dönüş (huzura çıkış) için yapılan nihâî bir hazırlıktır. Bu 23 yıllık ağır vazifenin (risâletin) ifası esnasında, kullukta ve tebliğde (beşeriyet icabı) kalmış olabilecek en ufak bir kusura karşı yapılan en kâmil arınma talebidir. Bu bir zafer kutlaması değil, vazifenin tamamlanma şükrü ve Refîk-i A’lâ’ya (En Yüce Dost’a) veda hazırlığıdır.
* Nükte 3 (Rahmetin Teminatı): (إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا) “Şüphesiz O, (zaten) Tevvâb idi (ve öyledir).”
* (إِنَّهُ) “İnnehû” (Şüphesiz O), bu hükmün kesinliğini pekiştirir.
* (التَّوَّاب) “Et-Tevvâb” (Sîga-i Mübâlağa): Tövbeyi bir kez değil, tekrar tekrar, bolca, kesintisiz kabul eden demektir.
* (كَانَ) “Kâne” (İdi): Allah’ın bu “Tevvâb” sıfatının sonradan olmadığını, O’nun şanının ezelden beri tövbeleri kabul etmek olduğunu bildirir. Bu, (وَاسْتَغْفِرْهُ) “İstiğfar et” emrinin hemen ardından gelen bir kabul.
müjdesi ve rahmet teminatıdır.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Tebbet Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. Ebû Leheb’in elleri kurusun! Zaten kurudu da.
> 2. Ona ne malı fayda verdi, ne de kazandığı.
> 3. O, alevli bir ateşe girecektir.
> 4. Odun taşıyıcı olarak karısı da (o ateşe girecektir).
> 5. Boynunda da bükülmüş hurma liflerinden bir ip olacaktır.
> (Tebbet, 111/1-5)
>
2. Belâgat Tahlili: Şahsî Düşmanlığa İlahî Mukabele
Surenin belâgatı, Ebû Leheb’in hakaretine (Tebben lekâ) misliyle değil, çok daha ağırı ile ve ebedî bir hükümle cevap verilmesinde yatar.

A. Hükmün İlanı ve Kelime Oyunu (Âyet 1)
(تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ – Tebbet yedâ Ebî Leheb’in ve tebbe)
“Ebû Leheb’in elleri kurusun! Zaten kurudu da.”
* Belâgat Nüktesi 1 (Bedduâ ve Haber): (تَبَّتْ – Tebbet) kelimesi, hem bir bedduâdır (“Elleri kurusun!”) hem de (daha mühimi) geçmiş zaman (mâzî) kipiyle gelerek, bu helâkin zaten gerçekleşmiş, ilahî katında hükmünün verilmiş olduğunu bildiren bir haberdir (İhbâr).
* Nükte 2 (İki Helâk): Âyette iki (تَبَّ) “Tebbe” (helâk) vardır:
* (تَبَّتْ يَدَا): “Elleri kurusun/helâk olsun.” Bu, onun fiillerini, çalışmalarını, gücünü (el, kudretin sembolüdür) ve Peygamber’e (s.a.v.) karşı yaptığı düşmanlığı hedefler. “Çalışmaları boşa gitti.”
* (وَتَبَّ – Ve Tebbe): “Ve (kendisinin tamamı) helâk oldu.” Bu, sadece fiillerinin değil, şahsının, bizzat kendisinin de hüsrana uğradığını ilan eder.
* Belâgat Zirvesi (İsim ve Müsemmâ): Surenin belki de en büyük mucizesi isim seçimidir.
* Bu şahsın asıl adı “Abdüluzzâ” (Uzzâ putunun kulu) idi.
* Kur’ân, onun bu şirk ismini kullanmaz. Onun yerine, parlak yüzlü olduğu için Araplar arasında kullanılan (أَبِي لَهَبٍ) “Ebû Leheb” (Alevin Babası) künyesini kullanır.
* Neden? Çünkü 3. âyette onun gireceği yer (نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ) “Nâran zâte Leheb” (Alevli bir Ateş) olarak zikredilecektir.
* Allah Teâla, onun künyesi (Ebû Leheb) ile âkıbeti (zâte Leheb) arasında müthiş bir belâgî münasebet (Tecnîs-i Lâhik) kurar. “Ey Alevin Babası! Sen, ismine lâyık olarak Alevli bir Ateşe gireceksin.” Bu, ilahî bir tezyîf (aşağılama) sanatıdır.
B. Gurur Duyduğu Şeylerin Hiçliği (Âyet 2)
(مَا أَغْنَى عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ – Mâ ağnâ ‘anhu mâluhû ve mâ keseb)
“Ona ne malı fayda verdi ne de kazandığı.”
* Belâgat Nüktesi (Zecr ve Te’yîs): Bu âyet, 1. âyetteki (Tebbe/Helâk) hükmünün sebebini ve neticesini açıklar. (مَا أَغْنَى) “Mâ ağnâ” (Fayda vermedi) ifadesi, (Hümeze ve Tekâsür Suresi’ndeki gibi) kibrin ana kaynağı olan servet ve gücün, Allah’ın “Tebbe” (helâk) hükmü karşısında mutlak aczini ve hiçliğini ilan eder.
* Nükte (Mâ Keseb): (وَمَا كَسَبَ) “Ve mâ keseb” (Kazandığı şey) nedir? Bu, onun çocukları, evlâdı (ki oğlu Utbe’yi Peygamberimizin kızından boşanmaya zorlamıştı), makamı, itibarı ve eline geçen her şeydir. Ne malı ne de soyu, bu ilahî helâk hükmünü engelleyememiştir.

C. Suçun Ortağı: Karısının Durumu (Âyet 4-5)
Sure, sadece Ebû Leheb’i değil, bu düşmanlıkta onunla tam bir iş birliği içinde olan karısı Ümmü Cemil’i de bu helâke dâhil eder.
(وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ – Vemra’etuhû hammâlete’l-hatab)
“Odun taşıyıcı olarak karısı da (o ateşe girecektir).”
* Belâgat Nüktesi 1 (Sîga-i Mübâlağa): (حَمَّالَةَ – Hammâle). Bu, (Hümeze’deki gibi) mübalağa sîgasıdır. O, “ara sıra” değil, sürekli, iş edinerek, profesyonelce odun taşıyandır.
* Nükte 2 (Tevriye ve Tecsîm): “Odun taşımak” nedir?
* Mecâzî Mana: İnsanlar arasında (nemîme) laf taşıyarak, (fitne) ateşini körükleyerek, düşmanlığa odun taşımasıdır.
* Hakîkî Mana: Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) geçeceği yollara eziyet etmek için dikenli çalılar ve odunlar taşımasıdır.
* Uhrevî (Âhiret) Mana: Cehennemde, kocası Ebû Leheb’in ateşini (Leheb) alevlendirmek için bizzat odun taşıyıcısı (Hammâle) olmasıdır.
* Bu kelime, tek başına, kadının dünyadaki suçunu, karakterini ve âhiretteki cezasını tasvir eden bir belâgat harikasıdır.
(فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِّن مَّسَدٍ – Fî cîdihâ hablun min mesed)
“Boynunda da bükülmüş hurma liflerinden bir ip olacaktır.”
* Belâgat Zirvesi (Mukabele/Tezyîf): Bu, surenin en dehşetli aşağılama ve zıtlık sanatıdır.
* (جِيد – Cîd): Arapçada (رَقَبَة) “Rakabe” (boyun) veya (عُنُق) “‘Unuk” (boyun) kelimeleri varken, burada (جِيد) “Cîd” kelimesi seçilmiştir. “Cîd”, ziynet (süs) takılan, gerdanlık takılan, uzun ve güzel boyun demektir. Ümmü Cemil, aristokrat bir kadındı ve kıymetli gerdanlığıyla övünürdü.
* (حَبْلٌ مِّن مَّسَدٍ – Hablun min Mesed): “Mesed’den (bükülmüş hurma lifinden) bir ip.” Bu, en değersiz, en kaba, en âdî ip türüdür.
* Hülâsa: Allah Teâlâ, onun dünyada kibirle ve gururla taşıdığı o ziynet gerdanlığının (Cîd) yerine, âhirette (veya dünyada) zilletle ve aşağılanarak taşıyacağı o kaba liften ipi (Mesed) koymuştur. Bu, kibirli bir aristokratın, bir hayvan veya köle gibi aşağılanmasının tasviridir.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (İhlâs Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. De ki: “O, Allah’tır, bir tektir.”
> 2. “Allah Samed’dir (Her şey O’na muhtaçtır, O, hiçbir şeye muhtaç değildir).”
> 3. “Doğurmamış ve doğurulmamıştır.”
> 4. “O’nun hiçbir dengi yoktur.”
> (İhlâs, 112/1-4)
>
2. Belâgat Tahlili: Mutlak Birliğin (Tevhîd) İspatı
Surenin belâgatı, her bir âyetin, bir öncekinin açıklaması ve ispatı olduğu, mantıksal olarak birbirine kilitlenmiş, çelikten bir yapıya sahip olmasında yatar.
A. Hükmün İlanı: (أَحَدٌ) Kelimesi (Âyet 1)
(قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ – Kul Huvallâhu Ehad)
“De ki: O, Allah’tır, Ehad’dir (Bir Tektir).”
* Belâgat Nüktesi 1 (Emir): Sure (قُلْ – Kul) “De ki!” emriyle başlar. Bu, (Kâfirûn Suresi’ndeki gibi) bu cevabın Peygamber’in (s.a.v.) şahsî bir tefekkürü (düşüncesi) değil, doğrudan Allah’tan gelen, pazarlıksız ve değiştirilemez bir ilahî beyan olduğunu gösterir.
* Nükte 2 (Zamir): (هُوَ – Huve) “O”. Bu, “Zamirü’ş-Şe’n” (Azamet Zamiri) olarak bilinir. Sorulan “O” Zât’ın ne kadar yüce, tarifi zor ve azametli olduğunu ifade eder. “O hakkında sorduğunuz Zât var ya…”
* Belâgat Zirvesi (Ehad ve Vâhid Farkı): Surenin belâgat kilidi, (وَاحِدٌ) “Vâhid” (bir) kelimesi yerine (أَحَدٌ) “Ehad” (tek) kelimesinin seçilmesidir.
* (وَاحِدٌ – Vâhid): Sayısal bir demektir. “Bir” dendiğinde, aklın “iki”ye, “üç”e intikali (geçişi) mümkündür. Parçaları, cüzleri olabilir (meselâ: “bir” salkım üzüm).
* (أَحَدٌ – Ehad): Benzersiz, eşsiz, bölünemez, parçalanamaz, terkip olunamaz (birleşik olmayan), ikincisi olmayan, mütlak tek demektir.
* Hülâsa: Allah (Vâhid) “birdir” demek, sayısal birliği ifade eder. Ama Allah (Ehad) “tektir” demek, O’nun Zât’ında, Sıfat’ında ve Fiilleri’nde eşsiz, benzersiz, bölünmez, parçalanmaz ve ortaksız olduğunu ilan etmektir. Bu, şirkin her türlüsünü (parça, cüz, eş, benzer) kökten reddeden bir ifadedir.

B. (Ehad) İsminin İlk İzahı: (الصَّمَدُ) (Âyet 2)
(اللَّهُ الصَّمَدُ – Allâhu’s-Samed)
“Allah Samed’dir.”
* Belâgat Nüktesi (İzah): Bu âyet, “Ehad” olmanın ne demek olduğunu açıklayan ilk delildir. (الصَّمَدُ – Es-Samed) kelimesi, belâgat açısından “Câmi’u’l-Kelîm” (çok manayı toplayan kelime) dir.
* Samed’in Manaları:
* Bütün mahlûkatın, bütün ihtiyaçları için yöneldiği, O’na muhtaç olduğu tek merci.
* O’nun hiçbir şeye ve hiçbir kimseye muhtaç olmaması.
* Kusursuz, eksiksiz, kâmil olmak. (Arapçada içi boş, kovuk şeylerin zıddı olarak kullanılır.)
* Hülâsa: Allah (Ehad)dir, yani tektir. Çünkü (Samed)dir; yani O’ndan başka herkes muhtaçtır, O ise hiçbir şeye muhtaç değildir. Muhtaç olan (aciz olan), ilâh olamaz. Bu âyet, O’nun muhtaçlıktan münezzeh (berî) bir “Tek” olduğunu ispatlar.
C. (Samed) İsminin İzahı: (لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ) (Âyet 3)
(لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ – Lem yelid ve lem yûled)
“Doğurmamıştır ve doğurulmamıştır.”
* Belâgat Nüktesi (Zorunlu Netice): Bu âyet, bir önceki (Samed) âyetinin zorunlu mantıksal neticesidir.
* Nükte (İzah): Allah neden (Samed)dir (hiçbir şeye muhtaç değildir)?
* (لَمْ يَلِدْ – Lem yelid): “Doğurmamıştır.” Çünkü doğurmak (evlât sahibi olmak), bir ihtiyacın (neslin devamı, yardımcılık, aczin giderilmesi) neticesidir. O (Samed) olduğuna, yani hiçbir şeye ihtiyacı olmadığına göre, doğurmamıştır. (Bu, Hristiyanların “Oğul” ve müşriklerin “Melekler Allah’ın kızlarıdır” inancını kökten reddeder.)
* (وَلَمْ يُولَدْ – Ve lem yûled): “Doğurulmamıştır.” Çünkü doğurulmak, kendisinden önce var olan bir sebebe (anne-babaya) muhtaç olmayı gerektirir. O (Ehad) olduğuna, yani varlığının başlangıcı olmayan (Kadîm) bir “Tek” olduğuna göre, doğurulmamıştır. (Bu, O’na bir köken ve başlangıç atfeden bütün bâtıl inançları reddeder.)
* Nükte (Fiil Zamanı): (لَمْ – Lem) edatı, geçmiş zamanın mutlak ve kesintisiz olarak olumsuzlanmasıdır. “Ne geçmişte böyle bir şey oldu, ne de O’nun şanına bu yakışır.”

D. Nihâî Hüküm ve (Ehad) İsminin Sonucu (Âyet 4)
(وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ – Ve lem yekûn lehû kufuven ehad)
“O’nun hiçbir dengi (Küfüv) yoktur (olmamıştır).”
* Belâgat Zirvesi (Takdîm ve Te’hîr): Bu âyet, surenin nihâî hükmü ve mührüdür. Âyetin normal Arapça dizilimi (وَلَمْ يَكُنْ أَحَدٌ كُفُوًا لَهُ) “Ve lem yekûn ehadun kufuven lehû” (Bir kimse O’na denk olmamıştır) şeklinde olabilirdi.
* Fakat âyet, (لَّهُ) “Lehû” (O’na) kelimesini öne almıştır (Takdîm). Bu belâgatta, sadece ve sadece O’na (hasr ve tahsis) manası katar.
* Nükte (Nekre Kullanımı): (أَحَدٌ) “Ehad” kelimesi, olumsuzluk (Lem yekûn) siyakında (bağlamında) nekre (belirsiz) gelmiştir. Bu, Arapçada en kuvvetli umumî (genel) nefyetme (olumsuzlama) ifadesidir.
* Hülâsa (Nihâî Mana): Âyetin belâgatı şu manayı verir: “Geçmişte, şimdi ve gelecekte; Zât’ında, Sıfat’ında veya Fiilleri’nde; ne olursa olsun, hiçbir tek bir şey bile, sadece ve sadece O’na (Allah’a) denk (küfüv), benzer (misl) veya eş (nidd) olmamıştır, olması da mümkün değildir.”
* Bu son âyet, 1. âyetteki (أَحَدٌ) “Ehad” kelimesini mükemmelen tanımlamış ve kilitlemiştir. O, eşi ve benzeri olmayan (Âyet 4), doğurmamış ve doğurulmamış (Âyet 3), her şeyin kendisine muhtaç olup O’nun hiçbir şeye muhtaç olmadığı (Âyet 2) bir TEKtir (Âyet 1).

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Felak Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’s adıyla.
> 1. De ki: “Yarattığı şeylerin kötülüğünden,
> 2. Karanlığı çöktüğü zaman gecenin kötülüğünden,
> 3. Düğümlere üfleyenlerin (büyücülerin) kötülüğünden,
> 4. Ve haset ettiği zaman hasetçinin kötülüğünden, sabahın Rabbine sığınırım!”
> (Felak, 113/1-5)
>
* De ki: “Sığınırım sabahın (Felak) Rabbine.”
* “Yarattığı şeylerin şerrinden.”
* “Karanlığı çöktüğü zaman gecenin (Gâsık) şerrinden.”
* “Düğümlere üfleyenlerin (Neffâsât) şerrinden.”
* “Ve haset ettiği zaman hasetçinin (Hâsid) şerrinden.”

2. Belâgat Tahlili: Kademeli (Aşamalı) Sığınma Sanatı
Surenin belâgatı, sığınılan Zât’ın (Allah’ın) seçilen sıfatı ile, sığınılan şerlerin (kötülüklerin) mahiyeti arasındaki tam uyumda ve bu şerlerin genelden özele doğru (tedrîc) sıralanmasında yatar.

A. Emir ve Sığınılan Zât: (قُلْ… بِرَبِّ الْفَلَقِ)
(قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ – Kul e’ûzu bi-Rabbi’l-Felak)
“De ki: ‘Sığınırım Felak’ın Rabbine.'”
* Belâgat Nüktesi 1 (Emir): Sure (قُلْ – Kul) “De ki!” emriyle başlar. (İhlâs ve Kâfirûn surelerindeki gibi). Bu, sığınma (isti’âze) faaliyetinin dahi ilahî bir öğreti (ta’lîm) olduğunu gösterir. Allah, kuluna nasıl ve kime sığınacağını öğretir.
* Nükte 2 (Fiil): (أَعُوذُ – E’ûzu) “Sığınırım.” Bu (Muzâri / Şimdiki ve Geniş Zaman) fiili, sığınmanın bir defalık bir eylem değil, sürekli, devam eden, yenilenen bir kulluk hâli olduğunu ifade eder.
* Belâgat Zirvesi (Sıfat Seçimi): (بِرَبِّ الْفَلَقِ) “Bi-Rabbi’l-Felak” (Felak’ın Rabbine).
* (الْفَلَقِ – El-Felak): Aslı (فَلَقَ) “yarılmak” demektir. Karanlığın yarılıp içinden çıkan sabah aydınlığı, şafak manasındadır. Aynı zamanda tohumun yarılıp filiz vermesi, yaratılışın başlaması gibi “yokluğun yarılıp varlığın çıkması” manalarını da taşır.
* Belâgat Nüktesi (Mukabele/Zıtlık): Surenin devamında sığınılacak olan bütün şerler (gece, büyü, haset), karanlığın, gizliliğin, yok etmenin sembolüdür. Allah Teâlâ kuluna der ki: “Sen, bu karanlık şerlerden, karanlığı yarıp aydınlığı (Felak) çıkaran Rabbe sığın.” Bu, en büyük karanlığın (şerrin) dahi, O’nun (Rabbi’l-Felak) kudreti karşısında yarılmaya mahkûm olduğunu gösteren müthiş bir tesellidir.

B. Şerlerin Tasnifi: Genelden Özele (Tedrîc)
Sure, sığınılması gereken şerleri en genelden (âm) başlayıp en özele (hâs) doğru sıralar:
* (مِن شَرِّ مَا خَلَقَ – Min şerri mâ halak) (Âyet 2): En Genel Şer
* “Yarattığı şeylerin şerrinden.”
* Nükte: Bu, sığınılabilecek en kapsamlı ifadedir. İnsanın bildiği-bilmediği, gördüğü-görmediği, insan, cin, hayvan, tabiattaki (zelzele, fırtına vb.) bütün yaratılmışların şerrini kapsar.
* (وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ – Min şerri ğâsiqin iżâ vekab) (Âyet 3): Özelleştirme 1 (Zaman ve Mekân)
* “Karanlığı (Gâsık) çöktüğü (Vekab) zaman gecenin şerrinden.”
* Nükte: Genel yaratılmışlar şerrinden sonra, şerrin en yoğun olduğu zaman ve mekâna geçilir: Gece. (غَاسِقٍ) “Gâsık” (gece veya ay) ve (وَقَبَ) “Vekab” (çökmek, bürümek), karanlığın baskınlığını ifade eder.
* Belâgat: Vahşi hayvanlar, hırsızlar, suikastçiler ve şerli ruhânî varlıklar, genellikle gecenin karanlığında faaliyet gösterir. Bu âyet, (Rabbi’l-Felak) “Sabahın Rabbi” ile tam bir zıtlık (mukabele) oluşturur.
* (وَمِن شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِي الْعُقَدِ – Min şerri’n-neffâsâti fi’l-‘ukad) (Âyet 4): Özelleştirme 2 (Gizli İnsan Şerri- Büyü)
* “Düğümlere (el-Ukad) üfleyenlerin (en-Neffâsât) şerrinden.”
* Nükte (Mübalağa): (النَّفَّاثَاتِ) “Neffâsât”, (nefes) kökünden mübalağa sîgasıdır. Sürekli, iş edinerek, nefretle üfleyen demektir (Genellikle büyücüler, sihirbazlar).
* Hülâsa: Şer, “genel yaratılmışlardan” (Âyet 2), “geceye” (Âyet 3) indi. Şimdi daha da özelleşerek, karanlıkta gizlice yapılan insanî (veya cinnî) bir şerre, yani sihre/büyüye (Neffâsât) indi. Bu, gizli ve kasıtlı bir kötülüktür.
* (وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ – Min şerri hâsidin iżâ hased) (Âyet 5): Zirve (En Gizli İnsan Şerri – Haset)
* “Ve haset ettiği zaman hasetçinin (Hâsid) şerrinden.”
* Belâgat Zirvesi: Sure neden haset ile biter? Haset, şerlerin en gizlisi ve en köklüsüdür.
* (إِذَا حَسَدَ) “İżâ Hasede” (Haset ettiği zaman) kaydı çok mühimdir. Sadece kalpte duran hasetten değil, o hasedin fiiliyata döküldüğü, zarar vermeye başladığı (nazar etme, tuzak kurma, büyü yapma vb.) ânın şerrinden sığınılır.
* Nükte (Sıralama): Büyü (Âyet 4), çoğu zaman haset (Âyet 5) sebebiyle yapılır. Haset, sebeptir; büyü, netice olabilir.
* Nihâî Nükte: İblis’in Hz. Âdem’e (a.s.) secde etmemesinin sebebi hasetti. Kâbil’in Hâbil’i öldürmesinin sebebi hasetti. Sure, şerlerin en geneliyle (mâ halak) başlar, şerlerin kaynağı ve en gizli merkezi olan haset ile biter.

1. Mevzubahis Âyet-i Kerîmeler (Nâs Suresi)

> Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
> 1. De ki: “İnsanların Rabbine sığınırım.”
> 2. “İnsanların Melikine (mutlak sahip ve hâkimine).”
> 3. “İnsanların İlâhına.”
> 4. “O sinsi vesvesecinin şerrinden.”
> 5. “O ki, insanların göğüslerine (kalplerine) vesvese verir.”
> 6. “Gerek cinden, gerek insandan (olan vesvesecilerin şerrinden).”
> (Nâs, 114/1-6)
>
2. Belâgat Tahlili: En Tehlikeli Düşmana (Dahilî) Karşı Üçlü Koruma (Rubûbiyet)
Surenin belâgatı, sığınılacak tek bir düşman (Vesvâs) için üç farklı ilahî sıfata (Rab, Melik, İlâh) sığınılmasını emretmesinde yatar. Bu, düşmanın ne kadar tehlikeli olduğunu gösteren bir belâgat harikasıdır.

A. Emir ve Sığınılan Zât’ın Üç Vasıfı (Âyet 1-3)
(قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ… مَلِكِ النَّاسِ… إِلَهِ النَّاسِ)
“De ki: Sığınırım insanların Rabbine… İnsanların Melikine… İnsanların İlâhına.”
* Belâgat Nüktesi 1 (Emir): Sure (قُلْ – Kul) “De ki!” emriyle başlar. (Felak Suresi’ndeki gibi). Bu, sığınmanın ilahî bir öğreti (ta’lîm) olduğunu, en büyük düşmana karşı nasıl korunulacağını bizzat Allah’ın öğrettiğini gösterir.
* Nükte 2 (Mukabele/Zıtlık): Felak Suresi’nde dört farklı şerden (yaratılmışlar, gece, büyü, haset) bir tek sıfata (Rabbi’l-Felak / Sabahın Rabbi) sığınılmıştı.
* Belâgat Zirvesi (Terfî’): Burada ise tek bir şerden (Vesvese) üç mübarek sıfata sığınılır. Neden? Çünkü dahilî düşman, zâhirî düşmanların hepsinden daha tehlikelidir. Zira o, kaleyi içeriden fethetmeye çalışır, insanın kalbine (sudûr) ve imanına hücum eder.
* Nükte 3 (Sıfatların Sıralaması- Tedrîc ve Terakkî): Bu üç sıfatın sıralaması tesadüfî değildir, mükemmel bir mantıksal ilerleme (terakkî) vardır:
* (بِرَبِّ النَّاسِ – Rabbi’n-Nâs) (İnsanların Rabbi): Bu, Allah’ın yaratma, terbiye etme, besleme ve koruma (Rubûbiyet) sıfatıdır. Düşmana karşı O’nun himayesine sığınmaktır. Bu, en genel sığınma makamıdır.
* (مَلِكِ النَّاسِ – Meliki’n-Nâs) (İnsanların Meliki): “Rab” (Terbiye eden) şefkatli olabilir, ama “Melik” (Kral, Hükümdar) mutlak güce ve otoriteye (Kahr) sahiptir. Vesvese veren düşman (Şeytan) da güçlüdür. Biz, o düşmanın da Hükümdarı olan (Melik) Zât’a sığınırız. Bu, himayeden daha öte, otoriteye sığınmaktır.
* (إِلَهِ النَّاسِ – İlâhi’n-Nâs) (İnsanların İlâhı): Bu, zirvedir. “İlâh”, ibadet edilen, mabud demektir. Şeytanın (Vesvâs) asıl hedefi nedir? İnsanın (صُدُورِ) “sudûr”una (göğsüne) vesvese vererek onu Rabbine kulluktan (ibadetten) alıkoymaktır. Düşman ibadete saldırdığı için, biz de ibadetin asıl sahibine (İlâhi’n-Nâs) sığınırız.
* Nükte 4 (Tekrâr Sanatı): (النَّاسِ) “en-Nâs” (İnsanlar) kelimesinin üç defa tekrarlanması, insana verilen şerefi (teşrîf) ve bu üç sıfatın (Rab, Melik, İlâh) da insanla olan ayrılmaz bağını vurgular.

B. Düşmanın Tasviri: (الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ) (Âyet 4)
(مِن شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ – Min şerri’l-vesvâsi’l-hannâs)
“O sinsi vesvesecinin (Vesvâs) ve (Hannâs) şerrinden.”
* Belâgat Nüktesi (Sîga-i Mübâlağa): Bu iki kelime de (Hümeze ve Hammâle gibi) mübalağa (abartı/yoğunluk) sîgasındadır.
* (الْوَسْوَاسِ – El-Vesvâs): Sadece “vesvese veren” değil, işi gücü vesvese olan, vesveseyi karakteri haline getirmiş olan, profesyonel vesveseci demektir. Bu, düşmanın fiilini (eylemini) tasvir eder.
* (الْخَنَّاسِ – El-Hannâs): (خَنَسَ) “Hanese” (gizlenmek, sinmek, geri çekilmek) kökündendir. Sürekli sinen, sürekli geri çekilen demektir. Bu, düşmanın taktiğini tasvir eder.
* Belâgat Hülâsası (İ’tilâf): Bu iki kelime, Şeytan’ın taktiğini mükemmelen birleştirir: O, (Vesvâs) sürekli vesvese verir. Ne zaman ki kul Allah’ı zikreder (anar), o (Hannâs) hemen siner ve gizlenir. Kul gaflete düştüğü an tekrar ortaya çıkar.

C. Düşmanın Faaliyet Alanı ve Kaynağı (Âyet 5-6)
(الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ – Elleżî yuvesvisu fî sudûri’n-nâs)
“O ki, insanların göğüslerine (sudûr) vesvese verir.”
* Belâkat Nüktesi (Mekân): Bu âyet, (Vesvâs)ın faaliyet alanını netleştirir. Saldırı, (Felak Suresi’ndeki gibi) dışarıdan bedene (büyü gibi) veya mala (haset gibi) değildir. Saldırı, (فِي صُدُورِ) “fî sudûr” (göğüslerin içine), yani imanın ve niyetin merkezine, kalbinedir.
(مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ – Mine’l-cinneti ve’n-nâs)
“Gerek cinden gerek insandan (olan vesvesecilerin şerrinden).”
* Belâgat Zirvesi (Tefsir ve Ta’mîm): Bu son âyet, surenin açıklaması (tefsiri) ve genellemesidir (ta’mîm).
* * âyette bahsedilen o (الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ) “Vesvâs-ı Hannâs” kimdir? Bu âyet, o düşmanın iki kaynağı olduğunu açıklar:
* (الْجِنَّةِ – El-Cinne): Cinlerden olan (görünmeyen) Şeytan.
* (وَالنَّاسِ – Ve’n-Nâs): İnsanlardan olan (görünen) şeytanlar (kötü arkadaşlar, batıl fikirleri aşılayanlar, şerre davet edenler).
* Nihâî Hülâsa: Allah Teâlâ, Kur’ân-ı Kerîm’in bu son suresinde, kuluna sadece görünmeyen düşmandan (Cin) değil, aynı zamanda görünen ve çoğu zaman daha tehlikeli olabilen insan suretindeki vesvesecilerden (Nâs) de sığınmasını emreder.

Hülâsa
Nâs Suresi, Kur’ân’ın nihâî sığınağıdır. Felak Suresi’nin zâhirî korumasını, bâtınî (dahilî) bir korumayla tamamlar. En tehlikeli ve tek bir düşman olan (Vesvâs-ı Hannâs) için üç katmanlı bir ilahî himaye (Rab, Melik, İlâh) talep etmemizi öğretir. Çünkü bu düşman, dışarıdan saldırmaz, doğrudan içeriye, kalbin (Sudûr) merkezine hücum eder ve bu düşmanın insan kılığında (en-Nâs) olan türleri de vardır. Bu, Tevhîd ve isti’âzenin (sığınmanın) kâmil bir ifadesidir.

Bu tahlil usulünü, iki kelime üzerinden tatbik edelim:

1. Tahlil: فَنفَجَرَتْ (Fenfeceret) ve Fısk/Fücur ile Bağlantısı
Bu kelime, Hz. Musa’nın (a.s.) asâsıyla taşa vurması neticesinde suyun fışkırmasını tasvir eder.
> Meali (Bakara, 60):
> “Mûsâ, kavmi için su dilediğinde, ‘Asânı taşa vur!’ dedik. Bunun üzerine taştan on iki pınar fışkırdı (fenfeceret). Her kabile kendi su alacağı yeri bildi. ‘Allah’ın rızkından yiyin, için, yeryüzünde bozgunculuk yaparak taşkınlık etmeyin’ dedik.”
>
Belâgat Tahlili: Neden “Fecere” Değil de “İnfecere”?
* Kelimenin Aslı (Kökü): Kelimenin aslı ف ج ر (Fe-Ce-Ra) köküdür. Bu kök, “yarmak, şiddetle bölmek, bir şeyi akıtmak için açmak” mânâsına gelir.
* Sülâsî (Üç Harfli) Kullanım: Eğer âyet فَجَرَت (feceret) deseydi, “o (taş) yardı” veya “(su) aktı” gibi daha basit bir mânâ ifade edebilirdi.
* İnfiâl Babı (İnfeceret): Lâkin Kur’ân, bu kökü اِنفعال (İnfiâl) babına sokarak اِنفَجَرَ (infecere) şeklinde kullanmıştır. Başına gelen ف (fe) “hemen, bunun üzerine” ve ن (nun) harfleri mânâyı tamamen değiştirir:
* Mutâvaat (Dönüşlülük/Pasiflik): İnfiâl babı, bir fiile “kendi kendine olma, edilgenlik” mânâsı katar. Taş, sanki kendiliğinden ve ilâhî emre tam bir teslimiyetle yarılmış, su kendi kendine fışkırmıştır. Dışarıdan bir zorlama değil, bir “boyun eğme” ve “teslimiyetle açılma” vardır.
* Şiddet ve Sürat: Bu bab (kalıp), aynı zamanda fiilin şiddetle ve süratle meydana geldiğini gösterir. Su, sadece akmamış; püskürmüş, fışkırmış, patlamıştır. Asânın dokunmasıyla “derhal” (ف) ve “şiddetle” (انفجر) gerçekleşen bir mucizedir.

Fısk ve Fücur ile Bağlantısı

İşte burası çok derin bir noktadır:
فُجُور (Fücur) ve فَاسِق (Fâsık) kelimeleri de tam olarak aynı ف ج ر kökündendir.
* Fücur (الفجور): Kelime mânâsı olarak “bir şeyi yarmak, delmek”tir.
* Mânâdaki Bağlantı: Fenfeceret (suyun fışkırması), taşın “yarılması”, yani maddî bir hududun yarılmasıdır. Fücur ise, dinin ve takvânın hududunu “yarmak”, hayâ perdesini “yırtmak”, yani mânevî bir hududun yarılmasıdır.
* Fâcir (الفاجر): Allah’ın emrettiği itaatin ve takvânın sınırını yırtıp geçen, o sınırı aşan kimsedir.
* Fecr (الفجر): Sabah vaktine “fecr” denmesinin sebebi de aynı köktendir. Zira güneşin ışığı, gecenin karanlığını “yararak” çıkar.
Netice olarak; fenfeceret kelimesi, bir taşın nasıl ilâhî bir emirle aniden ve şiddetle yarıldığını tasvir ederken; fücur kelimesi de bir insanın nefsânî bir arzuyla ilâhî sınırı nasıl aniden ve şiddetle yardığını tasvir eder. Kök aynıdır, ancak biri maddî ve mucizevî bir yarılma, diğeri mânevî ve isyankâr bir yarılmadır.

2. Tahlil: فَنقَلَبَ (Fenkalebe) ve İnkılab ile Bağlantısı

Bu kelime, Firavun’un sihirbazlarının Hz. Musa (a.s.) karşısındaki mağlubiyetini ve hâl değişimini tasvir eder.
> Meali (A’râf, 119):
> “Orada yenildiler ve küçük düşerek geri döndüler (venkalebe).”
>
Belâgat Tahlili: Neden “Kalebe” veya “Recea” Değil de “İnkalebe”?
* Kelimenin Aslı (Kökü): Kelimenin aslı ق ل ب (Ka-Le-Be) köküdür. “Çevirmek, döndürmek, bir şeyin içini dışına getirmek” mânâsındadır. Bizim “kalp” (kalb) kelimemiz de buradan gelir; zira kalp, düşünce ve hisler arasında sürekli “dönen”, “evrilip çevrilen” bir latîfedir.
* Sülâsî (Üç Harfli) Kullanım: Eğer قَلَبَ (kalebe) denseydi “çevirdi” (fail isterdi) veya رَجَعَ (recea) denseydi “döndü” (basit bir geri dönüş) mânâsı olurdu.
* İnfiâl Babı (İnkalebe): Kur’ân, yine اِنفعال (İnfiâl) babını seçerek اِنقَلَبَ (inkalebe) demiştir. Başına gelen ف (fe) veya و (ve) harfi yine “bunun üzerine” mânâsındadır.
* Tam Bir Dönüşüm: İnkalebe fiili, basit bir “geri dönmeyi” değil, hâlin tamamen değişmesini, bir durumdan zıt bir duruma geçişi ifade eder.
* Mânâ: Sihirbazlar, Firavun’dan mükâfat almak için izzetle, kibirle, üstünlük taslayarak gelmişlerdi. Hz. Musa’nın (a.s.) mucizesi karşısında ise mağlup, zelil, küçük düşmüş (صَاغِرِينَ – sâğirîn) olarak döndüler.
* Yani onlar sadece mekân olarak geri dönmediler; hâl olarak tersyüz oldular. İzzetleri zillete, kibirleri hakarete, üstünlükleri alçaklığa dönüştü.

İnkılab ile Bağlantısı

Bağlantı çok sarih ve doğrudandır:
اِنقِلاب (İnkılab) kelimesi, اِنقَلَبَ (inkalebe) fiilinin masdarıdır (isim hâlidir).
* İnkılab: Kelime mânâsı “bir hâlden başka bir hâle dönme, tersyüz olma, devrim” demektir. Bir şeyin aslî yapısının tamamen zıddına dönmesidir.
* Âyetteki Kullanımı: Fenkalebe (veya venkalebe), sihirbazların yaşadığı o “inkılabı” fiil olarak tasvir eder. Onların durumu inkılab olmuştur. Bu, ânî ve tam bir hâl değişimidir. Sadece fiziksel bir geri dönüş değil, psikolojik ve sosyal bir “devrim” yaşamışlardır.

Küllî Netice

Her iki misalde de İnfiâl babının (başına ‘nun’ harfi eklenmesinin) şu faaliyetleri yerine getirdiğini görüyoruz:

* Fiilin Şiddetini Artırma: Suyun “fışkırması” (fenfeceret), normal bir akış değildir.
* Sürat ve Ânîlik: Olayın “derhal” (ف) meydana gelmesi.
* Hâl Değişimi: Normal bir dönüş değil, tam bir “tersyüz olma” (fenkalebe).
* Teslimiyet/Pasiflik: Fiilin bir dış etkiye (ilâhî emir, mucize) cevaben, kendi kendine ve boyun eğerek gerçekleşmesi.

3. Tahlil: فَانفَلَقَ (Fenfalaka) – Denizin Yarılması

Bu kelime, Hz. Musa’nın (a.s.) Kızıldeniz’e asâsını vurmasıyla denizin ikiye ayrılmasını tasvir eder.
> Meali (Şuarâ, 63):
> “Bunun üzerine Mûsâ’ya, ‘Asân ile denize vur’ diye vahyettik. Hemen deniz ikiye ayrıldı (fenfalaka). Her parçası koca bir dağ gibi oldu.”
>
Belâgat Tahlili: Neden “Feleka” Değil de “İnfalaka”?

* Kelimenin Aslı (Kökü): Kök ف ل ق (Fe-Le-Ka) olup, “ikiye ayırmak, yarmak, bölmek” mânâsındadır. Bizim “Felak” kelimesi de buradan gelir; zira Felak, karanlığın yarılıp aydınlığın çıktığı yerdir (Bakınız: Felak Sûresi).
* Sülâsî (Üç Harfli) Kullanım: فَلَقَ (falaka) denseydi, Hz. Musa’nın (a.s.) asâsının bizzat yarma faaliyetini yaptığı anlaşılırdı.
* İnfiâl Babı (İnfalaka): فَانفَلَقَ (Fenfalaka) fiili ise mânâyı farklı bir açıya (bağlama) taşır:
* Mutâvaat ve Teslimiyet: Denizin, Musa’nın (a.s.) asâsının vurması neticesinde, ilâhî emre uyarak ve kendi kendine boyun eğerek yarılması ve açılması tasvir edilmiştir. Faaliyet sadece Musa’nın vurması değil; denizin de bu emre tam bir teslimiyetle cevap vermesidir.
* Şiddet ve Azamet: İnfalaka aynı zamanda yarılmanın basit bir ayrılma değil, koca bir dağ gibi (كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ) bir azametle gerçekleştiğini gösterir. Bu, suyun tabiatına (doğasına) tamamen aykırı, şiddetli ve cihan şümul bir hâl değişimidir.

4. Tahlil: فَانشَقَّ (Fenşakka) – Ayın Yarılması

Bu kelime, Kıyamet alâmetlerinden olan Ay’ın ikiye ayrılması olayını tasvir eder.
> Meali (Kamer, 1):
> “Kıyamet saati yaklaştı ve Ay yarıldı (fenşakka).”
>
Belâgat Tahlili: Neden “Şakka” Değil de “İnşakka”?

* Kelimenin Aslı (Kökü): Kök ش ق ق (Şı-Ka-Ka) olup, “ayrılmak, yarılmak, zorla yarmak, zorluk çıkarmak” mânâsındadır (Meşakkat kelimesi de buradan gelir).
* Sülâsî (Üç Harfli) Kullanım: شَقَّ (şakka) denseydi, bir failin (yapanın) Ay’ı yardığı anlaşılırdı.
* İnfiâl Babı (İnşakka): فَانشَقَّ (Fenşakka) kullanılarak şu mânâ vurgulanmıştır:
* Mutlak Teslimiyet: Ay, Allah’ın emri tecellî ettiğinde, kendi zatında ve zorlanmaksızın ikiye ayrılmıştır. Burada bir failin faaliyeti ön plana (dışavurum) çıkmaz; Ay’ın emre olan derûnî teslimiyeti ön plandadır.
* Mübalağa ve Tamamlanma: İnşakka, yarılmanın çok şiddetli ve tam, yani Ay’ın bütün yapısını (doğasını) değiştirecek derecede gerçekleştiğini ifade eder. Bu, hayatın sonunun yaklaştığının isbatı olarak büyük bir alamettir. Bu, basit bir ayrılma değil, zıt ve aykırı bir durumun ortaya çıkmasıdır.

Küllî Sonuç ve Hikmet (Felsefe)

Bu misallerde de görüldüğü gibi, Kur’ân-ı Kerîm’in ihtiva ettiği kelime seçimi, sadece tasvirin basit bir ifadesi değil; fiilin şiddetini, süratini ve en önemlisi mahlûkatın (yaratılmışların) ilâhî emre olan derûnî teslimiyetini de mânâya katar.
* Fenfeceret: Maddî hududun yarılışı. (Fücur: Mânevî hududun yarılışı)
* Fenkalebe: Hâlin tamamen tersyüz olması. (İnkılab: Hâlin zıt bir duruma dönüşmesi)
* Fenfalaka: Denizin azametle boyun eğerek ayrılması.
* Fenşakka: Ay’ın zorlanmaksızın, tam bir teslimiyetle ikiye ayrılması.
Bu, “ziyâdetü’l-mebnâ tedüllü alâ ziyâdeti’l-ma’nâ” kaidesinin, Kur’ân-ı Kerîm’in aslı itibarıyla ne kadar derin ve hakîmâne bir düşünce (felsefe) taşıdığının en büyük isbatıdır.

Bu kelimenin Kur’ân-ı Kerîm’deki bir tasviri yerine, Arap dilindeki ve dolayısıyla derûnî hayatımızdaki yansımasını inceleyelim.

5. Tahlil: اِنكَسَرَ (İnkesere) – Kalbin Kırılması
اِنكَسَرَ fiili Kur’ân-ı Kerîm’in bazı âyetlerinde geçmemekle birlikte, كَسَرَ (Kesere) kökü (يَكْسِرْ / كِسْفًا gibi) sıkça geçer ve Arap belâgatinde bu fiil, “kırılmak” mânâsıyla mütemmim (tamamlayıcı) bir öneme sahiptir.

Belâgat Tahlili: Neden “Kesere” Değil de “İnkesere”?

* Kelimenin Aslı (Kökü): Kök ك س ر (Ke-Se-Ra) olup, “kırmak, parçalamak, parçalara ayırmak” mânâsındadır.
* Sülâsî (Üç Harfli) Kullanım: كَسَرَ (Kesere) fiili müteaddîdir, yani bir fâile (yapana) ihtiyaç duyar.
> Örnek: “Ali, camı kırdı (Kesere).” (Kırma faaliyeti Ali’ye aittir.)
>
* İnfiâl Babı (İnkesere): اِنكَسَرَ (İnkesere) fiili ise mânâyı farklı bir açıya (bağlama) taşır:
* Mutâvaat ve Vuku Bulma: Bu babda fiil lâzımîdir (geçişsizdir). Yani “kırma” faaliyetini bir fail değil, nesnenin bizzat kendi hâli ifade eder. Cisim kendi kendine kırılır; daha doğrusu kırılma eylemine maruz kalır.
> Örnek: “Cam kırıldı (İnkesere).” (Faaliyetin tesiri cama derûnî olarak yansır.)
>

İnkesere ve Derûnî Mânâ

Bu fark, özellikle kalbin kırılması (inkisar-ı kalb) hâlinde büyük bir hikmet (felsefe) taşır:
* Zâhirî Kırılma: Birisi kalbimizi kırdığında, bu kesere fiiliyle ifade edilebilir. Faaliyet dışarıdandır.
* Derûnî Kırılma (İnkisar): Kalb kırıldığında, bu inkesere fiiliyle ifade edilir. Bu, kalbin bir darbe alması neticesinde tamamen teslim olması ve o yorgunluğun, o acının küll (bütün) benliği sarması hâlidir.

* Acz ve Enaniyetin Reddî: İnkesere hâli, ene (ego) ve enaniyetin (egoluğun) mutlak aczini, teslimiyetini ve küçüklüğünü ifade eder. Kalbin kırılması, tabiatın (doğanın) zorlu kanunları veya ilâhî takdîr karşısında âciz kalıp geri çekilmesidir. Bu, fazilete giden yolda ilk basamaktır. Nitekim tasavvufta ve hakîkat yolunda “inkisar-ı kalb” (kalp kırıklığı), Allah’a en yakın olma hâllerinden biri kabul edilir.
> Bloknot: Binâdaki artış (Infiâl kalıbı), mânâdaki artışı (kırılmanın basit bir eylemden, tam bir hâl değişimine dönüşmesini) göstererek, bu kelimenin sadece maddî bir kırılmayı değil, derûnî bir teslimiyeti de tasvir ettiğini izah eder.
>
Bu son misal, dilin sadece zahiri değil, aynı zamanda dahilî hakîkatleri de nasıl ihtiva ettiğini gözler önüne serer.

Bu defa, fiilin mânâsına “yapma, etme” faaliyeti katan ve mübalağa (abartma) ifade eden **”Tef’îl Babı”**ndan bir fiili inceleyelim: كَلَّمَ (Kelleme).

6. Tahlil: كَلَّمَ (Kelleme) – Allah’ın Hz. Musa ile Konuşması

Bu fiil, Allah Teâlâ’nın Hz. Musa (a.s.) ile konuşmasını tasvir eden ve Kur’ân’ın en önemli âyetlerinden birinde geçer.
> Meali (Nisâ, 164):
> “Andolsun, senden önce de peygamberler gönderdik. Onlardan sana kıssalarını anlattıklarımız da var, anlatmadıklarımız da var. Allah, Mûsâ ile gerçekten konuştu (kelleme).”
>
Belâgat Tahlili: Neden “Keleme” Değil de “Kelleme”?
* Kelimenin Aslı (Kökü): Kök ك ل م (Ke-Le-Me) olup, “söz söylemek, yaralamak” mânâlarına gelir (Kelime ve yara mânâsındaki ‘kelm’ buradan gelir).
* Sülâsî (Üç Harfli) Kullanım: Eğer كَلَمَ (Keleme) denseydi, bu basit bir “söz söyledi” veya “konuştu” mânâsını ifade ederdi. Bu, iki insan arasındaki sıradan bir sohbete delâlet ederdi.
> Örnek: “Ali, Veli’ye söz söyledi (keleme).” (Basit ve zahiri bir fiil.)
>
* Tef’îl Babı (Kelleme): كَلَّمَ (Kelleme) fiili ise Tef’îl babındandır. Bu babın alameti, fiilin orta harfinin şeddeli (ل) olmasıdır. Bu şedde, Binâdaki artıştır ve mânâya şu özellikleri katar:
* Mübalağa (Yoğunlaştırma): Tef’îl babı, fiilin mânâsını şiddetlendirir ve yoğunlaştırır. Bu, Allah’ın Hz. Musa ile olan konuşmasının basit bir sözden ibaret olmadığını, beşer aklının derûnî olarak kavrayamayacağı muhteva ve azamette olduğunu gösterir.

* Tekrar ve Tedrîc (Aşamalı Olma): Mânâda tekrar etme veya aşamalı yapma anlamı vardır. Bu, konuşmanın uzun, derin ve küçük parçalar hâlinde değil, küllî bir iletişim olduğunu ifade eder.
* Tevcih ve Tahsis: Fiili bizzat Hz. Musa’ya tahsis eder. Âyet, “Allah, Musa’yı özel olarak, yoğun bir biçimde ve ona tahsis edilmiş bir üslupla konuşturdu” mânâsını verir.

Hikmet ve Düşünce Açısından Bağlantı

Ayette “Allah, Mûsâ ile gerçekten konuştu” ifadesinin Arapçadaki aslı وَكَلَّمَ ٱللَّهُ مُوسَىٰ تَكْلِيمًا şeklindedir. Burada كَلَّمَ fiilinden sonra gelen تَكْلِيمًا (teklîmen) masdarı, Arap dilinde “mutlak mef’ûl” (Vurgulayıcı isim) olarak kullanılır.
* Belâgat: Fiilin masdarının da gelmesi, o faaliyetin kesinliğini ve benzersizliğini teyit eder. Tenkit kabul etmeyecek şekilde, konuşmanın zıt ve aykırı bir durumu olmadığı, hakîkat olduğu vurgulanır.

* Netice: Kelime seçimi, Hz. Musa’ya (a.s.) verilen unvanın (“Kelimullah” – Allah’ın Konuştuğu) aslını (esasını) oluşturan bu mucizevî olayın, basit bir ses işitmekten başka ve benzersiz bir iletişim yapısı olduğunu tasvir eder.
Bu tahliller, Kur’ân’daki her bir harfin ve kalıbın, cevap olarak derûnî ve zahiri hayatımızdaki cihan şümul hakîkatlere nasıl delâlet ettiğini açıkça gösterir.

Bu defa, fiilin mânâsına “talep etme, isteme” veya “tamamına erme” anlamlarını katan **”İstif’âl Babı”**ndan, cihan şümul bir kaideyi ifade eden bir fiili inceleyelim: يَسْتَغْفِرُ (Yestağfiru).

Bu fiil, aynı kaidenin hayatımızdaki fazilet ve hikmet ile olan bağlantısını izah etmek için çarpıcı bir misaldir.

7. Tahlil: يَسْتَغْفِرُ (Yestağfiru) – Mağfiret Talebi

Bu fiil, Kur’ân-ı Kerîm’de mü’minlerin en önemli faaliyetlerinden biri olan “af dileme” hâlini tasvir eder.
> Meali (Âl-i İmrân, 17):
> “(O takvâ sahipleri ki,) sabredenler, doğru olanlar, itaat edenler, mallarını Allah yolunda harcayanlar ve seher vakitlerinde (Allah’tan) bağışlanma dileyenlerdir (yestağfirûn).”
>
Belâgat Tahlili: Neden “Gafere” Değil de “İstağfera”?
* Kelimenin Aslı (Kökü): Kök غ ف ر (Ğa-Fe-Ra) olup, “örtmek, gizlemek, korumak” mânâsındadır. Allah’ın affına Mağfiret denmesinin aslı (esası), günahları örtmesi ve kulunu o günahların neticesinden korumasıdır.
* Sülâsî (Üç Harfli) Kullanım: Eğer غَفَرَ (Gafere) denseydi, bu basitçe “Allah affetti, örttü” mânâsını ifade ederdi (Ki Kur’ân’da bu fiil de sıkça geçer).

* İstif’âl Babı (İstağfera): يَسْتَغْفِرُ (Yestağfiru) fiili ise İstif’âl babındandır. Bu babın alâmeti, fiilin başına س ت (Sin ve Te) harflerinin gelmesidir. Bu harf ziyadesi, yani Binâdaki artış, mânâya şu özellikleri katar:
* Talep ve İstek: İstif’âl babı, fiilin mânâsını “isteme, talep etme” faaliyetine dönüştürür. İstağfera fiili, basitçe “affetmek” değil, “mağfireti talep etmek, af dilemek” mânâsındadır.
* Ciddiyet ve Devamlılık: Mânâya, talebin ciddiyetle, samimiyetle ve devamlı olarak yapıldığı anlamını katar. Âyette yestağfirûn (mağfiret dilerler) şeklinde çoğul ve şimdiki zaman/geniş zaman yapısıyla (doğasıyla) gelmesi de bu sürekliliği pekiştirir.
* Derûnî Hâl: Bu, kulun sadece diliyle değil, kalbiyle de aczini ve günahını idrak edip, ene ve enaniyetini bir kenara bırakarak, Allah’ın örtücülüğünü ve korumasını derûnîden isteme hâlidir.

Fazilet ve Hikmet Açısından Bağlantı

1) Câhiz (ö. 255 H / 869 M)
2) Ebû Hilâl el-Askerî (ö. 395 H / 1005 M):
3) Abdülkâhir el-Cürcânî, “Şeyhu’l-Belâga” (Belâgatin Şeyhi) lakaplı (ö. 471 H / 1078 M):
4) ez-Zemahşerî (ö. 538 H / 1143 M)

İslâm medeniyetinin düşünce ve dil hikmetine temel teşkil eden dört büyük âlimin belâgat ilmindeki yerini ve bu ilme kattıkları sebebiyle bu zatlar, belâgati, sadece “güzel konuşma sanatı” olmanın çok ötesine taşımış; onu, İlahî Kelâm’ın, yani Kur’an-ı Kerim’in “i’câzı”nı (mucizevî yapısını) anlamak için zaruri olan “usûl” ilmi seviyesine yükseltmişlerdir. Aşağıda, bu dört mütefekkirin belâgat ilmine vurdukları mühürleri ve düşünce dünyamıza sundukları parlak tesbitleri, tafsilatlı bir şekilde sunmaya çalışacağım.

BELÂGATİN DÖRT SÜTUNU: CÂHİZ, ASKERÎ, CÜRCÂNÎ VE ZEMAHŞERÎ

GİRİŞ: BİR İLMİN DOĞUŞU VE GAYESİ

Belâgat ilmi, İslâm medeniyetinde, diğer birçok İslâmî ilim gibi, doğrudan doğruya Kur’an-ı Kerim’i anlama gayesiyle doğmuş ve gelişmiştir. O, sadece Arap dilinin inceliklerini tasvir eden bir lügat veya gramer (nahiv ve sarf) çalışması değil, aynı zamanda bu dilin, İlahî Hitabın sonsuz manalarını nasıl taşıdığını araştıran bir hikmet ve usûl ilmidir.
İlk dönemlerde “belâgat”, “fesahat”, “beyân” gibi tabirler çoğunlukla edebî zevk ve tenkit (eleştiri) sahasında kullanılırken, bu dört büyük âlim, bu dağınık cevherleri toplayıp onlardan muhkem bir “ilim” binası inşa etmişlerdir. Bu bina, Câhiz ile temelleri atılan, Askerî ile duvarları yükselen, Cürcânî ile çatısı “nazm” teorisiyle örtülen ve Zemahşerî ile odaları “belâğî tefsir” ile tefriş edilen bir saraya benzer.
Bu dört mimarın eserlerindeki en dikkat çekici ve düşündürücü notları tahlil etmektir.

BÖLÜM 1: CÂHİZ (ö. 255 H / 869 M)

Belâgatin Sosyal ve Psikolojik Temelleri
Câhiz, belâgat ilminin sadece kurallarını değil, ruhunu da arayan ilk mütefekkirlerden biridir. O, bir dilbilimci olduğu kadar bir sosyolog ve psikologdur.
Eseri: el-Beyân ve’t-Tebyîn (Beyan ve Açıklama Sanatı)

Vurucu ve Düşündürücü Tespitler:

• Belâgat, Muhatabın İdrakidir: “Makamın İktizası”
• Câhiz’in belki de en meşhur ve belâgatin temel direği haline gelmiş tespiti, “Her makamın bir makâli vardır” (Lî-külli makâmin makâl) düsturudur. Bu, belâgatin sadece ne söylendiği ile değil, kime, nerede, ne zaman ve niçin söylendiği ile de alâkalı olduğunu isbat eder.
• Düşündürücü Not: Câhiz’e göre “beyân” (açıklık), sözün kendinde (zâtında) mutlak bir vasıf değildir. Beyân, “muhatabın idrak seviyesine” (hâl-i muhâtap) uygunluktur. En fasih kelimelerle yapılan bir konuşma, muhatabı olan avam tabakası tarafından anlaşılmıyorsa, o konuşma “beliğ” değil, “abes”tir. Bu açıdan, belâgat, bir iletişim ve ikna sanatıdır; dilin sosyal fonksiyonu üzerine kuruludur.
• Lafız ve Mana İlişkisi: Ruh ve Beden
• Câhiz, lafız (söz, form) ve mana (anlam, muhteva) arasındaki ilişkiyi incelerken, manayı ruha, lafzı ise bedene benzetir. Ancak o, lafzı küçümsemez.
• Düşündürücü Not: Ona göre manalar (anlamlar) insanların zihinlerinde ortaktır; asıl maharet, bu ortak manayı zahirî dünyaya çıkaracak hususi lafzı bulmaktır. Şöyle der: “Manalar yollara dökülmüştür… Asıl mesele, o manaya münasip lafzı seçmek, lafızların dizilişini (tertip) güzel yapmak ve en uygun ifadeyi bulmaktır.” O, belâgati, mananın “kıyafeti” olarak görür; kıyafet ise mekana ve zamana (makam) uygun olmalıdır.
• Belâgatin Gayesi: Sadece Güzellik Değil, “İkna” ve “Tesir”
• Câhiz için belâgat, estetik bir süsleme sanatından ibaret değildir; o, sosyal ve siyasi bir güçtür. el-Beyân ve’t-Tebyîn’de hutbelere ve hitabet sanatına bu kadar geniş yer ayırmasının sebebi budur.
• Düşündürücü Not: Belîğ bir söz, muhatabın sadece aklına değil, aynı zamanda duygularına (psikolojisine) de hitap etmeli, onu tesir altına almalı ve bir eyleme sevk etmelidir. Câhiz, sözün psikolojik tesirini analiz ederek, belâgati bir nefse hükmetme sanatı olarak konumlandırır.

BÖLÜM 2: EBÛ HİLÂL EL-ASKERÎ (ö. 395 H / 1005 M)

Lafız ve Mana Arasındaki “Sınâat” (Sanatkârlık)
Ebû Hilâl el-Askerî, belâgati “zevk” sahasından “ilim” ve “sanat” (sınâat) sahasına taşıyan önemli bir köprüdür. O, Câhiz’in dağınık haldeki tesbitlerini daha sistematik hale getirmiştir.
Eseri: es-Sınâateyn (İki Sanat: Nesir ve Şiir)

Vurucu ve Düşündürücü Tespitler:
• Belâgatin Gayesi: İ’câzü’l-Kur’an’ın İdrakidir
• Askerî, eserin girişinde, ilimlerin sıralamasını yaparken, belâgatin yerini en ulvî gayeye bağlar: “Yüce Allah’ı bilmekten sonra, öğrenilmeye en layık… ilim, Allah’ın kitabının i’câzının kendisiyle bilindiği belâgat ilmi…dir.”
• Düşündürücü Not: Bu tesbit, belâgat ilminin İslâm medeniyetindeki merkezî konumunu gösterir. Belâgat, bir hobi veya edebî lüks değil, Kur’an’ın neden beşer kelâmı olmadığını anlamak için zaruri bir “alet ilmi”dir. O, Kur’an’ın mucizevî yapısının (i’câz) aklen de kavranabileceğini savunur.
• Lafız ve Mana: Biri Olmadan Diğeri Olmaz
• Askerî, dönemindeki “lafızcılar” (sadece forma önem verenler) ve “manacılar” (sadece muhtevaya önem verenler) arasındaki tartışmayı bitiren bir orta yol bulur.
• Düşündürücü Not: Ona göre, “mana” lafzın “ruhu”dur, “lafız” ise mananın “bedeni”. “Lafzın güzelliği, mananın güzelliği olmadan; mananın güzelliği de lafzın güzelliği olmadan zahir (görünür) olmaz.” O, “kıymetli bir mana, ancak kıymetli bir lafızla” takdim edilebilir der. Bu, belâgatin hem derûnî (iç) manaya hem de zahirî (dış) kalıba aynı anda ehemmiyet vermesi gerektiğini isbat eden bir yaklaşımdır.
• Belâgat Bir “Sınâat”tır (İnce İşçilik)
• Eserinin adını “İki Sanat” koyması tesadüfi değildir. Askerî, belâgati doğuştan gelen bir kabiliyet olmanın ötesinde, öğrenilebilen, kuralları olan ve üzerinde çalışılan bir “ince işçilik” (sınâat) olarak görür.
• Düşündürücü Not: O, bu sanatı icra edebilmek için sadece gramer bilmenin yetmeyeceğini; aynı zamanda kelimelerin semantik (anlamsal) nüanslarını, aralarındaki uyumu (tenasüp) ve zıtlıkları (tezat) bilmenin de gerektiğini vurgular. Bu, belâgati “zevkî” bir alandan çıkarıp, teknik ve analitik bir disiplin haline getirme çabasıdır.

BÖLÜM 3: ABDÜLKÂHİR EL-CÜRCÂNÎ (ö. 471 H / 1078 M)

Belâgatin Zirvesi: Devrim Niteliğindeki “Nazm” Teorisi
“Şeyhu’l-Belâga” (Belâgatin Şeyhi) lakabını sonuna kadar hak eden Cürcânî, belâgat ilminin seyrini kökten değiştirmiş, onu dil felsefesi ve anlambilim (semantik) seviyesine çıkarmıştır. O, kendinden öncekilerin “ne?” diye sorduğu yerde, “nasıl?” ve “neden?” sorularını sormuştur.
Eserleri: Delâilü’l-İ’câz (İ’câzın Delilleri) ve Esrâru’l-Belâga (Belâgatin Sırları)
Vurucu ve Düşündürücü Tesbitler:
• Devrimci Tesbit: Belâgat Kelimelerde Değil, “Nazm”dadır (Diziliş)
• Cürcânî’den önce belâgat, büyük ölçüde müfred lafızların (tek tek kelimelerin) seçimi, mecaz ve cinas gibi sanatların tesbiti ile sınırlıydı.
• Düşündürücü Not (Delâilü’l-İ’câz): Cürcânî, bu anlayışı temelden sarsmıştır. Ona göre belâgat, fesahat ve i’câz, tek tek kelimelerde aranmaz. Çünkü Kur’an’ın kullandığı kelimeler, Kureyşli müşriklerin de kullandığı kelimelerdi. Asıl mucize, kelimelerin kendisinde değil, o kelimelerin cümle içindeki eşsiz dizilişinde (Nazm) yatmaktadır.
• Bu “Nazm” (tertip/diziliş), cümlenin nahiv (gramer) kurallarına göre manayı en mükemmel şekilde tasvir edecek biçimde düzenlenmesidir. Kur’an’ın mucizesi, onun gramer mimarisindedir.
• Nahiv (Gramer), Mananın Hizmetkârıdır
• Cürcânî’ye göre nahiv (gramer), sadece cümlenin sonunu “harekelemek” (irab) için öğrenilen teknik bir bilgi değildir. Nahiv, mananın ta kendisidir.
• Düşündürücü Not: Bir cümlede failin öne alınması (takdim) veya geriye bırakılması (tehir), bir kelimenin atılması (hazf) veya fazladan eklenmesi (zikir) asla tesadüfî değildir. Bunların her biri, konuşanın (mütekellim) zihnindeki derûnî bir manayı, bir vurguyu, bir kastı gösterir. İ’câz, bu gramer tercihlerinin, manayı en ufak bir kayıp veya fazlalık olmadan aktarmasındadır.
• Mecaz ve İstiare: Bir Süs Değil, Bir “Düşünce” Vasıtasıdır
• Cürcânî, Esrâru’l-Belâga’da ise Beyân ilmini (teşbih, istiare, mecaz) ele alır. O, bu sanatların sadece cümleyi süslemek için kullanılmadığını isbat eder.
• Düşündürücü Not: Ona göre, teşbih ve istiare (metafor), aklın bir manayı daha tesirli kılmak, hatta bazen doğrudan ifade edilemeyecek bir manayı somutlaştırmak (tecessüm) veya hayalîleştirmek (tahyîl) için kullandığı zihinsel bir ameliyedir. Mecaz, yeni bir mana üretme veya mevcut manaya yeni bir boyut katma vasıtasıdır. Bu, mecazı bir “süs” olmaktan çıkarıp, bir “idrak” ve “düşünce” aracı haline getirmektir.

BÖLÜM 4: EZ-ZEMAHŞERÎ (ö. 538 H / 1143 M)

Teoriden Pratiğe: Belâgî Tefsirin Zirvesi
Zemahşerî, Cürcânî’nin inşa ettiği muazzam teorik yapıyı (Nazm Teorisi) alıp, onu Kur’an-ı Kerim’in tamamına uygulayan (tatbik eden) dâhi müfessirdir.
Eseri: el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzîl (Kur’an’ın Hakikatlerini Açığa Çıkaran Eser)
Vurucu ve Düşündürücü Tesbitler:
• el-Keşşâf: Bir Tefsir Kitabı mı, Bir Belâgat Kitabı mı?
• el-Keşşâf, lafzen bir tefsir kitabıdır. Ancak onu ölümsüz kılan, Mu’tezilî görüşlerinden (ki bunlar Ehl-i Sünnet âlimlerince çokça tenkit edilmiştir) ziyade, kullandığı belâgî metottur.
• Düşündürücü Not: Eser, Cürcânî’nin Delâil ve Esrâr’da ortaya koyduğu teorilerin uygulamalı bir laboratuvarıdır. “Zemahşerî, Cürcânî’nin çalışmasını tamamlayıcıdır” sözü tam da bunu ifade eder. Cürcânî “anahtarı” yapmış, Zemahşerî o anahtarla Kur’an’ın belâgat “hazinelerini” açmıştır.
• Belâgî Tefsir Metodu: “Neden Böyle Söylendi?”
• Zemahşerî’nin tefsirdeki dehası, ayetleri tahlil ederken sürekli şu soruyu sormasıdır: “Allah, neden bu manayı bu lafızla ve bu cümle tertibiyle (nazm) ifade etti de, başka bir şekilde etmedi?”
• Düşündürücü Not: O, ayeti açıklarken, sık sık “Eğer şöyle değil de böyle denseydi ne olurdu?” (Fâide-i takdîm/te’hîr…) gibi başlıklar açar. Ayetin mevcut nazmı ile, muhtemel alternatif bir ifade arasındaki anlam farkını (nükte) ortaya koyar. Bunu yaparak, Kur’an’ın seçtiği nazmın, o manayı ifade etmek için mümkün olan tek ve en mükemmel (beliğ) yol olduğunu isbat eder.
• İ’câzın Tatbiki: Her Harfin Bir Gayesi Vardır
• Zemahşerî, Kur’an’daki her gramer tercihinin (bir harf-i cer’in seçimi, bir kelimenin nekra/marife gelmesi, bir cümlenin isim/fiil cümlesi olması) tesadüfî olmadığını, hepsinin ilahî bir kasıt ile derûnî bir manaya işaret ettiğini göstermeye çalışır.
• Düşündürücü Not: el-Keşşâf’ı okuyan biri, Kur’an metninin, en ince detayına kadar (virgülüne, vurgusuna, kelime seçimine kadar) mucizevî bir hassasiyetle dokunmuş ilahî bir “metin” olduğunu hisseder. Zemahşerî, belâgati kullanarak, Kur’an’ın sadece manasının değil, lafzının da (metninin) ilahî olduğunu gözler önüne serer.

ESERLERİNDEN MİSALLERLE BELÂGAT USÛLLERİ

1. CÂHİZ (ö. 255 H / 869 M)

Eseri: el-Beyân ve’t-Tebyîn
Usûlü: “Makamın İktizası” (Durum ve Muhataba Uygunluk) ve Sözün Psikolojik Tesiri
Câhiz’in usûlü, belâgati metinden çıkarıp bağlama ve muhataba odaklamaktır. Ona göre belâgat, sözün kendinde (zâtında) değil, yerinde söylenmesindedir.
Usûlünün Eserinden Misali: Bedevî Hitabeti ve “İ’câz” (Az Sözle Çok Mana)
Câhiz, el-Beyân’da süslü (müzeyyen) şehirli hatiplerin nutuklarını iktibas ettiği gibi, okuma yazma bilmeyen bedevîlerin (çöl Arapları) hitabelerini de iktibas eder. Bu, onun usûlünü gösteren en vurucu misallerden biridir.
• Misal: Câhiz, bir bedevînin, kavmine hitaben söylediği şu sözü nakleder:
“Yeter ki aranızdaki bağ (ip) kopmasın. Kötü hasat, kötü tohumdan yeşerir. Sadece ektiğinizi biçersiniz.”
• Tahlil (Usûlün Tatbiki):
• Makamın İktizası: Câhiz’e göre bu söz, bir sarayda söylense basit ve sanatsız kabul edilebilirdi. Ancak çölün sert tabiatında, kısa ve net konuşmaya alışkın bir kavme hitap eden bu bedevî için belâgatin zirvesidir. Muhatapların (makam) idrakine ve hayat (yaşam) tarzına tam olarak uygundur.
• Lafız ve Mana: Bedevî, derûnî bir hikmeti (birlik ve beraberliğin önemi, amellerin neticesi) anlatmak için, kendi hayatının zahirî unsurlarını (ip, hasat, tohum) kullanmıştır. Bu, en tesirli teşbih ve istiaredir.
• İ’câz (Vecizlik): Cümleler kısadır (îcâz) ancak manaları çok derindir. Câhiz’in usûlünde belâgat, lüzumsuz yere lafzı uzatmak (tatvîl) değil, kifayet miktarı (yeterli ölçüde) konuşmaktır.
• Vurucu Not: Câhiz’in usûlü, belâgatin “mutlak” bir güzellik olmadığını, sosyal ve psikolojik bir “fonksiyon” olduğunu isbat eder. Bir söz, muhatabı üzerinde tesir bırakıyorsa ve ikna ediyorsa “beliğ”dir.

2. EBÛ HİLÂL EL-ASKERÎ (ö. 395 H / 1005 M)

Eseri: es-Sınâateyn (İki Sanat)
Usûlü: Belâgatin Bir “Sınâat” (Sanat/İşçilik) Olduğu ve Lafız-Mana Dengesi
Askerî’nin usûlü, belâgati “zevk” meselesi olmaktan çıkarıp, kuralları olan, öğrenilebilir bir “ilim” ve “sanat” haline getirmektir. Onun nazarında belâgat, “doğru manaya doğru lafzı bulma işçiliği”dir.
Usûlünün Eserinden Misali: Eşanlamlı (Müteradif) Görünen Kelimeler Arasındaki Fark (el-Furûk)
Askerî, es-Sınâateyn’de, manaları birbirine çok yakın olduğu zannedilen, hatta müteradif (eşanlamlı) sanılan kelimeler arasındaki derûnî nüansları (ince farkları) göstermeye büyük ehemmiyet verir. Bu, onun “sınâat” (ince işçilik) usûlünün en net göstergesidir.
• Misal: “Hamd” ($الحمد$) ve “Şükür” ($الشكر$) Arasındaki Fark.
• Zahirî Bakış: İkisi de “teşekkür, övgü” manasındadır.
• Askerî’nin Tahlili (Usûlü): Askerî, bu iki kelimenin “sanat” açısından farklı makamlarda kullanılması gerektiğini belirtir.
• Şükür ($الشكر$): Mutlaka bir nimetin veya iyiliğin karşılığında yapılır. Size bir iyilik yapılmadan “şükretmek” abestir. Şükür, mukabele (karşılık) gerektirir.
• Hamd ($الحمد$): Bir karşılık (nimet) olmasa dahi, övülen zatın (mesela Allah) zâtında (kendinde) bulunan üstün vasıflarından (kemâl sıfatlarından) dolayı yapılır.
• Tahlil (Usûlün Tatbiki):
Askerî’ye göre, bu iki kelimeyi rastgele birbirinin yerine kullanmak, belâgatin “sınâat” (işçilik) yönünü bilmemektir. Kur’an-ı Kerim’in Fâtiha Suresi’ne الحمد لله (“Hamd Allah’adır”) diye başlaması tesadüf değildir. Eğer الشكر لله (“Şükür Allah’adır”) diye başlasaydı, mana sadece “Allah’a verdiği nimetler için teşekkür ederiz” şeklinde sınırlanabilirdi.
Lakin الحمد لله denildiğinde mana; “O’ndan bir nimet görsek de görmesek de, kâinattaki bütün övgüye layık vasıflar (Rahman, Rahîm, Mâlik olması vb.) zâten O’na aittir” şeklinde genişler.
• Vurucu Not: Askerî’nin usûlü, “belîğ” bir konuşmacının, bir kuyumcu hassasiyetiyle, doğru manaya tam oturan lafzı seçmesi gerektiğini isbat eder.

3. ABDÜLKÂHİR EL-CÜRCÂNÎ (ö. 471 H / 1078 M)

Eseri: Delâilü’l-İ’câz (İ’câzın Delilleri)
Usûlü: “Nazm” (Söz Dizimi / Gramer Mimarisi) Teorisi
Cürcânî’nin değişimci usûlü, belâgatin kelimelerde değil, kelimelerin cümle içindeki dizilişinde (tertip) ve gramer (nahiv) bağlantılarında olduğudur.
Usûlünün Eserinden Misali: “Kasr” (Sınırlama) İfadelerindeki Diziliş Farkı
Cürcânî, Delâilü’l-İ’câz’da, aynı kelimelerden oluşan ancak farklı gramer yapıları (nazm) ile kurulan cümlelerin, manayı nasıl tamamen değiştirdiğini gösteren onlarca misal verir.
• Misal: “Sadece Zeyd ayaktadır” manasını iki farklı “kasr” (sınırlama) edatı ile söylemek:
• Cümle: مَا قَامَ إِلاَّ زَيْدٌ (Mâ kâme illâ Zeydün)
• Tercümesi: “Ayakta olan Zeyd’den başkası değildir.”
• Cümle: إِنَّمَا قَامَ زَيْدٌ (İnnemâ kâme Zeydün)
• Tercümesi: “Ancak ve ancak Zeyd ayaktadır.”
• Tahlil (Usûlün Tatbiki):
• Zahirî Bakış: İki cümle de “Sadece Zeyd ayakta” diyor gibi görünür.
• Cürcânî’nin Tahlili (Nazm Usûlü): Cürcânî, bu iki nazmın (dizilişin) farklı makamlara cevap verdiğini söyler:
• Birinci Cümle (Mâ… illâ…): Bu cümle, “Acaba Zeyd mi ayakta, yoksa Amr mı?” diye şüphe eden veya “Ayakta olan Amr’dır” diye yanılan bir muhataba cevap vermek içindir. Buradaki kasr (sınırlama), muhatabın zihnindeki yanlışlığı düzeltmeye (tashîh) yöneliktir.
• İkinci Cümle (İnnemâ…): Bu cümle ise, muhatabın zihninde bir yanlışlık olmasa bile, konunun ehemmiyetini vurgulamak (teyit) ve hükmü pekiştirmek için kullanılır.
• Vurucu Not: Cürcânî’nin usûlü şudur: Belâgat, kelime seçmek değil, diziliş (nazm) seçmektir. Muhatabın zihnî durumuna (şüphede mi, inkârda mı, yoksa habersiz mi) göre en uygun gramer yapısını (Nazm’ı) seçmek, belâgatin ta kendisidir.

4. EZ-ZEMAHŞERÎ (ö. 538 H / 1143 M)

Eseri: el-Keşşâf
Usûlü: Cürcânî’nin “Nazm” Usûlünü Kur’an-ı Kerim’e Tatbik Etmek (Belâgî Tefsir)
Zemahşerî’nin usûlü, Cürcânî’nin nazarî silahlarını kuşanıp, Kur’an metninin her harfindeki, her kelime tercihindeki ve her cümle dizilişindeki İlahî maksadı ve belâgî sırrı ortaya çıkarmaktır.
Usûlünün Eserinden Misali: Fâtiha Suresi’ndeki “Takdim” (Öne Alma) Sanatı
Belki de Zemahşerî’nin usûlünü gösteren en meşhur ve en parlak tahlil, Fâtiha Suresi’ndeki o meşhur ayet üzerinedir:
• Misal (İktibas – Meali):
اِيَّاكَ نَعْبُدُ وَاِيَّاكَ نَسْتَع۪ينُۜ
“Ancak sana kulluk eder ve ancak senden yardım dileriz.” (Fâtiha, 1:5)
• Tahlil (Zemahşerî’nin Usûlünün Tatbiki):
Zemahşerî el-Keşşâf’ta durur ve Cürcânî’nin usûlüyle sorar:
• Normal Arapça Dizilişi (Nazm): Normalde bu cümlenin Arapça gramerine (nahiv) göre dizilişi نَعْبُدُكَ وَ نَسْتَعِينُكَ (Na’buduke ve nesta’înuke) şeklinde olmalıydı. Yani fiil (kulluk ederiz) başta, mef’ul/nesne (Sana) sonda olmalıydı.
• Kur’an’ın Nazmı: Fakat Allah (c.c.), mef’ulü (nesneyi), yani إِيَّاكَ (İyyâke – Ancak Sana) kelimesini fiilden öne almıştır (takdim etmiştir).
• Belâgî Sır (Nükte): Zemahşerî, Cürcânî’nin “Nazm” kaidesine dayanarak bunun sebebini şöyle isbat eder: Arap belâgatinde bir unsurun (burada mef’ul/nesne) öne alınması (takdim), o fiilin sadece o isme has olduğunu (tahsîs) ve onunla sınırlandığını (kasr) ifade eder.
• Na’buduke (Sana kulluk ederiz) denilseydi, bu “Sana kulluk ederiz, (belki başkalarına da ederiz)” manasını dışlamazdı.
• Ancak İyyâke na’budu (Ancak Sana kulluk ederiz) denildiğinde, mef’ul (İyyâke) öne alındığı için, mana “Kulluğu sadece ve sadece Sana yaparız; Senden başkasına (putlara, nefse, makama vb.) asla yapmayız” şekline dönüşür. Bu, Tevhid’in belâgat ile en mükemmel ifadesidir.
• Vurucu Not: Zemahşerî’nin usûlü, Kur’an’daki her gramer tercihinin, her öne alış (takdim) veya geriye bırakışın (te’hir), İlahî mananın en derin ve en hassas şekilde aktarılması için yapılmış mucizevî (i’câzî) bir “Nazm” olduğunu fiilen göstermesidir.

HÂTİME (SONUÇ)

Görüldüğü üzere, bu dört âlimin usûlleri birbiri üzerine bina edilmiştir:
• Câhiz, belâgatin “niçin” gerekli olduğunu (makama uygunluk ve tesir) gösterdi.
• Askerî, belâgatin “ne” ile yapıldığını (lafız ve mananın ince işçiliği) gösterdi.
• Cürcânî, belâgatin “nasıl” çalıştığını (Nazm/cümle mimarisi) gösterdi.
• Zemahşerî ise bu usûllerin “en mükemmel” örneğinin (Kur’an’ın belâgî i’câzı) nasıl tahlil edileceğini gösterdi.

1. Başlangıç: Neden “El-Hamd” (الْحَمْدُ)?
> İktibas ( Meali): “Hamd, âlemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur.” (Fâtiha, 1/2)
>
Burada sual şudur: Neden “eş-Şükr” (teşekkür) veya “el-Medh” (övme) değil de, “el-Hamd” (حمد)?
* Şükür (الشكر) ve Hamd (الحمد) Farkı:
* Şükür: Genellikle size ulaşan spesifik bir nimete (iyiliğe) karşılık olarak yapılır. Sebebi hususîdir.
* Medih (المدح): Bir varlığı, sahip olduğu (veya olmadığı) bir vasıftan ötürü övmektir. Bazen mübalağa ve hatta hakikat dışı beyan içerebilir (beşerî kullanımda).
* Hamd: Bu, şükürden daha küllî ve medih’den daha derindir. Hamd, bir nimete veya menfaate bağlı olmaksızın, bir varlığın zatî (özsel) kemâlinden ve faziletinden ötürü ona hürmetle tâzim etmektir.
* “el-” (Elif-Lâm) Takısının Nazmı: Kelimenin başındaki “el-” (ال) takısı, “istiğrâk” yani kapsayıcılık ifade eder.
* Tahlil: Allah, “eş-Şükrü lillâh” dememiştir; zira O’na olan minnettarlığımız sadece bize verdiği nimetlere bağlı değildir. “el-Medhü lillâh” dememiştir; zira bu, O’nun azametini tam tasvir etmez. “El-Hamdü” (الْحَمْدُ) diyerek, yani “Cins-i Hamd” (her türlü övgü, kimden gelirse gelsin, ne zaman yapılırsa yapılsın) sadece ve sadece O’na mahsustur mânâsını kilitlemiştir. Başka hiçbir lafız, bu küllî ve mutlak aidiyeti ifade edemezdi.

2. Sıfatların Tertibi: Neden “Rab” (رَبِّ)?
“Allah” lafzından sonra gelen ilk sıfat neden “Rahmân” veya “Mâlik” değil de “Rabbi’l-‘âlemîn” (رَبِّ الْعَالَمِينَ)?
* Tahlil: “Rab” (رب) lafzı; terbiye eden, besleyen, büyüten, idare eden ve kemâle erdiren mânâlarını taşır.
* Allah Teâlâ, kullarıyla olan alâkasını ilk olarak “Korkunç Hükümdar” veya “Mutlak Sahip” (Melik/Mâlik) sıfatıyla değil, en şefkatli ve en yakın “Terbiye Edici” (Rab) sıfatıyla kurar. Bu, O’nunla olan alâkamızın aslının (esasının) “terbiye” ve “rahmet” olduğunu gösterir.
* Eğer “Mâliki’l-‘âlemîn” (Âlemlerin Sahibi) denseydi, bu doğru olmakla beraber, O’nun her an devam eden terbiye ve idare faaliyeti gizli kalırdı. “Rab” lafzı, O’nun kâinatla olan dinamik ve kesintisiz alâkasını tasvir eder.

3. Rahmetin Takdimi: Neden “Rab”den Sonra “er-Rahmâni’r-Rahîm” (الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ)?
> İktibas ( Meali): “O, Rahmân’dır, Rahîm’dir.” (Fâtiha, 1/3)
>
* Tahlil: Bu tertip, “Rab” sıfatının nasıl tecellî ettiğini açıklar. O, “Rab”dır (terbiye edicidir), peki bu terbiyeyi nasıl yapar?
* Cebren, kahrederek değil; “Rahmân” ve “Rahîm” olarak yapar. O’nun Rubûbiyeti (Rab’lığı) rahmet esaslıdır.
* Ayrıca “Rahmân” (dünyada herkese merhamet eden) lafzının “Rahîm” (âhirette sadece mü’minlere merhamet eden) lafzından önce gelmesi, rahmetin bu dünyadaki küllî tecellîsinin, âhiretteki hususî tecellîsinden önce geldiğini gösteren ilâhî bir tertiptir.

4. Hükümranlık: Neden “Mâliki Yevmi’d-Dîn” (مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ)?
> İktibas ( Meali): “Din gününün (hesap gününün) sahibidir.” (Fâtiha, 1/4)
>
* Tahlil: İlk üç âyette Allah; Zâtını (Allah), terbiye ediciliğini (Rab) ve bu terbiyenin esasını (Rahmân, Rahîm) bildirdi. Kul, bu şefkat ve terbiyeyi görünce O’na karşı bir sevgi (muhabbet) ve ümit (recâ) hisseder.
* Ancak kulluk, sadece ümit (recâ) ile olmaz; “havf” (korku, haşyet) ile dengelenmelidir.
* Tam bu noktada “Mâliki yevmi’d-dîn” (Din Gününün Sahibi/Hükümdarı) âyeti gelir. Bu âyet, O’nun sadece şefkatli bir Terbiye edici değil, aynı zamanda mutlak adâlet sahibi bir Hükümdar olduğunu ve her faaliyetin bir “karşılık günü” (yevmü’d-dîn) olduğunu bildirir.
* Bu tertip, imanı “korku ve ümit” (havf ve recâ) arasında mükemmel bir dengeye oturtur.

5. Gramer Mûcizesi: Neden “İyyâke Na’budu” (إِيَّاكَ نَعْبُدُ)?
> İktibas (TDV Meali): “(Rabbimiz!) Sadece sana kulluk ederiz ve sadece senden yardım dileriz.” (Fâtiha, 1/5)
>
Bu, “nazm”ın en parlak misallerindendir. Sual şudur: Neden “Na’buduke” (Sana kulluk ederiz) değil de, “İyyâke na’budu” (Sadece Sana kulluk ederiz) denmiştir?
* Arap Dilinde Nazım (Tertip) Kuralı: Arap belâgatında, normalde fiilden (eylem) sonra gelmesi gereken nesne (mef’ûl), fiilden öne alınırsa (bu duruma “takdîm” denir), bu “hasr” ve “tahsis” mânâsı katar. Yani “sadece ve sadece” vurgusu yapar.
* Tahlil:
* Eğer âyet “Na’buduke” (نَعْبُدُكَ) şeklinde gelseydi, lügat olarak “Sana kulluk ederiz” demek olurdu. Bu ifade, “Sana da kulluk ederiz, (belki) başkalarına da” şeklindeki bir şirke (ortak koşmaya) kapı aralayabilirdi.
* Fakat Allah, “İyyâke” (إِيَّاكَ) zamirini (Sadece Sana) fiilin (na’budu) önüne alarak cümleyi kurmuştur.
* Bu tertip, “Kulluğu sadece Sana yaparız, Senden başkasına asla yapmayız!” mânâsını dilbilgisi yoluyla kilitlemiştir. Tevhid (Allah’ın birliği), ancak bu lafız ve bu tertip ile bu kadar beliğ (açık ve net) ifade edilebilirdi.

Netice
Fâtiha Sûresi’ndeki bu tertip (nazm) bile tek başına, Kur’ân’ın neden “başka bir şekilde” değil de tam olarak bu lafızlarla indiğini ispat eder:
* Mânâ: En derin ve en doğru mânâyı ifade eder (Hamd’ın seçimi).
* Psikoloji ve Edeb: Kulu Allah’a en doğru edep ve denge (havf ve recâ) ile yönlendirir (Rab, Rahmân, Mâlik tertibi).
* Akîde (İnanç): En ufak bir sapmaya (şirk) imkân vermeyecek şekilde akîdeyi korur (İyyâke na’budu’nun nazmı).
Her harf, her hareke ve her tertip, küllî mânânın bir parçasıdır ve o olmadan mânâ eksik kalırdı.

Misal Tahlili: Hz. Mûsâ’nın Kaçışı (Kasas Sûresi, 21)
> İktibas ( Meali): “Bunun üzerine Mûsâ, (yakalanma) korkusu içinde (etrafı) gözetleyerek oradan çıktı. “Rabbim! Beni zalimler kavminden kurtar” dedi.” (Kasas, 28/21)
>
Âyetin Arapça aslî (esas) metninde o ân şöyle tasvir edilir:
“فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا يَتَرَقَّبُ”
(Fe harace minhâ hâifen yeteraggabu)
Burada tahlil edilmesi gereken iki kilit lafız vardır: “hâifen” (خَائِفًا) ve “yeteraggabu” (يَتَرَقَّبُ).
Zemahşerî’nin usulüyle soralım: Allah neden sadece “kaçtı” (fe harabe) demedi? Veya neden sadece “korkarak çıktı” (fe harace hâifen) demekle yetinmedi de, peşine “yeteraggabu” fiilini ekledi?

1. “Hâifen” (خَائِفًا): Derûnî Hâlin Tasviri
* Lafzın Mânâsı: “Hâif”, korkan, korku içinde olan demektir. Bu, gramer olarak bir “hâl”dir. Yani, çıkma (harace) fiilinin nasıl bir ruh hâleti içinde yapıldığını tasvir eder.
* Tahlil: Bu kelime, Hz. Mûsâ’nın (A.S.) derûnî durumunu, psikolojisini tek kelimeyle özetler. O’nun çıkışı bir seyahat, bir tercih değil, can korkusundan kaynaklanan bir mecburiyettir. Bu, onun iç dünyasındaki dehşeti tasvir eder.

2. “Yeteraggabu” (يَتَرَقَّبُ): Zâhirî Faaliyetin Tasviri
İşte nazmın mûcizesi bu ikinci kelimede daha da parlamaktadır.
* Lafzın Mânâsı: “Yeteraggabu” (يَتَرَقَّبُ), “rakabe” (رقب) aslî (kök) kelimesindendir. “Rakabe”, boyun demektir. “Teraggub” ise, boynunu (başını) sürekli çevirerek etrafa bakmak, tehlikeyi gözetlemek, her an bir şey olmasını beklemek demektir.
* Neden “Yeteraggabu” da, “Yenzuru” (Bakıyor) Değil?
* “Yenzuru” (ينظر) (Nazar ediyor/Bakıyor) denseydi, bu sadece normal bir “bakış” fiili olurdu. Nereye, niçin baktığını tam ifade etmezdi.
* “Yeteraggabu” lafzı ise, fiil-i muzâri (şimdiki/geniş zaman) kipiyle gelerek, bu faaliyetin sürekli ve tekrar ederek yapıldığını gösterir.
* Tahlil: Bu kelime, Hz. Mûsâ’nın (A.S.) zâhirî faaliyetini tasvir eder. “Hâifen” (korku) onun içinde olandır; “yeteraggabu” (gözetleme) ise o derûnî korkunun bedene, fiillere yansımasıdır.

Nazmın Küllî Mânâsı: Bir Sinema Sahnesi Gibi
Allah Teâlâ, bu iki lafzı “hâifen yeteraggabu” şeklinde yan yana getirerek, bizim nazarımızda (bakışımızda) adeta bir sahne canlandırır:
Sadece korkan bir adam değil; içindeki o derin korku sebebiyle, durmaksızın başını sağa sola çeviren, arkasına bakan, her gölgeden irkilen, her sesten “Acaba yakalandım mı?” diye endişe eden, adımlarını tedirginlikle atan ve her an Firavun’un askerlerinin ortaya çıkmasını bekleyen bir kaçağın tam bir portresini çizer.
* “Hâifen”, o ânın statik (durağan) psikolojisidir.
* “Yeteraggabu”, o ânın dinamik (hareketli) fiilidir.
Eğer sadece “hâifen” denseydi, fiil (eylem) eksik kalırdı. Sadece “yeteraggabu” denseydi, bu gözetlemenin sebebini (korkuyu) tam anlayamayabilirdik; belki sadece tedbirli davrandığını düşünürdük.
Fakat bu nazım (tertip), derûnî hâl ile zâhirî faaliyeti birleştirerek, mânâyı en beliğ (en açık ve tesirli) ve en îcâzlı (kısa ve öz) şekilde zirveye taşımıştır. Bu iki kelime, sayfalarca yazılabilecek bir ruh hâlini ve eylemi tasvir etmektedir.

Konumuz, Mâide Sûresi’ndeki meşhur abdest âyeti ve bilhassa başın meshedilmesi emrindeki o kritik “Bâ” (ب) harfidir.

Misal Tahlili: Abdest Âyeti ve “Bâ” Harfinin Nazmı
Önce âyet-i kerîmeyi iktibas edelim.
> İktibas ( Meali): “Ey iman edenler! Namaza kalkacağınız zaman yüzlerinizi, dirseklere kadar ellerinizi yıkayın; başlarınızı meshedin, topuklara kadar da ayaklarınızı yıkayın. Eğer cünüp iseniz iyice temizlenin (boy abdesti alın). Hasta olursanız veya seferde bulunursanız veya biriniz tuvaletten gelir veya hanımlarınızla cinsel ilişkide bulunur da su bulamazsanız, temiz bir toprağa yönelin (teyemmüm edin). Onunla yüzlerinizi ve ellerinizi meshedin. Allah size herhangi bir güçlük çıkarmak istemez, fakat sizi tertemiz kılmak ve size olan nimetini tamamlamak ister ki şükredesiniz.” (Mâide, 5/6)
>
Bu âyette, abdestin farzları sayılırken dört esas faaliyet emredilir:
* Yüzleri yıkamak (فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ – fagsilû vucûhekum)
* Elleri (kolları) yıkamak (وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ – ve eydiyekum ile’l-merâfik)
* Başları meshetmek (وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ – ve’msahû bi-ru’ûsikum)
* Ayakları yıkamak (وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ – ve erculekum ile’l-ka’beyn)
Buradaki nazım tahlilimiz, 3. maddedeki “ve’msahû bi-ru’ûsikum” (وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ) emri üzerinedir.

Sual: Neden “Bâ” Harfi ile Geldi?
Allah Teâlâ, neden “Başlarınızı meshedin” emrini, nesneyi doğrudan alan (müteaddî) bir fiil ile, yani “İmsahû ru’ûsekum” (امْسَحُوا رُءُوسَكُمْ) şeklinde ifade etmedi de, araya bir “Bâ” (ب) harf-i cerri (edatı) koyarak “ve’msahû bi-ru’ûsikum” (وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ) dedi?
Yüz ve kollar için “fagsilû vucûhekum” (Yüzlerinizi yıkayın) denilirken fiil (yıkamak) ile nesne (yüzler) arasına hiçbir edat girmemiştir. Bu, yüzün tamamının yıkanmasının farz olduğunu netleştirir.
Fakat başa gelince, nazım (tertip) değişir. Bu “Bâ” harfi, Arap dilbilgisinde farklı mânevî faaliyetler için kullanılır ve bu faaliyetlerin her biri, fıkhî (hukukî) bir netice doğurmuştur.
İşte o “Bâ” harfinin muhtemel üç mânâsı ve bu nazmın hikmeti:

1. “Bâ” Harfi “İlsâk” (Değdirme, Yapıştırma) Mânâsındadır
* Tahlil: “Bâ” harfinin en aslî (esas) mânâsı “ilsâk”tır. Yani fiili (eylemi), nesneye yapıştırmak, değdirmektir. Bu durumda âyetin mânâsı: “Meshetme fiilini başınıza değdirin/yapıştırın” olur.
* Hukukî Netice (Fıkıh): Bu yorumu esas alan İmam Mâlik ve İmam Ahmed bin Hanbel (Rh.A.) gibi müçtehitler, âyetin emrinin “meshi başa değdirmek” olduğunu, Sünnet-i Seniyye’deki tatbikatın ise (Peygamber Efendimiz’in (S.A.V.) fiili) başın tamamını meshetmek olduğunu birleştirmişlerdir. Onlara göre “Bâ” harfi, meshin başın tamamına (veya çoğunluğuna) temas etmesi gerekliliğini (“ilsâk”) ifade eder.

2. “Bâ” Harfi “Tab’îz” (Bir Parçası / Bir Kısmını) Mânâsındadır
* Tahlil: “Bâ” harfi, Arap belâgatında bazen “min” (من) edatı gibi “bir kısmı”, “bazısı” mânâsı katar (بَعْضِيَّة). Bu, dilbilimsel olarak en çok tartışılan fakat fıkıh açısından en mühim yorumdur.
* Hukukî Netice (Fıkıh): Bu yorum, fıkıhta büyük bir “ruhsat” (kolaylık) kapısı açmıştır.
* İmam Ebû Hanîfe (Rh.A.): Bu “Bâ” harfinden “bir kısım” mânâsını anlamış ve bu kısmın miktarını da (ihtiyaten) başın dörtte biri olarak belirlemiştir. Eğer “Bâ” olmasaydı (“İmsahû ru’ûsekum”), başın tamamı gerekirdi. “Bâ” geldiği için “bir kısmı” yetmiştir.
* İmam Şâfiî (Rh.A.): “Bâ” harfinin bu “tab’îz” (parça) mânâsını en geniş şekilde yorumlamıştır. Ona göre başa ait herhangi bir parçaya (meselâ bir tel saça bile) meshetmek, âyetteki “Bâ” harfinin getirdiği “bir kısım” olma şartını yerine getirir.

3. “Bâ” Harfi “Te’kid” (Pekiştirme) Mânâsındadır
* Tahlil: Bazı dilbilimciler bu “Bâ”nın zâid (fazladan gelen) olup, sadece mânâyı pekiştirmek için (“mutlaka meshedin”) geldiğini savunur. Bu durumda mânâ, “İmsahû ru’ûsekum” (Başlarınızı meshedin) lafzıyla aynı olurdu.

Netice ve İlâhî Hikmet
Sualimize dönersek: Neden “İmsahû ru’ûsekum” değil de, “ve’msahû bi-ru’ûsikum”?
* Cevap: Eğer Allah Teâlâ “Bâ” harfini kullanmadan, “İmsahû ru’ûsekum” (Başlarınızı meshedin) deseydi, tıpkı “fağsilû vucûhekum” (Yüzlerinizi yıkayın) emrinde olduğu gibi, lafız net bir şekilde başın tamamının meshedilmesini emrederdi. Bu durumda, Hanefî ve Şâfiî mezheplerinin sunduğu “bir kısmını meshetme” kolaylığı (ruhsatı) ortadan kalkardı.
* İlâhî Nazmın Hikmeti: Allah Teâlâ, bu kritik emri o “Bâ” (ب) harfi ile indirerek, lafzın muhtevasına hem “azîmeti” (tamamını meshetme yorumu – Mâlikî/Hanbelî) hem de “ruhsatı” (bir kısmını meshetme yorumu – Hanefî/Şâfiî) yerleştirmiştir.
* Bu tek harf, İslâm ümmeti için fıkıhta (hukukta) muazzam bir rahmet ve esneklik alanı açmıştır. Başı yıkamanın zorluğunu (meşakkat) “mesh” emriyle hafifletmiş; “mesh” emrini de “Bâ” harfiyle kolaylaştırarak, bu dinin “kolaylık” (yüsr) üzerine kurulu olduğunun isbatını bir harf ile nazmetmiştir.
Bu, Kur’ân nazmının sadece edebî ve hissî değil, aynı zamanda hukukî ve teşriî (kanun koyucu) bir mûcize olduğunu gösteren parlak bir misaldir.

Misal Tahlili: Hz. Yûnus’un (A.S.) Duâsı ve Nazmın Sırrı
Önce âyet-i kerîmeyi iktibas edelim.
> İktibas ( Meali): “Zünnûn’u da (Yûnus’u da) an. Hani öfkelenerek (halkından ayrılıp) gitmişti de kendisini asla sıkıştırmayacağımızı sanmıştı. Derken karanlıklar içinde, ‘Senden başka hiçbir ilâh yoktur. Seni tenzih ederim. Gerçekten ben zalimlerden oldum’ diye niyaz etmişti.” (Enbiyâ, 21/87)
>
Âyetin bize aktardığı duâ şudur:
“لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ”
(Lâ ilâhe illâ ente Subhâneke innî küntü mine’z-zâlimîn)
Burada sorulması gereken sual şudur: Hz. Yûnus (A.S.), içinde bulunduğu o imkânsız vaziyette (gecenin, denizin ve balığın karnının karanlıkları içinde) neden doğrudan “Yâ Rabbi, beni kurtar!” (نَجِّنِي – Neccinî) veya “Beni affet!” (اغْفِرْ لِي – İgfir lî) şeklinde bir talepte bulunmadı da, bu üç cüzden oluşan cümleyi tercih etti?
Bu nazmın (tertip) hikmeti, duânın kabul edilme edebini öğretir:

1. Birinci Cüz: “Lâ ilâhe illâ ente” (لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ) – Tevhid
* Lafız Seçimi: Bu, “Senden başka ilâh yoktur” demektir.
* Nazmın Hikmeti: Duâda birinci mertebe, kimden istendiğini bilmek ve tasdik etmektir. Hz. Yûnus (A.S.), o an içinde bulunduğu vaziyette (ki bu, sebeplerin tamamen sustuğu bir ândır), kendisini kurtaracak yegâne kudretin Allah olduğunu ilân etmektedir.
* Tahlil: Bu cümle, “Yâ Rabbi, beni ancak Sen kurtarabilirsin. Gecenin karanlığına, denizin dehşetine ve balığın tahakkümüne hükmedecek Senden başka hiçbir kuvvet, hiçbir ilâh, hiçbir merci yoktur” demenin en veciz ifadesidir. Bu, Tevhid ile (Allah’ı birleyerek) duâya başlamaktır.

2. İkinci Cüz: “Subhâneke” (سُبْحَانَكَ) – Tenzih
* Lafız Seçimi: Bu, “Seni tenzih ederim” (her türlü noksanlıktan, eksiklikten, acizlikten ve yersiz iş yapmaktan uzaksın) demektir.
* Nazmın Hikmeti: Tevhid ile Allah’ın “tek” olduğunu tasdik ettikten sonra, O’nun “kemâl” (kusursuzluk) sahibi olduğunu tasdik etmek gerekir.
* Tahlil: Hz. Yûnus (A.S.), bu lafızla adeta şunu demektedir: “Yâ Rabbi, benim başıma gelen bu musibet, Senin bir noksanlığından veya adaletsizliğinden (hâşâ) kaynaklanmadı. Sen, abes (hikmetsiz) iş yapmazsın. Senin her fiilin (faaliyetin) hikmetlidir ve Sen her türlü kusurdan münezzehsin.” Bu, Tenzih ile Allah’ın azametini ikrar etmektir.

3. Üçüncü Cüz: “İnnî küntü mine’z-zâlimîn” (إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ) – İ’tiraf
* Lafız Seçimi: “Gerçekten ben zalimlerden (kendine zulmedenlerden, haddi aşanlardan) oldum.”
* Nazmın Hikmeti: Bu, nazmın zirvesidir.
* Önce Allah’ın birliğini söyledi (Tevhid).
* Sonra Allah’ın kusursuzluğunu söyledi (Tenzih).
* Şimdi ise bütün kusuru, noksanlığı ve hatayı kendi nefsine aldı.
* Tahlil: “Yâ Rabbi, Madem Sen noksansızsın (Subhâneke), o halde bu musibetin sebebi Sensin diyemem. Öyleyse sebep benim. Ben, (kavmine kızıp izinsiz ayrılmakla) nefsine zulmedenlerden oldum.” Bu, İ’tiraf (kendi kusurunu itiraf etme) ve pişmanlıktır.

Netice ve İlâhî Hikmet
Neden “Beni kurtar!” değil de bu tertip?
Çünkü bu tertip (Tevhid + Tenzih + İ’tiraf), duânın kendisinden daha tesirli bir “isti’câl” (acele yardım talebi) mânâsı taşır. Bu, sadece bir talep değil, kabulün şartlarını bizzat hazırlayan bir ikrardır.
* Risale-i Nur Külliyatı’nda Bediüzzaman Hazretleri’nin de işaret ettiği gibi, bu duâ “istirham” (merhamet dileme) değil, “istiâze” (Allah’ın Rubûbiyetine ve rahmetine sığınma) makamıdır.
* Bu duâda lafzen bir talep (kurtuluş isteği) yoktur. Fakat bu üç hakikatin (Tevhid, Tenzih, İ’tiraf) bir araya gelmesi, zımnen (dolaylı olarak) en acil kurtuluş talebini ihtivâ eder.
* Allah Teâlâ, bu “edeb” ile yapılan duânın neticesini bir sonraki âyette hemen bildirir:
> “Biz de onun duâsını kabul ettik ve onu o sıkıntıdan (gamdan) kurtardık. İşte biz mü’minleri böyle kurtarırız.” (Enbiyâ, 21/88)
>
O’nun duâsını bu kadar süratle kabul ettiren şey, seçtiği lafızlar ve bu lafızların ilâhî nazmıdır. “Başka bir şekilde” (meselâ doğrudan talepte bulunarak) yapılan bir duâ, bu kadar derûnî bir teslimiyeti ve acziyeti tasvir edemezdi.

Misal Tahlili: Kâri’a Sûresi ve Dehşet Nazmı
Sûre şu şekilde başlar:
> İktibas (Meali): “Yürekleri hoplatan (dehşetli) o felâket! Nedir o yürekleri hoplatan felâket? Yürekleri hoplatan o felâketin ne olduğunu sana ne bildirdi?” (Kâri’a, 101/1-3)
>
Âyetlerin Arapça aslî (esas) metni şöyledir:
“الْقَارِعَةُ (1) مَا الْقَارِعَةُ (2) وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْقَارِعَةُ (3)”
(El-Kâri’ah. Me’l-Kâri’ah. Ve mâ edrâke me’l-Kâri’ah)
Sualimiz yine aynı: Allah Teâlâ, Kıyamet’i haber vermek için neden doğrudan “Kıyamet kopacak” (Meselâ, “Tekûmu’s-Sâ’ah”) demedi de, bu dehşet verici lafzı seçti ve bu üç basamaklı tertibi (nazmı) kullandı?

1. Lafız Seçimi: Neden “el-Kâri’a” (الْقَارِعَةُ)?

* Lafzın Mânâsı: “Kâri’a” kelimesi, “kara’a” (قرع) aslî (kök) kelimesindendir. “Kara’a”, bir şeye (meselâ bir kapıya), muhatabı yerinden sıçratacak ve dehşete düşürecek şekilde şiddetle vurmak, çarpmak demektir.
* Neden Başka Lafız Değil? Kur’ân, Kıyamet için “es-Sâ’a” (Saat, belirlenmiş vakit), “el-Hâkka” (Gerçekleşmesi kaçınılmaz olan), “el-Vâkı’a” (Vuku bulacak olan) gibi pek çok lafız kullanır.
* Tahlil: Ancak burada seçilen “el-Kâri’a” lafzı, o hadisenin tesirini öne çıkarır. Bu, sadece bir vaktin gelmesi (“Sâ’a”) veya bir gerçeğin vuku bulması (“Vâkı’a”) değildir. Bu, bütün kâinatın ve kalplerin üzerine inen, onları çarpan, döven ve dehşete düşüren bir Vuruş’tur.
* Bu lafız, bizzat ses yapısıyla (fonetik) dahi (bilhassa “Kâf” (ق) ve “Ayn” (ع) harfleriyle) bir sertlik ve çarpma tesiri uyandırır.
* Meali’nin parantez içinde “Yürekleri hoplatan” şeklinde bu mânâyı vermesi, lafzın bu aslî (esas) dehşetini yansıtır.

2. Nazmın (Tertibin) Hikmeti: Dehşeti Tırmandırma Sanatı

Allah Teâlâ, bu “Kâri’a”nın ne olduğunu doğrudan açıklamaz. Muhatabın zihnini hazırlamak ve hadisenin azametini idrak ettirmek için dehşeti tırmandıran üç aşamalı bir nazım kullanır. Bu, belâgatta “Tehvîl” (تهويل), yani bir şeyi azametli ve korkunç gösterme sanatıdır.

* 1. Aşama: “El-Kâri’ah” (O Çarpan!)
* Bu, bir haber cümlesi değil, bir “İhbar” ve “İntibah” (Uyarma) nidasıdır. Muhatabın dikkatini toplar: “Dinleyin! O dehşetle çarpan geliyor!” Zihinler sarsılır.

* 2. Aşama: “Me’l-Kâri’ah?” (Nedir o Çarpan?)
* Zihin sarsıldıktan sonra, şimdi bir merak ve korku başlar. Bu, “Nedir bu?” sorusudur. Âyet, bu soruyu yineleyerek, olayın sıradan bir felaket olmadığını, ne olduğunun dahi bilinemediğini vurgular.

* 3. Aşama: “Ve mâ edrâke me’l-Kâri’ah?” (Sana ne bildirdi o Çarpanın ne olduğunu?)
* Bu, nazmın zirvesidir. Allah Teâlâ, muhatap olan insana (veya Peygamber’e (S.A.V.)) hitaben, “Senin idrakin, senin tasavvurun, bu Kâri’a’nın ne olduğunu kavramaya yetmez” demektedir.
* “Mâ edrâke” (Sana ne bildirdi?) ifadesi, Kur’ân’da her zaman, aklın ve beşerî tecrübenin sınırlarının ötesindeki bir hakikati tasvir etmek için kullanılır.
Netice
Allah, neden bu nazmı seçti?
Eğer doğrudan “Kâri’a şudur…” diye başlasaydı, tesir zayıf kalırdı. Fakat bu tertip ile:
* En sarsıcı lafzı (“Kâri’a”) seçerek olayın tesirini vurguladı.
* Bu tesiri üç aşamada (İhbar-> Sual -> Acziyet İtirafı) tırmandırarak muhatabın zihnini âciz bıraktı.
* Aklın idrak edemeyeceğini (“mâ edrâke”) belirttikten sonra, ancak onun neticesini tasvir etti:
> “O gün insanlar, her biri bir tarafa uçuşan küçük kelebekler [pervaneler] gibi olacaktır. Dağlar da atılmış renkli yünler gibi olacaktır.” (Kâri’a, 101/4-5)
>
Bu tertip, “Kâri’a”nın (Vuruş’un) dehşetini, ancak onun zıtları (en sağlam olan dağları yüne, en şuurlu olan insanı şuursuz pervaneye) çevirmesiyle tasvir etmiştir. Bu, lafız ve nazmın, mânâyı (dehşeti) en zirvede nasıl tasvir ettiğinin mûcizevî bir misalidir.

Misal Tahlili: İlâhî Şehâdet ve İltifat (Kalem Sûresi, 4)
Önce âyet-i kerîmeyi iktibas edelim.
> İktibas ( Meali): “Ve şüphesiz sen yüce bir ahlâk üzeresin.” (Kalem, 68/4)
>
Âyetin Arapça aslî (esas) metni, belâgat açısından muazzam bir yoğunluğa sahiptir:
“وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ”
(Ve inneke le ‘alâ hulukin ‘azîm)
Sualimiz yine aynı: Allah Teâlâ, Habîbi’nin (S.A.V.) ahlâkını övmek için neden basitçe “Senin ahlâkın yücedir” (Meselâ: حُلُقُكَ عَظِيمٌ – Hulukuke ‘azîm) demedi de, bu kadar yoğunlaştırılmış ve pekiştirilmiş (te’kidli) bir nazmı (tertibi) tercih etti?
Bu ilâhî nazmı cüzlerine ayıralım:
1. “Ve İnneke” (وَإِنَّكَ): İki Katlı Te’kid (Pekiştirme) ile Başlangıç
* “Vâv” (وَ): Buradaki “Vâv” harfi, sadece bir bağlaç değildir. Ya bir önceki âyete (Sana kesintisiz bir mükâfat vardır) kuvvetli bir bağlantı kurar ya da bir “yemin” (kasem) mânâsı taşır. Her hâlükârda, söze bir azamet ve ciddiyet katar.
* “İnne” (إِنَّ): Arap dilinde şüpheyi ortadan kaldıran en kuvvetli te’kid (pekiştirme) edatıdır. “Şüphesiz ki sen…”
* Nazmın Hikmeti: Hitap, daha ilk kelimeden itibaren iki farklı pekiştirme unsuruyla başlamaktadır. Bu, bir önceki âyetlerde Resûlullah’a (S.A.V.) “mecnûn” (deli) diyen müşriklere karşı, O’nun (S.A.V.) akıl sağlığının ve ahlâkî yüceliğinin reddedilemez bir hakikat olduğunu ilân eder. Bu, bir tespit değil, bir ilân ve şehâdettir.

2. “Le ‘alâ” (لَعَلَى): Hâkimiyet ve İkinci Te’kid Katmanı
* “Le” (لَ): Bu, “Lâm-ı Te’kid” (pekiştirme lâmı) olarak bilinen ikinci bir pekiştirme edatıdır. “İnne” ile başlayan bir cümlede bu “Lâm”ın da gelmesi, belâgat açısından mânâyı en üst perdeye çıkarır. Artık cümle “Şüphesiz ve muhakkak ki sen…” mânâsına bürünmüştür.
* “Alâ” (عَلَى): İşte bu harf-i cer, nazmın kilit noktasıdır. “Alâ”, “üzerinde” demektir ve “isti’lâ” (yükselme, hâkimiyet) ifade eder.
* Nazmın Hikmeti (Neden “fî” (içinde) değil de, “alâ” (üzerinde)?):
* Allah Teâlâ, “İnneke fî hulukin ‘azîm” (Sen yüce bir ahlâk içindesin) dememiştir. “İçinde” (fî) denseydi, ahlâkın onu kapsadığı, kuşattığı anlaşılabilirdi.
* Fakat “alâ” (üzerinde) denilerek, Resûlullah’ın (S.A.V.) ahlâkın üzerine çıktığı, ona hâkim olduğu, ahlâkı bir binek veya bir makam gibi idare ettiği ve o yüce ahlâkın zirvesinde durduğu tasvir edilmiştir. O (S.A.V.), ahlâka tâbi değil; ahlâk, O’nun (S.A.V.) şahsında kemâlini bulmuştur. Bu, pasif bir “sahip olma” değil, aktif bir “hâkimiyet” ve “temsil” makamıdır.

3. “Hulukin” (خُلُقٍ): Nekre (Belirsiz) Kullanımdaki Azamet
* Lafız Seçimi: Âyet “el-Huluki’l-‘Azîm” (الْخُلُقِ الْعَظِيمِ) (O bilinen yüce ahlâk) dememiş, “Hulukin ‘Azîm” (Yüce bir ahlâk) demiştir.
* Nazmın Hikmeti: Arap belâgatında, böyle bir övgü (medh) makamında lafzın “nekre” (belirsiz, -in/-un ekiyle) gelmesi, “ta’zîm” (yüceltme) ve “tefhîm” (azametini bildirme) içindir. Mânâ şudur: “Sen öyle bir ahlâk üzeresin ki, bu ahlâkın büyüklüğü ve mahiyeti (yapısı) tarif edilemez, beşerî idrakle tam olarak kuşatılamaz, ‘şudur’ diye sınırlandırılamaz.”

4. “Azîm” (عَظِيمٍ): İlâhî Tasdik
* Lafız Seçimi: “Azîm” (Muazzam, çok yüce).
* Nazmın Hikmeti: Tahlilin nihaî noktası budur. O ahlâkı “Azîm” (Yüce) olarak vasıflandıran kimdir? Müşrikler “mecnûn” derken, Allah (C.C.) “Azîm” demektedir.
* El-Azîm olan Allah (C.C.), Kendi Yüce Zâtı’nın sıfatlarından biri olan “Azîm” lafzını Habîbi’nin (S.A.V.) ahlâkı için kullanmaktadır. Allah’ın (C.C.) “Azîm” (Yüce) dediği bir ahlâkın hakiki yüceliğini tasavvur etmek, mahlûkatın idrakinin dışındadır (haricindedir).

Netice
Allah Teâlâ neden bu nazmı (tertip) seçti?
Çünkü bu nazım, basit bir övgü cümlesi (“Senin ahlâkın yücedir”) değildir. Bu nazım;
* Bütün şüpheleri yok eden (İnneke),
* Yeminle teyit edilen (Vâv ve Le),
* O ahlâka hâkimiyetini ve zirvedeki yerini tasvir eden (‘alâ),
* Büyüklüğü tarif edilemez (Hulukin – nekre)
* Ve bizzat El-Azîm olan Allah tarafından tasdik edilen (‘Azîm)
…ilâhî bir “iltifat” ve “şehâdetnâme”dir. Bu âyet, Resûlü’nü (S.A.V.) teselli etmek, O’nun makamını ilân etmek ve O’na (S.A.V.) dil uzatanları ilâhî bir kelâm ile susturmak için seçilmiş en mükemmel lafız ve tertiptir.

Misal Tahlili: Kâfirin Amelleri ve “Serâb” Teşbihi
> İktibas ( Meali): “İnkâr edenlere gelince, onların amelleri, ıssız bir çöldeki serap gibidir. Susayan kimse onu su zanneder. Nihayet oraya vardığında hiçbir şey bulamaz. (Amelinin karşılığı olarak) yanında ancak Allah’ı bulur. Allah da onun hesabını tastamam görür. Allah, hesabı çabuk görendir.” (Nûr, 24/39)
>
Âyetin Arapça aslî (esas) metnindeki teşbihin merkez lafızları şunlardır:
“…keserâbin bi-kî’atin yahsebuhu’z-zam’ânu mâen…”
(…keserâbin (serap gibi) bi-kî’atin (ıssız/düz bir çölde) yahsebuhu’z-zam’ânu (şiddetle susayanın sandığı)…)

Sualimiz şudur: Allah Teâlâ, imansız bir amelin “boşluğunu” ve “hiçliğini” tasvir etmek için neden “kül” (رماد) (Nitekim İbrahim Sûresi 18. âyette “rüzgârlı bir günde savrulan kül” teşbihi de vardır) veya “duman” (دخان) gibi başka bir lafız değil de, bu âyette spesifik olarak “Serâb” (سَرَاب) lafzını seçmiştir?
Bu lafız ve bu nazım (tertip), “boşluk”tan daha derin bir mânâyı, yani “aldanmışlığı” tasvir eder:

1. Lafız Seçimi: Neden “Serâb” (سَرَاب)?
* “Kül” (رماد) veya “Duman” (دخان) ile Farkı: Kül veya duman, var olmuş bir ateşin yok olan kalıntılarıdır. Onları gören kimse onlarda bir “fayda” (meselâ su) olduğunu zannetmez. Onların “yokluk” olduğunu bilir.
* “Serâb” (سراب) Lafzının Mûcizesi: Serâb (serap), “boşluk” veya “yokluk” demek değildir. Serâb, aslında var olmayan bir şeyin, uzaktan tıpkı var gibi (su gibi) görünmesidir. O, bir “yokluk” değil, bir “yanılma”dır (yanılsama).
* Tahlil: Allah Teâlâ bu lafızla, kâfirin dünyada yaptığı (zâhiren/dıştan görünen) iyiliklerin, hayırların, sosyal faaliyetlerin “yok” olduğunu değil, onların “aldatıcı” olduğunu bildirmektedir.
* Dünyada o amellere bakanlar, onları “iyi”, “erdemli” (faziletli) ve “kurtarıcı” (su gibi) zannederler. O amellerin bir pırıltısı, bir görünüşü vardır.
* Fakat “iman” aslî (esas) temeli olmadığı için, o ameller tıpkı “serâb” gibi, hakikat (su) olmayan bir görüntüdür.
* “Kül” lafzı bu “aldatıcı görünüşü” ifade etmezdi. “Serâb”, bu mânâ için kilit lafızdır.

2. Mekân Seçimi: Neden “bi-Kî’atin” (بِقِيعَةٍ)?
* Lafzın Mânâsı: “Kî’a” (قِيعَة), dümdüz, üzerinde hiçbir yükseklik, ağaç, gölge veya alâmet bulunmayan, gözün alabildiğine uzandığı boş ve ıssız çöl/arazi demektir.
* Nazmın Hikmeti:
* Serâb en net, en aldatıcı şekilde “kî’a”da, yani böyle dümdüz ve boş bir arazide görünür.
* Bu “kî’a” (boş arazi), aynı zamanda kâfirin kalbinin ve hayatının tasviridir. İçinde Tevhid ağacının, iman gölgesinin bulunmadığı bomboş bir arazi. Bu boşlukta yapılan ameller, ancak bir “serâb” parıltısı olabilir.

3. Muhatap Seçimi: Neden “ez-Zam’ân” (الظَّمْآنُ)?
* Lafzın Mânâsı: Âyet, serâbı gören için “en-Nâzır” (bakan) veya “er-Râî” (gören) dememiştir. “ez-Zam’ân” (الظمآن) demiştir.
* “Zam’ân” ve “Atşân” Farkı: “Atşân” (عطشان) normal susamış demektir. “Zam’ân” ise, susuzluktan helâk olmak üzere olan, suya şiddetle ihtiyacı olan ve bu ihtiyacın hararetini içinde hisseden demektir.
* Nazmın Hikmeti:
* Bir serâba en çok aldanacak kişi “Zam’ân”dır. Çünkü ihtiyacının şiddeti, onun muhakemesini zayıflatmış, gördüğü en ufak parıltıyı “su” zannetmesine sebep olmuştur.
* Bu, o imansız amelleri yapan veya onlara bel bağlayan insanın hâlidir. İnsan, fıtraten “kurtuluşa” ve “mânâya” şiddetle muhtaçtır (“Zam’ân”dır). İmansız amelleri, bu ihtiyacını giderecek “su” zanneder.
* Lafız, ihtiyacın şiddetini ve bu sebeple aldanmanın kaçınılmazlığını tasvir eder.

Netice
Allah Teâlâ, “Neden bu nazmı seçti?”
Çünkü bu üç lafız (Serâb + Kî’a + Zam’ân), bir araya gelerek, dünyada “iyi”, “parlak”, “faydalı” görünen, fakat “iman” esası (aslı) olmadığı için âhirette sahibini yormaktan ve aldatmaktan başka hiçbir faaliyeti olmayan bir amelin tam portresini çizer.
Âyetin devamındaki “Nihayet oraya vardığında hiçbir şey bulamaz” (لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا) ifadesi, bu mûcizevî teşbihin kaçınılmaz neticesidir. Serâbın (amellerin) tek gayesi, Zam’ân’ı (insanı) “hiçliğe” ulaştırmaktır.
Eğer “kül” teşbihi kullanılsaydı, amellerin dünyadaki bu aldatıcı cazibesi ve zâhirî pırıltısı tasvir edilemezdi.

Misal Tahlili: Nûr Âyeti (Nûr, 24/35) ve Katmanlı Teşbih
> İktibas (Meali): “Allah, göklerin ve yerin nûrudur. O’nun nûrunun misali, içinde lâmba bulunan bir niş (mişkât) gibidir. Lâmba bir sırça (zücâce) içindedir. Sırça, sanki incimsi bir yıldız (kevkebün dürriyyün) gibidir. Bu lâmba ne doğuya ne de batıya ait olan mübarek bir zeytin ağacından yakılır. O ağacın yağı, kendisine ateş değmese bile neredeyse ışık verecek (kadar berraktır). Nûr üstüne nûrdur. Allah, dilediği kimseyi nûruna eriştirir. Allah, insanlar için misaller getirir. Allah, her şeyi hakkıyla bilendir.” (Nûr, 24/35)
>
Sual şudur: Allah Teâlâ, Kendi Nûr’unu (veya mü’minin kalbindeki iman nûrunu) tasvir etmek için neden “Güneş gibidir” (ke’ş-Şems) veya “Ay gibidir” (ke’l-Kamer) gibi basit, tek katmanlı ve zâhirî bir lafız değil de, bu kadar karmaşık, derûnî ve katmanlı bir nazmı (tertip) seçti?
Çünkü bu nazım, Nûr’un (İmanın) sadece “parlaklığını” değil, onun kaynağını, muhafazasını, mahiyetini (yapısını) ve tecellî sürecini adım adım tasvir eden ilâhî bir mimaridir.
Bu teşbihi (benzetmeyi) katmanlarına ayıralım:

1. Koruyucu: “Mişkât” (مِشْكَاةٍ – Duvardaki Oyuk/Niş)
* Lafız Seçimi: “Mişkât”, o devirde evlerin duvarına oyulan ve içine kandil konulan, arkası kapalı, rüzgâr almayan küçük oyuktur.
* Nazmın Hikmeti: Allah, Nûr’un misalini “rüzgârda savrulan bir meşale” olarak vermez. İlk lafız “mişkât”tır. Bu, Nûr’un (İmanın) muhafaza edilmesi gerektiğini gösterir. Bu “mişkât”, mü’minin bedeni, sadrı (göğüs kafesi) veya İslâm’ın küllî korumasıdır. İman nûru, dışarıdaki (zâhirî) şüphe ve vesvese rüzgârlarına karşı korunmuş bir “niş” içindedir.

2. Aracı: “Zücâce” (زُجَاجَةٍ – Sırça/Cam Fanus)
* Lafız Seçimi: “Mişkât”ın (oyuğun) içinde bir “zücâce” (cam) vardır.
* Nazmın Hikmeti: Bu, teşbihin ikinci derûnî katmanıdır. “Zücâce” (cam), o “mişkât” (beden) içindeki “kalp”tir (gönül).
* Neden Cam? Çünkü cam iki faaliyeti birden görür:
* Koruma: Nûr’un (İmanın) alevini (Misbâh’ı) içerideki en ufak sarsıntıdan korur.
* Şeffaflık: Nûr’un dışarı sızmasına mâni olmaz, bilakis onu daha parlak gösterir. Bu, mü’minin kalbinin safvetini (temizliğini) ve şeffaflığını tasvir eder. Kalp, Nûr’u hapsetmez, onu aksettirir.

3. Asıl (Esas): “Misbâh” (مِصْبَاحٍ – Lamba/Kandil)
* Lafız Seçimi: Cam fanusun içinde “Misbâh” (lâmba, yani alevin/ışığın kendisi) vardır.
* Nazmın Hikmeti: Bu, teşbihin merkezidir. Bu “Misbâh”, kalbin (zücâce) içindeki “İman” hakikati, “Marifetullah” (Allah bilgisi) veya “Akıl”dır. Nûr’un asıl (esas) kaynağıdır.
* Tertip: Nazım, dıştan içe doğrudur: Beden (Mişkât) -> Kalp (Zücâce) -> İman (Misbâh). Bu, insanın mânevî anatomisinin mükemmel bir tasviridir.

4. Yakıt (Kaynak): “Mübârek Bir Zeytin Ağacı”
* Lafız Seçimi: Bu “Misbâh” (iman) kendi kendine yanmaz. Bir yakıta ihtiyacı vardır. Bu yakıt, “mübarek bir zeytin ağacının yağı”dır (Zeyt).
* Nazmın Hikmeti: Bu yakıt, imanı besleyen “Vahiy”dir, “Kur’ân”dır.
* Neden Zeytinyağı? Çünkü o devirde bilinen en saf, en temiz, en dumansız ve en parlak ışık veren yakıt zeytinyağı idi. Vahiy de, insanî felsefelerin dumanından ve kirinden uzak, en saf hakikattir.

5. Yakıtın Vasıfları: Nazmın Zirvesi
Allah Teâlâ, bu yakıtın (Vahyin) vasfını tasvir ederken “Neden bu lafızla?” sualinin en mûcizevî cevaplarını verir:
* “Lâ Şarkiyyetin ve lâ Garbiyyetin” (لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ – Ne Doğuya ne Batıya ait):
* Zâhirî Mânâ: Bir ağaç sadece doğuya bakarsa (şarkiyye) sabah güneşi alır. Sadece batıya bakarsa (garbiyye) ikindi güneşi alır. Ama “ne doğuda ne batıda” (yani bir tepede, açık bir arazide) olan ağaç, tüm gün güneş alır. Bu ağacın meyvesi en olgun, yağı en saf ve en güçlü olandır.
* Derûnî Mânâ: Bu yakıt (Vahiy), kaynağını ne Doğu (Hristiyanlık, o günkü mistik felsefeler) ne de Batı (Yahudilik, o günkü materyalist felsefeler) medeniyetinden alır. O, beşerî değildir. Kaynağı sadece Allah’tır (C.C.). Bu, İslâm’ın “vasat” (dengeli, orta) ve “cihan şümul” yapısını tasvir eder.
* “Yekâdu zeytuhâ yudî’u ve lev lem temseshu nâr” (يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ):
* Mânâsı: “O yağ, (o kadar saftır ki) ona ateş değmese bile neredeyse kendi kendine ışık verecek.”
* Nazmın Hikmeti: Bu, Vahyin (Kur’ân’ın) hakikatinin ne kadar parlak ve “kendinden menkul” (delili kendinde) olduğunun tasviridir. Kur’ân’ın hakikatleri o kadar açıktır ki, henüz “Misbâh” (idrak/iman ateşi) ona dokunmasa bile, “Fıtrat” (insanın aslî yapısı) onun nûrunu neredeyse sezecek ve parlayacaktır.
Netice: “Nûrun ‘alâ Nûr” (نُورٌ عَلَى نُورٍ)
Ayet bu muazzam teşbihi, bu netice ile bağlar: “Nûr üstüne Nûr”. Hangi nûrlar?
* Yakıtın Nûru: Kendi kendine parlayacak kadar saf olan Vahyin (Kur’ân’ın) nûru.
* Ateşin Nûru: O Vahyi tutuşturan “Misbâh”ın (İmanın/Akl-ı selimin) nûru.
Bu, “Fıtrat Nûru”nun üzerine gelen “Vahiy Nûru”dur. Bu, “Akıl Nûru” ile birleşen “İman Nûru”dur.
Allah Teâlâ, imanı tasvir için neden “Güneş” demedi? Çünkü Güneş, dışarıdan (zâhirî) vuran, tekil bir kaynaktır. Bu misal ise, imanın içeride (derûnî), korunaklı (mişkât), saf bir kalpte (zücâce), Vahiy ile beslenen (zeyt) ve Fıtrat ile parlayan (yekâdu yudî’) katmanlı bir hakikat olduğunu tasvir eder.
Bu nazım, imanın mahiyetini (yapısını) “başka bir şekilde” tasviri imkânsız olan bir mükemmellikte açıklamaktadır.

Misal Tahlili: Ashâb-ı Kehf ve “Taklîb” (Çevirme) Fiili
> İktibas (Meali): “Uykuda oldukları hâlde sen onları uyanık sanırdın. Biz onları sağa sola çevirirdik. Köpekleri de mağaranın girişinde ön ayaklarını uzatmış yatmakta idi. Onları görseydin, mutlaka onlardan yüz çevirip kaçardın ve gördüklerin yüzünden için korku ile dolardı.” (Kehf, 18/18)
>
Âyetin aslî (esas) metninde, tahlilimizin merkezinde olan fiil (eylem) şudur:
“…وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ…”
(…ve nukallibuhum zâte’l-yemîni ve zâte’ş-şimâl…)
Sualimiz şudur: Allah Teâlâ, asırlarca süren bu uykudaki o bedenlerin durumunu tasvir ederken, neden bu hareketi bildirmeye lüzum görmüş ve neden “hareket ettiririz” (meselâ: nuharrikuhum) veya “dönerlerdi” (yetekallebûn) değil de, bizzat Kendi Zâtı’na isnat ederek “Nukallibuhum” (Biz onları çeviririz) lafzını seçmiştir?

1. Lafız Seçimi: “Nukallibuhum” (نُقَلِّبُهُمْ – Biz Çeviririz)
* Lafzın Mânâsı: “Taklîb” (تقليب) fiili, bir şeyi bir yüzden diğer yüze, bir halden diğer hale ağır ağır ve tamamen çevirmek demektir. “Kalp” (قَلْب) kelimesi de aynı aslî (kök) kelimeden gelir; zira o da sürekli bir halden bir hale döner (tegallüb eder).
* Neden Başka Bir Fiil Değil?
* Eğer “Nuharrikuhum” (Onları hareket ettiririz) denseydi, bu, onların uykularında kıpırdadıkları gibi basit bir hareket mânâsına gelebilirdi.
* Eğer “Yetekallebûn” (Onlar dönerlerdi) denseydi, bu fiili (faaliyeti) kendilerinin yaptığı zannedilebilirdi.
* Nazmın Hikmeti (Fiilin Tıbbî ve İlâhî Yönü):
* Tıbbî (Hıfza Dair) Mûcize: Modern tıp bilir ki, bir beden, çok uzun süre (haftalarca, aylarca) aynı pozisyonda hareketsiz kalırsa, yerçekimi ve basınç sebebiyle kan dolaşımı durur, “yatak yaraları” (dekübitüs ülseri) başlar ve beden çürür. Bir bedenin asırlarca çürümemesi için, onun periyodik olarak bir yandan diğer yana “çevrilmesi” (taklîb edilmesi) şarttır. Âyet, “nukallibuhum” lafzıyla, bu tıbbî koruma faaliyetini 14 asır evvel haber vermiştir.
* İlâhî Faaliyetin İsbatı: Fiilin “Nukallibu” (Biz çeviririz) şeklinde, Allah’ın Zâtı’na isnat edilmesi (Birinci çoğul şahıs), bu çevirme işinin onların kendi iradesiyle veya tesadüfen değil, doğrudan ilâhî bir hıfz (koruma) faaliyeti olduğunu ispat eder. Bu, olayın bir “keramet” ve “mûcize” olduğunu gösteren nazmın kendisidir.

2. Nazmın (Tertibin) Yarattığı Dehşet Tasviri
Âyet, bu yavaş ve ilâhî hareketi, mutlak bir hareketsizlik ve dehşet tasviriyle yan yana koyar:
* Hareketsiz Zâhir (Dış Görünüş): “ve kelbuhum bâsitun zirâ’ayhi” (Köpekleri ise ön ayaklarını [kıpırdatmadan] uzatmıştır).
* Aldatıcı Görünüş: “tahsebuhum eykâzâ” (Onları uyanık sanırsın).
* Gerçek Hâl: “ve hum rukûd” (Hâlbuki onlar uykudadırlar).
Şimdi bu sahneyi birleştirelim: Gözleri açık, uyanık görünen (ama derin uykuda olan) bedenler ve kıpırdamadan yatan bir köpek… Bu durağanlığın ortasındaki tek hareket, o bedenlerin görünmeyen bir el tarafından ağır ağır sağdan sola, soldan sağa çevrilmesidir (“nukallibuhum”).
* Nazmın Belâgat Hikmeti: Âyetin sonunda “Onları görseydin… için korku (ru’b) ile dolardı” denmesinin sebebi de budur. O dehşetin (ru’b) aslı (esası) şudur: Uyanık görünen, fakat şuurları olmayan ve kendi iradeleri dışında, ilâhî bir kudretle yavaşça çevrilen bedenlerin yarattığı harikulâde ve ürpertici durum.
* “Nukallibuhum” lafzı, bu sahnede “hayatın” ve “ilâhî korumanın” tek delili iken, aynı zamanda o sahnenin “dehşetinin” de merkezî unsurudur.

Netice
Allah Teâlâ, Ashâb-ı Kehf’in durumunu “başka bir şekilde” değil de tam olarak bu nazım (tertip) ile ifade etmiştir; zira “nukallibuhum” lafzı, tek başına:
* Bedenlerin çürümemesinin tıbbî sırrını (çevrilme),
* Bu fiilin (faaliyetin) ilâhî bir koruma mûcizesi olduğunu (Biz çeviririz),
* Ve o sahnenin harikulâde dehşetini (uyanık gibi görünenlerin görünmez bir el ile çevrilmesi)
…mükemmel bir îcâz (özlülük) ile tasvir etmektedir.

Misal Tahlili: Âdiyât Sûresi (1-5) ve Sesin Hareketi
Önce o sarsıcı âyetleri iktibas edelim.
> İktibas ( Meali): “Andolsun, (savaşa) koştukça koşanlara (nefes nefese kalanlara), (tırnaklarını) çakarak ateş çıkaranlara, sabah erkenden (düşman) baskını yapanlara, orada tozu dumana katanlara, derken o (toz dumanı) içinde (düşman) topluluğunun ortasına dalanlara.” (Âdiyât, 100/1-5)
>
Âyetlerin Arapça aslî (esas) metninin ses yapısı, tahlilimizin merkezidir:
* “Ve’l-‘âdiyâti dab-hâ” (وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا)
* “Fe’l-mûriyâti kad-hâ” (فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا)
* “Fe’l-muğîrâti sub-hâ” (فَالْمُغِيرَاتِ صُبْحًا)
* “Fe eserne bihî nak-‘â” (فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا)
* “Fe vesatne bihî cem-‘â” (فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا)
Sual şudur: Allah Teâlâ, bir savaşa hücumu tasvir etmek için neden “Atlar hızla koştular, saldırdılar” gibi basit bir beyan cümlesi kurmadı da, bu lafızları, bu tertibi ve bu ses yapısını tercih etti?

1. “Nazm” (Tertip) ve Ritim: Atların Ayak Sesleri
Bu ilk beş âyetin nazmı (tertibi), Arap şiirinde veya nesrinde alışılmadık bir yapıdadır. Âyetler son derece kısa, vurgulu ve kesiktir.
* …dab-hâ
* …kad-hâ
* …sub-hâ
* …nak-‘â
* …cem-‘â
Bu kesik ve ritmik nazım, bizzat savaş atlarının dörtnala koşarken çıkardığı ayak seslerinin (nal seslerinin) işitilen bir taklididir. Sûreyi okurken (veya dinlerken), mânâsını bilmeseniz dahi, zihninizde bir hareket, bir sürat ve bir vurgu canlanır. Bu, mânânın sese giydirilmiş hâlidir.

2. Lafız Seçimi ve Ses Mûcizesi (Onomatopoeia – Yansıma)
Lafızlar, o hareketin sesini taklit edecek şekilde seçilmiştir:
* “Dab-hâ” (ضَبْحًا): Bu, kilit lafızdır. “Dabh”, atların hızla koşarken göğüslerinden çıkardığı “hıh… hıh… hıh…” şeklindeki o boğuk nefes nefese kalma sesinin Arapçadaki tam karşılığıdır. Allah Teâlâ, “koşanlara” (el-‘âdiyât) yemin ettikten sonra, onların bu fiili (faaliyeti) nasıl yaptığını bizzat o sesin kelimesiyle tasvir etmiştir. Bu, bir tasvir değil, “sesin yansıması”dır.
* “Kad-hâ” (قَدْحًا): “Kadh”, sert bir şeyin (taşın) sert bir şeye (demir nala) çarpmasıyla çıkan sestir. Bu, atların tırnaklarının kayalara vurarak “çak… çak…” diye ateş (kıvılcım) çıkarmasının sesidir. Sert “Kâf” (ق) ve “Dal” (د) harfleri bu çarpma sesini (fonetiğini) verir.
* “Nak-‘â” (نَقْعًا): Bu, atların ayaklarıyla kaldırdığı “toz bulutu” demektir. Fakat kelimenin sesindeki o genizden gelen “Ayn” (ع) harfi, o tozun boğuculuğunu ve yoğunluğunu hissettirir.

3. Harflerin Fonetiği: Sertlik ve Dehşet
Bu âyetlerde kullanılan harflerin (hurûf) fonetiği, bir savaşın dehşetini tasvir eder:
* Kullanılan harfler yumuşak (meselâ: Mîm, Nûn, Lâm) değil, sert (isti’lâ) harflerdir: ‘Ayn (ع), Dâd (ض), Kâf (ق), Tâ (ط) (vesatne’deki).
* Bu sert harflerin yoğun kullanımı, sahnenin rahat bir koşu değil, şiddetli, zorlu ve dehşet verici bir hücum olduğunu işitsel olarak da pekiştirir.

Netice
Allah Teâlâ neden bu nazmı seçti?
Çünkü Allah (C.C.), muhataba sadece bir hücumu haber vermek istememiştir; o hücumu işittirmek ve yaşatmak istemiştir.
Bu nazım (tertip) ile:
* Atların ayak seslerinin ritmi (kısa âyetler),
* Nefeslerinin sesi (Dab-hâ),
* Nallarının çarpma sesi (Kad-hâ),
* Ve hücumun sertliği (harflerin fonetiği)
…mükemmel bir âhenk içinde birleştirilmiştir. Bu âyetler, Kur’ân’ın sadece mânâsının değil, lafzının ve sesinin de bir mûcize olduğunun; belâgatın, sesin tasvire hizmet etmesi olduğunun en parlak isbatlarından (kanıtlarından) biridir.
Ve bu dehşet tasvirinin hemen ardından gelen âyet, bütün bu şiddetli koşunun sebebini insana bağlar:
> “Şüphesiz insan, Rabbine karşı pek nankördür.” (Âdiyât, 100/6)
>
Sanki o atların dünyaya olan şiddetli koşusu, insanın Rabbini unutup dünyaya olan şiddetli hırsının bir misalidir.

Misal Tahlili: Sûr’a Üflenme ve “Fi’l-i Mâzî” Kullanımı
> İktibas ( Meali): “Sûra üflenir; Allah’ın diledikleri dışında göklerde ve yerde kim varsa bayılıp düşer. Sonra sûra bir daha üflenir; onlar da birden ayağa kalkmış, bakınıp duruyor olurlar.” (Zümer, 39/68)
>
Bu âyet-i kerîmenin Türkçe meâli, dilin yapısı gereği hadiseyi geniş zaman (“üflenir”) ile aktarmıştır. Fakat âyetin Arapça aslî (esas) metnindeki nazım (tertip), hayret vericidir:
“وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ…”
(Ve nufiha fi’s-sûri fe sa’ika men fi’s-semâvâti ve men fi’l-ard…)
Burada tahlil edilmesi gereken lafızlar şunlardır:
* “Nufiha” (نُفِخَ): “Üflendi” (Geçmiş zaman – edilgen).
* “Sa’ika” (صَعِقَ): “Bayılıp düştü” (Geçmiş zaman – etken).
Sual: Neden “Seyunfehu” (Üflenecek) Değil de, “Nufiha” (Üflendi)?
Zemahşerî’nin (Rh.A.) usulüyle soralım: Bu hadise, gelecekte (âhir zamanda) vuku bulacaktır. Mantıken Arap dilinde gelecek zaman kipi olan “Seyunfehu” (سَيُنْفَخُ – “üflenecek”) veya “Yunfehu” (يُنْفَخُ – “üflenir”) kullanılması gerekmez miydi?
Allah Teâlâ, neden “Sûr’a üflenecek” demedi de, “Sûr’a üflendi” diyerek olayı bitmiş bir hakikat gibi haber verdi?
Nazmın Hikmeti: “Tahakkuk-i Vukû” (Vuku Bulmasının Kesinliği)
Bu sualin cevabı, Arap belâgatının en yüksek kaidelerinden biri olan “Tahakkuk-i Vukû” (تَحَقُّقُ الْوُقُوعِ – Meydana Geleceğinin Mutlak Kesinliği) prensibinde yatar.
* Şüphe ve Tereddüdü Bertaraf Etmek:
* Bir hadiseyi gelecek zaman kipiyle (“-ecek”, “-acak”) haber vermek, o haberin içinde zımnen (dolaylı olarak) bir “beklenti” mânâsı taşır. Beklenti ise, (beşerî nazarında/bakışında) her zaman az da olsa bir “acaba?” şüphesini veya “değişme ihtimali”ni barındırabilir.
* Fakat Allah Teâlâ, Kıyamet gibi ilâhî vaadlerin (veya tehditlerin) vuku bulacağının kesinliğini bildirmek için, o hadiseyi olmuş bitmiş bir vak’a (olay) olarak zikreder.
* “Sûr’a üflenecek” demek bir haber ve vaaddir.
* “Sûr’a üflendi” demek ise, itirazı imkânsız olan, gerçekleşmiş bir hakikat ilânıdır.
* İlâhî Nazarın (Bakışın) Tasviri:
* Zaman (geçmiş, şimdi, gelecek) mefhumu, mahlûkat (yaratılmışlar) için geçerlidir. Allah Teâlâ (C.C.) için zaman söz konusu değildir.
* İlâhî nazarda, gelecekte olacak Sûr’a üflenme hadisesi, dün olmuş bir hadise kadar (hattâ daha da) net ve vuku bulmuştur.
* Bu nazım (tertip), muhatabı (insanı) kendi dar zaman algısından çıkarıp, hadiseye ilâhî nazarın kesinliği içinden baktırır.
* Dehşetin ve Tesirin Artırılması:
* Muhatabı, “Bir gün Sûr’a üflenecek” diye uyarmak (inzâr) ile, “Sûr’a üflendi! Ve herkes bayılıp düştü!” diyerek o ânın fotoğrafını çekip önüne koymak arasında muazzam bir tesir farkı vardır.
* Geçmiş zaman kipinin kullanılması, muhatabı o ânın dehşetinin içine sokar, onu bir seyirci değil, o olmuş bitmiş olayın bir şahidi gibi hissettirir.
Bu mûcizevî nazım (tertip), Kur’ân’da Kıyamet ve âhiret tasvirlerinin tamamına yakınına hâkimdir. Meselâ Tekvîr Sûresi’nde:
* “İze’ş-şemsu kuvviret” (Güneş dürülüp toplandığı zaman…)
* “Ve ize’n-nucûmu’n-kederat” (Yıldızlar dökülüp karardığı zaman…)
Bütün bu fiiller (eylemler), gelecek zamanda olacağı halde, “İzâ” (إِذَا – …dığı zaman) şart edatından sonra hep fi’l-i mâzî (geçmiş zaman) ile gelmiştir.

Netice
Allah Teâlâ, “Neden bu nazmı seçti?”
Çünkü bu nazım, Kıyamet ve âhiret hakikatlerini bir “ihtimal” veya “beklenti” olmaktan çıkarıp, onları “olmuş bitmiş, kesin vak’alar” (olaylar) seviyesine yükseltir. Bu, kelâmın muhatap üzerindeki tesirini, uyarısını (inzâr) ve isbatını (kanıtını) en zirveye taşıyan ilâhî bir belâgat mûcizesidir.

Misal Tahlili: Fâtiha Sûresi’ndeki Hitap Dönüşü (“İltifât”)
Sûrenin akışını incelediğimizde, metnin tam ortasında mûcizevî bir “dönüş” yaşandığını görürüz.

1. Bölüm: “Gaib” (Üçüncü Şahıs – O) Makamı (Senâ ve Medh)
Kul, Fâtiha’ya başladığında, Allah Teâlâ hakkında konuşur. O’nu “gaib” (görünmeyen, üçüncü şahıs) zamiriyle yüceltir (Senâ eder):
> “Hamd, âlemlerin Rabbi (olan O’na) mahsustur.” (El-hamdu li’llâhi…)
> “O, Rahmân’dır, Rahîm’dir.” (er-Rahmâni’r-Rahîm)
> “O, din gününün (hesap gününün) sahibidir.” (Mâliki yevmi’d-dîn)
>
Kul, burada Allah Teâlâ’nın Rubûbiyetini (Rab), Rahmetini (Rahmân, Rahîm) ve Hükümranlığını (Mâlik) ikrar eder. Bu bir tanıma ve övgü makamıdır.

2. Bölüm: “Hâzır” (İkinci Şahıs- Sen) Makamı (İbadet ve Talep)
Kul, bu vasıfları saydıktan sonra, âyetin nazmı (tertibi) aniden değişir. Hitap, “O”ndan (Gaib) “Sen”e (Hâzır/Muhatap) döner:
> “(Rabbimiz!) Sadece sana kulluk ederiz…” (İyyâke na’budu…)
> “…ve sadece senden yardım dileriz.” (…ve iyyâke neste’în)
>
Sual: Neden “İyyâhu Na’budu” (O’na Kulluk Ederiz) Değil de, “İyyâke Na’budu” (Sana Kulluk Ederiz)?
Zemahşerî’nin (Rh.A.) usulüyle soralım: Neden nazım (tertip) başladığı gibi “üçüncü şahıs” (Gaib) olarak devam etmedi? Kul neden “Sadece O’na kulluk ederiz” demedi de, âniden hitabın yönünü çevirerek “Sadece Sana kulluk ederiz” dedi?
Bu mûcizevî “iltifât”ın (dönüşün) hikmeti şudur:
* Marifetten Hudûra Terakkî (İlerleme):
* Fâtiha’nın ilk bölümü, kulun Rabbini “tanıması” (Marifet) ve O’nu yüceltmesidir. Kul, O’nun “Rab”, “Rahmân”, “Rahîm” ve “Mâlik” olduğunu idrak ettikçe, mânevî bir yükselişe (terakkî) geçer.
* Bu sıfatları zikretmenin neticesinde, kulun kalbinde “Gaib” (görünmeyen) olan Allah Teâlâ, “Hâzır” (hazırda olan, huzurunda olunan) bir makama yükselir.
* Kul, O’nun azametini idrak edince, sanki aradaki perde kalkar ve kul kendini “Huzûr”da hisseder.
* İbadetin Sadece “Huzûr”da Mümkün Olması:
* Belâgat açısından, “ibadet etmek” (na’budu) ve “yardım dilemek” (neste’în) fiilleri (faaliyetleri), ancak ve ancak huzurunda bulunulan, “hâzır” olan bir Zât’a (yani “Sen” diyerek) yöneltilebilir.
* “Gaib” olana (O’na) ibadet edilmez; “gaib” olandan yardım istenmez.
* Bu sebeple, kul, O’nun sıfatlarını sayarak mânevî olarak O’nun huzuruna yükseldiğinde, kelâm (söz) da otomatik olarak Gaib makamından Hâzır makamına “iltifât” eder (döner).
Netice
Allah Teâlâ, Fâtiha Sûresi’nde neden bu nazmı seçti?
Çünkü Fâtiha Sûresi’nin bu nazmı (tertibi), kulun namazdaki (veya duâdaki) mânevî seyrinin (yolculuğunun) mükemmel bir tasviridir. Bu “iltifât” (dönüş), sadece bir gramer değişikliği değil, bir makam değişikliğidir.
Kul, Rabbini övgü (Senâ) ile tanır ve bu tanıma (Marifet), onu kaçınılmaz olarak “Huzûr” makamına ulaştırır. Huzûra ulaşan kulun sözü de “O” (He) demekten, “Sen” (You) demeye dönmek zorundadır.
Bu nazım, ibadetin ne olduğunu ve nasıl bir mânevî yükselişle başladığını öğreten ilâhî bir derstir. “Başka bir şekilde” (meselâ hep “O” diyerek) ifade edilseydi, o “Huzûr”a yükselme ve “doğrudan hitap” etme şuuru kaybolurdu.

Misal Tahlili: Sihirbazların Secdesi ve “Fe” (ف) Harfinin Sürati
Hz. Mûsâ (A.S.) asâsını attığında, sihirbazların bütün uydurma hilelerini yutmuştur. O ânın neticesi şöyle tasvir edilir:
> İktibas (Meali): “Bunun üzerine sihirbazlar secdeye kapandılar. ‘Hârûn’un ve Mûsâ’nın Rabbine inandık’ dediler.” (Tâhâ, 20/70)
>
Âyetin Arapça aslî (esas) metnindeki o kritik an:
“فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّدًا…”
(Fe ulkiye’s-seharatu succedâ…)
Sual: Neden “Sümme Ulkiye” (Sonra Kapandılar) Değil de, “Fe Ulkiye” (Derhâl Kapandılar)?
Zemahşerî’nin (Rh.A.) usulüyle soralım: Neden Allah Teâlâ, sihirbazların iman etme anı için “Sümme” (ثُمَّ) değil de, “Fe” (فَ) harfini seçti?
* Eğer “Sümme ulkiye…” (ثُمَّ أُلْقِيَ) denseydi, mânâ şöyle olurdu:
“Mûsâ’nın asâsı sihirleri yuttu. Sihirbazlar bunu gördüler, bir müddet düşündüler, aralarında tartıştılar, Firavun’un tehdidini hesapladılar, bu yeni dinin ne olduğunu müzakere ettiler ve bir süre sonra secdeye kapanmaya karar verdiler.”
* Bu tertip (nazım), hem mûcizenin tesirini hem de sihirbazların teslimiyetinin kıymetini yok ederdi. Bu, bir “karar” ve “tercih” olurdu.
Nazmın Hikmeti: “Fe” (ف) Harfi ile Gelen Teslimiyet
Fakat Allah Teâlâ “Fe ulkiye…” (فَأُلْقِيَ) buyurdu. Bu “Fe” harfi, şu muazzam hakikatleri tek başına tasvir eder:
* Hakikatin Mutlak Sürati: Sihirbazlar, yaptıkları işin (sihrin) uzmanıydılar. Neyin göz boyama (illüzyon), neyin hakikat olduğunu en iyi onlar biliyordu. Hz. Mûsâ’nın (A.S.) yaptığının bir sihir değil, “Hakikatin” (Hakk’ın) ta kendisi olduğunu anlamaları ile teslim olmaları arasında bir saniyelik bile bir gecikme (mühlet) olmamıştır.
* Fiilin (Eylemin) İrâdî Olmaması: Âyetin nazmı daha da derindir: “Fe secedû” (Secde ettiler) denmiyor; “Fe ulkiye” (Secdeye atıldılar, kapandılar) deniyor. Bu “Fe” harfi, onların secdeye kendi iradeleriyle değil, gördükleri Hakikatin (Hakk’ın) dehşeti ve azameti karşısında irâdeleri dışında, sanki görünmez bir el tarafından secdeye atılmış gibi kapandıklarını gösterir.
* Delilin Kesinliği: “Fe” (ف), mûcizenin o kadar parlak ve o kadar “açık” (beyân) olduğunu gösterir ki, o sahadaki en büyük uzmanların (sihirbazların) düşünmesine veya tereddüt etmesine izin vermemiştir.
Zıt Misal: İnsan Hayatında “Sümme” (ثُمَّ) Kullanımı
Bu “Fe”nin kıymetini anlamak için, Kur’ân’ın “Sümme” (ثُمَّ) harfini nerede kullandığına bakalım. Meselâ, insanın yaratılış ve hayat aşamalarını tasvir ederken şöyle buyurur:
> “…Sizi topraktan, sonra (ثُمَّ – sümme) nutfeden, sonra (ثُمَّ – sümme) ‘alakadan (rahim duvarına yapışan embriyo) yaratan… sonra (ثُمَّ – sümme) sizi bir bebek olarak çıkaran… sonra (ثُمَّ – sümme) güçlü (erginlik) çağınıza ulaşmanız… sonra (ثُمَّ – sümme) da yaşlanmanız… için (sizi yaşatan) O’dur…” (Mü’min, 40/67)
>
Burada “Fe” (فَ) kullanılamaz; zira insanın hayatı “anlık” değildir. Her aşama (toprak, nutfe, alaka, bebeklik, erginlik, yaşlılık) arasında mühlet (terâhî), zaman ve gelişim süreci vardır. Bu süreci ifade edebilecek tek harf “Sümme” (ثُمَّ) idi.

Netice
Allah Teâlâ, sihirbazların secdesi için “Fe”yi (فَ) seçti; çünkü onların teslimiyeti bir süreç değil, anlık bir reaksiyon ve Hakikat’e çarpılma idi.
Allah Teâlâ, insanın hayatı için “Sümme”yi (ثُمَّ) seçti; çünkü hayat, aşamalar ve mühletler isteyen bir süreçtir.
Kur’ân nazmındaki tek bir harfin yer değiştirmesi, mânâyı “sürat”ten “yavaşlığa”, “reaksiyon”dan “sürece” çevirecek kadar derindir.

Netice

Allah Teâlâ (C.C.), “Neden bu nazmı seçti?”
Çünkü “İstifhâm-ı Takrîrî” (ikrar ettirme sorusu) nazmı, muhatabı bilgilendirmek (ihbâr) için değil; ona zaten bildiği bir hakikati tasdik ettirmek (ikrar), o hakikati hatırlatmak (tezkîr), o hakikatle onu teselli etmek (tesellî) ve o hakikati inkâr edilemez bir delil (hüccet) kılmak için kullanılan en beliğ (en tesirli) ve en hikmetli üslûptur.

1. Îcâz (إِيجَاز): Az Söz, Sonsuz Mânâ (Mûcizevî Özlülük)

Îcâz, “az lafızla (sözle) çok mânâ” ifade etme sanatıdır. Bu, Kur’ân-ı Kerîm’in en temel vasfıdır.
Sual: Allah (C.C.), neden Îcâz’ı (özlülüğü) tercih eder?
Cevap: Durum (hâl), şunları gerektirdiğinde:
* Bir hakikati cihan şümul (evrensel) bir kaide (prensip) olarak yerleştirmek.
* Mânânın ezberlenmesini ve nakledilmesini kolaylaştırmak.
* Bir hadisenin süratini veya bir emrin kesinliğini vurgulamak.
* Mânânın azametini ve kuşatılamazlığını (zira detay verilse sınırlanır) hissettirmek.
Misal Tahlili: “Kısasta Hayat Vardır” (Bakara, 179)
Bu, Îcâz sanatının en parlak misalidir.
> İktibas ( Meali): “Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Umulur ki (bu hükme uyarak) korunursunuz.” (Bakara, 2/179)
>
Âyetin Arapça aslî (esas) metnindeki o mûcizevî nazım (tertip):
“وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ”
(Ve lekum fi’l-kısâsi hayâtun)
* Tahlil: Allah Teâlâ, “Neden bu nazmı seçti?”
* Nazmın Hikmeti (Îcâz): Bu cümle, iki zıt mefhumu (kavramı) bir araya getirir: “Kısâs” (ödeşme/öldürme) ve “Hayât” (dirilik). Zâhiren (dıştan) bakıldığında “kısâs” bir “hayat” kaybıdır.
* Fakat bu Îcâz (özlü ifade), sayfalarca hukuk, sosyoloji ve psikoloji metninin anlatacağı bir hakikati iki kelimeye sığdırmıştır:
* Kısâsın (yani adil cezanın) olduğunu bilen bir kimse, öldürme fiilinden (faaliyetinden) çekinir. Bu, hem kâtil olacak kişinin hayatını (suçtan korunarak) kurtarır.
* Hem de maktûl olacak kişinin hayatını (suça maruz kalmayarak) kurtarır.
* Hem de toplumun hayatını (kan davası ve anarşiden koruyarak) kurtarır.
* “Kısasta sizin için hayat vardır” nazmı (tertibi), bütün bu derin hukukî ve içtimaî (sosyal) mânâları ihtivâ eden, ezberlenmesi kolay, fakat mânâsı sonsuz bir mûcizedir. Bu kadar çok mânâyı, bu kadar az lafızla “başka bir şekilde” ifade etmek imkânsızdır.

2. İtnâb (إِطْنَاب): Maksatlı Detaylandırma

İtnâb, (gereksiz dolgu/haşv değil) belîğ bir maksat (hikmet) için sözü, aslî (esas) mânânın gerektirdiğinden daha fazla lafızla detaylandırmaktır.
Sual: Allah (C.C.), neden İtnâb’ı (detaylandırmayı) tercih eder?
Cevap: Durum (hâl), şunları gerektirdiğinde:
* Teselli etmek ve şefkat göstermek (zor durumda olana kısa söz yetmez).
* Mânânın azametini ve ehemmiyetini vurgulamak (tekrar ederek veya detay vererek).
* Talim (öğretme) makamında olmak (öğretmek, tekrar ve detayı gerektirir).
* Muhatabın kalbindeki en ufak bir şüpheyi veya yanlış anlamayı gidermek (bilhassa hüküm âyetlerinde).
* Bir hadiseyi (Cennet, Cehennem, kıssa) tasvir ederek muhatabın zihninde canlandırmak.
Misal Tahlili: Hz. Mûsâ (A.S.) ve Asâsı (Tâhâ, 17-18)
Bu, “İtnâb”ın neden “belâgat” olduğunu gösteren en güzel misaldir.
> İktibas ( Meali):
> (17) “Şu sağ elindeki nedir, ey Mûsâ?”
> (18) “O, benim asâmdır,” dedi. “Ona dayanırım, onunla koyunlarıma yaprak silkerim. Benim onda başka hacetlerim (ihtiyaçlarım) da vardır.” (Tâhâ, 20/17-18)
>
* Tahlil: Allah Teâlâ (C.C.) “O nedir?” (Mâ tilke…?) diye sordu.
* Îcâz (Kısa Cevap) Ne Olurdu? Mantıken, bu sualin Îcâz ile cevabı tek kelimedir: “Asâye” (عَصَايَ – “Asâmdır”).
* Sual: Hz. Mûsâ (A.S.) neden Îcâz’ı değil de İtnâb’ı (detaylandırmayı) seçti? Neden “ona dayanırım”, “yaprak silkerim” ve hattâ “başka ihtiyaçlarım da var” diye sorulmayan detayları verdi?
* Nazmın Hikmeti (İtnâb): Bu, bir imtihan veya bilgi sorgusu değildir. Bu, Tûr Dağı’nda, bir beşerin, Allah’ın (C.C.) Kelâmı’na (Sözü’ne) ilk kez doğrudan muhatap olduğu “Huzûr” makamıdır.
* Durumun gereği (muktezâ-i hâl), o “Huzûr”da olmanın ve o “Kelâm”ı duymanın verdiği mânevî lezzet ve haşyettir (korkuyla karışık saygı).
* Hz. Mûsâ (A.S.), o ilâhî sohbetin hemen bitmesini istememektedir.
* Cevabı “İtnâb” (detaylandırma) yoluyla uzatmasının sebebi, o Huzûr’da bir an daha fazla kalabilmek, o Kelâm’ı bir an daha fazla işitebilmektir.
* Bu makamda “İtnâb” (sözü uzatmak), ilâhî Kelâm’a olan iştiyakın (şiddetli arzunun) ve muhabbetin bir tasviridir. Bu durumda kısa cevap (Îcâz), edebe ve hâle uygun olmazdı.

Netice

Kur’ân-ı Kerîm, her iki sanatı da mûcizevî bir dengeyle kullanır:
* Hukukî bir kaideyi (kısâs) koyarken Îcâz’ı seçer; çünkü maksat, akılda kalıcı bir prensip koymaktır.
* Bir Peygamberinin (A.S.) Rabbine olan muhabbetini tasvir ederken İtnâb’ı (onun diliyle) aktarır; çünkü maksat, o derûnî hâli ve iştiyakı hissettirmektir.
Her ikisi de “Neden bu nazımla?” sualinin cevabıdır ve her ikisi de “belâgat”ın zirvesidir.

1. Esas Gâye: Kur’ân Bir “Tarih” Değil, “Hidâyet” Kitabıdır
“Neden bu nazımla?” sualinin ilk cevabı budur.
* Tarih Kitabının Nazmı: Beşerî bir tarih kitabının gâyesi (maksadı) “bilgi vermek” ve “vak’aları (olayları) kronolojik olarak kaydetmek”tir. Bu sebeple, o nazım (tertip) kıssayı bir defa, baştan sona (doğumundan ölümüne) anlatır.
* Hidâyet Kitabının Nazmı: Kur’ân-ı Kerîm’in gâyesi ise “tarihî malûmat yığmak” değil, o kıssadan ders (ibret) çıkarmak, terbiye etmek, teselli vermek ve hüküm çıkarmaktır.
* Tahlil: Gâye “Hidâyet” olunca, nazım (tertip) da bu gâye için en mükemmel şekli almıştır. Hidâyet ise, bir kıssanın tamamını bir defada okumakla değil, o kıssanın gerekli olan parçasını, tam da ihtiyaç duyulan anda (o sûrenin bağlamında) hatırlatmakla tahakkuk eder (gerçekleşir).

2. Hikmet: Muktezâ-i Hâl (Sözü Durumun Gereklerine Uydurma)

Bu, “Tekrâr”ın en mühim hikmetidir. Her sûrenin bir “teması” (ana fikri) ve bir “hâli” (hitap ettiği durum) vardır. Aynı kıssa, farklı sûrelerde, o sûrenin temasına (bağlamına/siyâkına) hizmet edecek şekilde farklı bir açıdan (zâviyeden) ele alınır.
Bu, bir mücevheri (kıssayı), her defasında farklı bir yüzünü (ibretini) gösterecek şekilde çevirmeye benzer.

Misal Tahlili: Hazret-i Mûsâ (A.S.) Kıssası

Hz. Mûsâ’nın (A.S.) kıssası Kur’ân’da en çok tekrar edilen kıssadır. Fakat hiçbir tekrar diğeriyle aynı değildir:
* Tâhâ Sûresi’ndeki Nazım (Mekke Dönemi- Tesellî Makamı):
* Durum (Hâl): Resûlullah (S.A.V.) en şiddetli zulüm ve boykot altındadır, teselliye (tesellî) ihtiyacı vardır.
* Nazmın Hikmeti: Sûre, Hz. Mûsâ’nın (A.S.) şahsî ve derûnî mücadelesine odaklanır: Tûr Dağı’ndaki o ilâhî hitap, “Korkma, şüphesiz Ben sizinle beraberim; işitir ve görürüm” (Tâhâ, 46) müjdesi, Firavun’un zulmü karşısındaki sabrı.
* Netice: Burada kıssa, “Ey Habîbim! Mûsâ’nın (A.S.) çektiği sıkıntıları hatırla, O nasıl muzaffer olduysa, sen de olacaksın” demek için (tesellî ve tesbît) zikredilmiştir.
* A’râf Sûresi’ndeki Nazım (Mekke Dönemi- İnzâr/Uyarı Makamı):
* Durum (Hâl): Mekke’nin kibirli (mütekebbir) ileri gelenlerini (Mele’) uyarmak gerekir.
* Nazmın Hikmeti: Kıssa, Hz. Mûsâ’nın (A.S.) şahsî mücadelesine değil, Firavun ve onun “Mele'”si (ileri gelenler konseyi) ile olan içtimaî (sosyal) ve siyasî mücadelesine odaklanır. O kibirli “Mele'”nin nasıl helâk olduğu detaylıca tasvir edilir.
* Netice: Burada kıssa, “Ey Kureyş’in kibirli idarecileri! Siz de Firavun’un ‘Mele’si gibisiniz, akıbetinizden korkun!” demek için (inzâr ve tehdit) zikredilmiştir.
* Bakara Sûresi’ndeki Nazım (Medine Dönemi- Hüküm/Tenkit Makamı):
* Durum (Hâl): Medine’de Benî İsrâil (Yahudiler) ile muhatap olunmaktadır.
* Nazmın Hikmeti: Kıssa, Firavun’un helâkinden sonrasına odaklanır. Benî İsrâil’in buzağıya tapması, Allah’ın (C.C.) nimetlerine karşı nankörlükleri, verdikleri sözden dönmeleri (mîsâk) detaylıca tenkit edilir.
* Netice: Burada kıssa, “Ey Medine Yahudileri! Atalarınızın nasıl nankörlük ettiğini unutmayın, siz de onlar gibi olmayın” demek için (tenkit ve hüccet/delil) zikredilmiştir.
Görüldüğü gibi, bu üç nazım (tertip) da farklı gayelere (maksatlara) hizmet eder. Bu, “tekrar” değil, kıssayı bir hidâyet unsuru olarak küllî bir şekilde kullanma sanatıdır.

3. Hikmet: Tesbîtü’l-Fuâd (Kalbi Pekiştirme ve Terbiye)
Kur’ân-ı Kerîm, 23 senede, hadiselerin (olayların) akışına göre parça parça (müneccemen) inmiştir. Terbiyenin (eğitimin) en mühim kaidesi, dersi tekrar etmektir.
* Tahlil: İnsanın kalbi (fuâd) unutkandır. Resûlullah’ın (S.A.V.) ve mü’minlerin, Tevhid (Allah’ın birliği) ve Sabır dersine her zorlukta yeniden ihtiyacı vardı.
* Nazmın Hikmeti: Aynı kıssanın farklı zamanlarda tekrarı, bu aslî (esas) derslerin kalpte pekişmesini, yerleşmesini (tesbît) ve unutulmamasını temin etmiştir.

4. Hikmet: İ’câzın İsbâtı (Mûcizenin Delili)

* Tahlil: Beşerî bir yazar, aynı hikâyeyi defalarca anlatsa, mutlaka:
* Kendisiyle çelişkiye (zıt/aykırı) düşer.
* Aralarında edebî kalite farkı olur (biri parlak, diğeri sönük).
* Nazmın Hikmeti: Kur’ân-ı Kerîm, en karmaşık kıssaları onlarca defa tekrar etmesine rağmen, aralarında en ufak bir çelişki (tenâkuz) veya tutarsızlık yoktur. Ve her bir tekrar, belâgatın (retoriğin) aynı zirve seviyesindedir.
* Bu durum, bu nazmın (tertibin) kaynağının (aslının) beşerî bir hâfıza değil, her şeyi ihâta eden (kuşatan) bir “İlm-i Muhît” (İlâhî İlim) olduğunun en parlak isbatıdır (kanıtıdır).

Netice

Allah Teâlâ (C.C.), “Neden bu nazmı seçti?”
Çünkü “Tekrâru’l-Kıssa” (kıssayı tekrar etme) nazmı, Kur’ân’ın aslî (esas) gâyesi olan “Hidâyet” için yegâne mükemmel yoldur. Bu nazım (tertip) sayesinde:
* Bir kıssanın farklı ibret yönleri, farklı bağlamlarda (siyâk) vurgulanır.
* Mü’minlerin kalbi, 23 yıllık terbiye sürecinde bu derslerle pekiştirilir (tesbît).
* Ve bu çelişkisiz, mükemmel tekrar, Kur’ân’ın ilâhî kaynaklı olduğunun delili (hücceti) olur.

1. Esas Gâye: Kur’ân Bir “Tarih” Değil, “Hidâyet” Kitabıdır
“Neden bu nazımla?” sualinin ilk cevabı budur.
* Tarih Kitabının Nazmı: Beşerî bir tarih kitabının gâyesi (maksadı) “bilgi vermek” ve “vak’aları (olayları) kronolojik olarak kaydetmek”tir. Bu sebeple, o nazım (tertip) kıssayı bir defa, baştan sona (doğumundan ölümüne) anlatır.
* Hidâyet Kitabının Nazmı: Kur’ân-ı Kerîm’in gâyesi ise “tarihî malûmat yığmak” değil, o kıssadan ders (ibret) çıkarmak, terbiye etmek, teselli vermek ve hüküm çıkarmaktır.
* Tahlil: Gâye “Hidâyet” olunca, nazım (tertip) da bu gâye için en mükemmel şekli almıştır. Hidâyet ise, bir kıssanın tamamını bir defada okumakla değil, o kıssanın gerekli olan parçasını, tam da ihtiyaç duyulan anda (o sûrenin bağlamında) hatırlatmakla tahakkuk eder (gerçekleşir).

2. Hikmet: Muktezâ-i Hâl (Sözü Durumun Gereklerine Uydurma)
Bu, “Tekrâr”ın en mühim hikmetidir. Her sûrenin bir “teması” (ana fikri) ve bir “hâli” (hitap ettiği durum) vardır. Aynı kıssa, farklı sûrelerde, o sûrenin temasına (bağlamına/siyâkına) hizmet edecek şekilde farklı bir açıdan (zâviyeden) ele alınır.
Bu, bir mücevheri (kıssayı), her defasında farklı bir yüzünü (ibretini) gösterecek şekilde çevirmeye benzer.

Misal Tahlili: Hazret-i Mûsâ (A.S.) Kıssası
Hz. Mûsâ’nın (A.S.) kıssası Kur’ân’da en çok tekrar edilen kıssadır. Fakat hiçbir tekrar diğeriyle aynı değildir:
* Tâhâ Sûresi’ndeki Nazım (Mekke Dönemi- Tesellî Makamı):
* Durum (Hâl): Resûlullah (S.A.V.) en şiddetli zulüm ve boykot altındadır, teselliye (tesellî) ihtiyacı vardır.
* Nazmın Hikmeti: Sûre, Hz. Mûsâ’nın (A.S.) şahsî ve derûnî (içsel) mücadelesine odaklanır: Tûr Dağı’ndaki o ilâhî hitap, “Korkma, şüphesiz Ben sizinle beraberim; işitir ve görürüm” (Tâhâ, 46) müjdesi, Firavun’un zulmü karşısındaki sabrı.
* Netice: Burada kıssa, “Ey Habîbim! Mûsâ’nın (A.S.) çektiği sıkıntıları hatırla, O nasıl muzaffer olduysa, sen de olacaksın” demek için (tesellî ve tesbît) zikredilmiştir.
* A’râf Sûresi’ndeki Nazım (Mekke Dönemi- İnzâr/Uyarı Makamı):
* Durum (Hâl): Mekke’nin kibirli (mütekebbir) ileri gelenlerini (Mele’) uyarmak gerekir.
* Nazmın Hikmeti: Kıssa, Hz. Mûsâ’nın (A.S.) şahsî mücadelesine değil, Firavun ve onun “Mele'”si (ileri gelenler konseyi) ile olan içtimaî (sosyal) ve siyasî mücadelesine odaklanır. O kibirli “Mele'”nin nasıl helâk olduğu detaylıca tasvir edilir.
* Netice: Burada kıssa, “Ey Kureyş’in kibirli idarecileri! Siz de Firavun’un ‘Mele’si gibisiniz, akıbetinizden korkun!” demek için (inzâr ve tehdit) zikredilmiştir.
* Bakara Sûresi’ndeki Nazım (Medine Dönemi- Hüküm/Tenkit Makamı):
* Durum (Hâl): Medine’de Benî İsrâil (Yahudiler) ile muhatap olunmaktadır.
* Nazmın Hikmeti: Kıssa, Firavun’un helâkinden sonrasına odaklanır. Benî İsrâil’in buzağıya tapması, Allah’ın (C.C.) nimetlerine karşı nankörlükleri, verdikleri sözden dönmeleri (mîsâk) detaylıca tenkit edilir.
* Netice: Burada kıssa, “Ey Medine Yahudileri! Atalarınızın nasıl nankörlük ettiğini unutmayın, siz de onlar gibi olmayın” demek için (tenkit ve hüccet/delil) zikredilmiştir.
Görüldüğü gibi, bu üç nazım (tertip) da farklı gayelere (maksatlara) hizmet eder. Bu, “tekrar” değil, kıssayı bir hidâyet unsuru olarak küllî bir şekilde kullanma sanatıdır.

3. Hikmet: Tesbîtü’l-Fuâd (Kalbi Pekiştirme ve Terbiye)
Kur’ân-ı Kerîm, 23 senede, hadiselerin (olayların) akışına göre parça parça (müneccemen) inmiştir. Terbiyenin (eğitimin) en mühim kaidesi, dersi tekrar etmektir.
* Tahlil: İnsanın kalbi (fuâd) unutkandır. Resûlullah’ın (S.A.V.) ve mü’minlerin, Tevhid (Allah’ın birliği) ve Sabır dersine her zorlukta yeniden ihtiyacı vardı.
* Nazmın Hikmeti: Aynı kıssanın farklı zamanlarda tekrarı, bu aslî (esas) derslerin kalpte pekişmesini, yerleşmesini (tesbît) ve unutulmamasını temin etmiştir.

4. Hikmet: İ’câzın İsbâtı (Mûcizenin Delili)
* Tahlil: Beşerî bir yazar, aynı hikâyeyi defalarca anlatsa, mutlaka:
* Kendisiyle çelişkiye (zıt/aykırı) düşer.
* Aralarında edebî kalite farkı olur (biri parlak, diğeri sönük).
* Nazmın Hikmeti: Kur’ân-ı Kerîm, en karmaşık kıssaları onlarca defa tekrar etmesine rağmen, aralarında en ufak bir çelişki (tenâkuz) veya tutarsızlık yoktur. Ve her bir tekrar, belâgatın (retoriğin) aynı zirve seviyesindedir.
* Bu durum, bu nazmın (tertibin) kaynağının (aslının) beşerî bir hâfıza değil, her şeyi ihâta eden (kuşatan) bir “İlm-i Muhît” (İlâhî İlim) olduğunun en parlak isbatıdır (kanıtıdır).

Netice
Allah Teâlâ (C.C.), “Neden bu nazmı seçti?”
Çünkü “Tekrâru’l-Kıssa” (kıssayı tekrar etme) nazmı, Kur’ân’ın aslî (esas) gâyesi olan “Hidâyet” için yegâne mükemmel yoldur. Bu nazım (tertip) sayesinde:
* Bir kıssanın farklı ibret yönleri, farklı bağlamlarda (siyâk) vurgulanır.
* Mü’minlerin kalbi, 23 yıllık terbiye sürecinde bu derslerle pekiştirilir (tesbît).
* Ve bu çelişkisiz, mükemmel tekrar, Kur’ân’ın ilâhî kaynaklı olduğunun delili (hücceti) olur.

1. Tasvîr ve Vuzûh (Açıklık) İçin Tıbâk Sanatı
Kur’ân-ı Kerîm, “İman” ile “Küfr” arasındaki fark gibi en mühim mücerret (soyut) hakikati, muhatabın (dinleyenin) zihninde somutlaştırarak (müşahhas kılarak) yerleştirmek için, o muhatabın fıtratının (aslî yapısının) asla reddedemeyeceği bir dizi “Tıbâk” (tezat) kullanır.
Fâtır Sûresi’ndeki şu âyetler, bu nazmın (tertibin) zirvesidir:
> İktibas ( Meali):
> (19) “Kör ile gören bir olmaz.”
> (20) “Karanlıklar ile aydınlık bir olmaz.”
> (21) “Gölge ile yakıcı sıcaklık bir olmaz.”
> (22) “Diriler ile ölüler de bir olmaz. Şüphesiz Allah, dilediğine işittirir. Sen ise kabirdekilere işittirecek değilsin.” (Fâtır, 35/19-22)
>
Nazmın Hikmeti (Neden Bu Zıtlıklar Zikredildi?):
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden doğrudan “Mü’min ile kâfir bir olmaz” demek yerine, bu dört katmanlı zıtlığı (kör/gören, karanlık/aydınlık, gölge/sıcak, diri/ölü) saymıştır?
* Tahlil:
* Mücerretten Müşahhasa (Soyuttan Somuta): “İman” ve “Küfr” mücerret (soyut) mefhumlardır (kavramlardır). Fakat “Körlük” (الْأَعْمَى) ve “Karanlıklar” (الظُّلُمَات), insan havâssının (duyularının) doğrudan tecrübe ettiği, inkârı mümkün olmayan müşahhas (somut) olgulardır.
* Cevabı Fıtrata (Aslî Yapıya) İkrar Ettirme: Bu nazım (tertip), bir “İstifhâm-ı İnkârî” (retorik soru) gücündedir. Muhataba şunu sorar: “Hiç kör ile gören bir olur mu?” Fıtrat (ve akıl) derhâl “Asla olmaz!” diye cevap verir. “Hiç karanlık ile aydınlık bir olur mu?” Cevap: “Asla olmaz!”
* Hükmü Kilitleme: Muhatap, bu apaçık (bedîhî) zıtlıkları ikrar ettikten sonra, nazım (tertip) nihaî hükmü verir: “İşte (ey insan), nasıl ki körlük (küfrün misali) ile görmek (imanın misali) bir değilse; nasıl ki karanlıklar (şirkin misali) ile aydınlık (Tevhîd’in misali) bir değilse; (netice olarak) bu iki zıtlığın temsilcisi olan ‘Ölüler’ (kâfirler) ile ‘Diriler’ (mü’minler) de bir olmaz!”
* Netice: Bu “Tıbâk” sanatı, teolojik (itikadî) bir hakikati, muhatabın aklının ve fıtratının reddedemeyeceği maddî bir hakikate benzeterek (teşbih ederek) onu ispat (kanıt) etmiş ve mânâyı en berrak (vâzıh) şekle sokmuştur.

2. İhâta (Kuşatma) ve Tevhîd İçin Tıbâk Sanatı

Bu nazım (tertip), kâinattaki bütün fiillerin (faaliyetlerin) tek bir Kudret’in elinde olduğunu ispat etmek için kullanılır.
Câhiliye Arapları veya Mecûsîler (Zerdüştler) gibi çift tanrılı (düalist) inançlar, “iyiliği” bir (aydınlık/rahmet) tanrısına, “kötülüğü” (şerri) ise başka bir (karanlık/gazap) tanrısına isnat ederlerdi.
Necm Sûresi’ndeki şu âyetler, bu “Tıbâk” sanatı ile bu şirk (ortak koşma) inancını temelinden yıkar:
> İktibas ( Meali):
> (43) “Doğrusu O’dur güldüren ve ağlatan.”
> (44) “Doğrusu O’dur öldüren ve dirilten.” (Necm, 53/43-44)
>
Nazmın Hikmeti (Neden Zıt Fiiller Birlikte Zikredildi?):
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden sadece “O’dur güldüren” veya “O’dur dirilten” gibi rahmetini gösteren fiilleri (faaliyetleri) zikretmekle yetinmedi de onların tam zıddı olan “ağlatan” (ve ebkâ) ve “öldüren” (ve emâte) fiillerini de hemen ardından zikretti?
* Tahlil:
* İhâta-i Kudret (Kudretin Kuşatıcılığı): Bu “Tıbâk” nazmı (tertibi), “İhâta” (kuşatma) ifade eder. Yâni: Sebebi ne olursa olsun, hayattaki bütün sevinçler (gülmek) ve bütün hüzünler (ağlamak); hayatın başlangıcı (diriltmek) ve sonu (öldürmek) dâhil, bu iki zıt kutup arasındaki her şey O’nun (C.C.) izni ve iradesi dâhilindedir. Hiçbir fiil (faaliyet) O’nun kudretinin haricinde (dışında) değildir.
* Tevhîd’in İsbâtı (Şirkin Reddi): Bu nazım (tertip), “Hayır tanrısı” ve “Şer tanrısı” ayrımını reddeder. “Gülmeyi” yaratan kim ise, “ağlamanın” hikmetini yaratan da O’dur. “Hayatı” veren kim ise, “ölümü” yaratan da O’dur. Bu, “Tevhîd-i Ef’âl”dir (Bütün fiillerin Fâil’inin Bir (Tek) olduğunun ilânıdır).
* Netice: Bu “Tıbâk” sanatı, basit bir edebî zıtlık değil, Tevhîd akîdesinin (inancının) en temel direklerinden birini inşa eden felsefî ve itikadî (inançla ilgili) bir nazımdır (tertiptir).
Küllî (Bütüncül) Netice
Kur’ân-ı Kerîm nazmında “Tıbâk” (Tezat Sanatı) asla bir “süs” (zevâhir) değildir. O, mânânın aslî (esas) bir parçasıdır.
“Neden bu nazımla?” sualinin cevabı şudur:
* Fâtır Sûresi’ndeki gibi zıtlıklar, mücerret (soyut) bir hakikati (İman/Küfr) tasvir etmek ve apaçık kılmak (Vuzûh) için kullanılır.
* Necm Sûresi’ndeki gibi zıtlıklar, Allah’ın (C.C.) kudretinin bütün kâinatı kuşattığını (İhâta) ve O’ndan başka Fâil olmadığını (Tevhîd) ispat etmek (kanıtlamak) için kullanılır.
Bu tahlil serisine, “Tıbâk”ın (tek kelimeye karşı tek kelime zıtlık) daha gelişmiş bir formu olan “Mukâbele” (مُقَابَلَة – Karşılaştırma) sanatı ile devam etmemi ister misiniz? (Bu sanatta, iki veya daha fazla mânâ zikredilir, sonra bunların zıtları sırasıyla zikredilir; meselâ “İyiler Cennet’tedir… Kötüler Cehennem’dedir…” gibi birden fazla unsurun karşılaştırılması.)

Misal 1: İki Zıt Yolun Küllî Mukâbelesi (Leyl Sûresi)

Leyl Sûresi, insanları iki ana gruba ayırır ve bu iki grubun fiillerini (eylemlerini), derûnî hâllerini, itikadî duruşlarını ve akıbetlerini (neticelerini) kelimesi kelimesine birbiriyle “mukâbele” ettirir.
> İktibas ( Meali):
> (5) “Her kim (Allah yolunda) verir ve (Allah’a karşı gelmekten) sakınırsa,”
> (6) “Ve en güzeli (kelime-i tevhidi) tasdik ederse,”
> (7) “Biz de onu en kolay olana (Cennet’e) iletiriz (ve başarılı kılarız).”
> — (Mukâbele Başlıyor) —
> (8) “Her kim de cimrilik eder ve kendini (Allah’a) muhtaç görmezse,”
> (9) “Ve en güzeli (kelime-i tevhidi) yalanlarsa,”
> (10) “Biz de onu en zor olana (Cehennem’e) iletiriz (ve felâkete hazırlarız).”
> (Leyl, 92/5-10)
>
Nazmın Hikmeti (Neden Bu Simetrik Karşılaştırma?)
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden bu iki zıt grubu, bu üç+bir (3+1) maddelik mükemmel simetri ile, kelimesi kelimesine karşılaştırarak tasvir etti?
* Tahlil (Mukâbele Tablosu):
* 1. Fiil (Faaliyet) Zıtlığı:
* Yol A: أَعْطَى (A’tâ – Verdi, cömertlik etti)
* Yol B: بَخِلَ (Bahile – Cimrilik etti)
* 2. Derûnî Hâl Zıtlığı:
* Yol A: وَاتَّقَى (Vettekâ – Sakındı, yâni Allah’a muhtaç olduğunu bildi)
* Yol B: وَاسْتَغْنَى (Vestağnâ – Müstağnî davrandı, yâni kendini muhtaç görmedi)
* 3. İtikadî (İnançsal) Duruş Zıtlığı:
* Yol A: وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى (Ve saddeka bi’l-husnâ – En güzeli tasdik etti)
* Yol B: وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى (Ve kezzebe bi’l-husnâ – En güzeli yalanladı)
* Netice (Akıbet) Zıtlığı:
* Yol A’nın Neticesi: فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى (Fe senüyessiruhu li’l-Yusrâ – Onu en kolay olana hazırlarız)
* Yol B’nin Neticesi: فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى (Fe senüyessiruhu li’l-‘Usrâ – Onu en zor olana hazırlarız)
* Netice: Bu “Mukâbele” nazmı (tertibi), mûcizevî bir şekilde, “Yusrâ”nın (kolaylığın/Cennet’in) sadece “vermek” ile veya sadece “tasdik etmek” ile değil; fiilin, derûnî hâlin ve itikadın küllî bir uyumunun neticesi olduğunu gösterir. Aynı şekilde “‘Usrâ”nın (zorluğun/Cehennem’in) da bu küllî sapmanın tam bir mukâbili (karşılığı) olduğunu ispat eder. Bu, İlâhî Mîzân’ın (Denge/Adâlet) lafız (söz) ile tasvir edilmiş hâlidir.

Misal 2: Cezâ (Karşılık) Makamında Mukâbele (Tevbe Sûresi)

“Mukâbele” sanatı, bazen de “cezâ”nın (karşılığın), yapılan “fiil”e (eyleme) nasıl tam bir zıtlıkla mukâbele ettiğini (karşılık verdiğini) tasvir eder.
> İktibas (Meali): “Artık (ettiklerinin) cezası olarak; az gülsünler, çok ağlasınlar.” (Tevbe, 9/82)
>
Âyetin aslî (esas) metni şöyledir:
“فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلًا وَلْيَبْكُوا كَثِيرًا…”
(Fel-yadhakû Kalîlen / Ve’l-yebkû Kesîran…)
Nazmın Hikmeti (Neden Fiil + Miktar Zıtlığı?)
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), münafıkların (iki yüzlülerin) akıbetini neden “azap görecekler” gibi net bir hükümle değil de, bu (Gülmek+Az) vs. (Ağlamak+Çok) mukâbelesi ile tasvir etti?
* Tahlil (Mukâbele Tablosu):
* Fiil Zıtlığı: يَضْحَكُوا (Yadhakû – Gülsünler) vs. يَبْكُوا (Yebkû – Ağlasınlar)
* Miktar Zıtlığı: قَلِيلًا (Kalîlen – Az) vs. كَثِيرًا (Kesîran – Çok)
* Netice: Bu “Mukâbele” nazmı (tertibi), münafıkların yaptığı o kötü ticareti ve akılsızca tercihi muhatabın zihnine çiviler:
* Onlar, dünyaya (fânî hayata) aldandılar; orada azıcık (kalîlen) bir müddet güldüler (yadhakâ).
* Bunun cezası (karşılığı) olarak, âhirette (ebedî hayatta) çok (kesîran) müddet ağlayacaklar (yebkû).
* Bu nazım (tertip), zâhirî bir edebî sanat değil, ilâhî adâletin ve dünya ile âhiret arasındaki o dehşetli mukâyese (karşılaştırma) hakikatinin ta kendisidir.
Küllî Netice
“Mukâbele” sanatı, Kur’ân-ı Kerîm’de, zıtların tam bir simetri ile karşılaştırılmasıdır. Bu nazım (tertip), hidâyet yollarını (iman ve küfr) eksiksiz bir tasvir ile ortaya koymak ve İlâhî Adâlet’in (Mîzân’ın) bu yollardaki fiillere (faaliyetlere) nasıl mükemmel bir karşılık (cezâ veya mükâfat) verdiğini en berrak (vâzıh) şekilde isbat etmek için kullanılan mûcizevî bir üslûptur.
Bu tahlil serisine, İlm-i Bedî’ sahasından devam ederek, Kur’ân-ı Kerîm’in lafızlar (sözler) arasında kurduğu ses ve mânâ benzerliklerinin (âdeta kelime oyunlarının) hakikati nasıl güçlendirdiğini gösteren “Cinâs” (جِنَاس – Ses Benzerliği/Cinas Sanatı) misalleriyle devam etmemi ister misiniz? (Örneğin “Saat” (Kıyamet) ile “saat” (zaman dilimi) kelimelerinin aynı âyette kullanılması gibi).

* 2. Mefhumları (Kavramları) Birleştirme: Bu nazım (tertip), lafzın (sözün) kendisiyle, sebebi ve neticeyi birbirine bağlar. “Sâ’at’in (Kıyamet’in) gelişi”, onların bütün hayatının “bir sâ’at (bir an)” olduğunu idrak etmelerine sebep olmuştur.

* 3. Tahkîr (Küçümseme): Birinci “Sâ’at”ın (Kıyamet’in) azameti, ikinci “sâ’at”ın (dünya hayatının) ne kadar hiç ve kısa olduğunu lafzın (sözün) kendisiyle isbat eder (kanıtlar).
“Başka bir şekilde” (meselâ “az bir süre” lafzıyla) ifade edilseydi, bu sarsıcı, bu iki mânâyı birbiriyle tokuşturan ve dünya hayatının kıymetini sıfırlayan bu akustik (sesli) ve mânevî şok tesiri kaybolurdu.
Diğer Misal: “Yahyâ” (İsim) ve “Yahyâ” (Fiil) Cinâsı
Bu da bir “Cinâs-ı Tâm”dır (Mükemmel Cinas).
> İktibas ( Meali): “…(Zekeriyyâ) mâbedde durmuş namaz kılarken, melekler ona şöyle seslendiler: ‘Allah, sana, Allah’tan bir kelimeyi (İsa’yı) tasdik edici, efendi, nefsine hâkim ve sâlihlerden bir peygamber olarak Yahyâ’yı müjdeliyor.'” (Âl-i İmrân, 39)
>
Nazmın Hikmeti (Neden Bu İsim Seçildi?)
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden Hz. Zekeriyyâ’nın (A.S.) oğluna “Yahyâ” (يَحْيَى) ismini verdi?
* Tahlil (Cinâsın Mânâları):
* “Yahyâ” (يَحْيَى): Hususî (Özel) İsim (Peygamberin adı).
* “yahyâ” (يَحْيَى): Fi’l-i Muzâri (Geniş/Gelecek Zaman Fiili). Mânâsı: “Yaşar”, “hayat bulur”.
* Nazmın Mûcizesi:
* Hz. Zekeriyyâ (A.S.) çok yaşlı, hanımı ise kısırdı. Yâni, biyolojik olarak “ölü” (çocuk yapamaz) bir rahimden bahsediliyordu.
* Allah Teâlâ (C.C.), bu “ölü” durumdan bir “hayat” çıkaracağını (mûcizeyi) müjdelerken, o çocuğa vereceği ismin kendisini (Yahyâ), o mûcizenin fiili (yahyâ – yaşayacak) ile cinâslı kılmıştır.
* Çocuğun ismi, bizzat o mûcizenin delili (isbatı) ve tasviri olmuştur. “Yahyâ” ismi her anıldığında, “ölüden diriyi çıkaran” (Muhyi’l-mevtâ) Kudret’in mûcizesi hatırlanır.

Netice
Kur’ân-ı Kerîm nazmında (tertibinde) “Cinâs”, kelimelerin ses âhengiyle oynanan bir oyun (haşâ) değil; bilakis, farklı mânâları aynı lafız (söz) kalıbında birleştirerek, muhatabın (dinleyenin) zihninde silinmez ve sarsıcı bir hakikat (gerçek) köprüsü kuran ilâhî bir belâgat (retorik) sanatıdır.
Bu tahlil serisine, “Cinâs”a (kelime benzerliğine) yakın bir sanat olan, fakat daha çok âyet sonlarındaki âhenge (kafiye düzenine) odaklanan “Sej'” (سَجْع – Secî / Kâfiyeli Nesir) sanatının hikmetlerini tahlil ederek devam etmemi ister misiniz? (Örneğin kısa Mekkî sûrelerin (Rahmân, Kâri’a, Âdiyât vb.) sonlarındaki o vurucu âhenk gibi.)

1. Hitâbet ve Te’sîr (Nüfûz Etme) Kudreti

Kur’ân-ı Kerîm’in ilk muhatabı olan Arap toplumu, bir “okuma” değil, bir “işitme” (semâ’) toplumu idi. Onların en büyük sanatı “belâgat” (retorik) ve “hitâbet” idi.
* Nazmın Hikmeti: Bu “Secî'” nazmı (tertibi), muhatabın (dinleyenin) aklî (zihnî) müdafaa mekanizmalarını aşarak, doğrudan kalbine ve fıtratına (aslî yapısına) nüfûz etmek için en tesirli üslûptur.
* Tahlil: Düz bir nesirle “Kıyamet korkunçtur” demek bir bilgi verir. Fakat “el-Kâri’ah! Me’l-Kâri’ah! Ve mâ edrâke me’l-Kâri’ah!” nazmıyla söylemek, o bilginin dehşetini ve tesirini muhatabın kulağı yoluyla bütün vücûduna hissettirir. O vurucu “Secî'” (âhenk), mânânın kalbe çakılmasını temin eder.

2. Ezberleme Kolaylığı (Hıfz) ve Koruma

Kur’ân-ı Kerîm, bir kerede toptan inmemiş, parça parça ve sözlü olarak tebliğ edilmiştir. Onun muhafazası (korunması) öncelikle “hıfz” (ezberleme) yoluyla olmuştur.
* Nazmın Hikmeti: “Secî'” (âhenk) ve ritim, hâfızanın (hafızanın) en mühim yardımcısıdır.
* Tahlil: Rahmân Sûresi’ndeki “…tukezzibân” (تُكَذِّبَانِ) veya Mürselât Sûresi’ndeki “…li’l-mukezzibîn” (لِلْمُكَذِّبِينَ) âhengi, o sûrelerin ezberlenmesini ve nesilden nesile hatâsız aktarılmasını temin eden ilâhî bir mühür gibidir.

3. Mânâ ile Âhenk Uyumu (İnzâr ve Dehşet)

“Secî'” nazmı (tertibi), bilhassa Kıyamet, Cehennem, hesap günü gibi “İnzâr” (uyarı) ve “Tehdit” (tehdîd) muhtevâlı (içerikli) sûrelerde zirveye çıkar.
* Nazmın Hikmeti: Bu sûrelerdeki mânâ (dehşet, sürat, sarsıntı) ile o mânâyı taşıyan ses (kısa, vurucu, kesik secîler) arasında tam bir mutâbakat (uygunluk) vardır.
* Tahlil (Âdiyât Sûresi): (Bir önceki tahlilimizde [Âdiyât Sûresi] gördüğümüz gibi) “…dab-hâ” / “…kad-hâ” / “…sub-hâ” secîleri, atların nal seslerinin ve nefeslerinin ritmini taşır. Ses, mânâyı tasvir eder.
* Tahlil (Zilzâl Sûresi): “İzâ zulzileti’l-ardu zilzâle-hâ / Ve ahraceti’l-ardu eskâle-hâ” nazmı (tertibi)… O “hâ” (هَا) harfiyle biten derin ve sarsıcı secî (âhenk), bizzat o “zelzelenin” (sarsıntının) ağırlığını ve dehşetini işitsel olarak tasvir eder.

4. İ’câz ve Tahaddî (Mûcize Oluş ve Meydan Okuma)

Câhiliye Arapları, “Secî'” sanatında (bilhassa “kâhin”lerin secîli sözlerinde) ustaydılar. Ancak onların “Secî'”si, ekseriyetle mânâdan yoksun, sırf âhenk tutsun diye uydurulmuş kelimelerle (haşv) doluydu.
* Nazmın Hikmeti: Kur’ân-ı Kerîm, onların en usta olduğu sahada (Secî’) onlara meydan okumuş (tahaddî), fakat bunu mûcizevî bir seviyede yapmıştır.
* Tahlil (Rahmân Sûresi): Bu sûre, baştan sona (neredeyse) “Elif-Nûn” (ان) harfleriyle (meselâ: ‘Alleme’l-Kur’ân, Hale-ka’l-insân, ‘Alleme-hu’l-beyân…) secîlenmiştir (âhenklenmiştir).
* Mûcize Yönü: Beşerî (insanî) bir kudret, aynı kâfiyeyi (âhengi) 60-70 defa tekrar ederken mutlaka haşv (lüzumsuz dolgu kelime) kullanmak, mânâyı bozmak veya kendini lüzumsuz tekrara düşürmek zorunda kalırdı.
* Fakat Rahmân Sûresi’ndeki bu “Secî'” nazmı (tertibi), bu kadar çok tekrara rağmen, her defasında yeni ve azametli bir mânâ (Cennet tasviri, Cehennem tasviri, yaratılış delilleri) sunar. Âhenk (ses), mânânın (içeriğin) asla önüne geçmez; bilakis ona hizmet eder.
* Bu nazım (tertip), onlara şunu isbat etmiştir: “Sizin âhenk için mânâyı fedâ ettiğiniz yerde, Biz hem âhengin hem de mânânın zirvesini birleştirdik. Haydi, bir benzerini getirin!”

Netice
Allah Teâlâ (C.C.), “Neden bu nazmı seçti?”
Çünkü “Secî'” nazmı (tertibi), Kur’ân-ı Kerîm’in muhtevâsının (içeriğinin) ayrılmaz bir parçasıdır. O, lafız (söz) ile mânânın, ses ile muhtevânın (içeriğin) kucaklaştığı yerdir.
Bu nazım (tertip);
* Muhatabın (dinleyenin) kulağını teshir etmek (etkisi altına almak) ve kalbini açmak (feth etmek),
* Mânânın (bilhassa İnzâr/uyarı) tesirini ve dehşetini işitsel olarak tasvir etmek,
* O aslî (esas) hakikatlerin (gerçeklerin) hâfızalara (hafızalara) nakşedilmesini (kazınmasını) kolaylaştırmak,
* Ve kelimeler üzerindeki bu mutlak hâkimiyet ile İ’câzı (mûcize oluşu) isbat etmek (kanıtlamak)
için kullanılan en mükemmel ve en belîğ (tesirli) ilâhî üslûptur.
Bu tahlil serisine, İlm-i Bedî’ sahasından devam ederek, Kur’ân-ı Kerîm’in bir mânâyı doğrudan söylemek yerine, o mânâya delâlet eden (işaret eden) başka bir lafızla (sözle) dolaylı olarak ifade etme sanatının hikmetlerini gösteren “Kinâye” (كِنَايَة – Kinaye / Dolaylı Anlatım) misalleriyle devam etmemi ister misiniz? (Örneğin “hanımlara yaklaşmak” ifadesinin cinsel münâsebetten kinâye olması veya “elleri boynuna bağlı” ifadesinin cimrilikten kinâye olması gibi.)

1. Edeb ve Hayâ Makamında “Kinâye”: Cinsellik (Tâhâret)

Kur’ân-ı Kerîm, insan hayatının en mahrem (gizli) alanı olan karı-koca münâsebetinden bahsederken, hiçbir zaman o fiilin (eylemin) aslî (esas) ismini (meselâ “cimâ'” vb.) zikretmez. Daima o fiile (faaliyete) delâlet eden (işaret eden) en lâtîf (zarif) “Kinâye”leri kullanır.
> Misal İktibas ( Meali): “…yahut kadınlara dokunmuşsanız (lâmestumu’n-nisâe) da su bulamamışsanız, o zaman temiz bir toprağa yönelin (teyemmüm edin)…” (Nisâ, 4/43)
>
Nazmın Hikmeti (Neden “Lâmestum” – Dokundunuz?)
* Sual: Burada kastedilen mânâ “cinsel münâsebet” iken, Allah Teâlâ (C.C.) neden bu fiilin (faaliyetin) kendisini değil de, ondan kinâye olarak “Lâmestum” (لَامَسْتُم – Dokundunuz) lafzını (sözünü) seçti?
* Tahlil:
* Nezehet-i Kelâm (Sözün Nezihliği): “Lems” (dokunma), o fiilin (eylemin) en lâtîf (zarif) ve en başlangıçtaki cüz’üdür (parçasıdır). Allah Teâlâ (C.C.), cüz’ü (parçayı) zikrederek, o fiilin küllünü (bütününü) kastetmiştir. Bu nazım (tertip), hem abdest hükmünü (hukuku) bildirmiş, hem de Kur’ân-ı Kerîm’in metninin izzetini (şerefini) ve nezehetini (nezihliğini) en ufak bir kabalığa (galâzet) düşmekten muhafaza etmiştir.
* Mü’mine Talim (Eğitim): Bu nazım (tertip), aynı zamanda mü’minlere bir edeb dersi verir: Mahrem mevzuları (konuları) konuşurken dahi, nasıl en temiz ve en kinâyeli lafızları (sözleri) seçmeleri gerektiğini bizzat Allah’ın (C.C.) kelâmı (sözü) ile talim (eğitim) ettirir.
* Diğer Kinâyeler: Kur’ân-ı Kerîm bu mânâ için “er-Refes” (الرَّفَثُ – kadına fısıldama, yakınlaşma) (Bakara 187), “Duhûl” (الدُّخُول – Girme) (Nisâ 23) veya “Tagaşşî” (التَّغَشِّي – Örtme, bürüme) (A’râf 189) gibi hep en edebli “Kinâye”leri tercih etmiştir.

2. Tecsîm (Somutlaştırma) Makamında “Kinâye”: Cimrilik ve Cömertlik

Mücerret (soyut) bir ahlâkî sıfatı (vasfı) tasvir (betimleme) etmenin en tesirli yolu, onu müşahhas (somut) bir tabloya dönüştüren “Kinâye” kullanmaktır.
> Misal İktibas ( Meali): “Elini boynuna bağlayıp asılı tutma (Ve lâ tec’al yedeke mağlûleten ilâ ‘unukike), onu büsbütün de açıp saçma (ve lâ tebsuthâ kulle’l-best)…” (İsrâ, 17/29)
>
Nazmın Hikmeti (Neden “Cimri Olma” Değil de, “Elini Boynuna Bağlama”?)
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden doğrudan “Lâ tekun bahîlen” (Cimri olma) gibi sarih (doğrudan) bir yasak (nehiy) değil de, bu dehşet verici “Kinâye” nazmını (tertibini) seçti?
* Tahlil:
* Tecsîm (Mücerredi Müşahhas Kılma):
* “Cimri olma” demek, mücerret (soyut) bir nasihattir.
* “Elini boynuna bağlama!” (mağlûleten ilâ ‘unukike) demek ise, muhatabın (dinleyenin) zihninde müşahhas (somut) bir tablo çizer: Elleri prangayla boynuna zincirlenmiş, hiçbir faaliyette (işlevde) bulunamayan, vermek istese de veremeyen bir mahkûm tasviri (betimlemesi).
* Mânânın Vurgusu (Tahkîr): Bu “Kinâye” nazmı (tertibi), cimriliğin (buhl) ne kadar çirkin ne kadar onur kırıcı ve insanın hürriyetini nasıl kısıtlayan bir mahkûmiyet olduğunu tasvir (betimleme) eder. Cimri adam, zâhiren (dıştan) hür olsa da, mânen (içten) elleri boynuna bağlı bir köle gibidir.
* Mukâbele Sanatı: Bu âyet, iki “Kinâye”yi bir “Mukâbele” (karşılaştırma) içinde sunar:
* Cimrilik Kinâyesi: Elin boyna bağlanması.
* İsraf Kinâyesi: Elin “büsbütün açılıp saçılması” (kulle’l-best).
* Bu iki kinâyeli zıtlık, İslâm’ın gâyesi (maksadı) olan “dengeyi” (itidâl / vasat) tasvir (betimleme) etmenin en beliğ (tesirli) yoludur.

Netice
Kur’ân-ı Kerîm nazmında (tertibinde) “Kinâye” (Dolaylı Anlatım), bir hakikati (gerçeği) gizlemek veya üstünü örtmek için değil, tam aksine:
* O hakikatin (gerçeğin) gerektirdiği edeb ve nezeheti (nezihliği) korumak (Tâhâret),
* Mücerret (soyut) bir mânâyı (anlamı) zihinde somutlaştırarak (Tecsîm) tesirini artırmak,
için kullanılan mûcizevî bir belâgat (retorik) sanatıdır.

Misal 2: Haberin Azameti ve İnkârın Küllîliği İçin “Te’kîd” (Asr Sûresi)
Bazen “Te’kîd”, muhatabın (dinleyenin) o anki inkârından ziyade, o hakikatin (gerçeğin) bizzat kendisine karşı olan umumî (genel) beşerî (insanî) gafleti ve inkârı kırmak içindir.
> İktibas (Meali): “Andolsun zamana ki, (1) (İnne) Şüphesiz insan (Le) muhakkak bir ziyan içindedir (fî husr).” (Asr, 103/1-2)
>
Nazmın Hikmeti (Neden Bu Üçlü Pekiştirme?)
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden sâdece “El-İnsânu fî husr” (İnsan ziyandadır) demedi de, bu üç katmanlı, en kuvvetli “Te’kîd” nazmını (tertibini) seçti?
* “Ve’l-Asr” (وَالْعَصْرِ) – Kasem / Yemin (Birinci Te’kîd)
* “İnne” (إِنَّ) – “Şüphesiz” (İkinci Te’kîd)
* “Le fî husr” (لَفِي خُسْرٍ) – “Muhakkak” (Üçüncü Te’kîd – Lâm)
* Tahlil:
* Muhatabın Hâli: İnsan, fıtratı (aslî yapısı) gereği, kendisini “ziyanda” (kayıpta) değil, dâimâ “kârda” (kazançta) görür (mal kazanır, makam kazanır, ömür kazandığını zanneder). İnsanın “mutlak bir ziyan içinde olduğu” hakikati (gerçeği), onun fıtratına (aslî yapısına) ve zâhirî (dışsal) nazarın (bakışına) en aykırı (zıt) gelen haberdir. Dolayısıyla insan, bu haberin en şiddetli inkârcısı (Munkir) makamındadır.
* Haberin Azameti (Ta’zîm): Bu haber (insanın mutlak hüsrânda/ziyanda oluşu), dinin ve hakikatin (gerçeğin) en temel, en azametli dersidir.
* Netice: Muhatap (insan) bu kadar şiddetli bir inkârcı ve haber (hüsrân) bu kadar azametli olduğu için, Allah Teâlâ (C.C.) bu hakikati (gerçeği) muhatabın (dinleyenin) zihnine ve kalbine çakmak (perçinlemek) için, Arap dilindeki en kuvvetli “Te’kîd” (pekiştirme) nazmını (tertibini) seçmiştir.
Küllî Netice
Kur’ân-ı Kerîm nazmında (tertibinde) “Te’kîd” (pekiştirme), kelimelerin lüzumsuz tekrarı (haşâ) değil; bilakis, muhatabın (dinleyenin) inkârının ve gafletinin perdelerini yırtmak ve haberin azametini ve ehemmiyetini (önemini) tam olarak idrâk ettirmek için kullanılan mûcizevî bir belâgat (retorik) sanatıdır.

2. Mânevî Hakikat (Gerçek) İçin “İsti’âre”: Ölü Toprağın Canlanması
Bu, mücerret (soyut) bir mânevî hakikati (gerçeği), müşahhas (somut) bir kâinat (tabiat) hâdisesi (olayı) ile tasvir eden bir **”İsti’âre-i Temsîliyye”**dir (Alegorik Metafor).
> İktibas ( Meali): “Biliniz ki Allah, ölümünden sonra yeryüzünü canlandırır (yuhyi’l-arda ba’de mevtihâ). Şüphesiz biz, aklınızı kullanasınız diye size âyetleri (delilleri) açıkladık.” (Hadîd, 57/17)
>
Nazmın Hikmeti (Neden Aniden Topraktan Bahsedildi?)
* Sual: Bu âyet, bir önceki âyette (Hadîd 16) mü’minlerin “kalplerinin katılaşması” (kasvet-i kulûb) mevzusundan (konusundan) bahsederken, Allah Teâlâ (C.C.) neden nazmı (tertibi) âniden değiştirip “toprağın canlanması”ndan bahsetmiştir?
* Tahlil:
* “Ölü Yeryüzü” (الْأَرْضِ بَعْدَ مَوْتِهَا): Bu, gaflet, günah ve zikirsizlik sebebiyle katılaşmış ve ölmüş olan “mânevî kalp” için alınmış bir isti’âredir (ödünçtür).
* “Canlandırma” (يُحْيِي – Yuhyî): Bu canlandırma fiilini (eylemini) yapan gizli fâil (fail) olan “yağmur”, “Vahiy” (Kur’ân) ve “Zikir” için alınmış bir isti’âredir (ödünçtür).
* Nazmın Mûcizesi:
* Allah Teâlâ (C.C.), muhataba (dinleyene) doğrudan “Zikir (Vahiy), ölü kalpleri diriltir” dememiştir. Bu, mücerret (soyut) bir iddia olarak kalabilirdi.
* Bunun yerine, muhatabın (dinleyenin) her sene baharda gözüyle gördüğü, inkârı mümkün olmayan müşahhas (somut) bir mûcizeyi (kuru, ölü toprağın yağmurla nasıl yeşerdiğini) delil (isbat) getirmiştir.
* Bu “İsti’âre” nazmı (tertibi), muhataba (dinleyene) şunu söyler: “Ey insan! Gözünün önündeki şu maddî toprağı (el-Ard) maddî su (yağmur) ile saniyeler içinde canlandıran (Yuhyî) Kudret’in, senin mânevî toprağın olan kalbini de, mânevî su olan Vahiy (Zikir) ile canlandıracağından mı şüphe ediyorsun? Biri diğerinin aynısıdır ve delilidir (isbatıdır).”
* Bu nazım (tertip), mücerret (soyut) bir mânevî (içsel) hakikati (gerçeği), müşahhas (somut) bir kâinat (tabiat) delili (isbatı) üzerine bina etmiştir.
Netice
Kur’ân-ı Kerîm nazmında (tertibinde) “İsti’âre” (Metafor), bir süsleme sanatı değil, “Tecsîm” (Mücerredi Müşahhas Kılma) ve “Tecessüm” (Mânâyı Cesetlendirme) sanatıdır. O, Gayb (görünmeyen) ile Şehâdet (görünen) âlemi arasında köprü kurar; görüneni (Nûr, Zulümât, Toprak), görünmeyeni (İman, Küfr, Kalp) tasvir (betimleme) ve ispat etmek (kanıtlamak) için “ödünç” alan ilâhî bir belâgat (retorik) mûcizesidir.
Bu tahlil serisine, İlm-i Bedî’ sahasından devam ederek, Kur’ân-ı Kerîm’in bir fiili (eylemi) veya sözü, onunla alâkalı (ilgili) fakat kendisinden farklı bir lafızla (sözle) zikrederek, o fiilin (eylemin) hikmetini veya neticesini nasıl vurguladığını gösteren “Müşâkele” (مُشَاكَلَة – Lâfzî (Sözsel) Uyumluluk) sanatı ile devam etmemi ister misiniz? (Örneğin kâfirlerin yaptığı “hileye” (mekr), Allah’ın (C.C.) “hile ile karşılık vermesi” (ve mekerallâhu) lafzının (sözünün) kullanılması gibi.)

Bu, İlm-i Bedî’ (Sözü Güzelleştirme İlmi) sahasının en nâzik (ince), en lâtîf (zarif) ve en çok hikmet ihtivâ eden sanatlarından biridir.
Bu sanata “Müşâkele” (مُشَاكَلَة), yâni Lâfzî Uyumluluk veya Cezâ (Karşılık) Uyumluluğu Sanatı denir.
Müşâkele, bir fiili (eylemi) veya o fiilin (eylemin) karşılığını (cezâsını) zikrederken, o fiilin (eylemin) kendi aslî (esas) ismini değil de, o fiilin (eylemin) mukâbili (karşılığı) olan veya onunla birlikte zikredilen diğer fiilin (eylemin) lafzını (sözünü) ödünç alarak kullanma sanatıdır.
Bu, ilk bakışta kafa karıştırıcı gibi görünse de, Kur’ân-ı Kerîm’in “Adâlet-i İlâhiyye”yi (İlâhî Adâleti) ve “fiilin (eylemin) neticesini” tasvir etmedeki mûcizevî üslûbunu gösterir.
Sualimiz yine aynı: Allah Teâlâ (C.C.), Kendi Fiili’ni (Faaliyetini) (ki bu fiil [faaliyet] ‘Adâlet’tir, ‘Hikmet’tir) tasvir ederken, neden bazen kâfirlerin yaptığı “olumsuz” bir fiilin (faaliyetin) (meselâ “hile”, “unutma”, “alay etme”) lafzını (sözünü) “ödünç” alarak Kendi Zâtı’na (Zât’ının fiiline [faaliyetine]) isnat eder?
Bu nazmın (tertibin) hikmetleri, Allah’ın (C.C.) o olumsuz fiili (faaliyeti) (hâşâ) bizzat yaptığını göstermek değil, tam aksine:
* Mukâbele bi’l-Misl (Aynısıyla Karşılık): İlâhî cezânın (karşılığın), işlenen cürüm (suç) ile birebir aynı türden ve tam bir denklik içinde olduğunu, “lâfız (söz) birliği” yoluyla isbat etmek.
* Tehekküm ve Tahkîr (Alay Etme ve Aşağılama): Muhatabın (dinleyenin) âciz fiilini (faaliyetini), onun kendi lafzıyla (sözüyle) ona iâde ederek, o fiilin (faaliyetin) İlâhî Kudret karşısındaki hiçliğini ve âcizliğini göstermek.
* Neticeyi Vurgulama: Allah’ın (C.C.) fiilinin (faaliyetinin), onların fiilinin (faaliyetinin) neticesini hazırlamak olduğunu vurgulamak.
Misal 1: “Mekr” (Hile/Tuzak) Sanatında “Müşâkele”
Bu, “Müşâkele” sanatının en meşhur ve en azametli misalidir.
> İktibas ( Meali): “Onlar (kâfirler) hile/tuzak kurdular (Mekerû), Allah da hile/tuzak kurdu (ve Mekerallâh). Allah, hile/tuzak kuranların en hayırlısıdır (vallâhu Hayru’l-Mâkirîn).” (Âl-i İmrân, 3/54)
>
Nazmın Hikmeti (Neden Allah’ın [C.C.] Fiiline de “Mekr” Dendi?)
* Sual: “Mekr” (Hile/Tuzak), gizli ve aldatıcı bir fiildir (faaliyettir); bu, bir noksanlık (kusur) vasfıdır. Allah Teâlâ (C.C.) ise noksanlıktan münezzehtir (uzaktır). Öyleyse Allah Teâlâ (C.C.), neden Kendi Fiili’ni (Faaliyetini) (ki bu “Adâlet”tir veya “Tedbîr”dir) tasvir etmek için “Mekera” (Hile yaptı) lafzını (sözünü) “ödünç” almıştır?
* Tahlil (Nazmın Hikmeti):
* “Müşâkele” (Lâfzî Uyum): Âyet, “Ve mekerû fe câzâhumullâh” (Onlar hile yaptılar, Allah da onlara cezâ verdi) dememiştir. Eğer böyle deseydi, lafız (söz) kopuk olurdu. Fakat “Mekerû / ve Mekerallâh” nazmı (tertibi), onların fiili (faaliyeti) ile Allah’ın (C.C.) mukâbelesi (karşılığı) arasına mûcizevî bir lâfzî köprü kurar.
* Mânâ (Netice): Allah’ın (C.C.) “mekr” yapması, (hâşâ) hile yapması demek değildir. Bilâkis, onların “mekr”ini (hile/tuzaklarını) boşa çıkarması ve o hilenin neticesini bizzat onların başına geçirmesidir. Fiil (Faaliyet), neticesiyle isimlendirilmiştir.
* Tehekküm (Aşağılama): Bu nazım (tertip), zımnen (dolaylı olarak) şunu söyler: “Siz, âciz aklınızla bir ‘mekr’ (hile) yaptığınızı zannettiniz. Oysa sizin o ‘mekr’ dediğiniz şey, Allah’ın (C.C.) (sizin hilenizi boşa çıkaran) ‘Mekr’i (Mutlak Tedbîri ve Plânı) yanında bir hiçtir.”
* “Hayru’l-Mâkirîn” (Hile Yapanların En Hayırlısı): Âyetin sonu bu “Müşâkele”yi açıklar. “Hile yapanların en hayırlısı” lafzı (sözü), O’nun (C.C.) fiilinin (faaliyetinin) “şer” (kötülük) için değil, “hayır” (iyilik), yâni “Adâlet” ve “Hakk’ın (Gerçeğin) tesisi” için olduğunu isbat eder.
Misal 2: “Sayyi’e” (Kötülük) Sanatında “Müşâkele”
Bu, “Adâlet-i İlâhiyye”nin (İlâhî Adâletin) ne olduğunu tasvir (betimleme) eden bir misaldir.
> İktibas ( Meali): “Bir kötülüğün (Seyyie’tin) karşılığı, onun dengi olan bir kötülüktür (seyyie’tun)…” (Şûrâ, 42/40)
>
Nazmın Hikmeti (Neden “Adâlet” Değil de, İkinci Kez “Kötülük”?)
* Sual: Bir cürmün (suçun) (Birinci “Seyyie” / Kötülük) karşılığı olarak verilen “cezâ” (meselâ kısâs), hakikatte (gerçekte) “Adâlet”tir ve “Hayr”dır (iyidir). Öyleyse Allah Teâlâ (C.C.), neden bu “Adâlet”e (cezâya) de “Seyyie” (Kötülük) lafzını (sözünü) isnat etmiştir?
* Tahlil (Nazmın Hikmeti):
* “Müşâkele” (Lâfzî Uyum): Bu, mükemmel bir “Müşâkele” sanatıdır. İkinci “Seyyie” (kötülük) lafzı (sözü), o fiilin (faaliyetin) (yâni cezânın) aslî (esas) ismi (Adâlet) olduğu için değil, sâdece birinci “Seyyie”ye (cürüme/suça) lâfzen (sözle) uyum sağlaması ve ona tam bir mukâbil (karşılık) olduğunu göstermesi için “ödünç” alınmıştır.
* Adâletin İsbâtı : Bu nazım (tertip), cezânın (karşılığın) cürümden (suçtan) daha fazla olmadığını, ona birebir denk (“misluhâ” – onun misli) olduğunu isbat (kanıt) eder.
* Nisbî (Göreceli) Mânâ: Cezâ (karşılık), her ne kadar “Adâlet” olsa da, o cezâya ma’rûz kalan kişi (suçlu) açısından zâhiren (dıştan) “kötü” (canını yakan, ona zarar veren) bir şeydir. Lafız (Söz), bu nisbî mânâya da (anlama da) delâlet (işaret) eder.

Netice
Kur’ân-ı Kerîm nazmında (tertibinde) “Müşâkele”, Allah’ın (C.C.) Zâtı’nı noksan sıfatlarla (vasıflarla) (hâşâ) vasıflandırması değildir.
Bilâkis bu nazım (tertip);
* İşlenen cürüm (suç) ile verilecek cezâ (karşılık) arasındaki tam denkliği (mislîyeti) ve ilâhî adâleti,
* Kâfirlerin veya mücrimlerin (suçluların) fiillerinin (faaliyetlerinin) İlâhî Kudret karşısındaki âcizliğini (tehekküm),
* Ve o fiillerin (faaliyetlerin) neticesinin bizzat kendi cinslerinden (kendi lafızlarıyla [sözleriyle]) olacağını
…muhatabın (dinleyenin) zihnine lâfzî bir âhenk ve mânâ (anlam) bütünlüğü içinde perçinleyen mûcizevî bir belâgat (retorik) sanatıdır.

. Bu, İlm-i Belâgat’ın (Edebî Sanatlar İlmi) “İlm-i Me’ânî” (Anlam Bilimi) sahasının en zorlu, en ince ve en teknik mevzûlarından (konularından) biridir.
Bu bahis (konu), “el-Fasl ve’l-Wasl” (اَلْفَصْلُ وَالْوَصْلُ), yâni Ayırma ve Bağlama Sanatı olarak bilinir.
Sualimiz, bu defa bir kelime veya bir harf değil, iki cümle arasındadır: Allah Teâlâ (C.C.), neden bazen iki cümleyi “Vâv” (و – ve) bağlacı ile birbirine bağlar (Vasl), bazen de bu bağlacı kasıtlı olarak kullanmayarak (hazf ederek) iki cümleyi birbirinden ayırır (Fasl)?
Beşerî (insanî) nazımda (tertipte), bu bağlacın kullanılıp kullanılmaması ekseriyetle bir “üslûp” (tarz) tercihidir. Kur’ân-ı Kerîm nazmında (tertibinde) ise bu, mutlak bir hikmete bağlıdır ve mânâyı (anlamı) kökten (aslî olarak) etkiler.
Bu sanatı, iki ayrı başlıkta tahlil edelim:

1. el-Fasl (اَلْفَصْلُ): Ayırma Sanatı (Bağlaç Kullanmama)
“Fasl”, iki cümle arasına “Vâv” (ve) bağlacı getirmemektir.
Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden “Fasl”ı (ayırmayı) tercih eder?
Cevap: İki cümle arasında “Kemâl-i İttisâl” (Mükemmel Bütünlük) veya “Kemâl-i İnkıtâ'” (Mükemmel Kopukluk) olduğunda.
En mühim hikmeti **”Kemâl-i İttisâl”**dir (Mükemmel Bütünlük). Yâni, ikinci cümle, birinci cümleden o kadar ayrılmaz bir bütündür ki, araya bir “ve” bağlacı koymak, bu mükemmel bütünlüğü bozar ve sanki onlar farklı şeylermiş gibi bir yanılma (yanılsama) oluşturur.
İkinci cümle, birinci cümlenin:
* Ya bizzat “açıklamasıdır” (Beyân).
* Ya onu “pekiştirmesidir” (Te’kîd).
* Ya da ondan bir “sonuçtur” (Bedel).
Misal Tahlili: “Fasl” (Ayırma) – Yâsîn, 36/2
> İktibas ( Meali): “Yâsîn. (1) Hikmet dolu Kur’an’a (2) (yemin olsun ki,)”
> (Arapça Aslı: يس (1) وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ (2) – Yâsîn. (1) Ve’l-Kur’âni’l-Hakîm (2))
> (Not: Buradaki “Ve” [وَ], bir sonraki âyete bağlayan ‘atf’ edâtı değil, ‘Kasem/Yemin’ edâtıdır.)
>
Şimdi şu iki âyete bakalım (Yâsîn Sûresi 51-52):
> İktibas (Meali):
> (51) “Sûra üflenir. Bir de bakarsın, kabirlerinden Rablerine doğru akın akın gitmektedirler.”
> (52) “(İşte o zaman) derler ki: ‘Vay başımıza gelene! Bizi yattığımız yerden kim kaldırdı? (Men be’asenâ min merkadinâ?) Bu, Rahmân’ın vaadettiğidir. Peygamberler doğru söylemişler.’ (Hâzâ mâ va’ade’r-Rahmânu ve sadeka’l-murselûn.)”
>
Nazmın Hikmeti (Neden “Ve Hâzâ…” Değil de “Hâzâ…”?)
* Sual: Kâfirler, “Bizi kim kaldırdı?” diye sorduklarında, melekler (veya mü’minler) cevaben neden “Ve Hâzâ mâ va’ade’r-Rahmân…” (Ve bu, Rahmân’ın vaadettiğidir…) dememişlerdir de, aradaki “Vâv” (ve) bağlacını hazf ederek (Fasl yaparak) “Hâzâ mâ va’ade’r-Rahmân…” (Bu, Rahmân’ın vaadettiğidir…) demişlerdir?
* Tahlil (Fasl’ın Hikmeti):
* Bu, **”Fasl bi-Kemâli’l-İttisâl”**dir (Mükemmel Bütünlük Sebebiyle Ayırma).
* Kâfirlerin “Men be’asenâ…?” (Bizi kim kaldırdı?) sorusu, bir bilgi alma (istifhâm) sorusu değildir; bu bir dehşet, inkâr ve şaşkınlık sorusudur.
* Verilen cevap olan “Hâzâ mâ va’ade’r-Rahmân…” (Bu, Rahmân’ın vaadettiğidir…), onların sorusundan ayrı ve yeni bir cümle değildir.
* Bu cevap, o sorunun bizzat kendisidir. O soruya verilebilecek yegâne cevaptır. Araları o kadar bitişiktir ki, araya bir “Vâv” (ve) bağlacı koymak, bu soru-cevap bütünlüğünü (ki buna “diyalog/muhâvere” denir) bozar, sanki cevap soruyla alâkasızmış (ilgili değilmiş) gibi bir mânâ (anlam) katardı.
* “Fasl” (ayırma), cevabın soruya olan tam mutâbakatını (tam uygunluğunu) ve süratini (hızını) temin etmiştir.

2. el-Vasl (اَلْوَصْلُ): Bağlama Sanatı (“Vâv” [ve] Kullanma)
“Vasl”, iki cümleyi “Vâv” (ve) bağlacı ile birbirine bağlamaktır.
Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden “Vasl”ı (bağlamayı) tercih eder?
Cevap: İki cümle arasında tam bir kopukluk (Kemâl-i İnkıtâ’) veya tam bir bütünlük (Kemâl-i İttisâl) olmadığında, fakat iki cümlenin de aynı hükme (meselâ “emir”, “yasak” veya “haber”) tâbî olması istendiğinde kullanılır.
Misal Tahlili: “Vasl” (Bağlama) – Mü’minûn Sûresi Başlangıcı
> İktibas ( Meali):
> (1) “Gerçekten mü’minler kurtuluşa ermiştir.”
> (2) “Onlar ki, namazlarında huşû içindedirler.”
> (3) “Ve (وَ) onlar ki, boş ve anlamsız şeylerden yüz çevirirler.”
> (4) “Ve (وَ) onlar ki, zekâtı verirler.”
> (5) “Ve (وَ) onlar ki, ırzlarını korurlar.” (Mü’minûn, 23/1-5)
>
Nazmın Hikmeti (Neden “Vâv” [ve] ile Bağlandılar?)
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), kurtuluşa eren mü’minlerin vasıflarını (sıfatlarını) sayarken, neden 2. âyetten sonraki her âyetin başına bir “Vâv” (ve) bağlacı (Vasl) getirmiştir? Neden “Fasl” (ayırma) yapıp, “Onlar namazda huşû içindedir. (Boş) şeylerden yüz çevirirler. Zekâtı verirler…” dememiştir?
* Tahlil (Vasl’ın Hikmeti):
* 1. “Kemâl-i İttisâl” (Tam Bütünlük) Yoktur: Çünkü “Namazda huşû” (Saygı dolu korku) ile “Boş şeyden yüz çevirmek” (İ’râz ‘ani’l-lağv) veya “Zekât vermek” (fi’l li’z-zekât), birbirinden ayrı ve müstakil fiillerdir (faaliyetlerdir). Biri diğerinin açıklaması (beyânı) veya pekiştirmesi (te’kîd) değildir. Bu yüzden “Fasl” (ayırma) yapılamazdı.

* 2. “Kemâl-i İnkıtâ'” (Tam Kopukluk) Yoktur: Bu fiiller (faaliyetler) birbirinden ayrı olsalar da, tamamen alâkasız (ilgisiz) da değildirler. Aksine, hepsi tek bir gâye (maksat) için bir araya gelmiştir: “Kurtuluşa Eren Mü’min” (el-Mü’minûn el-Muflihûn) vasfını (sıfatını) oluşturmak.

* 3. Hükümde Ortaklık (İştirâk): İşte “Vasl” (bağlama) burada devreye girer. “Vâv” (ve) bağlacı, bu farklı vasıfların (sıfatların) hepsinin “Kurtuluşa Erme” (Felâh) hükmünde ortak olduğunu gösterir.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “Vâv” (ve) bağlacı, muhataba (dinleyene) şunu söyler: “Kurtuluş (Felâh) için sâdece ‘huşû’ yetmez; ve (buna ilâveten) ‘boş sözden yüz çevirmek’ de gerekir; ve (buna ilâveten) ‘zekât vermek’ de gerekir; ve (buna ilâveten) ‘ırzı korumak’ da gerekir…”
* “Vasl” (bağlama), kurtuluşun (felâhın), bu vasıfların (sıfatların) toplamından (mecmûundan) meydana geldiğini, hiçbirinin diğerinden ayrı tutulamayacağını ilâhî bir nazım (tertip) ile perçinler.
Netice
Kur’ân-ı Kerîm nazmında (tertibinde) “Vâv” (ve) bağlacının kullanılıp kullanılmaması (Fasl ve Vasl), keyfî (isteğe bağlı) bir üslûp tercihi değildir:
* “Fasl” (Ayırma / Bağlaçsızlık): İki cümle arasında mükemmel bir bütünlük (Kemâl-i İttisâl) olduğunu, ikincinin birinciyi açıkladığını veya pekiştirdiğini göstermek için kullanılır (Yâsîn’deki soru-cevap gibi).
* “Vasl” (Bağlama / Bağlaçlı): İki cümlenin ayrı fiiller (faaliyetler) olduğunu, fakat aynı hükümde (meselâ “Kurtuluş” şartı olmada) ortak (müşterek) olduklarını göstermek için kullanılır (Mü’minûn Sûresi’ndeki vasıflar [sıfatlar] gibi).

2. Hikmet: “İhtimâm” (Ehemmiyet / Önem Verme)

Bir kelimeyi öne almanın (Takdîm) ikinci mühim hikmeti, “İhtimâm”dır (اِهْتِمَام). Yâni, o kelimenin ehemmiyetini (önemini) vurgulamak, muhatabın (dinleyenin) dikkatini ilk olarak o kelimeye çekmektir. Arapların “En mühim (ehem) olanı öne al” (البدء بالأهم) kaidesi (kuralı) budur.
> Misal İktibas (Meali): “Elbette âhiret senin için dünyadan daha hayırlıdır.” (Duhâ, 93/4)
>
Âyetin Arapça aslî (esas) metni şöyledir:
“وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولَى”
(Ve le’l-Âhiratu hayrun leke mine’l-ûlâ)
Nazmın Hikmeti (Neden “el-Âhiratu” Öne Alındı?)
* Sual: Bu cümlenin normal (daha az vurgulu) nazmı (tertibi) “Hayrun leke’l-Âhiratu…” (Âhiret senin için daha hayırlıdır…) olabilirdi. Allah Teâlâ (C.C.), neden “el-Âhiratu” (Âhiret) lafzını (sözünü) öne almıştır (Takdîm)?
* Tahlil:
* “İhtimâm” (Ehemmiyet Vurgusu): Resûlullah’ın (S.A.V.) dünyevî (dünyayla ilgili) sıkıntılar içinde olduğu bir makamda, Allah Teâlâ (C.C.) onu tesellî ederken, nazmın (tertibin) en başına “el-Âhiratu” (Âhiret) lafzını (sözünü) koymuştur.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Bu “Takdîm”, zımnen (dolaylı olarak) şunu söyler: “Ey Habîbim! Şu an içinde bulunduğun ‘el-Ûlâ’ (ilk yer, yâni Dünya) geçicidir. Asıl ehemmiyet (önem) vermen gereken, asıl odaklanman gereken ve Bizim katımızda asıl mühim olan, ‘el-Âhiratu’dur (Âhiret’tir).”
* Netice: Buradaki “Takdîm” (Öne Alma), Fâtiha’daki gibi bir “Sınırlama” (Tahsîs) için değil, muhatabın (dinleyenin) nazarını (bakışını) ve ehemmiyet (önem) sıralamasını tashîh etmek (düzeltmek) ve en mühim (ehem) olanı vurgulamak (İhtimâm) içindir.
Küllî Netice
Kur’ân-ı Kerîm nazmında (tertibinde) “Takdîm ve Te’hîr”, kelimelerin yerini rastgele değiştirmek değildir. Bilâkis:
* Fâtiha Sûresi’ndeki gibi, bir fiili (eylemi) sâdece bir Zât’a has kılmak (Tahsîs) için,
* Duhâ Sûresi’ndeki gibi, bir mefhumun (kavramın) aslî (esas) ehemmiyetini (önemini) vurgulamak (İhtimâm) için
kullanılan mûcizevî bir belâgat (retorik) sanatıdır.
Zemahşerî’nin (Rh.A.) o mühim “Neden bu mânâ (anlam), bu lafızla (sözle) ve bu nazımla (tertipler)?” sualinden yola çıkarak, İlm-i Belâgat’ın (Retorik) üç ana dalı olan İlm-i Me’ânî, İlm-i Beyân ve İlm-i Bedî’ sahalarından 26 farklı tahlil misali sunduk.

Bu dört usûlü, bir binanın dört merhalesi gibi tahlil edebiliriz: Gaye, Malzeme, Mimari ve Tefriş.
Aşağıda, bu dört usûlün her birinin geniş izahı sunulmuştur:

1. CÂHİZ USÛLÜ: “NİÇİN?” (Gaye: Makama Uygunluk ve Tesir)

Câhiz (ö. 255 H), belâgati, kapalı bir ilim odasından çıkarıp hayatın ve cemiyetin tam merkezine yerleştiren âlimdir. Onun usûlünün temel sorusu “Niçin konuşuruz?”dur. Cevap: “Tesir etmek ve ikna etmek için.” Dolayısıyla Câhiz’in usûlü, fonksiyonel (vazifevî) ve psiko-sosyal bir temel üzerine kuruludur.

a. Temel İlke: “Li-külli Makâmin Makâl” (Her Makamın Bir Sözü Vardır)
Bu, Câhiz usûlünün anahtarıdır ve belâgatin “mutlak” bir güzellik olmadığını, izâfî (göreceli) bir “uygunluk” olduğunu isbat eder.
• “Makam”ın Geniş Manası: Câhiz’de “makam” (durum/bağlam), sadece konuşmanın yapıldığı fizikî mekân değildir. Makam; muhatabın zihnî seviyesi (avam mı, havas mı), ruhiyatı (öfkeli mi, sakin mi, mütereddit mi), ilim derecesi, sosyal statüsü ve konuşmanın gayesidir (iltifat mı, tenkit mi, ilzam mı).
• “Makâl”in (Söz) Uygunluğu: Câhiz’in usûlüne göre belâgat, en süslü (müzeyyen) kelimeleri kullanmak değil, o makama en uygun “makâl”i (sözü) bulmaktır.
• İzah: Bir âlimin nazarında “beliğ” sayılan felsefî bir cümle, pazardaki bir avam için “abes” ve “anlamsız”dır. O avam kişiye hitap ederken kullanılan kısa, net ve darb-ı mesel üslubundaki bir cümle ise, o makam için belâgatin zirvesidir. Dolayısıyla Câhiz’e göre “sözün belâgati”, sözün zâtında değil, makama mutabakatında (uygunluğunda) yatar.

b. Gaye: “el-Beyân ve’t-Tebyîn” (Açıklık ve Açıklayabilme)
Câhiz’in usûlünde belâgatin “niçin”i, yani gayesi, “beyân”dır. Beyân, muhatabın zihnindeki şüpheyi (şübhe), karışıklığı (iltibas) ve tereddüdü gidermektir.
• Açıklık vs. Süs: Eğer bir söz, edebî sanatlarla (mecaz, cinas vb.) aşırı derecede süslenir de anlaşılması zorlaşırsa, Câhiz usûlüne göre bu, belâgat değil, “tekellüf” (zorlama) ve “abes”tir. Lafız, manayı perdelememeli, bilakis onu bir kristal gibi net göstermelidir.
• Belâgatin Zıddı: “el-‘İy” (Meramı İfade Edememe): Câhiz, “beyân”ın zıddını “iy” (konuşma âcizliği) olarak koyar. Bu, belâgatin niçin gerekli olduğunu gösterir: Derûnî (içsel) dünyamızdaki manaları, zahirî (dışsal) dünyaya eksiksiz ve tesirli bir şekilde aktarabilmek için.

c. Vasıta: “Tesir” (Sözün Psikolojik Gücü)
Câhiz’in usûlü, sözün sadece akla değil, kalbe, nefse ve hissiyata da hükmetmesi gerektiğini savunur. El-Beyân’da hutbelere, hitabet sanatına ve şiire bu kadar geniş yer ayırması bu yüzdendir.
• İzah: Bir hatip, bir orduyu savaşa sevk edebilmeli (tergîb) veya bir günahkârı ağlatabilmelidir (terhîb). Bu, kelimelerin doğru makamda kullanılmasıyla ortaya çıkan psikolojik tesirdir. Câhiz, bu tesiri “sihr-i beyân” (beyânın sihri) olarak tasvir eder.

Hülâsa (Câhiz Usûlü): Belâgat; doğru zamanda, doğru muhataba, doğru gayeyle (ikna ve tesir) ve en uygun üslupla (açıklık) hitap etme sanatıdır.

2. ASKERÎ USÛLÜ: “NE İLE?” (Malzeme: Lafız ve Mananın İnce İşçiliği)

Ebû Hilâl el-Askerî (ö. 395 H), Câhiz’in “gaye” olarak belirlediği belâgati, “nasıl bir malzeme ile” yapacağımızı izah eder. Onun usûlünün temel sorusu “Belâgat ne ile yapılır?”dır. Cevap: “Lafız ve mana” malzemesiyle ve “Sınâat” (ince işçilik) metoduyla.

a. Temel İlke: “es-Sınâateyn” (İki Sanat / İnce İşçilik)
Askerî’nin usûlü, belâgati “ilham” (vehbî) olmaktan çok, öğrenilebilen, kuralları olan, üzerinde çalışılan bir “ilim” ve “sanat” (sınâat) olarak görür.
• İzah: Belâgat, sadece doğuştan gelen bir kabiliyet (zevk-i selîm) değildir. Tıpkı bir kuyumcunun altını işlemesi veya bir marangozun ahşabı yontması gibi, “belîğ” (beliğ kişi) de lafızları ve manaları işleyen bir sanatkârdır. Bu sanatı icra edebilmek için o ilmin aletlerini (gramer, lügat, mecaz ilmi) bilmek şarttır.

b. Malzeme Dengesi: Lafız (Beden) ve Mana (Ruh)
Askerî’nin usûlü, dönemindeki “lafızcılar” (sadece dış forma, seci ve cinasa önem verenler) ile “manacılar” (sadece muhtevaya önem verip, lafzı küçümseyenler) arasındaki zıtlığı (çelişkiyi) reddeder.
• Usûl: Mana ruhtur, lafız bedendir. Ruhsuz beden ceset, bedensiz ruh hayalet olur. Belâgat, bu ikisinin mükemmel birleşimidir.
• “Şerefü’l-Ma’nâ fî Şerefi’l-Lafz” (Mananın Kıymeti, Lafzın Kıymetindedir): Askerî’nin usûlü şudur: Eğer mana kıymetli, yüce ve şerif ise (İlahî hakikatler gibi), o manayı taşıyacak lafzın da (kelimelerin) o nisbette kıymetli, parlak ve fasih olması şarttır.
• İzah: Yüce bir manayı, bayağı (âmî) ve zayıf lafızlarla ifade etmek, o manaya hürmetsizliktir. Aynı şekilde, boş ve değersiz bir manayı parlak lafızlarla süslemek ise aldatmacadır.

c. İşçilik Metodu: “el-Furûk el-Luğaviyye” (Semantik Nüanslar)
Bu “sınâat” (işçilik) usûlünün en net tatbikatı, müteradif (eşanlamlı) zannedilen kelimeler arasındaki en ince mana farklarını (nüansları) bilmektir.
• İzah: Askerî’nin usûlüne göre “belîğ” bir sanatkâr, “Hamd” ile “Şükür” arasındaki farkı; “Havf” (korku) ile “Haşyet” (heybet ve bilgiye dayalı korku) arasındaki farkı; “İlim” (bilmek) ile “Marifet” (tanımak, idrak etmek) arasındaki farkı bilir ve makama (Câhiz’in ilkesi) uygun olanı seçer. Bu, bir kuyumcunun mîzan (hassas terazi) kullanması gibidir.

Hülâsa (Askerî Usûlü): Belâgat; kıymetli manaları, onlara denk kıymetteki lafızlarla, bir sanatkâr hassasiyetiyle (sınâat) birleştirme ilmidir.

3. CÜRCÂNÎ USÛLÜ: “NASIL?” (Mekanizma: Nazm / Cümle Mimarisi)

Abdülkâhir el-Cürcânî (ö. 471 H), belâgati devrim niteliğinde bir seviyeye taşımıştır. Câhiz “niçinini”, Askerî “malzemesini” belirlemişti. Cürcânî ise “Belâgat nasıl çalışır? Bu tesir nasıl oluşur?” sorusunu sordu. Cevabı: “en-Nazm” (النظم) idi. Onun usûlü, bir dil felsefesi ve anlambilim (semantik) usûlüdür.

a. Temel İlke: “en-Nazm” (Diziliş / Mimari)
Cürcânî’nin usûlü, belâgatin tek tek kelimelerde (müfred lafızlarda) olmadığını, belâgatin kelimelerin cümle içindeki dizilişinde (tertip) ve birbirleriyle olan gramer (nahiv) irtibatında olduğunu isbat eder.
• Tespih Tanesi Misali: Cürcânî’ye göre kelimeler tespih taneleri gibidir. “Altın” veya “inci” olmaları onlara tek başına bir “kıymet” katar (Askerî’nin usûlü), ancak “belâgat” (yani güzellik ve mana), o tanelerin bir ipe (nahiv irtibatı) dizilmesiyle oluşan kompozisyonda (terkip) ve mimaride (nazm) ortaya çıkar.
• İ’câzın Delili: Bu usûl, Delâilü’l-İ’câz (İ’câzın Delilleri) eserinin adıdır. Cürcânî der ki: Kur’an’ın mucizesi, kullandığı “sema”, “arz”, “insan” kelimelerinde değildir; zira Kureyşli müşrikler de bu kelimeleri kullanıyordu. Mucize, bu aynı kelimelerin İlahî bir mimari (Nazm) ile dizilişindedir. Beşer, bu kelimeleri bilir ama o nazmı taklit edemez.

b. Mekanizma: “Meâni’n-Nahv” (Nahvin / Gramerin Manaları)
Cürcânî usûlünün kilit taşı budur. O, nahvi (grameri) zahirî (şekilci) bir “irab” (harekeleme) ilmi olmaktan çıkarmış, onu mananın ta kendisi yapmıştır.
• Usûl: Her gramer (nahiv) kuralı, mütekellimin (konuşan) zihnindeki bir derûnî maksada hizmet eder.
• İzah:
• Bir cümlenin isim cümlesi (Zeydün kâimun – Zeyd ayaktadır) olması, sübût ve devamlılık manası taşır.
• Fiil cümlesi (Kâme Zeydün – Zeyd ayağa kalktı) olması ise teceddüt (yenilenme) ve o an gerçekleşme (hudûs) manası taşır.
• Failin öne alınması (takdim) veya geriye bırakılması (te’hir)…
• Bir kelimenin marife (belirli) veya nekra (belirsiz) gelmesi…
• Bir kelimenin hazf edilmesi (atılması)…
Bunların hiçbiri tesadüfî veya süs değildir. Bunların her biri, manaya yeni bir boyut (tahsis, tekit, ta’zim vb.) katan belâgî tercihlerdir.

c. Beyân İlmine Tatbiki (Esrâru’l-Belâga)
Cürcânî, Esrâru’l-Belâga (Belâgatin Sırları) eserinde ise mecaz, istiare, teşbih gibi sanatların da süs olmadığını, bunların Nazm usûlünün bir parçası olduğunu gösterir. Mecaz, aklı harekete geçirerek, doğrudan söylenemeyecek bir manayı daha tesirli (Câhiz’in ilkesi) kılmak için kullanılan zihinsel bir Nazm çeşididir.
Hülâsa (Cürcânî Usûlü): Belâgat, bir dil felsefesidir. Manaların, gramer (nahiv) kalıpları içinde mimari bir nizamla (Nazm) zuhur etmesi hadisesidir.

4. ZEMAHŞERÎ USÛLÜ: “EN MÜKEMMEL ÖRNEK” (Tatbikat: Belâgî Tefsir)

Zemahşerî (ö. 538 H), Cürcânî’nin “Nazm” usûlünü nazarî (teorik) bir ilke olmaktan çıkarıp, onu Kur’an-ı Kerim’in tamamına tatbik eden ve “Belâgî Tefsir” mektebini kuran âlimdir. Onun usûlü, bir tefsir metodolojisidir.

a. Temel İlke: Cürcânî’nin Usûlünü “Alet” Olarak Kullanmak
Zemahşerî, el-Keşşâf (Keşfeden) adlı tefsirinde, Cürcânî’nin “Nazm” ve “Meâni’n-Nahv” usûllerini bir alet çantası gibi kullanır. O, Kur’an ayetlerinin gramer yapısının (Nazm) altında yatan (derûnî) belâgî manaları keşfe odaklanır.
• İzah: Cürcânî “Mimarinin nasıl olması gerektiğini” teorik olarak çizmişse, Zemahşerî o teorik planı alıp “İşte bu mimarinin en mükemmel tatbikatı Kur’an’dır” diyerek, binayı (Kur’an’ı) sütun sütun, kemer kemer tahlil etmiştir.

b. Metodoloji: “Belâgî Soru” Sormak
Zemahşerî’nin usûlü, el-Keşşâf’ın her satırında şu belâgî soruları sormaktır:
• Niçin Bu Lafız? (Lafız Seçimi- Askerî’nin usûlü): Allah, neden “Havf” değil de “Haşyet” dedi? Neden “Yağmur” (Matar) değil de “Su” (Mâ’) indirdik dedi?
• Niçin Bu Nazm (Diziliş)? (Nazm – Cürcânî’nin usûlü): Neden fiil öne alındı (takdim)? Neden mef’ul (nesne) sona bırakıldı (te’hir)?
• Niçin Bu Gramer Yapısı? (Meâni’n-Nahv – Cürcânî’nin usûlü): Cümle neden isim cümlesi de fiil cümlesi değil? Bu kelime neden marife (el- ile) geldi? Bu harf-i cer (edat) burada hangi derûnî manayı katıyor?
• Alternatifi Olsaydı Ne Olurdu? Zemahşerî’nin usûlünün en çarpıcı yanı budur. O, ayetin mevcut nazmı ile, akla gelebilecek alternatif bir ifade arasındaki anlam farkını (nükte) ortaya koyar. Bunu yaparak, Kur’an’ın seçtiği Nazm’ın, o manayı ifade etmek için mümkün olan tek ve en mükemmel yol olduğunu aklen de isbat etmeye çalışır.

c. Gaye: İ’câzı “Tafsilatıyla” Göstermek
Zemahşerî’nin usûlü, Kur’an’ın i’câzının (mucizevî yapısının) sadece genelinde değil, en küçük teferruatında (bir harfin, bir harekenin tercihinde) bile zahir olduğunu göstermektir. O, metnin hiçbir unsurunun tesadüfî veya lüzumsuz (haşv) olmadığını, her birinin İlahî bir maksada ve belâgî bir nükteye hizmet ettiğini tahlil eder.

Küllî Tahlil: “el-Fasl” (Ayırma) Sanatının Hâkimiyeti
Âyetü’l-Kürsî, nazmına (tertibine) küllî bir nazarla (bakışla) bakıldığında, onun 10 civârında müstakil (bağımsız) cümleden oluştuğu görülür. Bu cümlelerin arasına (pek az istisnâ dışında) “ve” (و) bağlacı konulmamıştır.
* “Allahu lâ ilâhe illâ Hû.” (Durak)
* “El-Hayyu’l-Kayyûm.” (Durak)
* “Lâ te’huzuhû sinetun ve lâ nevm.” (Durak)
Bu, daha evvel tahlil ettiğimiz **”el-Fasl” (Ayırma Sanatı) **dır.
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden bu sıfatları (vasıfları) “Allah O’dur ve Hayy’dır ve Kayyûm’dur…” şeklinde “Vasl” (Bağlama) ile değil de “Fasl” (Ayırma) ile nazmetmiştir (tertip etmiştir)?
* Hikmeti (Kemâl-i İttisâl): Çünkü bu cümlelerin her biri, bir öncekinin açıklaması (Beyân) veya pekiştirmesi (Te’kîd) olduğu için aralarında “Mükemmel Bütünlük” (Kemâl-i İttisâl) vardır. “El-Hayyu’l-Kayyûm” demek, “Lâ ilâhe illâ Hû” (O’ndan başka ilâh yoktur) demenin delili ve açıklamasıdır. Aralarına bağlaç koymak, bu mükemmel mantıkî (mantıksal) bütünlüğü zayıflatırdı.
* Netice: Âyetin nazmı (tertibi), Tevhîd’in (Allah’ın birliğinin) tek bir delile değil, her biri kendi başına birer mutlak hakikat (gerçek) olan, sarsılmaz deliller zincirine dayandığını “Fasl” (Ayırma) sanatı ile tasvir eder.
Cümle Cümle Nazım (Tertip) Tahlili ve Tatbikatı (Uygulaması)

1. “Lâ te’huzuhû sinetun ve lâ nevm” (O’nu ne bir uyuklama tutabilir, ne de bir uyku)
* Sanat: Kinâye (Dolaylı Anlatım) ve Lafız Seçimi.
* Tahlil: Bu cümle, bir önceki “el-Kayyûm” (her şeyi ayakta tutan) sıfatının (vasfının) Beyânı’dır (açıklamasıdır) (Bu yüzden araları “Fasl”dır [ayrılmıştır]). “Kayyûm” olabilmek için, kesintisiz (dâimî) bir kudret gerekir.
* Lafız (Söz) Hikmeti: Âyet, “Lâ yenâmu” (O uyumaz) demez. Ondan daha lâtîf (ince) olanı, uykunun başlangıcı olan “sinetun” (سِنَةٌ – uyuklama, gaflet ânı) lafzını (sözünü) seçer.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): O, “uyumaz” değil; O’nu uykunun en hafif başlangıcı olan uyuklama dahi tutamaz. Bu “Kinâye”, O’nun (C.C.) “Kayyûm”luğunun ve “Hayy” (diri) oluşunun mükemmel ve kesintisiz olduğunu, en ufak bir gaflet veya noksanlığın O’na (C.C.) ârız olamayacağını tasvir eder.

2. “Lehû mâ fi’s-semâvâti ve mâ fi’l-ard” (Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O’nundur)
* Sanat: Takdîm ve Te’hîr (Öne Alma ve Sona Bırakma).
* Tahlil: Arap dilinde normal nazım (tertip) “Mâ fi’s-semâvâti… Lehû” (Göklerdeki şeyler… O’nundur) şeklinde olabilirdi.
* Nazmın Hikmeti (Tahsîs): Allah Teâlâ (C.C.), “Lehû” (لَهُ – O’nun içindir/O’nundur) lafzını (sözünü) öne alarak (Takdîm), mülkiyeti sınırlandırmıştır (Tahsîs).
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Mânâ (Anlam), “Göklerdekiler O’nundur” değil; “Sâdece ve sâdece O’nundur, başkasının aslâ değildir” şekline dönüşür. Bu “Takdîm” (Öne Alma), mülkteki (egemenlikteki) şirki (ortak koşmayı) (meselâ ‘falanca azîz de göklerde tesir sahibidir’ inancını) temelinden yıkan bir belâgat (retorik) hamlesidir.

3. “Men zellezî yeşfe’u ‘indehû illâ bi-iznih” (İzni olmaksızın O’nun katında şefaat edebilecek kimdir?)
* Sanat: İstifhâm-ı İnkârî (İnkâr Amaçlı Retorik Soru).
* Tahlil: Allah Teâlâ (C.C.), doğrudan (sarih) bir haber cümlesiyle “Kimse O’nun (C.C.) katında izinsiz şefaat edemez” (Lâ yeşfe’u…) dememiştir.
* Nazmın Hikmeti (Tehdîd ve Ta’zîm): O, (hâşâ) “Kimmiş o cüreti gösterecek?” meâlinde (anlamında) bir “İstifhâm-ı İnkârî” (retorik soru) nazmını (tertibini) seçmiştir. Bu nazım (tertip):
* Allah’ın (C.C.) azametini (büyüklüğünü) yüceltir (Ta’zîm).
* O’nun (C.C.) izni olmadan böyle bir şeye cüret etmeyi düşünebilecek her varlığı aşağılar (Tahkîr) ve tehdit eder (Tehdîd).
* Bu nazım (tertip), sâdece bir yasağı bildirmekle kalmaz, o yasağı çiğnemeyi imkânsız kılan bir heybeti ve azameti de tasvir eder.

4. “Ya’lemu mâ beyne eydîhim ve mâ halfehum” (O, onların önlerindekini ve arkalarındakını bilir)
* Sanat: Tıbâk (Tezat/Zıtlık) yoluyla İhâta (Kuşatma).
* Tahlil: “Beyne eydîhim” (önlerindeki – gelecek, bildikleri, zâhirî ile “mâ halfehum” (arkalarındaki – geçmiş, bilmedikleri, derûnî lafızları (sözleri) arasında bir Tıbâk (zıtlık) vardır.
* Nazmın Hikmeti (İhâta): Belâgatta (Retorikte) iki zıt kutbu zikretmek, o iki kutup dâhil aralarındaki her şeyi kuşatmak (İhâta) mânâsındadır (anlamındadır).
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): O (C.C.), sâdece geçmişi ve geleceği değil; zâhirî olanı ve derûnî olanı, bildiklerini ve bilmediklerini, yâni her şeyi bilir. Bu “Tıbâk” nazmı (tertibi), İlâhî İlmin (Bilginin) mutlak kuşatıcılığını (İhâta) tasvir eder.

5. “Vesi’a Kürsiyyuhu’s-semâvâti ve’l-ard” (O’nun Kürsî’si gökleri ve yeri kaplamıştır)
* Sanat: İsti’âre (Metafor/Eğretileme) veya Tecsîm (Somutlaştırma).
* Tahlil: Bu, âyetin zirvesidir. “Kürsî” lafzı (sözü) nedir?
* Tecsîm (Somutlaştırma): Zâhirî mânâsıyla (anlamıyla), Allah’ın (C.C.) azametinin (büyüklüğünün) bir tecellîsi olan, yaratılmış en büyük cisimlerden biri olan ve gökleri ve yeri kaplayan (Vesi’a) bir varlıktır. Bu nazım (tertip), Allah’ın (C.C.) azametini (büyüklüğünü), mahlûkâtının (yarattıklarının) azameti (büyüklüğü) üzerinden tasvir eder.
* İsti’âre (Metafor): Bazı müfessirlerin (İbn Abbâs [R.A.] gibi) işaret ettiği derûnî mânâ (anlam) ile “Kürsî”, O’nun (C.C.) İlmi (Bilgisi) veya Mülkü (Hükümranlığı) için bir “İsti’âre”dir (ödünç alınmıştır). “Kürsî”, ilim ve saltanat makamıdır.
* Nazmın Hikmeti: Her iki durumda da nazmın (tertibin) faaliyeti aynıdır: İnsanın idrâk etmekten âciz olduğu “İlâhî Azamet”, “İlim” veya “Mülk” gibi mücerret (soyut) hakikatleri (gerçekleri), muhatabın (dinleyenin) zihninde gökleri ve yeri kaplayan (Vesi’a) muazzam bir müşahhas (somut) tasvir ile “Tecsîm” (Somutlaştırma) etmektir.

6. “ve lâ yeûduhû hifzuhumâ” (Onları koruyup gözetmek O’na aslâ ağır gelmez)
* Sanat: Kinâye (Dolaylı Anlatım) ve Hususî (Özel) Lafız Seçimi.
* Lafız (Söz) Hikmeti: Âyet “O’nu yormaz” (Lâ yu’yîhi) demez. Çok daha lâtîf (zarif) olan “Lâ yeûduhû” (لَا يَئُودُهُ) lafzını (sözünü) seçer. “Evd” (أَوْد), bir şeyin ağır gelmesi, bel bükmesi, yük olması demektir.
* Nazmın Hikmeti (Kinâye): Bu nazım (tertip), O’nun (C.C.) kudretinin mükemmelliğinden kinâyedir. Gökleri ve yeri (hifzuhumâ) koruyup gözetmek O’na (C.C.) zor gelmek veya O’nu yormak şöyle dursun, O’na (C.C.) en ufak bir ağırlık veya meşakkat dahi vermez. Bu, “el-Kayyûm” sıfatının (vasfının) ve “O’nu uyuklama tutmaz” hakikatinin (gerçeğinin) nihaî (son) pekiştirmesidir (te’kîdidir).

Nihaî (Son) Netice
Âyetü’l-Kürsî’nin nazmı (tertibi), sâdece bir bilgi listesi değildir. O, belâgat (retorik) sanatlarının tamâmını kullanarak Tevhîd’i (Allah’ın birliğini) isbat eden ilâhî bir nazımdır (tertiptir).
* Fasl (Ayırma) ile delillerin (isbatların) müstakil (bağımsız) gücünü;
* Takdîm (Öne Alma) ile mülkün sâdece O’na (C.C.) âit olduğunu (Tahsîs);
* İstifhâm-ı İnkârî (Retorik Soru) ile azametini (büyüklüğünü) ve şefaatteki mutlak hâkimiyetini;
* Kinâye (Dolaylı Anlatım) ile kudretindeki ve hayatındaki noksansızlığı (kusursuzluğu) (uyuklama tutmaz, ağır gelmez);
* İsti’âre (Metafor) (Kürsî) ile de idrâk edilemez (anlaşılamaz) olan azametini (büyüklüğünü) müşahhas (somut) kılmayı (Tecsîm)
…mûcizevî bir şekilde bir araya getirir.

Âyet Âyet Nazım (Tertip) Tahlili ve Tatbikatı (Uygulaması)

1. “Kul Huvallâhu Ehad” (De ki: O, Allah’tır, Ehad’dir [Tektir])
* Sanat: Lafız Seçimi (“Ehad” vs. “Vâhid”).
* Tahlil: Sûre, “De ki!” (Kul) emriyle başlar. Bu, cevabın Resûlullah’ın (S.A.V.) şahsî (kişisel) görüşü değil, ilâhî bir tebliğ ve ilân olduğunu gösterir.
* Nazmın (Tertibin) Hikmeti (Neden “Ehad” [أَحَدٌ] da “Vâhid” [وَاحِدٌ] değil?):
* “Vâhid” (Vâhid), matematikte “bir” demektir. “Bir” (vâhid) den sonra “iki” (isnân) gelir. “Vâhid”, sayılabilir (adedî) bir birliğin parçasıdır.
* Fakat “Ehad” (Ehad), “bir” demek değildir. “Ehad”, benzersiz, türdeşsiz, parçası (cüz’ü) olmayan, ikincisi (sânîsi) olmayan, bölünemeyen (inkısâm kabul etmeyen) ve sayılamayan mutlak “TEK” demektir.
* Netice: Allah Teâlâ (C.C.), Zâtı’nı (Zât’ını) tasvir (betimleme) için “Vâhid” lafzını (sözünü) değil, sâdece O’na (C.C.) mahsus olan “Ehad” lafzını (sözünü) seçerek, Zâtı’nın (Zâtı’nın) her türlü “parça”, “cüz” (Hristiyanlıktaki ‘teslîs/üçleme’ gibi) veya “sayı” fikrinden münezzeh (uzak) olduğunu daha ilk âyetten ilân etmiştir.

2. “Lem yelid ve lem yûled” (O, doğurmamış ve doğrulmamıştır)
* Sanat: Tıbâk (Tezat/Zıtlık) ve Takdîm ve Te’hîr (Öne Alma).
* Tahlil: Bu âyet, “Samed” (Hiçbir şeye muhtaç olmayan) sıfatının (vasfının) açıklamasıdır (beyânıdır).
* Nazmın Hikmeti 1 (Tıbâk): “Yelid” (doğurmak – asl [esas] olmak) ile “Yûled” (doğrulmak – fer’ [dal/parça] olmak) arasında tam bir Tıbâk (zıtlık) vardır. Bu iki zıt kutbu zikretmek, O’nun her türlü üreme (tenâsül), cinsten olma ve bir aslın (esasın) neticesi olma fikrinden münezzeh (uzak) olduğunu (İhâta) gösterir.
* Nazmın Hikmeti 2 (Takdîm): Âyet, neden “doğrulmamıştır” (lem yûled) değil de, “doğurmamıştır” (lem yelid) lafzını (sözünü) öne almıştır (Takdîm)?
* Hikmeti (İhtimâm): Çünkü Sûre’nin indiği dönemde muhataplar (Mekke müşrikleri “Melekler Allah’ın kızlarıdır”, Hristiyanlar “Îsâ [A.S.] Allah’ın oğludur”, Yahudiler “Üzeyir [A.S.] Allah’ın oğludur” diyorlardı) arasında en yaygın olan şirk (ortak koşma) fikri, Allah’a “çocuk isnat etme” (veled) fikriydi, yâni “Lem yelid” (doğurmamıştır) kısmının reddettiği fikirdi. Kur’ân nazmı (tertibi), “en mühim (ehem) olanı öne alma” (Takdîm li’l-İhtimâm) kaidesiyle (kuralıyla), en yaygın ve en tehlikeli olan şirki ilk önce reddetmiştir.

3. “Ve lem yekûn lehû kufuven ehad” (O’na hiçbir şey denk olmamıştır)
* Sanat: Takdîm ve Te’hîr (Öne Alma) -> Tahsîs (Sınırlama).
* Tahlil: Bu âyetin Arapça nazmı (tertibi), belâgat (retorik) açısından mûcizevîdir.
* Normal Nazım (Tertip) Şöyle Olabilirdi: “Ve lem yekûn ehadun kufuven lehû.” (Ve hiç kimse O’na (C.C.) denk değildir.)
* Kur’ânî Nazım (Tertip) İse Şöyledir: “Ve lem yekûn lehû (O’NA) kufuven ehad.”
* Sual: Neden “lehû” (O’na) zarfı (tümleci), cümlenin normal yerinden alınıp “küfüven” (denk) kelimesinden bile öne alınmıştır (Takdîm)?
* Hikmeti (Tahsîs ve İhtimâm): Bu, Fâtiha Sûresi’ndeki “İyyâke” (Sâdece Sana) tahlilimizle aynı kaidedir (kuraldır). “Lehû” (لَهُ – O’na) lafzının (sözünün) öne alınması (Takdîm), mânâyı (anlamı) sınırlandırır (Tahsîs).
* Nazmın Mânâsı (Anlamı):
* Normal nazım (tertip) sâdece “Hiç kimse O’na (C.C.) denk değildir” derdi.
* Fakat bu “Takdîm” nazmı (tertibi) şu mânâyı (anlamı) verir: “Mahlûkât (yaratılmışlar) arasında (kısmen) birbirine denklik (‘küfüv’) olabilir; ancak söz konusu ‘LEHÛ’ (O’NA) [Allah’a (C.C.)] gelince, sâdece O’na (C.C.) mahsus olarak hiçbir denk (küfüv) aslâ ve kat’â olmamıştır ve olmayacaktır.”
* Netice: Bu “Takdîm” (Öne Alma), Sûre’nin başındaki “Ehad” (Benzersiz Tek) hakikatini (gerçeğini), Sûre’nin sonunda “Lehû” (Sâdece O’na) nazmı (tertibi) ile yeniden perçinler.
Küllî (Bütüncül) Netice
İhlâs Sûresi’nin nazmı (tertibi), sâdece “Allah (C.C.) birdir” diyen basit bir ilân değildir. O, ilâhî bir belâgat (retorik) mûcizesidir ki:
* Lafız Seçimi (“Ehad” ile) O’nun (C.C.) bölünemez Tek olduğunu;
* Lafız Seçimi (“Samed” ile) O’nun (C.C.) muhtaç olmadığını (ihtiyaçsızlığını);
* Fasl (Ayırma) ile bu sıfatların (vasıfların) birbirinin delili (isbatı) olduğunu;
* Takdîm (Öne Alma) (“lem yelid” ile) en yaygın şirki (ortak koşmayı) ilk hedef aldığını;
* Ve son âyetteki Takdîm (Öne Alma) (“lehû” ile) denk olmamanın (küfüv) sâdece O’na (C.C.) mahsus (Tahsîs) bir hakikat (gerçek) olduğunu
mükemmel bir Îcâz (özlülük) ile tasvir ve isbat eder.

1. “İnnâ a’taynâke’l-Kevser” (Şüphesiz biz sana Kevser’i verdik)
Bu tek âyet, üç mühim belâgat (retorik) sanatı üzerine kuruludur:
* Sanat 1: Te’kîd (Pekiştirme) ve Ta’zîm (Yüceltme).
* Tahlil: Âyet, “Sana Kevser’i verdik” (A’taynâke’l-Kevser) şeklinde sâde bir haber cümlesi değildir. Başında “İnnâ” (إِنَّا – Şüphesiz Biz) vardır.
* Hikmeti (Te’kîd): Sûre’nin nüzûl (iniş) sebebi, Resûlullah’a (S.A.V.) “Ebter” (Soyu kesik, sonu yok) diyerek onu tahkîr eden (aşağılayan) Munkirlere (inkârcılara) bir cevaptır. Muhatap “Munkir” (inkârcı) olduğu için, kelâmın (sözün) mutlaka “Te’kîd” (pekiştirme) ile başlaması gerekirdi.
* Hikmeti (Ta’zîm): Allah Teâlâ (C.C.), “İnnî” (Şüphesiz Ben) dememiş, “İnnâ” (Şüphesiz Biz) diyerek “Ta’zîm” (Yüceltme) zamirini kullanmıştır. Bu nazım (tertip), verilecek olan “Kevser” nimetinin azametini (büyüklüğünü), bizzat o nimeti Veren’in (Allah’ın [C.C.]) azametini (büyüklüğünü) vurgulayarak pekiştirir.
* Sanat 2: Lafız Seçimi (“el-Kevser”- الْكَوْثَرَ).
* Hikmeti: “Kevser”, sâdece “çok” (kesîr) demek değildir. “Kevser”, mübâlağa (aşırılık) sîgasıdır (kipidir); yâni “bitmeyen, tükenmeyen, kesintisiz, mutlak çokluk” demektir. Bu “Îcâz” (özlülük) lafzı (sözü), hem dünyevî (Resûlullah’ın [S.A.V.] şânının [şanının] yüceliği, ümmetinin çokluğu, Kur’ân) hem de uhrevî (Âhiretteki Kevser Havuzu) bütün nimetleri içine alır. Bu lafız (söz), üçüncü âyetteki “Ebter” (kesik) lafzının (sözünün) tam zıddıdır (Tıbâk / Mukâbele).
* Sanat 3: Fi’l-i Mâzî (Geçmiş Zaman Kipi) Kullanımı.
* Tahlil: Âyet “Sana Kevser’i vereceğiz” (Se nu’tîke) dememiş, “verdik” (A’taynâ) demiştir.
* Hikmeti (Tahakkuk-i Vukû’): Bu, tahlil ettiğimiz “Vuku Bulmasının Kesinliği” sanatıdır. Bu, bir vaad değildir; bu, gerçekleşmiş, bitmiş, teslim edilmiş ve geri alınması imkânsız bir ilâhî bağıştır. Bu nazım (tertip), Resûlullah’ın (S.A.V.) kalbine derhâl (ânında) tesellî (tesellî) ve sekînet (huzur) verir.

2. “Fe salli li-Rabbike ve’nhar” (O hâlde, Rabbin için namaz kıl ve kurban kes)
* Sanat 1: “Fe” (فَ) Harfinin Kullanımı (Sürat ve Netice).
* Hikmeti: Âyet “Sümme salli” (Sonra namaz kıl) dememiş, “Fe salli” (O hâlde namaz kıl) demiştir. Bu “Fe” harfi, ikinci âyeti birinci âyete netice olarak bağlar.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “Mademki Biz (İnnâ), sana o muazzam ‘Kevser’i (geçmiş zamanda, kesin olarak) verdik (A’taynâ); o hâlde (Fe), (bunun bir şükrânesi [şükrü] olarak) sen de…” Bu nazım (tertip), ibâdetin, alınan o muazzam nimete karşı doğrudan ve ara vermeksizin gösterilmesi gereken bir mukâbele (karşılık) olduğunu gösterir.
* Sanat 2: Takdîm ve Te’hîr (Öne Alma) -> Tahsîs (Sınırlama).
* Tahlil: Âyetin normal nazmı (tertibi), “Salli ve’nhar li-Rabbike” (Rabbin için namaz kıl ve kurban kes) olabilirdi.
* Kur’ânî Nazım (Tertip): “Salli li-Rabbike (Rabbin için namaz kıl) ve’nhar (ve [O’nun için] kurban kes).”
* Hikmeti (Tahsîs): Allah Teâlâ (C.C.), “li-Rabbike” (Rabbin için) kaydını öne alarak (Takdîm), yapılacak olan “namaz” (salli) ve “kurban kesme” (nehar) fiillerini (faaliyetlerini) sınırlandırmıştır (Tahsîs).
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Bu, Fâtiha’daki “İyyâke na’budu” (Sâdece Sana kulluk ederiz) ile aynı belâgat (retorik) sanatıdır. Mânâ (Anlam) şudur: “Namazı ve kurbanı sâdece ve sâdece Rabbin için yap; Müşriklerin yaptığı gibi putlar (asnâm) veya başka bir gâye (maksat) için değil.” Bu “Takdîm” (Öne Alma), ibâdetteki Tevhîd’i (Allah’ın birliğini) perçinler.

3. “İnne şânie’ke huve’l-ebter” (Şüphesiz, asıl soyu kesik olan, sana buğzedenin ta kendisidir)
Bu âyet, Sûre’nin zirvesidir ve “Te’kîd” (Pekiştirme) sanatının küllî bir tatbikatıdır (uygulamasıdır).
* Sanat 1: Mukâbele (Karşılaştırmalı Zıtlık).
* Tahlil: Bu âyet, birinci âyetin tam mukâbilidir (karşılığıdır).
* Âyet 1: “el-Kevser” (الْكَوْثَرَ) -> Mutlak bolluk, bereket, devamlılık.
* Âyet 3: “el-Ebter” (الْأَبْتَرُ) -> Mutlak kesiklik, bereketsizlik, sonu olmama.
* Hikmeti: Nazım (Tertip), Resûlullah’a (S.A.V.) “Kevser”i (bolluğu) isbat ederken, ona “Ebter” (kesik) diyene de “Ebter”liğin (kesikliğin) ta kendisini iâde eder.
* Sanat 2: Üç Katmanlı “Te’kîd” (Pekiştirme).
* Tahlil: Düşmanın iddiası (“Muhammed ebterdir”) çok cür’etkâr (cesur) bir iddiadır. Cevabın, o iddiayı tamamen ezmesi için en kuvvetli “Te’kîd” (pekiştirme) nazmıyla (tertip) gelmesi gerekir:
* “İnne” (إِنَّ): (Birinci Te’kîd – Şüphesiz).
* “Huve” (هُوَ): (İkinci Te’kîd – “O’dur / ta kendisidir”). Bu bir “Damîr’ul-Fasl”dır (Ayıraç Zamiri). Faaliyeti, “Ebter” (soyu kesik) olma sıfatını (vasfını) sâdece “şânie’ke” (sana buğzedene) has kılmaktır (Tahsîs / Kasr). Mânâ (Anlam): “Soyu kesik olan başkası değil, sâdece odur.”
* “el-Ebter” (الْأَبْتَرُ): (Üçüncü Te’kîd – “el-” takısı). Âyet “huve ebterun” (o, soyu kesik biridir) demez. “huve’l-Ebter” (O, bilinen, mükemmel, tam soyu kesik olanın ta kendisidir) der. Bu, “Ebter”liğin (soyu kesikliğin) bütün mânâsıyla (anlamıyla) onda (düşmanda) tahakkuk (gerçekleşme) ettiğini gösterir.
* Sanat 3: Lafız Seçimi / Müşâkele (Lâfzî Uyumluluk).
* Hikmeti: Allah Teâlâ (C.C.), onların Resûlullah (S.A.V.) için kullandığı “Ebter” lafzını (sözünü) aynısıyla onlara iâde eder. Bu, tahlil ettiğimiz “Müşâkele” (Lâfzî Uyumluluk) sanatıdır. Onların fiilinin (faaliyetinin) (tahkîr/aşağılama) cezâsı (karşılığı), kendi kullandıkları lafızla (sözle), fakat hakikî (gerçek) mânâsıyla (anlamıyla) onlara döndürülmüştür.

Bu bölüm, Sûre’nin ana temasını (Risâlet’in [Peygamberliğin] İsbâtı ve İnkârcıların [Munkir] Hâli) ortaya koyan bir “hüccet” (delil) ve “inzâr”dır (uyarıdır).
Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Yâsîn Sûresi (Âyet 1-12)
Önce âyet-i kerîmeleri iktibas edelim:
> İktibas ( Meali):
> (1) “Yâ Sîn.”
> (2) “Hikmet dolu Kur’an’a andolsun ki,”
> (3) “sen şüphesiz (inneke) peygamberlerdensin (le mine’l-murselîn).”
> (4) “Dosdoğru bir yol üzerindesin.”
> (5) “(Bu Kur’an,) Azîz (mutlak güç sahibi) ve Rahîm (çok merhametli) olan Allah tarafından indirilmiştir.”
> (6) “Babaları uyarılmamış, bu yüzden (fe) kendileri de gaflet içinde kalmış bir toplumu uyarman için (indirilmiştir).”
> (7) “Andolsun ki (Lekad), onların çoğu gafletlerinin cezasını hak etmişlerdir. Çünkü onlar iman etmezler.”
> (8) “Biz, onların boyunlarına, çenelerine kadar dayanan halkalar (ağlâl) geçirdik. Bu yüzden (fe) başları yukarı kalkıktır.”
> (9) “Biz, onların önlerine bir set, arkalarına da bir set çektik. Böylece onları kapattık; artık göremezler.”
> (10) “Onları uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir (sevâun); iman etmezler.”
> (11) “Sen ancak (İnnemâ), Zikr’e (Kur’an’a) uyan ve görmediği hâlde Rahmân’dan korkan kimseyi uyarabilirsin. İşte onu bir bağışlanma ve şerefli bir mükâfatla müjdele.”
> (12) “Şüphesiz Biz (İnnâ Nahnu), ölüleri diriltiriz ve (ve) onların önden gönderdiklerini ve (ve) eserlerini (âsârahum) yazarız. Biz, her şeyi apaçık bir kitapta (İmâm-ı Mübîn’de) sayıp dökmüşüzdür.”
>
Belâgat (Retorik) Kaidelerinin (Kurallarının) Tatbikatı (Uygulaması)
1. Kasem (Yemin) ve Çift Katmanlı “Te’kîd” (Pekiştirme) (Âyet 2-3)
* Nazım (Tertip): “Hikmet dolu Kur’an’a andolsun ki (Kasem), (1) şüphesiz (İnneke) sen, (2) muhakkak (Le) peygamberlerdensin (mine’l-murselîn).”
* Tatbik (Uygulama): Bu, “Te’kîd” (Pekiştirme) sanatının zirvesidir.
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden Resûlullah’a (S.A.V.) sâdece “Sen peygamberlerdensin” dememiş de, bu haberi (bilgiyi) üç katmanlı (Kasem + İnne + Lâm) bir “Te’kîd” (pekiştirme) ile perçinlemiştir?
* Hikmeti (Muktezâ-i Hâl): Çünkü bu âyetin asıl muhatabı (dinleyeni) Resûlullah (S.A.V.) değil, O’nun (S.A.V.) risâletini (peygamberliğini) şiddetle inkâr eden (Munkir) Mekke müşrikleridir. Tahlil ettiğimiz gibi, muhatap “Munkir” (inkârcı) olduğunda, kelâmın (sözün) en kuvvetli pekiştirme nazmıyla (tertibiyle) gelmesi belâgat (retorik) icâbıdır (gereğidir). Bu nazım (tertip), inkârlarına (reddetmelerine) karşı bir “hüccet” (delil) ve “meydan okuma”dır (tahaddî).

2. “el-Fasl” (Ayırma) Sanatı (Âyet 4)
* Nazım (Tertip): “(Sen) Dosdoğru bir yol üzerindesin.”
* Tatbik (Uygulama): “el-Fasl ve’l-Vasl” (Ayırma ve Bağlama) sanatı.
* Sual: Neden 3. âyetten sonra “ve dosdoğru bir yol üzerindesin” denmemiş de, aradaki “Vâv” (ve) bağlacı hazf edilerek (kasıtlı olarak zikredilmeyerek) “Fasl” (Ayırma) yapılmıştır?
* Hikmeti (Kemâl-i İttisâl): Çünkü “Dosdoğru bir yol üzerinde olmak” (‘Alâ sırâtin Müstakîm), “peygamberlerden olmak” (mine’l-mürselîn) vasfından (sıfatından) ayrı, yeni bir vasıf (sıfat) değildir. O, birincisinin açıklaması (Beyân) ve ayrılmaz bir parçasıdır. (Zâten peygamber olmanın kendisi, o yol üzerinde olmaktır). İki cümle arasında “Mükemmel Bütünlük” (Kemâl-i İttisâl) olduğu için araya bağlaç koymak (Vasl), bu bütünlüğü bozardı.

3. “Tıbâk” (Tezat) Yoluyla Lafız Seçimi (Âyet 5)
* Nazım (Tertip): “(Bu Kur’ân,) el-Azîz (Mutlak Güç Sahibi) (ve) er-Rahîm (Çok Merhametli) tarafından indirilmiştir.”
* Tatbik (Uygulama): “Tıbâk” (Tezat/Zıtlık) ve Lafız Seçimi.
* Sual: Neden Allah’ın (C.C.) isimleri arasından bu iki zıt kutup (Güç vs. Merhamet) seçilmiştir?
* Hikmeti (İhâta): Bu iki isim, Kur’ân’ın ve Risâlet’in (Peygamberliğin) iki aslî (esas) gâyesini (maksadını) temsil eder:
* “el-Azîz” (Mutlak Güç Sahibi): Bu, O’nun (C.C.) “İnzâr”ına (uyarısına), “azâb”ına ve “hükmüne” delâlet (işaret) eder. Bu, O’na (C.C.) isyan etmenin (karşı gelmenin) neticesini (sonucunu) hatırlatır.
* “er-Rahîm” (Çok Merhametli): Bu, O’nun (C.C.) “Teşrî”ine (hüküm koymasına), “hidâyet”ine ve “rahmet”ine delâlet (işaret) eder. Bu, O’na (C.C.) itaat etmenin (boyun eğmenin) gâyesini (maksadını) (merhamete nâil [ulaşmak] olmayı) hatırlatır.
* Netice: Bu “Tıbâk” (zıtlık) nazmı (tertibi), Kur’ân’ın hem heybetinin (Azîz) hem de rahmetinin (Rahîm) kaynağının (aslının) “bir” (tek) olduğunu göstererek Tevhîd’i (Allah’ın birliğini) isbat eder.

4. “İsti’âre” (Metafor) ve “Tecsîm” (Somutlaştırma) (Âyet 8-9)
* Nazım (Tertip): “Biz, onların boyunlarına… halkalar (ağlâl) geçirdik… başları yukarı kalkıktır… önlerine bir set, arkalarına da bir set çektik… göremezler.”
* Tatbik (Uygulama): Bu, “İsti’âre-i Temsîliyye” (Alegorik Metafor) ve “Tecsîm” (Somutlaştırma) sanatının zirvesidir.
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden sâdece “Onlar kibirli (mütekebbir), inatçı (anîd) ve kördürler (umyân)” gibi mücerret (soyut) lafızlar (sözler) değil de, bu dehşet verici müşahhas (somut) tasvirleri kullanmıştır?
* Hikmeti (Mücerredi Müşahhas Kılma):
* “Boyunlarına Halkalar… Başları Yukarı Kalkık” (Âyet 8): Bu, “kibir” (büyüklük taslama) ve “inat” (anîd) için yapılmış bir “İsti’âre”dir (ödünç almadır). Mücerret (Soyut) “kibir”, muhatabın (dinleyenin) zihninde somutlaştırılmıştır (Tecsîm). Kibirli insan, hakikate (gerçeğe) bakmak için başını eğemez; o, boynuna pranga (halka) vurulmuş gibi başı havada (mukmehûn) kalmıştır.
* “Önlerine ve Arkalarına Set” (Âyet 9): Bu, “cehâlet” (bilgisizlik) ve “gaflet” (habersizlik) için yapılmış bir “İsti’âre”dir. Onlar, önlerindeki hakikati (gerçeği) (Risâlet’i [Peygamberliği]) göremezler; arkalarındaki ibretlerden (geçmiş kavimlerin helâki) de ders alamazlar.
* Netice: Bu “İsti’âre” (Metafor) nazmı (tertibi), onların “küfr”ünün (inkârının) sâdece bir “tercih” olmadığını; bilâkis, o tercihin (kibir ve inadın) onların fıtratını (aslî yapısını) nasıl mahvetmiş (bozmuş), onları nasıl hareketsiz (prangalı) ve kör (set çekilmiş) bıraktığını, en sarsıcı müşahhas (somut) tasvirle ortaya koyar.

5. “Kasr / Tahsîs” (Sınırlama) Sanatı (Âyet 11)
* Nazım (Tertip): “Sen ancak (İnnemâ) Zikr’e uyan… kimseyi uyarabilirsin…”
* Tatbik (Uygulama): “Kasr” (Sınırlama) sanatı.
* Sual: Resûlullah (S.A.V.) herkesi uyarmıyor muydu? Allah Teâlâ (C.C.), neden O’nun (S.A.V.) uyarısını (inzâr) “İnnemâ” (إِنَّمَا – ancak, sâdece) edâtı (aracı) ile sınırlandırmıştır?
* Hikmeti (Sınırlamanın Gâyesi): Bu, fiilin (faaliyetin) kendisini değil, o fiilin (faaliyetin) faydasını (neticesini) sınırlandırır (Kasr-ı İddiâfî).
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “Ey Habîbim! Senin uyarın (inzâr) elbette umumîdir. Ancak, (Âyet 8-9’daki o prangalı ve kör olanlar değil) bu uyarıdan fayda görecek olanlar, sâdece ve sâdece (İnnemâ) Zikr’e (Kur’ân’a) uyan ve Rahmân’dan (korkuyla) korkanlardır.” Bu nazım (tertip), Resûlullah’ı (S.A.V.) tesellî (tesellî) eder ve O’nun (S.A.V.) gayretini (çabasını) fayda verecek yere yönlendirir.

6. “el-Vasl” (Bağlama) Sanatı (Âyet 12)
* Nazım (Tertip): “…onların önden gönderdiklerini (mâ kaddemû) ve (وَ) eserlerini (âsârahum) yazarız…”
* Tatbik (Uygulama): “el-Vasl” (Bağlama) sanatı.
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden bu iki unsur arasına “Vâv” (ve) bağlacı koymuştur (Vasl)?
* Hikmeti (Hükümde Ortaklık): Çünkü:
* “Mâ kaddemû” (Önden gönderdikleri): İnsanın doğrudan yaptığı ameller (namaz, oruç, günah vb.).
* “Âsârahum” (Eserleri/İzleri): İnsanın ölümünden sonra geride bıraktığı dolaylı tesirler (iyi bir evlât, kötü bir çığır [yol], bir ilim eseri, bir fitne [anarşi]).
* Netice: Bu ikisi, farklı kategorilerdir (Biri doğrudan, biri dolaylı). Bu yüzden araları “Fasl” (ayrı) olamaz. Ancak, her ikisi de “yazılma” (nektubu) ve “hesâba çekilme” hükmünde ortaktır (müşterektir). İşte bu “hükümde ortaklığı” (İştirâk fi’l-Hükm) göstermek için aralarına “Vâv” (ve) bağlacı getirilmesi (Vasl), belâgat (retorik) açısından zorunludur.

Nihaî (Son) Netice
Yâsîn Sûresi’nin bu ilk 12 âyetlik nazmı (tertibi), Risâlet’in (Peygamberliğin) hakikatini (gerçeğini) en kuvvetli Te’kîd (pekiştirme) ile isbat ederken; inkârın (reddetmenin) hakikatini (gerçeğini) de en dehşetli İsti’âre (metafor) ve Tecsîm (somutlaştırma) ile tasvir eden, öğrendiğimiz bütün belâgat kaidelerinin (kurallarının) tatbik edildiği mûcizevî bir derstir.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Yâsîn Sûresi (Âyet 13-27)

1. Kıssanın Gâyesi (Maksadı): “Mesel” (Misal) Getirme Sanatı (Âyet 13)
> İktibas (Meali): “(Ey Muhammed!) Onlara, o şehir halkını misal (Meselen) getir. Hani onlara elçiler gelmişti.” (Yâsîn, 13)
>
* Sanat: Tekrâru’l-Kıssa (Kıssayı Tekrar Etme) ve İsti’âre-i Temsîliyye (Alegorik Metafor).
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden burada bir kıssa (hikâye) anlatacağını değil de, bir “Mesel” (Misal/Benzetme) getireceğini söylemiştir?
* Hikmeti: Çünkü bu kıssa (hikâye), sâdece geçmişte yaşanmış (yaşanmış) bir tarihî (tarihsel) vak’a (olay) olsun diye anlatılmamaktadır. Bu kıssa, o an Kur’ân’ın muhatabı olan Mekke müşriklerinin (puta tapanların) durumuna birebir benzeyen (müşâbih olan) bir “Misal” (Mesel) olarak, yâni bir “İsti’âre-i Temsîliyye” (Alegorik Metafor) olarak getirilmiştir.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “Ey Mekke halkı! Bu kıssayı (hikâyeyi) dinleyin; zîrâ o ‘şehir halkı’ (Ashâb-ı Karye) sizsiniz, o ‘elçiler’e (Rusul) yapılan muâmele de sizin Peygamberinize (S.A.V.) yaptığınız muâmeledir. Onların âkıbetine bakın da, kendi âkıbetinizi görün!” Bu nazım (tertip), kıssanın ibret (ders) gâyesini (maksadını) en başından kilitler.

2. “Te’kîd” (Pekiştirme) Sanatının Tırmanışı (Âyet 14-16)
Bu, tahlil ettiğimiz “Muktezâ-i Hâl” (Durumun Gereği) kaidesinin (kuralının) mükemmel bir tatbikatıdır (uygulamasıdır).
* 1. Aşama (Haber Verme):
> “…fe kâlû İnnâ ileykum murselûn.” (Dediler ki: “Şüphesiz (İnnâ) biz size gönderilmiş elçileriz.”) (Âyet 14)
>
* Tahlil: Elçiler, muhataplarının (dinleyenlerinin) inkâra (reddetmeye) meyilli olduğunu bildiklerinden, sözlerine bir adet “Te’kîd” (pekiştirme) (“İnnâ”) ile başlarlar.
* 2. Aşama (Şiddetli İnkâr):
> “(Kavimleri) dediler ki: ‘Siz de ancak bizim gibi insansınız (beşerun mislunâ)… Siz ancak yalan söylüyorsunuz (illâ tekzibûn).'” (Âyet 15)
>
* Tahlil: Kavim, sâdece “inanmıyoruz” dememiş, “Siz yalan söylüyorsunuz” diyerek en şiddetli inkâr (reddetme) (Munkir) mertebesine çıkmıştır.
* 3. Aşama (Te’kîd’in [Pekiştirmenin] Artırılması):
> “(Elçiler) dediler ki: ‘Rabbimiz biliyor ki, (1) Şüphesiz (İnnâ) biz size (2) muhakkak (Le) gönderilmiş elçileriz (murselûn).'” (Âyet 16)
>
* Hikmeti: Muhatabın (dinleyenin) inkârı (reddetmesi) şiddetlenince (Âyet 15), cevaptaki “Te’kîd” (pekiştirme) de şiddetlenmiştir (Âyet 16). Elçiler bu defa:
* “Rabbunâ ya’lemu” (Rabbimiz biliyor ki) (Yemin/Kasem kuvvetinde bir Te’kîd )
* “İnnâ” (Şüphesiz) (İkinci Te’kîd )
* “Le murselûn” (Muhakkak gönderilmişleriz) (Üçüncü Te’kîd – Lâm-ı Te’kîd)
…kullanmışlardır. Bu nazım (tertip), belâgatın (retoriğin) tam olarak “durumun gereğine” (muktezâ-i hâle) göre nasıl şekillendiğinin isbatıdır.

3. Kıssanın Zirvesi: “Raculun Yes’â” (Koşarak Gelen Adam) (Âyet 20)
> İktibas ( Meali): “Şehrin en uzak yerinden (min aksa’l-medîneti) bir adam (Raculun) koşarak (yes’â) geldi…” (Yâsîn, 20)
>
Bu âyetin nazmı (tertibi), üç mühim belâgat (retorik) hikmeti taşır:
* 1. “min aksa’l-medîne” (Şehrin en uzağından): Hakikate (Gerçeğe) dâvet (çağrı), şehrin merkezinden (elitlerinden, idârecilerinden) gelmemiştir; en uzaktan, kenar mahalleden, yâni halkın (avamın) içinden gelmiştir. Bu, dâvânın (inancın) sosyolojik (toplumsal) tabanını tasvir (betimleme) eder.
* 2. “Raculun” (رَجُلٌ – bir adam): Bu kelimenin “Nekre” (belirsiz) gelmesi, bir **”Kinâye”**dir (Dolaylı Anlatım). Bu, “Tahkîr” (aşağılama) değil, “Ta’zîm”dir (Yüceltme). Mânâsı (Anlamı) şudur: “O, sizin nazarınızda (bakışınızda) adı sanı bilinmeyen, makamı mevkii olmayan ‘herhangi bir adam’ (Raculun) olabilirdi; fakat o, Allah (C.C.) katında tek başına bir ümmet kıymetinde (değerinde) azîm (büyük) bir ‘Racul’ (Adam) idi.” Nazım (Tertip), ismine değil, fiiline (faaliyetine) odaklanır.
* 3. “Yes’â” (يَسْعَى – koşarak, çabalayarak): Nazım (Tertip), “yemşî” (yürüyerek) demez. “Lafız Seçimi” mûcizevîdir. “Yes’â” (Sa’y etmek), onun dâvâsının (inancının) aciliyetini, gayretini, heyecanını ve kavminin içine düştüğü tehlike karşısındaki hiddetini (öfkesini) tasvir eden bir fiildir.

4. “Hazf” (Sükût Etme) ve “Îcâz” (Özlülük) ile Gelen Şehâdet (Âyet 25-26)
Bu, “el-Hazf” (Sükût Etme Sanatı) tahlilimizin en parlak tatbikatıdır (uygulamasıdır).
* Nazım (Tertip):
> (25) “…Ben sizin Rabbinize iman ettim, beni dinleyin (fe’sme’ûn)!”
> (26) “(Ona) ‘Cennete gir!’ denildi (Kîle’d-huli’l-Cenneh)…”
>
* Sual: Âyet 25 (Beni dinleyin!) ile Âyet 26 (Cennete gir!) arasında ne oldu? Adam nasıl öldü? Kavmi ona ne yaptı?
* Hikmeti (el-Hazf): Kur’ân nazmı (tertibi), o adamın nasıl linç edildiğini, taşlandığını veya öldürüldüğünü tasvir etmez; bu detayları hazfeder (sükût eder). Neden?
* 1. Îcâz (Özlülük): Çünkü o dünyevî (dünyayla ilgili) acının ve o vahşetin, İlâhî nazarda (bakışta) hiçbir ehemmiyeti yoktur.
* 2. Ta’zîm (Yüceltme): Bu “Hazf” (Sükût Etme), muhatabın (dinleyenin) nazarını (bakışını) sebepten (o acı verici, fânî [geçici] ölüm) alıp, doğrudan ebedî ve azametli neticeye (Cennet’e giriş) çeker. O adamın fedâkârlığı o kadar büyüktür ki, Allah Teâlâ (C.C.) onu ara duraklarda (ölüm, kabir) bekletmemiş, doğrudan “Cennete gir!” emrine mazhar (ulaşmış) kılmıştır. O acı ânı zikretmek (anmak), bu azameti (büyüklüğü) gölgelerdi.

5. Cennet’teki “İtnâb” (Maksatlı Detaylandırma) (Âyet 26-27)
* Nazım (Tertip): “(Cennet’e giren o zât) dedi ki: ‘Keşke kavmim bilseydi! (Yâ leyte kavmî ya’lemûn) (26) Rabbimin beni bağışladığını (bi mâ ğafere lî Rabbî) ve beni ikrâm edilenlerden kıldığını (ve ce’alenî mine’l-mukremîn).'” (27)
* Sanat: İtnâb (Maksatlı Detaylandırma).
* Hikmeti: O “Racul” (Adam), Cennet’e girmiş, kurtulmuştur. Normalde (beşerî [insanî] nazarda [bakışta]) kendisini öldüren kavme bedduâ etmesi, “Helâk (Yok) olsunlar!” demesi beklenirdi.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Fakat o, Cennet’te bile dâvâsını (inancını) düşünür. Bu “İtnâb” (detaylı söz), onun merhametinin ve şefkatinin yüceliğini tasvir eder. Mânâ (Anlam) şudur: “Ah! Keşke beni öldüren o kavmim, şu an benim içinde bulunduğum bu affı (mağfireti) ve bu ikrâmı bilselerdi de (belki) onlar da iman ederlerdi!” Bu, bir dâvetçinin (çağıranın) ahlâkının zirvesidir.

Nihaî Netice
Ashâb-ı Karye kıssasının nazmı (tertibi), sâdece bir tarihî (tarihsel) anlatım değildir. O, Mekke’deki muhataplara ve kıyâmete kadar gelecek bütün mü’minlere (inananlara) ve munkirlere (inkârcılara) bir “Mesel”dir (Misaldir).
Bu nazım (tertip);
* Te’kîd (Pekiştirme) ile inkârın (reddetmenin) derecesine göre dâvet (çağrı) üslûbunun nasıl ayarlanacağını,
* Lafız Seçimi (“Raculun Yes’â”) ile dâvâ (inanç) adamının kimliğinden çok gayretinin (“Yes’â” – koşmak) mühim olduğunu,
* Hazf (Sükût Etme) ile şehâdetin (şehitliğin) dünyevî (dünyayla ilgili) acısını hiçe sayıp, uhrevî (âhiretle ilgili) mükâfâtını (“Cennete gir!”) öne çıkardığını,
* İtnâb (Detaylandırma) ile de o mü’minin Cennet’te bile kavminin hidâyetini (doğru yolu bulmasını) dert edindiğini
…mûcizevî bir belâgatla tasvir eder.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Yâsîn Sûresi (Âyet 33-44)
1. “Ölü Toprak” ve “Diri Kalp” İsti’âresi (Âyet 33-35)
> İktibas ( Meali): “Ölü toprak (el-ardu’l-meyteh), onlar için bir delildir (âyetun). Biz, onu diriltiriz (ahyeynâhâ) ve ondan taneler (habben) çıkarırız da onlardan yerler… (33) …Pınarlar (uyûn) fışkırtırız… (34) …Ki onun ürününden (semerihî)… yesinler. Hâlâ şükretmeyecekler mi? (35)”
>
* Sanat: İsti’âre-i Temsîliyye (Alegorik Metafor) ve Tecsîm (Somutlaştırma).
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), Ashâb-ı Karye’nin (o “ölü” şehrin) helâkinden (yok olmasından) bahsettikten hemen sonra, neden “ölü toprak” (el-ardu’l-meyteh) misâline (örneğine) geçmiştir?
* Hikmeti (Nazmın [Tertibin] Alâkası [İlgisi]): Bu nazım (tertip) mûcizevîdir. Bu, tahlil ettiğimiz İsti’âre (Metafor) sanatıdır.
* “el-Ardu’l-Meyteh” (Ölü Toprak): Bu, sâdece maddî (fiziksel) toprak için değil, aynı zamanda Sûre’nin başından beri bahsettiği gaflet ve kibir (büyüklük taslama) içindeki “kalb-i meyyit” (ölü kalp) için bir “İsti’âre”dir (ödünçtür).
* “Ahyeynâhâ” (Onu dirilttik): Bu, o ölü toprağı maddî su (yağmur) ile diriltmekten kinâyedir (dolaylı anlatımdır). Aynı zamanda, o “ölü kalbi” mânevî su (Vahiy/Kur’ân) ile diriltmekten kinâyedir (dolaylı anlatımdır).
* “Habben” (Tane) ve “Semerihî” (Meyvesi): Bunlar da, “Vahiy” (mânevî su) ile dirilen kalbin vereceği müşahhas (somut) neticeler (sonuçlar), yâni “İman” ve “Amel-i Sâlih” (iyi işler) için bir “İsti’âre”dir (ödünçtür).
* Netice: Bu “İsti’âre” (Metafor) nazmı (tertibi), muhatabın (dinleyenin) gözüyle gördüğü müşahhas (somut) bir mûcizeyi (ölü toprağın baharda dirilişini), iki mücerret (soyut) hakikati (gerçeği) aynı anda isbat için kullanır:
* Maddî (Fiziksel) Dirilişin (Ölümden Sonra Ba’s’ın) mümkün olduğunu.
* Mânevî Dirilişin (Gâfil bir kalbin Hidâyet bulmasının) mümkün olduğunu.

2. Gece-Gündüz ve “Lafız Seçimi” Mûcizesi (Âyet 37)
> İktibas (TDV Meali): “Gece de onlar için bir delildir (âyetun). Biz ondan gündüzü sıyırıp çekeriz (neslehu minhu’n-nehâr), bir de bakarlar ki karanlık içinde kalmışlardır.” (Yâsîn, 37)
>
* Sanat: İsti’âre (Metafor) ve Hususî (Özel) Lafız Seçimi.
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden “Gündüzü gideririz” (nuzîlu’n-nehâr) veya “Gündüzü alırız” (ne’huzü’n-nehâr) gibi basit bir lafız (söz) değil de, “Neslehu” (سَلْخُ – Sıyırırız) lafzını (sözünü) seçmiştir?
* Hikmeti (Lafız Seçimi): “Selh” (سَلْخ) kelimesi, Arapçada bir hayvanın derisini yüzmek için kullanılan vahşî (şiddetli) ve müşahhas (somut) bir fiildir (eylemdir).
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Bu “İsti’âre” (Metafor), muhatabın (dinleyenin) zihninde şu tasviri (betimlemeyi) canlandırır:
* Kâinatın (Tabiatın) aslî (esas) hâli “karanlıktır” (gece).
* “Gündüz” (nehâr), o aslî (esas) karanlığın üzerine giydirilmiş ince bir deri (cild), bir “kılıf” (gışâve) gibidir.
* Allah’ın (C.C.) kudreti, her akşam o “aydınlık deriyi”, bir kurbanı “sıyırır” gibi anîden ve kudretle çekip alır (neslehu) ve varlıklar aslî (esas) karanlık (zulmet) içinde kalırlar.
* Netice: Bu “İsti’âre” (Metafor) nazmı (tertibi), gece-gündüz değişimini (değişmesini) pasif ve alışılmış (normal) bir tabiat (doğa) olayı olmaktan çıkarır; onu her gün tekrarlanan aktif, kudretli ve dehşet verici bir İlâhî fiil (faaliyet) olarak “Tecsîm” (Somutlaştırma) eder.

3. Güneş-Ay ve “Lafız Seçimi” Mûcizesi (Âyet 38-40)
> İktibas ( Meali): “…Güneş de kendi yörüngesinde (li-müstekarrin lehâ) akıp gider… (38) …Ay… (39) …Ne güneş aya yetişebilir, ne de gece gündüzü geçebilir. Her biri bir yörüngede yüzerler (yesbehûn).” (40)
>
* Sanat: İsti’âre (Metafor) ve Hususî (Özel) Lafız Seçimi.
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), gezegenlerin hareketi için neden “dönerler” (yedûrûn) veya “giderler” (yemşûn) lafızlarını (sözlerini) değil de, “Yesbehûn” (يَسْبَحُونَ – Yüzerler) lafzını (sözünü) seçmiştir?
* Hikmeti (İsti’âre): “Sibh” (سِبْح), suda “yüzmek” demektir.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Bu “İsti’âre” (Metafor), muazzam kütleli (ağır) Güneş ve Ay’ın o boşluktaki (felek) hareketini, bir yüzücünün (yüzenin) suyun içindeki hareketine benzetir. Bu nazım (tertip) şu mânâları (anlamları) “Tecsîm” (Somutlaştırma) eder:
* Sürat ve Sükûnet: Yüzmek, hızlı ama sessiz ve sarsıntısız bir harekettir. O muazzam cisimler, kâinatta (tabiatta) sessizce ve sarsıntısızca akarlar.
* Kudret ve Nizam (Düzen): Yüzmek, itici bir güç (Allah’ın [C.C.] emri) ve içinde yüzülecek bir ortam (felek/yörünge) gerektirir.
* Desteksizlik (İ’timâdsızlık): Yüzücü, suyun üzerindedir, katı bir zemine basmaz. Bu nazım (tertip), o muazzam gezegenlerin hiçbir direğe veya desteğe (meselâ dağlara) basmadan, sâdece Allah’ın (C.C.) kudretiyle o boşlukta yüzdüğünü tasvir eder.

4. Gemi ve Nimet Mukâbelesi (Karşılaştırması) (Âyet 41-42)
> İktibas ( Meali):
> (41) “Onların soylarını dolu gemide (el-fulki’l-meşhûn) taşımamız da onlar için bir delildir (âyetun).”
> (42) “Ve (ve) onlar için, onun gibi (mislihî) binecekleri nice şeyler yarattık (halaknâ).”
>
* Sanat: el-Vasl (Bağlama) ve Mukâbele (Karşılaştırma).
* Tahlil: Bu nazım (tertip), iki farklı nimeti karşılaştırır:
* Âyet 41: “el-Fulki’l-Meşhûn” (Dolu Gemi) -> Bu, tahlil ettiğimiz Kinâye (Dolaylı Anlatım) sanatıdır. Bu, Hz. Nûh’un (A.S.) Gemisidir. İnsan neslinin (zürriyetinin) kurtarıldığı aslî (esas) ve mûcizevî nimettir (Geçmiş).
* Âyet 42: “mislihî mimâ yerkebûn” (Onun gibi bindikleri şeyler)-> Bu da insanların o aslî (esas) mûcizeden ilham alarak (veya Allah’ın [C.C.] öğretmesiyle) sonradan yaptıkları gemiler, develer ve diğer bineklerdir (Şimdi/Gelecek).
* Hikmeti (Nazmın [Tertibin] Mânâsı [Anlamı]): Aradaki “Vâv” (ve) bağlacı (Vasl), bu iki nimeti (aslî [esas] nimeti ve türetilmiş nimeti) birbirine bağlar. Allah Teâlâ (C.C.) bu nazımla (tertipler) şunu söyler: “Ey insan! Sizin bugün ‘kendi sanatınız (teknolojiniz)’ zannederek yaptığınız (42) o binekler ve gemiler var ya; onların aslî (esas) fikri, ilhamı ve mûcizesi (41) Bizim atalarınızı kurtardığımız o ilk mûcizevî gemiye (‘mislihî’- onun gibi) dayanır. Sizin ‘sanatınız’, Bizim ‘nimetimizin’ bir devamıdır.” Bu nazım (tertip), beşerî (insanî) sanatı (teknolojiyi) dahi İlâhî Rahmet’e bağlar.

Nihaî (Son) Netice
Yâsîn Sûresi’nin bu Kâinat (Tabiat) Âyetleri bölümü, sâdece bir “astronomi” veya “biyoloji” dersi değildir. O, belâgat (retorik) sanatlarının en yücesi olan İsti’âre (Metafor) ve Lafız Seçimi sanatlarını kullanarak:
* “Ölü Toprak” misâli (örneği) ile Ba’s’ı (Dirilişi) ve Hidâyet’i (Doğru Yolu Bulmayı),
* “Gündüzü Sıyırmak” (Neslehu) misâli ile İlâhî Kudret’in dehşetini,
* “Gezegenlerin Yüzmesi” (Yesbehûn) misâli ile İlâhî Nizam’ın (Düzenin) sarsılmazlığını,
* “Nûh’un (A.S.) Gemisi” misâli (örneği) ile de beşerî (insanî) teknolojinin aslî (esas) kaynağının İlâhî Nimet olduğunu
…muhatabın (dinleyenin) gözü, kulağı ve aklı önünde müşahhas (somut) bir şekilde tasvir (betimleme) ve isbat eden ilâhî bir nazımdır (tertiptir).

2. “İstifhâm-ı İnkârî” (Retorik Soru) ile Alay Etme (Tehekküm) (Âyet 47)
> İktibas ( Meali): “Onlara, ‘Allah’ın size rızık olarak verdiklerinden Allah yolunda harcayın’ denildiği zaman, inkâr (reddetme) edenler inananlara derler ki: ‘Allah dileseydi doyuracağı kimseleri biz mi doyuracağız? (E nut’imu men lev yeşâullâhu et’ameh?) Siz ancak apaçık bir sapıklık içindesiniz.'” (47)
>
* Sanat: İstifhâm-ı İnkârî (Alay ve İnkâr [Reddetme] Amaçlı Retorik Soru).
* Sual: Bu, onların “kader” (Allah’ın [C.C.] dilemesi) hakkında sordukları düşünceli bir soru mudur?
* Hikmeti (Tehekküm): Aslâ. Bu, sâdece cimriliklerini (buhl) örtmek ve mü’minlerle alay etmek (tehekküm) için kullanılan bir “İstifhâm-ı İnkârî”dir (retorik sorudur).
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Bu nazım (tertip), onların bâtıl (asılsız) mantığını (mantıksal yapısını) tasvir eder: “Eğer bu fakirler gerçekten hak (doğru) yolda olsaydı, Allah (C.C.) onları zengin ederdi. Madem Allah (C.C.) onları fakir bırakmış, demek ki sizden de onlardan da râzı (hoşnut) değil. Biz neden O’nun (C.C.) irâdesine (isteğine) karşı gelip onları doyuralım?” Bu nazım (tertip), İlâhî Meşî’et’i (Dilemeyi) (Kaderi), beşerî (insanî) mes’ûliyeti (sorumluluğu) (İnfâk/Yardım) iptal etmek için nasıl bir safsata (boş söz) malzemesi yaptıklarını mûcizevî bir şekilde ortaya koyar.

3. “Lafız Seçimi” ve “Hazf” (Sükût Etme) ile Gelen Ânî (Ani) Azap (Âyet 48-50)
> İktibas ( Meali):
> (48) “Onlar, ‘Eğer doğru söyleyenlerseniz, bu tehdit (vaad) ne zaman?’ derler.”
> (49) “Onlar, (dünyevî [dünyayla ilgili] işleri hakkında) çekişip dururlarken, kendilerini ansızın yakalayacak korkunç bir sesten (Sayhaten Vâhideten) başkasını beklemiyorlar.”
> (50) “O zaman (Fe) onlar ne bir vasiyette (tavsiyeten) bulunabilirler, ne de ailelerine dönebilirler.”
>
* Sanat: Lafız Seçimi (“Sayha”) ve el-Hazf (Kasıtlı Zikretmeme/Sükût Etme).
* Tahlil (Lafız Seçimi): Allah Teâlâ (C.C.), onların “Ne zaman?” (Metâ?) sorusuna zaman ile cevap vermez. O (C.C.), o azâbın niteliği ile cevap verir: “Sayhaten Vâhideten” (Tek Bir Korkunç Ses/Çığlık). Bu lafız (söz), o âkıbetin (sonucun) süratini (hızını), ânîliğini (aniliğini) ve kuşatıcılığını (İhâta) tasvir eder.
* Tahlil (Hazf / Sükût): Âyet 50, bu “Sayha”nın (Çığlığın) süratini (hızını) “Hazf” (Sükût Etme) sanatı ile tasvir eder. O “Tek Ses” o kadar süratlidir (hızlıdır) ki, nazım (tertip) onların ölüm ânını (anını) veya azap detaylarını zikretmeye (anmaya) bile lüzûm (gerek) görmez (el-Hazf). Nazım (Tertip), sebepten (Sayha) doğrudan neticeye (sonuca) atlar: O ses, onların en mühim (önemli) dünyevî (dünyayla ilgili) faaliyetini (faaliyetini), yâni “vasiyet etmeyi” (tavsiye) bile bitirmelerine fırsat vermemiştir. Bu “Hazf” (Sükût Etme), süratin (hızın) ve dehşetin en beliğ (tesirli) tasviridir.

4. İkinci “Sayha” ve “Fucâ’et” (Ânîlik) (Âyet 53)
> İktibas (Meali): “Olan, sâdece tek bir korkunç sesten (Sayhaten Vâhideten) ibârettir. Bir de bakarsın (Fe izâ hum), hepsi birden (cemî’un) huzurumuzda hazır bulunurlar (muhdarûn).”
>
* Sanat: Tekrâr (Yineleme) ve “Fe” (فَ) + “İzâ’el-Fucâiyye” (إِذَا- Ânîlik ‘de…mı’) Edâtı (Aracı).
* Tahlil (Tekrâr): Nazım (Tertip), Âyet 49’daki “Sayhaten Vâhideten” lafzını (sözünü) burada (Diriliş için) tekrar eder. Bu, helâk (yok olma) edici Ölüm’ün de Diriltici Ba’s’ın (Dirilişin) da aynı ânîlikte (anilikte), aynı süratte (hızda) ve aynı kudretle (“Tek Ses”) olacağını gösterir.
* Tahlil (Ânîlik): Âyet, “Sümme hum muhdarûn” (Sonra onlar hazır olurlar) demez. “Sümme” (Sonra), arada zaman (mühlet) olduğunu gösterirdi. Nazım (Tertip), “Fe (Hemen ardından) izâ hum (bir de bakarsın ki…)” nazmını (tertibini) seçer. Bu, “İzâ’el-Fucâiyye”dir (Ânîlik Edâtı [Aracı]). Mânâ (Anlam) şudur: O “Tek Ses”in duyulması ile bütün mahlûkâtın (yaratılmışların) Mahşer’de “hazır” (muhdarûn) olması arasında zaman yoktur. Sebep ile netice (sonuç) birdir.

5. “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık): Cennet ve Cehennem (Âyet 55-65)
Bu, tahlil ettiğimiz “Mukâbele” sanatının en parlak tatbikatıdır (uygulamasıdır). Nazım (Tertip), o “hazır edilen” (muhdarûn) iki grubu simetrik olarak karşılaştırır:
* Taraf 1: Cennet Ehli (Âyet 55-58) (Îcâz [Özlülük] ile İtnâb [Detaylandırma]):
* (55) “O gün Cennet ehli, zevkle meşguldürler (fî şuğulin fâkihûn).”
* (56) “Onlar ve eşleri gölgeliklerde (fî zilâlin), tahtlar (erâ’ik) üzerine kurulmuşlardır (mutteki’ûn).”
* (57) “Orada onlar için meyveler (fâkihetun) vardır… istedikleri her şey (mâ yedde’ûn) vardır.”
* (58) “Rahîm olan Rab’den ‘Selâm’ (Selâmun) (sözü) vardır.”
* Tahlil (İtnâb): Nazım (Tertip), Cennet’i detaylandırır (İtnâb). Bu, bir mükâfât (ödül) ve teşvik (özendirme) makamıdır. Tasvir ; Hâl (Durum) (zevkle meşgul), Mekân (gölgelik, taht), Nimet (meyve, her istedikleri) ve Nihaî (Son) Mükâfât (Rab’den [Efendi’den] “Selâm” [Esenlik]) olarak mükemmel bir tertip (diziliş) içindedir.
* Taraf 2: Cehennem Ehli (Mücrimler [Suçlular]) (Âyet 59-65) (Mukâbele):
* (59) “Ayrılın bugün (Vemtâzu’l-yevm)! …” (Cennet ehlinin “zevkle meşgul” [fâkihûn] ve “eşleriyle birlikte” olmasına mukâbil [karşılık], bunlar “ayrılır”, yâni kovulur ve yalnız kalırlar.)
* (60-61) “Size… şeytana tapmayın… Bana kulluk edin diye emretmedim mi?” (Cennet ehlinin “Rab”lerinden [Efendilerinden] “Selâm” [Esenlik] almasına mukâbil [karşılık], bunlar Rab’lerinden [Efendilerinden] “Azarlama” [Tevbîh] alırlar.)
* (64) “Girin (Islevhâ)!…” (Cennet ehlinin “gölgeliklere” [zilâl] ve “tahtlara” [erâ’ik] girmesine mukâbil [karşılık], bunlar “Ateş’e” girerler.)
* (65) “O gün onların ağızlarını mühürleriz (Nahtimu ‘alâ efvâhihim); (Cennet ehlinin “istedikleri her şeyi” [mâ yedde’ûn] söyleyip aldığı makama mukâbil [karşılık], bunlar “konuşma” hakkını kaybederler.) “…elleri bize konuşur, ayakları şâhitlik (şehâdet) eder…” (Bu, onların inkâr [reddetme] edemeyecekleri mutlak “Adâlet”ten Kinâyedir [dolaylı anlatımdır].)

Nihaî (Son) Netice
Yâsîn Sûresi’nin bu bölümü, belâgat (retorik) sanatlarını kullanarak, inkârcı (munkir) mantığının (mantıksal yapısının) çürüklüğünü (“E nut’imu” – Biz mi doyuracağız?), inkârın (reddetmenin) kibrini (“mu’ridîn” – yüz çevirenler) ve o inkârın (reddetmenin) âkıbetinin (sonucunun) ânîliğini (“Sayhaten Vâhideten” – Tek Bir Ses) mûcizevî bir şekilde tasvir (betimleme) eder.
Nazmın (Tertibin) zirvesi ise, Kıyamet günü kurulacak olan o İlâhî Mîzân’ı (Denge/Adâlet), iki zıt kutbu (Cennet ve Cehennem) kelimesi kelimesine birbiriyle karşılaştıran o dehşetli “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) sanatında tecellî (belirme) eder.

2. Nankörlüğün Tasviri: “el-İstifhâm” (Soru) ve “el-Mukâbele” (Karşılaştırma) (Âyet 71-76)
> İktibas (Meali):
> (71) “Görmediler mi (E ve lem yerav)? Biz, onlar için… hayvanlar yarattık…”
> (72) “Onları kendilerine boyun eğdirdik (zellelnâhâ)…”
> (74) “(Bütün bunlara rağmen) onlar, Allah’tan başka ilâhlar edindiler…”
> (76) “O hâlde (Fe), onların sözleri seni üzmesin…”
>
* Sanat: İstifhâm-ı Takrîrî (İkrar Ettirme Sorusu) ve Mukâbele (Karşılaştırmalı Zıtlık).
* Sual (Âyet 71): Neden “Bakın, Biz yarattık…” değil de, “Görmediler mi?” (E ve lem yerav?) nazmı (tertibi) seçilmiştir?
* Hikmeti (İkrar Ettirme): Bu, tahlil ettiğimiz **”İstifhâm-ı Takrîrî”**dir (İkrar ettirme sorusu). Bu soru, cevap beklemez; muhatabı (dinleyeni), her gün gözüyle gördüğü ve inkâr edemeyeceği bir hakikati (gerçeği) (hayvanların onlara boyun eğdiğini) itiraf etmeye (ikrar etmeye) zorlar.
* Hikmeti (Mukâbele): Nazım (Tertip), Âyet 71-73’te Allah’ın (C.C.) fiillerini (faaliyetlerini) (Yarattık [Halaknâ], Boyun eğdirdik [Zellelnâ], ondan yerler, içerler) sıralar. Hemen ardından (Âyet 74) insanın mukâbil (karşılık) fiilini (faaliyetini) (“…Allah’tan başka ilâhlar edindiler [İttehazû]”) zikreder (anar). Bu keskin “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) nazmı (tertibi), beşerî (insanî) nankörlüğün (küfrân-ı nimet) ve akılsızlığın (sefâhet) derinliğini tasvir etmenin en beliğ (tesirli) yoludur.

3. Haşr’in (Dirilişin) Aklî (Zihinsel) İsbâtı : “İsti’âre” (Metafor) ve “Tıbâk” (Zıtlık) (Âyet 77-80)
Bu, Sûre’nin ve Haşir (Diriliş) Risâlesi’nin (Bölümünün) zirvesidir.
> İktibas (Meali):
> (77) “İnsan, bizim onu **nutfe (sperm)**den yarattığımızı görmedi mi? Bir de bakarsın ki (Fe izâ huve), o, apaçık bir hasım (düşman) kesilmiştir.”
> (78) “Kendi yaratılışını unutup (nesiye halkahû) da bize bir misal (meselen) getirdi: ‘Çürümüş hâldeki şu kemikleri kim diriltecek?’ dedi.”
>
* Sanat (Âyet 77): “Fe” (فَ) + “İzâ’el-Fucâiyye” (إِDÂ – Ânîlik ‘de…mı’) Edâtı (Aracı).
* Tahlil: Bu nazım (tertip), tahlil ettiğimiz “Sayha” (Korkunç Ses) (Âyet 53) nazmı (tertibi) ile aynıdır: “Fe izâ hum…” (Bir de bakarsın…).
* Hikmeti: Allah Teâlâ (C.C.), iki ânî (ani) ve hayret verici (Fucâ’et) hadiseyi (olayı) yan yana koyar:
* Âciz bir “nutfe”nin (spermin), ânîden “apaçık bir hasım” (Hasîmun Mubîn), yâni konuşan, tartışan, inkâr (reddetme) eden bir insana dönüşmesi. (Bu, birinci yaratılıştır).
* Muhatabın zihnine şunu getirir: Bu birinci ânî dönüşüme (Nutfe -> İnsan) hayret etmeyen, ikinci ânî (ani) dönüşüme (Kemik-> İnsan) nasıl hayret edip onu inkâr edebilir? Nazım (Tertip), birinci mûcizeyi ikinci mûcizeye delil (isbat) yapar.
* Sanat (Âyet 78): Lafız Seçimi.
* Tahlil: Âyet, o inkârcının (münkirin) cevabını (Cevap: “Kim diriltecek?”) vermeden önce, onun psikolojik hâlini (durumunu) tasvir eder: “nesiye halkahû” (Kendi yaratılışını unuttu).
* Hikmeti: Bu nazım (tertip), inkârın sebebinin aklî bir delil yokluğu değil, psikolojik bir gaflet (habersizlik) ve unutkanlık (nisyân) olduğunu teşhis eder. O, “nutfe” olduğunu unuttuğu için, kemiğin dirilişini imkânsız zannetmektedir.
* Sanat (Âyet 79-80): Tıbâk (Zıtlık) ile Aklî Delil Getirme.
> (79) “De ki: ‘Onları ilk defa yaratan (inşâe) diriltecektir…'”
> (80) “O ki, sizin için yeşil ağaçtan (eş-şeceri’l-ahdar) ateşi (nârâ) çıkardı da, siz ondan yakıp duruyorsunuz.”
>
* Tahlil: Bu, Kur’ân’ın en parlak aklî delilidir. Nazım (Tertip), Haşr’i (Dirilişi) (ölüden diriyi) isbat etmek için, muhatabın (dinleyenin) her gün gördüğü (Arapların Marh ve Afâr adlı yaş [nemli] ağaçları sürterek ateş yakması) bir mûcizeyi delil getirir:
* Nazmın Hikmeti (Tıbâk): Âyet, iki zıddı (aykırı olanı) birleştirir:
* “eş-Şeceri’l-Ahdar” (Yemyeşil Ağaç): Bu, su (mâ’), soğukluk (berd) ve hayat (hayât) demektir.
* “Nârâ” (Ateş): Bu, kuruluk (yubs), sıcaklık (harâret) ve ölüm/yakma (ihlâk) demektir.
* Netice (İsti’âre): Bu nazım (tertip), şu aklî delili sunar: “Ey İnsan! Gözünün önünde, Hayat’ın (yaş ağaç) içinden Ölüm’ü (ateş) çıkaran; yâni iki zıddı (aykırı olanı) birleştiren Allah’ın (C.C.), Ölüm’ün (çürümüş kemik) içinden Hayat’ı (Dirilişi) çıkarmasından mı şüphe ediyorsun? Biri diğerinin aynısı ve misâlidir (örneğidir).” Bu, “Tıbâk” yoluyla “İsti’âre” sanatıdır.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Mülk Sûresi (Âyet 1-5)

1. Mülk’ün (Hâkimiyetin) Aslî (Esas) Sâhibinin Tesbiti (Âyet 1)
> İktibas ( Meali): “Tebâreke’llezî bi-yedihi’l-Mulk ve Huve ‘alâ kulli şey’in Kadîr.”
> (Mutlak hâkimiyet [Mulk] elinde (yedihi) bulunan Allah (C.C.) ne yücedir (Tebâreke)! O, her şeye hakkıyla gücü yetendir.) (Mülk, 1)
>
Bu tek âyet, üç mühim belâgat sanatı üzerine kuruludur:
* Sanat 1: Lafız Seçimi (“Tebâreke” – تَبَارَكَ).
* Tahlil: Âyet, “Mübarektir” (Mubârekun) veya “Yücedir” (Te’âlâ) demez. “Tebâreke” fiilini (eylemini) seçer.
* Hikmeti: “Tebâreke” lafzı (sözü), “bereket” (bolluk) kökündendir (aslındandır) ve devamlılık, kesintisizlik, azamet (büyüklük) ve mutlak hayır (iyilik) kaynağı (aslı) olmayı ifade eder. Bu nazım (tertip), O’nun (C.C.) Mülk’ünün (Hâkimiyetinin) sonradan kazanılmış veya geçici olmadığını, bizzat Zâtı’nın aslî (esas) vasfı (sıfatı) olduğunu ilân eder.
* Sanat 2: Takdîm (Öne Alma) ve Kinâye (Dolaylı Anlatım).
* Nazım (Tertip): “bi-yedihi’l-Mülk” (Mülk [Hâkimiyet], O’nun [C.C.] elindedir).
* Hikmeti (Kinâye): “Yed” (El), beşerî (insanî) dilde kudret, kontrol ve tasarruf (kullanma hakkı) için kullanılan en güçlü Kinâyedir (Dolaylı Anlatım) (veya İsti’âredir [Metafordur]). Nazım (Tertip), “Mülk O’nundur” demez, “Mülk O’nun elindedir” der. Bu, o Mülk (Hâkimiyet) üzerindeki mutlak kontrolü ve fiilî tasarrufu “Tecsîm” (Somutlaştırma) eder.
* Hikmeti (Takdîm): Âyetin normal nazmı (tertibi) “el-Mülku bi-yedihi” (Mülk O’nun [C.C.] elindedir) olabilirdi. Fakat “bi-yedihi” (O’nun [C.C.] elinde) lafzı (sözü) öne alınmıştır (Takdîm). Bu, tahlil ettiğimiz “Tahsîs” (Sınırlama) sanatıdır.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Mânâ şudur: “Mülk (Hâkimiyet), sâdece ve sâdece O’nun (C.C.) elindedir; başkasının (melek, peygamber, azîz, hükümdar) elinde aslâ değildir.” Bu “Takdîm” (Öne Alma), mülkteki (egemenlikteki) şirki (ortak koşmayı) daha ilk âyetten reddeder.

2. Mülk’ün (Hâkimiyetin) Gâyesi (Maksadı): Hayat ve Ölüm (Âyet 2)
> İktibas (Meali): “O, hanginizin daha güzel amel (amel) yapacağını sınamak (li-yebluvekum) için ölümü (el-mevte) ve hayatı (el-hayâte) yaratandır. O, Mutlak Güç sahibidir (Azîz), çok bağışlayandır (Gafûr).” (Mülk, 2)
>
* Sanat 1: Takdîm ve Te’hîr (Öne Alma ve Sona Bırakma).
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden mantıkî (mantıksal) sıranın (veya beşerî [insanî] düşüncenin) aksine, “Hayat”tan (el-hayâte) önce “Ölüm”ü (el-mevte) zikretmiştir (anmıştır)? Neden “el-mevte” öne alınmıştır (Takdîm)?
* Hikmeti (İhtimâm ve Gâye):
* Gâye (Maksat) Vurgusu: Bu Mülk’ün (Hâkimiyetin) gâyesi (maksadı) “sınamak”tır (li-yebluvekum). “Hayat”, bu sınavın (imtihanın) vaktidir. “Ölüm” (Mevt) ise, bu sınavın (imtihanın) neticesinin (sonucunun) alındığı ve hesabın başladığı yerdir. Nazım (Tertip), asıl ehemmiyet (önem) verilmesi gereken yerin “sonuç” (Ölüm) olduğunu vurgulamak için “Ölüm”ü öne alır (Takdîm li’l-İhtimâm).
* Mantıkî (Mantıksal) Öncelik: Varlık (Hayat), “yokluk”tan (Adem) -ki bu “ölüm” (mevt) hâlidir- sonra gelir. Yaratılışta “ölüm” (yokluk) hâli, “hayat” (varlık) hâlinden öncedir.
* İnzâr (Uyarı): Bu Sûre, bir “İnzâr” (Uyarı) Sûresi’dir. Nazım (Tertip), muhatabı (dinleyeni) en çok sarsacak olanı (“Ölüm”ü) öne alarak, “Hayat”ın bu kaçınılmaz sona göre şekillendirilmesi gerektiğini ihtar (uyarı) eder.
* Sanat 2: Tıbâk (Tezat/Zıtlık) ile Mîzân (Denge) Kurma.
* Nazım (Tertip): Âyetin sonu “el-Azîz” (Mutlak Güç Sahibi) ve “el-Gafûr” (Çok Bağışlayan) ile biter.
* Hikmeti: Bu, imtihanın (sınavın) iki aslî (esas) unsurudur:
* “el-Azîz” (Mutlak Güç Sahibi): O (C.C.), bu sınavı (imtihanı) yapmaya, hesâba çekmeye ve (isyan [karşı gelme] edeni) cezâlandırmaya muktedirdir (gücü yetendir). Bu, korku (havf) ve ciddiyet (heybet) verir.
* “el-Gafûr” (Çok Bağışlayan): O (C.C.), bu imtihan esnâsında (hayat) hatâ (kusur) edeni bağışlamaya ve mükâfatlandırmaya (ödüllendirmeye) muktedirdir (gücü yetendir). Bu, ümit (recâ) ve rahmet verir.
* Netice: Bu “Tıbâk” (zıtlık) nazmı (tertibi), imtihanın (sınavın), Korku (Havf) ve Ümit (Recâ) arasında mükemmel bir “Mîzân” (Denge) üzerine kurulduğunu tasvir eder.

3. Mülk’ün (Hâkimiyetin) Delili (İsbatı): Kusursuz Nizam (Düzen) (Âyet 3-4)
> İktibas (Meali):
> (3) “O ki, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahmân’ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk (tefâvut) göremezsin. Gözünü çevir de bak (Ferci’i’l-basar), bir bozukluk (fütûr) görüyor musun?”
> (4. “Sonra gözünü tekrar tekrar çevir de bak (Summe’rci’i’l-basara kerreteyn); göz (o bozukluğu ararken) âciz (hâsi’en) ve bitkin (hasîr) olarak sana döner.”
>
* Sanat 1: Tahaddî (Meydan Okuma) ve Emr (Emir) ile Te’kîd (Pekiştirme).
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden “Gökte bir bozukluk yoktur” gibi sâde bir haber cümlesi kurmamıştır?
* Hikmeti (Tahaddî): Bu, muhatabı (dinleyeni) isbâta dâvet eden bir “Tahaddî” (Meydan Okuma) nazmıdır (tertibidir). Nazım (Tertip), inkârcıya (münkire) der ki: “İnanmıyorsan, kendin bak!”
* Hikmeti (Tekrâr [Yineleme]): Nazım (Tertip), “Bir daha bak!” (Ferci’i’l-basar) demekle yetinmez. “Summe’rci’i’l-basara kerreteyn” (Sonra GÖZÜNÜ TEKRAR TEKRAR ÇEVİR DE BAK!) diyerek emri tekrarlar. Bu “Tekrâr” yoluyla Te’kîd (pekiştirme), o nizamın (düzenin) mutlak kusursuzluğunu ve meydan okumanın (tahaddînin) kesinliğini gösterir.
* Sanat 2: İsti’âre-i Mekniyye (Kısmi Metafor) / Tecsîm (Somutlaştırma).
* Tahlil: Âyetin sonunda “Sen âciz dönersin” denmez; “Göz (el-basar) sana döner; (nasıl bir hâlde?) âciz (hâsi’en) ve bitkin (hasîr) olarak” denir.
* Hikmeti (Tecsîm): Bu nazım (tertip), mücerret (soyut) olan “gözün bakışı”nı (el-basar), bir kusur bulmak için yola çıkıp saatlerce arayan, fakat hiçbir şey bulamayınca boynu bükük (hâsi’en) ve yorgunluktan tükenmiş (hasîr) bir insan (veya asker) gibi “Tecsîm” (Somutlaştırma) eder. Bu “İsti’âre” (Metafor), yaratılıştaki kusursuzluğun, onu (kusuru) arayanı bile nasıl yorduğunu ve âciz bıraktığını mûcizevî bir şekilde tasvir eder.

4. Mülk’ün (Hâkimiyetin) Güzelliği (Zînet) ve Gücü (Hıfz) (Âyet 5)
> İktibas ( Meali): “Andolsun Biz, en yakın göğü kandillerle (bi-mesâbîh) süsledik (zeyyennâ) ve onları şeytanlara atış taneleri (rucûmen) kıldık…”
>
* Sanat: İsti’âre (Metafor) ve Mukâbele (Karşılaştırmalı Zıtlık).
* Tahlil (İsti’âre): Nazım (Tertip), “yıldızlar” (nucûm) demez, “Kandiller” (Mesâbîh) der. Bu, tahlil ettiğimiz İsti’âredir (Metafordur). “Yıldız” (Necm) sâdece bir cisimdir. “Kandil” (Misbâh) ise, hem ışık (nûr), hem yol gösterme (hidâyet), hem de güzellik (zînet) fonksiyonu (faaliyeti) olan bir âlettir. Lafız (Söz) seçimi, o cismin faaliyetini öne çıkarır.
* Tahlil (Mukâbele): Bu nazım (tertip), aynı varlığın (kandillerin/yıldızların) iki zıt faaliyetini karşılaştırır (Mukâbele):
* Fiil (Faaliyet) 1 (Rahmet): “Süsledik” (Zeyyennâ) -> (Gök ehli ve yer ehli için bir güzellik ve hidâyet [yol gösterme] kaynağıdır [aslıdır]).
* Fiil (Faaliyet) 2 (Azap): “Atış taneleri kıldık” (Rucûmen) -> (Göğü dinlemeye çalışan şeytanlar için bir azap ve kovma âletidir).
* Netice: Bu “Mukâbele” (Karşılaştırma) nazmı (tertibi), Mülk Sâhibi’nin (Allah’ın [C.C.]) hikmetinin azametini (büyüklüğünü) gösterir. O (C.C.), tek bir mahlûk (yaratılmış) ile (yıldız), iki zıt fiili (faaliyeti) (Rahmet ve Azap) aynı anda icrâ (yerine getirme) eder.

Nihaî (Son) Netice
Mülk Sûresi’nin bu ilk 5 âyetlik nazmı (tertibi), sâdece bir “giriş” değildir. O:
* Takdîm (“bi-yedihi”) ve Kinâye (“el”) ile Mülk’ün (Hâkimiyetin) sâdece O’na (C.C.) âit (Tahsîs) ve O’nun (C.C.) mutlak kontrolünde olduğunu;
* Takdîm (“el-mevte”) ve Tıbâk (“Azîz/Gafûr”) ile o Mülk’ün (Hâkimiyetin) gâyesinin (maksadının) Korku (Havf) ve Ümit (Recâ) dengesi (mîzânı) üzerine kurulu bir “imtihan ” olduğunu;
* Tahaddî (Meydan Okuma) ve İsti’âre (“âciz/bitkin göz”) ile o Mülk’ün (Hâkimiyetin) delilinin kusursuz Nizam (Düzen) olduğunu;
* Mukâbele (“Süs” vs. “Atış tanesi”) ile de o Mülk (Hâkimiyet) Sâhibi’nin tek bir mahlûk (yaratılmış) ile zıt gâye (maksat) ve hikmetleri icrâ (yerine getirme) ettiğini
…en beliğ (tesirli) şekilde isbat eden ilâhî bir hüccettir (delildir).

Mülk Sûresi’nin bu bölümü (Âyet 6-11), bir önceki bölümde (Âyet 1-5) ilân edilen “Mülk” (Mutlak Hâkimiyet) ve “İmtihan”ın (Sınavın) (Âyet 2) neticesinin (sonucunun) ilk tarafını, yâni o “İmtihan”ı (Sınavı) kaybedenlerin (kâfirlerin) dehşetli âkıbetini (sonucunu) ve Cehennem’deki o meşhur itiraf diyaloglarını tasvir eder.
Bu bölüm, “Tecsîm” (Somutlaştırma), “İsti’âre” (Metafor) ve “İstifhâm” (Retorik Soru) sanatlarının en dehşetli tatbikatlarından (uygulamalarından) biridir.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Mülk Sûresi (Âyet 6-11)

1. Cezânın (Karşılığın) Sebebi: “Küfr bi-Rabbihim” (Rablerine Karşı Nankörlük) (Âyet 6)
> İktibas ( Meali): “Ve (وَ) Rablerini inkâr (reddetme) edenler (lillezîne keferû bi-Rabbihim) için Cehennem azabı vardır. O, ne kötü bir varış yeridir!” (Mülk, 6)
>
* Sanat: el-Vasl (Bağlama) ve Hususî (Özel) Lafız Seçimi.
* Tahlil (Vasl): Âyet neden “Ve” (وَ) bağlacı ile başlar? Bu “el-Vasl” (Bağlama) sanatı, bu âyeti (Cehennem azabını), Sûre’nin ana teması olan Âyet 2’ye (“imtihan için ölümü ve hayatı yaratan”) bağlar. Bu nazım (tertip), Cehennem’in, o “İmtihan”ı kaybetmenin doğrudan neticesi olduğunu gösterir.
* Tahlil (Lafız Seçimi): Nazım (Tertip), “İnkâr (Reddetme) edenler için” (Lillezîne keferû) demekle yetinmez; “Rablerini (Efendilerini) inkâr (reddetme) edenler için” (bi-Rabbihim) der. Bu Lafız Seçimi, onların cürmünün (suçunun) ne olduğunu tasvir eder: Bu, basit bir inkâr (reddetme) değil, kendilerini “terbiye eden” (Rab), onlara “hayat” (Âyet 2) ve “kusursuz bir kâinat (tabiat)” (Âyet 3) bahşeden (bağışlayan) “Rab”lerine (Efendilerine) karşı işlenmiş bir “Küfrân-ı Nimet” (Nankörlük) cürmüdür (suçudur). Bu lafız (söz), azâbın adâletini perçinler.

2. Cehennem’in “Tecsîm”i (Somutlaştırılması): Duyan, Kaynayan ve Parçalanan Varlık (Âyet 7-8)
> İktibas ( Meali):
> (7) “Oraya atıldıklarında (ulkû), onun kaynarken (tefûr) çıkardığı korkunç bir uğultu (şehîkan) işitirler.”
> (8) “Neredeyse öfkesinden (mine’l-gayz) parçalanacak (temeyyezu)!…”
>
* Sanat: İsti’âre (Metafor) / Tecsîm (Somutlaştırma) ve Hususî (Özel) Lafız Seçimi.
* Tahlil (Lafız Seçimi – “Ulkû”): Nazım (Tertip), “Oraya girdiklerinde” (dehalû) demez; “Oraya atıldıklarında (ulkû)” der. Bu “mechûl fiil” (edilgen eylem), onların mutlak âcizliklerini (acziyetlerini) ve değersiz (kıymetsiz) bir eşyâ gibi fırlatılıp atılmalarını (Tahkîr / Aşağılama) tasvir eder.
* Tahlil (Tecsîm): Bu iki âyet, mücerret (soyut) “azap” mefhumunu (kavramını), canlı, duyan ve öfkeli bir varlık olarak “Tecsîm” (Somutlaştırma) eder:
* “Şehîkan” (Uğultu): Bu, “eşeğin zorlukla nefes alışı” demektir. Cehennem, nefes alıp veren, öfkeyle bağıran bir varlık gibi tasvir edilir (İsti’âre).
* “Tefûr” (Kaynamak): Bu, öfkeyle fokur fokur kaynamaktır.
* “Temeyyezu mine’l-Gayz” (Öfkesinden Parçalanmak): Bu, Tecsîm sanatının (Somutlaştırmanın) zirvesidir. Nazım (Tertip), “Gayz” (Öfke/Kin) gibi beşerî (insanî) bir duyguyu Cehennem’e isnat (dayandırma) eder ve bu öfkenin o kadar şiddetli olduğunu söyler ki, Cehennem fiziksel olarak kendini parçalamak (temeyyezu) üzeredir.
* Netice: Bu nazım (tertip), Cehennem’i sâdece “sıcak bir yer” olmaktan çıkarır; onu, kâfirlere karşı öfke (gayz) duyan, onlara kinlenen ve onlardan intikam almak için parçalanan canlı bir varlık olarak tasvir ederek, dehşeti (Tehvîl) en üst seviyeye çıkarır.

3. İtirafı (İkrarı) Başlatan Soru: “E lem ye’tikum nezîr?” (Âyet 8-9)
> İktibas (Meali): “…Her bir bölük (fevc) oraya atıldıkça, bekçileri (hazenetuhâ) onlara sorar: ‘Size bir uyarıcı (nezîr) gelmemiş miydi?’ (8) Derler ki: ‘Evet (Belâ)! Bize bir uyarıcı geldi. Fakat biz onu yalanladık (fe kezzebnâ)…'” (9)
>
* Sanat: İstifhâm-ı Takrîrî (İkrar Ettirme Amaçlı Retorik Soru).
* Sual: Cehennem bekçileri (melekler), onlara bir uyarıcı (inzâr) gelip gelmediğini bilmiyorlar mı da soruyorlar?
* Hikmeti (Azarlama ve İkrar [İtiraf]): Aslâ. Bu, tahlil ettiğimiz **”İstifhâm-ı Takrîrî”**dir (İkrar ettirme sorusu). Bu sorunun gâyesi (maksadı) bilgi almak değil, o mücrimlere (suçlulara) kendi cürümlerini (suçlarını) bizzat kendi ağızlarıyla itiraf (ikrar) ettirmektir. Bu, aynı zamanda bir “Tevbîh” (Azarlama) sorusudur.
* Netice (İtiraf): Nitekim onlar “Belâ!” (Evet!) diyerek itiraf (ikrar) ederler. Bu diyalog nazmı (tertibi), onların mazeretlerinin (bahanelerinin) kalmadığını ve azâbın mutlak bir adâlet olduğunu bizzat mücrimlere (suçlulara) ilân ettirir.

4. İtirafın (İkrarın) Zirvesi: İki Kurtuluş Yolunun da Kaybı (Âyet 10)
> İktibas (Meali): “Ve derler ki: ‘Eğer biz (onu) dinleseydik (nesme’u) VEYA (ev) akletseydik (na’kılu), bu çılgın ateşin halkı (ashâbi’s-sa’îr) içinde olmazdık.'” (Mülk, 10)
>
* Sanat: Hususî (Özel) Lafız Seçimi (“ev”- VEYA).
* Tahlil: Bu, itirafın (ikrarın) ve hasretin (pişmanlığın) zirvesidir. Nazım (Tertip), “dinleseydik VE (ve) akletseydik” demez; “dinleseydik VEYA (ev) akletseydik” der.
* Hikmeti: Bu “ev” (veya) edâtı (aracı), mûcizevî bir Îcâz (özlülük) ile, kurtuluş için iki müstakil (bağımsız) yol olduğunu tasvir eder:
* “Nesme’u” (Dinlemek): Bu, “Nakil” (Vahiy) yoludur. Yâni, “Hiç aklımızı (aklîmızı) kullanmasak bile, sâdece o ‘Nezîr’i (Uyarıcıyı) dinleseydik (ittibâ/uyma etseydik), kurtulurduk.”
* “Na’kılu” (Akletmek): Bu, “Akıl” (İstidlal/Delil Çıkarma) yoludur. Yâni, “Bize hiç ‘Nezîr’ (Uyarıcı) gelmese bile, sâdece (Âyet 3-4’teki) o kusursuz kâinâta (tabiata) bakıp aklımızı (aklîmızı) kullansaydık, yine kurtulurduk.”
* Netice: Bu nazım (tertip), mücrimlerin (suçluların) ağzından, hem “Naklî” (Vahiy) delili (isbatı) hem de “Aklî” (Kâinat [Tabiat]) delili (isbatı) ikisini birden kaybettiklerini itiraf (ikrar) ettirir.

5. Nihaî (Son) Hüküm: “Suhkan” (Uzak Olsunlar!) (Âyet 11)
> İktibas (Meali): “Böylece (Fe) günahlarını itiraf (i’terefû) ettiler. Artık (Fe) o çılgın ateş halkı (Allah’ın rahmetinden) uzak olsun (suhkan)!” (Mülk, 11)
>
* Sanat: Netice “Fe”si ve el-Hazf (Kasıtlı Sükût Etme).
* Hikmeti (Nazmın [Tertibin] Tertibi): “Fe’terefû…” (BÖYLECE itiraf [ikrar] ettiler…). Bu “Fe” (فَ) harfi, bu âyetin, Âyet 8-10’daki o diyalogların nihaî (son) neticesi (sonucu) olduğunu gösterir.
* Hikmeti (el-Hazf): “…Fe suhkan!” (ARTIK uzak olsunlar!). Bu ikinci “Fe” (فَ), itirafın (ikrarın) neticesidir (sonucudur). Nazım (Tertip), burada onların ateşin içindeki fiziksel azaplarını (“yanarlar”, “derileri kavrulur” vb.) tasvir etmez. Bu detayları hazfeder (sükût eder).
* Neden? Çünkü “Suhkan” (سُحْقًا) lafzı (sözü) (Uzak olmak, rahmetten kovulmak), fiziksel azaptan çok daha dehşetli bir mânevî azâbı ve mutlak tard edilmeyi (kovulmayı) ifade eder. Bu “Hazf” (Sükût Etme) sanatı, onların durumunun artık çâresiz olduğunu ve Rahmet’ten (Merhametten) ebediyen koparıldıklarını tasvir etmenin en beliğ (tesirli) yoludur.

Nihaî (Son) Netice
Mülk Sûresi’nin bu bölümü, Cehennem’i sâdece bir “mekân” olarak değil, öfkeyle (gayz) parçalanan canlı bir Tecsîm (Somutlaştırma) olarak tasvir eder. Ve bu dehşetli mekândaki diyalog nazmını (tertibini), “İstifhâm-ı Takrîrî” (İkrar Ettirme Sorusu) ile başlatıp, mücrimlerin (suçluların) hem “Naklî” (nesme’u) hem de “Aklî” (na’kılu) delilleri (isbatları) kaybettiklerini bizzat kendilerine itiraf (ikrar) ettirerek tamamlar.
Nazmın (Tertibin) sonu (“Suhkan!”), fiziksel azaptan daha derin olan mânevî kovuluşu (Tard) “Hazf” (Sükût Etme) sanatı ile vurgular.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Mülk Sûresi (Âyet 12-14)

1. İmtihanı (Sınavı) Kazanmanın Aslî (Esas) Şartı: “el-Haşyetu bi’l-Ğayb” (Görmeden Korkan Saygı) (Âyet 12)
> İktibas ( Meali): “Şüphesiz (İnne), görmedikleri hâlde (bi’l-ğayb) Rablerinden (Efendilerinden) korkanlar (yahşevne) var ya, onlar için bir bağışlanma (Mağfiretun) ve (ve) büyük bir mükâfât (Ecrun Kebîr) vardır.” (Mülk, 12)
>
* Sanat 1: “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık).
* Tahlil: Bu âyet, Cehennem ehlinin (Âyet 9) mukâbilidir (karşılığıdır):
* Cehennem Ehli (Âyet 9): Azâbı gördükten sonra (müşâhede) “Evet (Belâ)!” diyerek itiraf (ikrar) ettiler.
* Cennet Ehli (Âyet 12): Azâbı (ve Rab’lerini [Efendilerini]) görmedikleri hâlde (bi’l-ğayb) O’ndan (C.C.) korktular (yahşevne).
* Hikmeti: Bu “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) nazmı (tertibi), Âyet 2’deki “imtihan”ın (sınavın) aslî (esas) gâyesinin (maksadının) “bi’l-ğayb” (görmeden) iman etmek olduğunu tasvir eder. İmtihan (Sınav), görmeden olur. Gördükten sonra (Cehennem’deki gibi) itiraf (ikrar) etmenin bir kıymeti (değeri) yoktur.
* Sanat 2: Hususî (Özel) Lafız Seçimi (“Yahşevne”- يَخْشَوْنَ).
* Tahlil: Nazım (Tertip), “yehâfûne” (خوف – korkmak) demez, “yahşevne” (خشية – korkmak) der.
* Hikmeti: “Havf” (خوف), zarar göreceğinden duyulan genel bir korkudur. Fakat “Haşyet” (خشية), korkulan Zât’ın (Zât’ın) azametini (büyüklüğünü) ve celâlini (yüceliğini) bilmekten (ilim/mârifet) kaynaklanan (aslî olan) saygı dolu (hürmetli) bir korkudur. Bu lafız (söz) seçimi, onların imanının bilgiye (mârifet) dayalı bir “haşyet” (saygı dolu korku) olduğunu gösterir.
* Sanat 3: Takdîm ve Te’hîr (Öne Alma ve Sona Bırakma).
* Tahlil: Nazım (Tertip), neden “Büyük mükâfât (ödül) ve bağışlanma” değil de, “Bağışlanma (Mağfiretun) ve büyük mükâfât (Ecrun Kebîr)” sırasını (tertibini) seçmiştir?
* Hikmeti (et-Tahliye kable’t-Tahliye): Bu, belâgatın (retoriğin) “Süslemeden (Tahliye) önce Temizleme (Tahliye)” kaidesidir (kuralıdır). Mükâfâtın (Ödülün) (Ecr) konulacağı kap (insan rûhu), önce günah kirinden temizlenmelidir.
* “Mağfiretun” (Bağışlanma): Bu, temizlemedir (Tahliye).
* “Ecrun Kebîr” (Büyük Mükâfât): Bu, o temiz kaba konulan mükâfâttır (ödüldür) (Tahliye).
* Netice: Bu “Takdîm” (Öne Alma) nazmı (tertibi), Cennet’e (Mükâfâta [Ödüle]) girmeden önce, o “haşyet” (saygı dolu korku) sâhibinin günahlarından arındırılacağını (Mağfiret) müjdeler.

2. İlâhî İlmin (Bilginin) Mutlak İsbatı (Âyet 13-14)

> İktibas ( Meali):
> (13) “Sözünüzü ister gizleyin (esirrû), ister açığa vurun (ic-herû); şüphesiz O (İnnehû), sinelerin özünü (bi-zâti’s-sudûr) bilendir.”
> (14) “Yaratan (Men Halaka) bilmez mi? O, Latîf’tir (her şeyin inceliğini bilir), Habîr’dir (her şeyden haberdardır).”
>
* Sanat (Âyet 13): Tıbâk (Tezat/Zıtlık) yoluyla İhâta (Kuşatma).
* Tahlil: Nazım (Tertip), iki zıt (aykırı) kutbu zikreder (anar): “esirrû” (gizleyin) vs. “ic-herû” (açığa vurun).
* Hikmeti (İhâta): Bu, tahlil ettiğimiz “İhâta” (Kuşatma) sanatıdır. İki zıt (aykırı) kutbu zikretmek (anmak), o ikisi dâhil (içinde olmak üzere) aralarındaki her şeyi (fısıltıyı, niyeti, düşünceyi) kapsar.
* Sanat (Âyet 13): Hususî (Özel) Lafız Seçimi (“bi-zâti’s-sudûr”).
* Tahlil: Nazım (Tertip), “Göğüslerde olanı” (bi-mâ fi’s-sudûr) demez; “Göğüslerin özünü (Zât’ını)” (bi-zâti’s-sudûr) der.
* Hikmeti: “Zât” (ذَات), esas, çekirdek, en derin mânâsındadır (anlamındadır). Bu Mübâlağa (Vurgu) sîgası (kipi), O’nun (C.C.) sâdece düşünceleri (göğüste olanı) değil, o düşüncelerin kaynağını (aslını), niyetlerin çekirdeğini ve insanın kendinden bile gizlediği özünü bildiğini gösterir. Bu, Âyet 12’deki “bi’l-ğayb” (görmeden) yapılan o “haşyet”in (saygı dolu korkunun) özünü (zât) bildiğinden Kinâyedir (dolaylı anlatımdır).
* Sanat (Âyet 14): İstifhâm-ı İnkârî (Reddetme Amaçlı Retorik Soru) ile Aklî (Zihinsel) Delil (İsbat) Getirme.
* Tahlil: Bu âyet, bir önceki âyetin (O [C.C.], göğüslerin özünü bilir) delilidir (isbatıdır).
* Nazım (Tertip): “E lâ ya’lemu men halaka?” (Yaratan bilmez mi?)
* Hikmeti: Bu, aklın (zihnin) aslâ inkâr (reddetme) edemeyeceği **”Aklî (Zihinsel) Delil” (Hüccet-i Akliyye)**dir. Nazım (Tertip), bu delili (isbatı) muhataba (dinleyene) itiraf (ikrar) ettirmek için “İstifhâm-ı İnkârî” (Retorik Soru) nazmıyla (tertibiyle) sunar.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “Bir saati yapan (sanatkâr [zanaatkâr]), o saatin içindeki en küçük çarkı (zembereği) bilmez mi? Elbette bilir. O hâlde, ‘Men Halaka’ (Seni Yaratan), senin içindeki o ‘zâti’s-sudûr’u (özü) bilmez mi?”
* Sanat (Âyet 14): Lafız Seçimi (“el-Latîf”, “el-Habîr”).
* Tahlil: Bu iki isim, o sorunun (“Yaratan bilmez mi?”) cevabının nasıl olduğunun açıklamasıdır (beyânıdır). O (C.C.) bilir, çünkü:
* O (C.C.) **”el-Latîf”**tir (الَّطِيفُ): O (C.C.), en ince, en gizli, idrâk (anlayış) edilemez (lâtîf) yerlere nüfûz (girme) edendir. Bu, “bi-zâti’s-sudûr”a (göğsün özüne) nüfûz (girme) ettiğini gösterir.
* O (C.C.) **”el-Habîr”**dir (الْخَبِيرُ): O (C.C.), her şeyin derûnî hâlinden tam haberdar (bilen) olandır. Bu, o gizli “haşyet”ten (saygı dolu korkudan) (Âyet 12) haberdar (bilen) olduğunu gösterir.
Nihaî (Son) Netice
Mülk Sûresi’nin bu bölümü, Cennet ehlinin (ehl-i Cennet) mükâfâtını (ödülünü) tasvir ederken, o mükâfâtın (ödülün) sebebini de belirler: Bu, Cehennem ehlinin (ehl-i Cehennem) aksine, görmeden (bi’l-ğayb) sâhibine (sâhibine) bilgiye (mârifet) dayalı bir saygı (haşyet) duymaktır.
Nazmın (Tertibin) devamı (Âyet 13-14), bu “gizli” (gaybî) imanın Allah (C.C.) katında nasıl bilindiğini, “Yaratan bilmez mi?” şeklindeki en güçlü Aklî (Zihinsel) Delil (İsbat) (Hüccet) ile ispat (kanıt) eder ve bu ilmin (bilginin) mâhiyetini (ne olduğunu) “el-Latîf” (en inceye nüfûz [girme] eden) ve “el-Habîr” (en derûnîden [iç] haberdar [bilen] olan) isimleriyle mühürler.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Mülk Sûresi (Âyet 15-22)

1. Nimet Olarak Yeryüzü (Arz): “Zelûlen” (Boyun Eğmiş) (Âyet 15)
> İktibas ( Meali): “O, yeryüzünü size **boyun eğdiren (zelûlen)**dir. Haydi, onun omuzlarında (menâkibihâ) yürüyün ve Allah’ın rızkından yiyin. Dönüş ancak O’nadır.” (Mülk, 15)
>
* Sanat: Hususî (Özel) Lafız Seçimi (“Zelûlen” – ذَلُولًا).
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden “Yeryüzünü size yaydı (bisâten)” veya “Onda yürürsünüz (temşûne fîhâ)” gibi basit lafızlar (sözler) değil de, “Zelûlen” (Boyun eğdirilmiş) lafzını (sözünü) seçmiştir?
* Hikmeti (Lafız Seçimi): “Zelûl” (ذَلُول), ehlîleştirilmiş, tâbi (bağımlı) kılınmış, üzerinde istediğiniz gibi tasarruf (kullanma) edebileceğiniz (meselâ ehlî bir deve gibi) demektir.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Bu lafız (söz), yeryüzünün (arz) tesâdüfen (rastlantısal olarak) “yaşanabilir (hayat sürülebilir)” olmadığını; onun, insanın emrine (buyruğuna) verildiğini (teshîr) tasvir eder. O (C.C.), dileseydi o arzı (yeryüzünü) “Zelûl” (ehlî) değil, “Sa’b” (zor, isyankâr [başkaldıran]) kılabilirdi. Bu nazım (tertip), bir sonraki âyetlerdeki (16-17) tehdide zemin hazırlar.

2. Tehdit Olarak Yeryüzü (Arz): “el-Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) (Âyet 16-17)
Bu iki âyet, “Zelûl” (ehlî) olanın nasıl “Sa’b” (zor) olabileceğini gösteren mükemmel bir Mukâbeledir (Karşılaştırmalı Zıttır).
> İktibas (Meali):
> (16) “Gökte (fi’s-semâ) olanın, sizi yere batırmayacağından (en yahsife bikumu’l-arda) emin misiniz? Bir de bakarsınız yeryüzü (arz) çalkalanmaya başlar!”
> (17) “Yoksa Gökte (fi’s-semâ) olanın, üzerinize taş yağdıran bir kasırga (Hâsiben) göndermeyeceğinden mi emin oldunuz?”
>
* Sanat: Tıbâk (Tezat/Zıtlık) yoluyla İhâta (Kuşatma) ve İstifhâm-ı İnkârî (Reddetme Amaçlı Retorik Soru) ile Tehdit (Tehdîd).
* Sual (İstifhâm): Allah Teâlâ (C.C.), neden “Sizi yere batırırım!” gibi doğrudan (sarih) bir tehdit (tehdîd) değil de “Emin misiniz?” (E emintum?) nazmını (tertibini) seçmiştir?
* Hikmeti (Tehdîd): Bu “İstifhâm-ı İnkârî” (Retorik Soru), doğrudan (sarih) tehditten (tehdîdden) daha beliğdir (tesirlidir). Bu nazım (tertip), onların gafletini (habersizliğini) ve ahmaklığını (aptallığını) (“Nasıl bu kadar emin olabilirsiniz?”) vurgulayarak onları sarsar.
* Sual (Tıbâk): Neden bu iki farklı azap türü (Yerden batma ve Gökten taş yağma) birlikte zikredilmiştir (anılmıştır)?
* Hikmeti (İhâta): Bu, “İhâta” (Kuşatma) sanatıdır:
* “Yahsife” (Yere Batırma): Bu, aşağıdan (taht) gelecek azaptır.
* “Hâsiben” (Taş Yağmuru): Bu, yukarıdan (fevk) gelecek azaptır.
* Netice: Nazım (Tertip), iki zıt (aykırı) ciheti (yönü) (Alt ve Üst) zikrederek (anarak), muhataba (dinleyene) şunu söyler: “Sizin ‘Zelûl’ (ehlî) zannettiğiniz bu Mülk’ün (Hâkimiyetin) içinde, aşağıdan da yukarıdan da, yâni her cihetten kuşatılmış durumdasınız ve kaçacak hiçbir yeriniz yoktur.”

3. Delil (İsbat) Olarak Gökyüzü (Semâ): “Sâffâtin ve Yakbidn” (Açarak ve Kapayarak) (Âyet 19)
> İktibas ( Meali): “Üstlerinde kanatlarını aça kapaya (sâffâtin ve yakbidne) uçan kuşları görmediler mi? Onları (havada) Rahmân’dan başkası tutmuyor (mâ yumsikuhunne illâ’r-Rahmân)…” (Mülk, 19)
>
* Sanat 1: Tıbâk (Tezat/Zıtlık) ile Mükemmel Tasvir (Betimleme).
* Tahlil: Nazım (Tertip), kuşların uçuşunu iki zıt (aykırı) fiil (eylem) ile tasvir eder: “Sâffâtin” (Kanatlarını açıp süzülürken) VE (ve) “Yakbidne” (Kanatlarını kapayıp çırparken).
* Hikmeti: Bu “Tıbâk” (Zıtlık), uçuş fiilinin (eyleminin) bütün safhalarını (aşamalarını) (süzülme ve çırpınma) “İhâta” (Kuşatma) eder. Bu, o mükemmel aerodinamik (hava devingenliği) mekanizmanın (düzeneğin) tasviridir.
* Sanat 2: Kasr (Sınırlama) ile Delil (İsbat) Getirme.
* Tahlil: “…Mâ yumsikuhunne illâ’r-Rahmân” (Onları ancak Rahmân tutuyor).
* Hikmeti: Bu, “Kasr” (Sınırlama) sanatıdır. Nazım (Tertip), sebebi (aerodinamiği [hava devingenliğini], kanat çırpmayı) zikrettikten (andıktan) sonra, o sebebin hakikî (gerçek) müsebbibini (sebebini yaratanı) (Yaratıcısını) ilân eder.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “O kuşları havada tutan şeyin ‘kanatları’ (sâffâtin ve yakbidne) olduğunu mu zannediyorsunuz? Hayır! O kanatları ve o kanatlara o faaliyeti veren kanunu (yasayı) yaratan ve havada tutan, ancak (illâ) Rahmân’ın (Merhamet Edenin) kudretidir.”

4. İnkârcı (Munkir) Mantığının (Mantıksal Yapısının) İptali: “el-İsti’âre” (Metafor) (Âyet 20-22)
Bu bölüm, Sûre’nin başından beri süregelen “aklî (zihinsel) delil (isbat)” silsilesinin (zincirinin) zirvesidir.
> İktibas ( Meali):
> (20) “Rahmân’a karşı size yardım edecek olan şu ordunuz (cundun) kimmiş?…”
> (21) “…Peki, Allah (C.C.) rızkını keserse, size rızık verecek olan (yerzûkukum) kimmiş?…”
> (22) “O hâlde, yüzüstü kapanarak (mukibben ‘alâ vechihî) yürüyen mi daha doğru gider, yoksa dosdoğru bir yolda (Sırâtın Mustekîm) dimdik (sevîyyen) yürüyen mi?”
>
* Sanat (Âyet 20-21): İstifhâm-ı İnkârî (Reddetme Amaçlı Retorik Soru) ile Tahaddî (Meydan Okuma).
* Tahlil: Bu iki âyet, Mekke müşriklerinin (puta tapanlarının) putlarına (asnâm) ve o putların temsil ettiği sisteme (zenginlere, kabile gücüne) bir **”Tahaddî” (Meydan Okuma)**dır.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı):
* (Âyet 20): “O güvendiğiniz ordunuz (cündun), kabileniz, gücünüz; Rahmân’ın (Merhamet Edenin) (Âyet 16-17’deki) azâbına karşı size yardım edebilir mi? (Cevap: Aslâ!)”
* (Âyet 21): “O güvendiğiniz rızık (geçim) kaynaklarınız (aslınız) (putlarınız, kervanlarınız); Rahmân (Merhamet Eden) (Âyet 15’teki) rızkını (geçimi) keserse size rızık (geçim) verebilir mi? (Cevap: Aslâ!)”
* Sanat (Âyet 22): İsti’âre-i Temsîliyye (Alegorik Metafor) / Tecsîm (Somutlaştırma).
* Tahlil: Bu âyet, Sûre’nin ana imtihanını (sınavını) (Âyet 2) müşahhas (somut) bir tablo ile özetler.
* Hikmeti (Tecsîm): Nazım (Tertip), iki mücerret (soyut) yolu (İman ve Küfr) iki müşahhas (somut) insana benzetir:
* “Mukibben ‘alâ Vechihî” (Yüzüstü Kapanan): Bu, “Kâfir” (İnkârcı) için bir İsti’âredir (Metafordur). O (Kâfir), yolunu kaybetmiş, kör, nereye bastığını bilmeyen, sürekli yüzüstü kapanan (düşen), zillet (aşağılanma) içinde ve hedefine (amacına) asla varamayacak (varılamayacak) biridir.
* “Sevîyyen ‘alâ Sırâtın Mustekîm” (Dosdoğru Yolda Dimdik Yürüyen): Bu, “Mü’min” (İnanan) için bir İsti’âredir (Metafordur). O (Mü’min), gören, yolunu bilen (Sırâtın Mustekîm), dimdik (sevîyyen) (izzet [onur] içinde, sapmadan) ve hedefine (amacına) (Cennet’e) varacak (ulaşacak) olan biridir.
* Netice: Bu “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) ve “İsti’âre” (Metafor) nazmı (tertibi), muhatabın (dinleyenin) aklına (zihnine) şunu sorar: “Ey akıl (zihin) sâhibi! Bu iki tasvirden (betimlemeden) hangisi daha doğrudur (ehdâ)?” Cevap o kadar açıktır ki, zikredilmesine (anılmasına) bile gerek yoktur (Hazf).
Nihaî (Son) Netice
Mülk SSûresi’nin bu bölümü, Mülk Sâhibi’nin (Allah’ın [C.C.]) nimet ile azâbı (cezayı) aynı mahlûk (yaratılmış) (Yeryüzü [Arz]) ile nasıl icrâ (yerine getirme) ettiğini (Âyet 15 vs. 16) gösteren bir Mukâbele (Karşılaştırmalı Zıtlık) nazmıdır (tertibidir). Nazım (Tertip), inkârcıların (munkirlerin) güvendikleri bütün dünyevî (dünyayla ilgili) destekleri (ordu, rızık [geçim]) İstifhâm-ı İnkârî (Retorik Soru) ile çürütür ve nihâyetinde (sonunda) “İman” ile “Küfr” (İnkâr) arasındaki o mücerret (soyut) farkı, müşahhas (somut) bir “İsti’âre” (Metafor) (“Yüzüstü kapanan” vs. “Dimdik yürüyen”) ile tasvir (betimleme) ederek hücceti (delili) tamamlar.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Mülk Sûresi (Âyet 23-30)

1. Yaratılışın Gâyesi (Maksadı) ve Nankörlük (Âyet 23-24)
> İktibas ( Meali):
> (23) “De ki: ‘O, sizi yaratan (inşâe) ve size kulaklar (es-sem’a), gözler (el-ebsâra) ve kalpler (el-ef’idete) verendir. Ne kadar az şükrediyorsunuz (Kalîlen mâ teşkurûn)!'”
> (24) “De ki: ‘O, sizi yeryüzünde yaratıp çoğaltandır (zere’ekum). Ve ancak O’na (İleyhi) toplanacaksınız (tuhşerûn).'”
>
* Sanat (Âyet 23): Lafız Seçimi ve “Kalîlen” (Az) ile Kinâye (Dolaylı Anlatım).
* Tahlil (Lafız Seçimi): Nazım (Tertip), Âyet 10’daki o Cehennem itirafını (ikrarını) (“Eğer dinleseydik [nesme’u] veya akletseydik [na’kılu]…”) hatırlatır. Allah Teâlâ (C.C.), burada o iki kurtuluş âletini (cihazını) (Kulak [Sem’] ve Kalp [Ef’ide]) insana bizzat verdiğini ilân eder.
* Hikmeti: Bu nazım (tertip), Cehennem ehlinin (ehl-i Cehennem) o itirafının (ikrarının) (Âyet 10) haksız bir mazeret (bahane) olduğunu ispat (kanıt) eder. Onlar, “Bize bu âletler (cihazlar) verilmedi” diyemezler; bilâkis, o âletleri (cihazları) kullanmadılar.
* Tahlil (Kinâye): “Kalîlen mâ teşkurûn” (Ne kadar az şükrediyorsunuz!) lafzı (sözü), “Şükretmiyorsunuz” (Lâ teşkurûn) demekten daha beliğdir (tesirlidir). Bu, onların tamamen şükürsüz (nankör) olduklarından bir Kinâyedir (Dolaylı Anlatım) (veya en şiddetli azarlamadır).
* Sanat (Âyet 24): Takdîm ve Te’hîr (Öne Alma ve Sona Bırakma).
* Nazım (Tertip): “…Ve İleyhi tuhşerûn” (Ve O’na toplanacaksınız).
* Hikmeti (Tahsîs): Bu, tahlil ettiğimiz Takdîm (Öne Alma) sanatıdır. “İleyhi” (O’NA) lafzının (sözünün) öne alınması (Takdîm), sınırlama (Tahsîs) ifade eder. Mânâ (Anlam) şudur: “Toplanacağınız yer, sâdece ve sâdece O’nun (C.C.) huzûrudur; başka hiçbir merci (makam), sığınak veya kaçış yeri yoktur.” Bu, Sûre’nin başındaki “Mülk” (Hâkimiyet) (Âyet 1) hakikatinin (gerçeğinin) bir te’kîdidir (pekiştirmesidir).

2. Alaycılığın (Tehekküm) Cevabı: “el-Kasr” (Sınırlama) Sanatı (Âyet 25-27)
> İktibas (Meali):
> (25) “Onlar, ‘Eğer doğru söyleyenlerseniz, bu tehdit (vaad) ne zaman (Metâ)?’ derler.”
> (26) “De ki: ‘O bilgi (el-‘ilmu) ancak (İnnemâ) Allah’ın (C.C.) katındadır. Ve ben, ancak (ve innemâ) apaçık bir uyarıcıyım (nezîrun mubîn).'”
> (27) “Nihâyet (sonunda) onu (azâbı) yakından gördüklerinde (Ra’evhu zulfeten), inkâr (reddetme) edenlerin yüzleri kötüleşir (sî’et vucûhu…)…”
>
* Sanat (Âyet 25): Tahaddî (Meydan Okuma) ve Tehekküm (Alay Etme).
* Tahlil: Bu, inkârcı (munkir) mantığının (mantıksal yapısının) iflâsıdır (çökmesidir). Onlar, delillere (isbatlara) (Âyet 3, 15, 19, 23) cevap veremeyince, mevzûyu (konuyu) “delil”den (isbattan) “zaman”a (Metâ? – Ne zaman?) kaydırırlar. Bu, hakikati (gerçeği) geciktirmek (erteleme) ve alay etmek (tehekküm) için kullandıkları bir retorik (söz sanatı) hîlesidir.
* Sanat (Âyet 26): “Kasr” (Sınırlama) ile İki Ayrı Cevap.
* Tahlil: Allah Teâlâ (C.C.), onların “zaman” (Metâ?) sorusuna cevap vermez. Bilâkis, nazmı (tertibi) değiştirir ve “bilgi”nin (ilmin) kime âit olduğunu belirler:
* “İnneme’l-‘ilmu ‘indallâh” (Bilgi ancak Allah [C.C.] katındadır): Bu “Kasr” (Sınırlama), Resûlullah’ın (S.A.V.) bilmediğini değil, bu bilginin sâdece Allah’a (C.C.) âit (ait) olduğunu, O’nun (C.C.) izni (müsaadesi) olmadan Peygamberin (S.A.V.) bile bilemeyeceğini gösterir.
* “ve innemâ ene nezîrun mubîn” (Ve ben ancak apaçık bir uyarıcıyım): Bu “Kasr” (Sınırlama), Resûlullah’ın (S.A.V.) vazîfesini (görevini) tayin eder. Mânâ (Anlam): “Benim vazîfem (görevim) size tarih vermek değil, ancak o tarihe karşı sizi uyarmaktır (inzâr).”
* Sanat (Âyet 27): “Tecsîm” (Somutlaştırma) ve “Hazf” (Sükût Etme).
* Tahlil: Âyet, onların azap gördüklerindeki fiziksel acıyı (“yanarlar”, “parçalanırlar”) tasvir etmez. Onların yüzlerindeki (vucûh) o dehşetli değişimi (“sî’et” – kötüleşti, çirkinleşti, karardı) tasvir eder.
* Hikmeti (Tecsîm): Bu nazım (tertip), derûnî (iç) pişmanlığın, mutlak dehşetin ve zilletin (aşağılanmanın), o inkârcı (münkir) yüzlere nasıl müşahhas (somut) bir çirkinlik ve siyahlık olarak yansıdığını “Tecsîm” (Somutlaştırma) eder.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Nebe’ Sûresi (Âyet 1-5)
> İktibas ( Meali):
> (1) “Birbirlerine neyi sorup duruyorlar?”
> (2) “O büyük haberi (en-Nebe’i’l-Azîm) mi?”
> (3) “Ki onlar (o haber) hakkında ayrılığa (ihtilâfa) düşmüşlerdir.”
> (4) “Aslâ (Kellâ)! Yakında bilecekler!”
> (5) “Sonra (Sümme) aslâ (kellâ)! Yakında bilecekler!”
>
1. “İstifhâm” (Soru) ile Dikkati Çekme ve Yüceltme (Ta’zîm) (Âyet 1-2)
* Nazım (Tertip): “‘Amme yetesâ’elûn? (1) ‘Ani’n-Nebe’i’l-Azîm? (2)”
* Sanat: İstifhâm (Soru) ile Başlama ve İbhâm (Gizleme/Belirsiz Bırakma) kable’l-Beyân (Açıklamadan Önce).
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden Sûre’ye “Onlar Kıyâmet’i soruyorlar” gibi sâde bir haber cümlesiyle değil de bu çarpıcı “İstifhâm” (Soru) nazmıyla (tertipler) başlamıştır?
* Hikmeti (İbhâm ve Ta’zîm):
* İbhâm (Merak Uyandırma): Nazım (Tertip), ilk âyette (“‘Amme yetesâ’elûn?”) sorunun ne olduğunu gizler (İbhâm). Bu, muhatabın (dinleyenin) dikkatini azâmî (en üst) seviyeye çeker ve zihnini “Neyi soruyorlar?” merakıyla kilitler.
* Ta’zîm (Yüceltme): İkinci âyet (“‘Ani’n-Nebe’i’l-Azîm?”), o sorunun cevabının “Büyük Haber” (Haşir/Diriliş) olduğunu ilân eder. Bu nazım (tertip), o haberin büyüklüğünü (azametini) ve ehemmiyetini (önemini), onu “hakkında sual (soru) sorulan” yegâne (tek) mevzû (konu) hâline getirerek yüceltir (Ta’zîm).

2. “el-Fasl” (Ayırma) Sanatı (Âyet 3)
* Nazım (Tertip): “Ellezî hum fîhi muhtelifûn.” (Ki onlar, o (haber) hakkında ihtilâf (anlaşmazlık) içindedirler.)
* Sanat: el-Fasl (Ayırma / Bağlaçsızlık).
* Sual: Neden 2. âyetten sonra “…ve (ve) onlar onda ihtilâftadır” denmemiş de aradaki “Vâv” (ve) bağlacı hazfedilerek (sükût edilerek) “Fasl” (Ayırma) yapılmıştır?
* Hikmeti (Kemâl-i İttisâl): Bu, tahlil ettiğimiz “Mükemmel Bütünlük” (Kemâl-i İttisâl) kaidesidir (kuralıdır). Çünkü onların o haber (Nebe’) hakkındaki “ihtilâfı” (muhtelifûn), o haberden ayrı, yeni bir vasıf (sıfat) değildir. O (İhtilâf), o haberin ayrılmaz bir parçası ve o habere karşı takınılan tavrın açıklamasıdır (beyânıdır). Araya bağlaç koymak (Vasl), bu mükemmel mantıkî (mantıksal) bütünlüğü bozardı.

3. “Tekrâr” (Yineleme) ve “Lafız Seçimi” ile Kademeli (Aşamalı) Tehdit (Tehdîd) (Âyet 4-5)
* Nazım (Tertip): “(4) Kellâ (Aslâ!) se ya’lemûn (Yakında bilecekler). (5) Sümme (Sonra) kellâ (aslâ!) se ya’lemûn (Yakında bilecekler).”
* Sanat: Tekrâr (Yineleme) yoluyla Te’kîd (Pekiştirme) ve Hususî (Özel) Lafız Seçimi (“Kellâ” ve “Sümme”).
* Tahlil (Kellâ): “Kellâ” (كَلَّا), sâdece “Hayır” (Lâ) demek değildir. Bu, en şiddetli reddetme (inkâr etme) ve azarlama (Zecr) edâtıdır (aracıdır). Nazım (tertip), onların o ihtilâfını (anlaşmazlığını) (Âyet 3) ve o haberi (Nebe’) inkâr (reddetme) etmelerini kökten (aslî olarak) reddeder ve azarlar.
* Tahlil (Tekrâr ve “Sümme”): Nazım (tertip), “Kellâ se ya’lemûn!” (Aslâ! Yakında bilecekler!) tehdidini (tehdîdini) iki defa zikreder (anar). Bu “Tekrâr” (Yineleme), bir “haşv” (lüzumsuz dolgu) değil, tehdidin (tehdîdin) şiddetini ve kaçınılmazlığını pekiştiren (te’kîd) bir belâgat (retorik) sanatıdır.
* Nazmın (Tertibin) Hikmeti (Neden “Sümme”?): İkinci tehdit (tehdîd) “Ve kellâ…” değil, “Sümme (ثُمَّ) kellâ…” nazmıyla (tertipler) gelir. “Sümme” (Sonra), arada zaman ve merhale (aşama) farkı olduğunu gösterir. Bu mûcizevî nazım (tertip), azâbın (cezanın) kademeli (aşamalı) olacağını tasvir (betimleme) eder:
* (Âyet 4 – Birinci Bilme): “Kellâ se ya’lemûn!” (Aslâ! Onlar, Ölüm ânında (anında) [veya Kıyâmet’in başında] bu hakikati (gerçeği) bilecekler.)
* (Âyet 5 – İkinci Bilme): “Sümme (Daha Sonra) kellâ se ya’lemûn!” (Aslâ! O ilk bilmek yetmeyecek, daha sonra (Sümme), bizzat Azâb’ın içine girdiklerinde [Cehennem’de] o hakikati (gerçeği) daha şiddetli ve daha yakînen (kesin olarak) tekrar bilecekler.)
* Netice: Bu “Tekrâr” (Yineleme) ve “Sümme” nazmı (tertibi), o “Büyük Haber”i (Nebe’) inkâr (reddetme) etmenin neticesi (sonucu) olan azâbın (cezanın) kademeli (aşamalı), şiddetlenerek artan ve kaçınılmaz olduğunu ilân eder.

Nihaî (Son) Netice
Nebe’ Sûresi’nin bu 5 âyetlik girişi (mukaddimesi), belâgat (retorik) sanatlarını kullanarak:
* İstifhâm (Soru) ve İbhâm (Gizleme) ile muhatabın (dinleyenin) dikkatini en üst seviyeye çeker.
* Ta’zîm (Yüceltme) ile mevzûnun (konunun) (Haşir/Diriliş) azametini (büyüklüğünü) ilân eder.
* Fasl (Ayırma) ile o haber (Nebe’) hakkındaki “ihtilâfın (anlaşmazlığın)” o haberin (Nebe’) ayrılmaz bir parçası olduğunu belirler.
* Tekrâr (Yineleme) ve Lafız Seçimi (“Kellâ” ve “Sümme”) ile de o ihtilâfın (anlaşmazlığın) neticesi (sonucu) olan azâbın (cezanın) kademeli (aşamalı) ve kesin olduğunu en şiddetli şekilde tehdit (tehdîd) eder.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Nebe’ Sûresi (Âyet 6-16)

1. Yeryüzü (Arz) ve Dağlar: “İstifhâm-ı Takrîrî” (İkrar Ettirme Sorusu) ile Gelen Delil (İsbat) (Âyet 6-7)
> İktibas ( Meali):
> (6) “Biz, yeryüzünü (el-arda) bir beşik (mihâden) yapmadık mı?”
> (7) “Dağları (el-cibâle) da birer kazık (evtâden)?”
>
* Sanat: İstifhâm-ı Takrîrî (İkrar Ettirme Sorusu) ve İsti’âre (Metafor) / Tecsîm (Somutlaştırma).
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden sâdece “Biz yeryüzünü beşik (mihâd) yaptık” gibi sâde bir haber cümlesiyle değil de, “Yapmadık mı?” (E lem nec’al?) şeklinde bir “İstifhâm” (Soru) nazmıyla (tertipler) başlamıştır?
* Hikmeti (İkrar Ettirme): Bu, tahlil ettiğimiz **”İstifhâm-ı Takrîrî”**dir (İkrar ettirme sorusu). Bu soru, cevap beklemez. Muhatabı (Dinleyeni), her gün üzerinde yaşadığı ve inkâr (reddetme) edemeyeceği bu hakikati (gerçeği) (Arz’ın [Yeryüzünün] yaşanabilirliğini) itiraf etmeye (ikrar etmeye) zorlar.
* Sanat (Lafız Seçimi / İsti’âre):
* “Mihâden” (Beşik- مِهَادًا): Bu, “Yeryüzü” (Arz) için bir İsti’âredir (Metafordur). Neden “döşek” (firâşen) değil de “beşik” (mihâd)? Çünkü “beşik”, sâdece döşek (konfor) değil, aynı zamanda koruma, muhafaza, beslenme (terbiye) ve büyüme yeri demektir. Bu lafız (söz), yeryüzünün (arz) hayatı (hayâtı) “besleyen” (terbiye eden) mâhiyetini (ne olduğunu) tasvir (betimleme) eder.
* “Evtâden” (Kazıklar- أَوْتَادًا): Bu, “Dağlar” (Cibâl) için bir İsti’âredir (Metafordur). “Kazıklar” (Evtâd), (tıpkı çadırı [beyt] ayakta tutan kazıklar gibi) o “beşiği” (mihâd) sâbitler (tesbît) ve dengede (mîzânda) tutar.
* Netice: Bu nazım (tertip), o “Beşik”te (Mihâd) hayatın (hayâtın) başlamasının (Haşr’in [Dirilişin] ilk delili [isbatı]), o “Kazıklar” (Evtâd) sâyesinde mümkün olduğunu aklî (zihinsel) bir delil (isbat) olarak sunar.

2. Hayatın (Hayâtın) Ritmi: Mükemmel “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) (Âyet 8-11)
Bu bölüm, “Neden bu nazımla?” sualinin cevabının “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) sanatı olduğunu gösteren mükemmel bir tatbikattır (uygulamasıdır). Nazım (Tertip), hayatın (hayâtın) ritmini iki zıt (aykırı) kutup üzerinden tasvir eder.
> İktibas ( Meali):
> (8) “Sizi çift çift (ezvâcen) yarattık.”
> (9) “Uykunuzu (nevmekum) bir dinlenme/kesinti (subâten) kıldık.”
> (10) “Geceyi (el-leyle) bir örtü (libâsen) kıldık.”
> (11) “Gündüzü (en-nehâra) bir geçim vakti (me’âşen) kıldık.”
>
* Tahlil (Âyet 8): “Ezvâcen” (Çift çift / Zıt [Aykırı] Kutuplar) lafzı (sözü), bir sonraki âyetlerde gelecek olan o zıtlıklar (tezatlar) (Uyku/Uyanıklık, Gece/Gündüz) sisteminin temelini atar.
* Tahlil (Mukâbele): Nazım (Tertip), iki mükemmel zıtlığı (tezadı) karşılaştırır:
* Zıtlık 1 (Fiilî [Eylemsel] Zıtlık):
* (Âyet 9) “Subâten” (Kesinti/Ölüm): “Subât” (سبات), “kesmek” (kat’) demektir. Bu, hayat (hayât) fiilinin (eyleminin) kesintiye uğraması, yâni “geçici ölüm” (el-mevtü’l-muvakkat) için bir Kinâyedir (Dolaylı Anlatımdır).
* (Âyet 11) “Me’âşen” (Geçim/Hayat): “Ma’îşet” (Geçim), hayat (hayât), hareket ve faaliyet demektir.
* Zıtlık 2 (Mekânsal/Zaman Zıtlığı) (İsti’âre):
* (Âyet 10) “Libâsen” (Elbise/Örtü): “Gece” (Leyl) için bir İsti’âredir (Metafordur). “Elbise” (Libâs), örter (setr), korur (hıfz) ve sükûnet (huzur) verir. Bu, “Subât” (Kesinti/Ölüm) hâline (durumuna) uygun bir mekân/zamandır.
* (Âyet 11) “Me’âşen” (Geçim/Hayat): “Gündüz” (Nehâr), hareket ve faaliyet (işlev) zamanıdır.
* Netice (İsti’âre-i Temsîliyye): Bu nazım (tertip) niçin bu kadar önemlidir? Çünkü bu (Uyku/Gece = Geçici Ölüm) ile (Uyanıklık/Gündüz = Geçici Diriliş) arasındaki bu mükemmel “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık), Sûre’nin ana gâyesi (maksadı) olan “en-Nebe’i’l-Azîm” (Büyük Haber / Kıyâmet) için en güçlü aklî (zihinsel) delildir (isbattır).
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “Ey İnsan! Siz, her gün ‘geçici ölüm’ (Subât/Leyl) ile ölüp, her sabah ‘geçici diriliş’ (Me’âş/Nehâr) ile dirilirken; sizi her gün öldürüp dirilten Kudret’in, sizi nihaî (son) ölümden sonra nihaî (son) dirilişle (Haşir/Diriliş) dirilteceğinden mi şüphe ediyorsunuz?”

3. Kâinâtın (Tabiatın) Zıt (Aykırı) Kutupları: Ateş (Harâret) ve Su (Berdet) (Âyet 12-16)
Bu bölüm, aklî (zihinsel) delili (isbatı) Yeryüzü’nden (Arz) Gökyüzü’ne (Semâ) taşır ve hayatın (hayâtın) diğer iki zıt (aykırı) kutbunu (Ateş ve Su) tasvir eder.
> İktibas ( Meali):
> (13) “Orada parıl parıl yanan (vehhâcen) bir kandil (sirâcen) yarattık.”
> (14) “Yoğunlaşmış bulutlardan (mu’sırât) şarıl şarıl (seccâcen) bir su indirdik.”
> (15-16) “Onunla taneler (habben), bitkiler (nebâten) ve bahçeler (cennâtin) çıkaralım diye.”
>
* Sanat: Mukâbele (Karşılaştırmalı Zıtlık) ve Hususî (Özel) Lafız Seçimi.
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden bu iki zıt (aykırı) unsuru bu kadar vurgulu (mübâlağalı) lafızlarla (sözlerle) zikretmiştir (anmıştır)?
* Hikmeti (Lafız Seçimi / Mübâlağa):
* “Sirâcen Vehhâcen” (Kandil, Parıl parıl yanan – سِرَاجًا وَهَّاجًا): (Güneş için İsti’âre [Metafor]). “Vehhâc”, sâdece “parlak” (munîr) değil, en şiddetli ısıyı (harâreti) ve ışığı (nûru) yayan demektir. Bu, mutlak Ateş (Harâret) kutbudur.
* “Mâ’en Seccâcen” (Su, Şarıl şarıl- مَاءً ثَجَّاجًا): (Bulutlardan [mu’sırât] inen). “Seccâc”, sâdece “yağmur” (matar) değil, en şiddetli ve bol (kesîr) akan sudur. Bu, mutlak Su (Berdet/Soğukluk) kutbudur.
* Netice (Mukâbele): Bu nazım (tertip) niçin mûcizevîdir?
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “Ey İnsan! Allah’ın (C.C.) kudretine bakın ki, O kâinâtın (tabiatın) bu iki zıt (aykırı) kutbunu (Mutlak Ateş [Vehhâc] ve Mutlak Su [Seccâc]) bir araya getirir ve bu zıtların (tezatların) çarpışmasından (Mukâbele), yeryüzündeki hayâtın (hayâtın) üç mertebesini (aşamasını):
* “Habben” (Taneler – Gıdânız)
* “Nebâten” (Bitkiler – Hayvanlarınızın gıdâsı)
* “Cennâtin Elfâfen” (Bahçeler – Zevkiniz/Estetiğiniz)
* …çıkarır (Nuhricu).”
* Küllî (Bütüncül) Delil (İsbat): Bu nazım (tertip), Sûre’nin başındaki o “Büyük Haber”e (Nebe’i’l-Azîm) döner. “Ölü topraktan”, “iki zıt (aykırı) kutbu (ateş ve su)” birleştirerek hayatı (hayâtı) çıkaran (İhrâc) Kudret’in, sizin ölü bedenlerinizden (topraktan) sizi yeniden çıkarması (diriltmesi) (Haşir/Diriliş) mı imkânsızdır? Bu, aklî (zihinsel) delillerin (isbatların) zirvesidir.
Nihaî (Son) Netice
Nebe’ Sûresi’nin bu bölümü (6-16), inkârcının (munkirin) “Büyük Haber” (Nebe’i’l-Azîm) hakkındaki şüphesine (şüphesine) (Âyet 1-5), bizzat o inkârcının (münkirin) kendi hayatından ve gözlemlediği (nazar ettiği/baktığı) kâinâttan (tabiattan) iki büyük aklî (zihinsel) delil (isbat) sunar:
* Delil (İsbat) 1 (İsti’âre): Her gün yaşanan “Geçici Ölüm/Diriliş” (Uyku/Uyanıklık).
* Delil (İsbat) 2 (Mukâbele): Her mevsim yaşanan “Zıtlıklardan (Ateş/Su) Gelen Diriliş” (Yağmur/Bitkiler).
Bu nazım (tertip), Haşr’in (Dirilişin) mümkün olduğunu ispat etmenin en beliğ (tesirli) ve en susturucu (ifhâm) yoludur.

Bu bölüm (Âyet 17-20), Sûre’nin bir önceki bölümünde (Âyet 6-16) sunulan o parlak “aklî (zihinsel) deliller”in (isbatların) nihaî (son) neticesini (sonucunu) ilân eder.
Nazım (Tertip), o aklî (zihinsel) delilleri (isbatları) sunduktan hemen sonra, Sûre’nin başında (Âyet 2) zikredilen (anılan) o “Büyük Haber”in (en-Nebe’i’l-Azîm) ne olduğunu, ismini ve vuku (gerçekleşme) bulacağı ânın (anının) dehşetini tasvir etmeye başlar.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Nebe’ Sûresi (Âyet 17-20)

1. “Büyük Haber”in (Nebe’) İsmi ve Vakti (Âyet 17)
> İktibas ( Meali): “Şüphesiz (İnne), o Ayırma Günü (Yevme’l-Fasli), belirlenmiş bir vakit (mîkâtâ) olmuştur.” (Nebe’, 17)
>
* Sanat 1: Te’kîd (Pekiştirme) ve Lafız Seçimi (“Yevmu’l-Fasl”).
* Tahlil (Te’kîd): Âyet, “O gün belirlenmiş bir vakittir” demez. Başında “İnne” (إِنَّ – Şüphesiz) vardır. Bu “Te’kîd” (Pekiştirme), Sûre’nin başındaki (Âyet 3) o “ihtilâf”a (anlaşmazlığa) ve “şüphe”ye (şüpheye) verilmiş kesin bir cevaptır.
* Tahlil (Lafız Seçimi): Nazım (Tertip), o güne “Kıyâmet Günü” veya “Hesap Günü” demez; “Yevmu’l-Fasl” (Ayırma Günü- يَوْمَ الْفَصْلِ) ismini seçer. Neden?
* Hikmeti (Mukâbele): Çünkü bu isim, Sûre’nin bir önceki bölümünde (Âyet 8-16) tasvir edilen o zıtlıkların (tezatların) (Gece/Gündüz, Ateş/Su, Çiftler/Ezvâc) nihaî (son) neticesidir (sonucudur). O gün, “Hak” (Doğru) ile “Bâtıl”ın (Asılsız), “Mü’min” (İnanan) ile “Kâfir”in (İnkârcı), “Hayat (Hayât)” ile “Ölüm”ün birbirinden kesin olarak ayrılacağı (Fasl) gündür. Bu lafız (söz), Sûre’nin başındaki “ihtilâfı” (anlaşmazlığı) (Âyet 3) sona erdiren gündür.
* Sanat 2: Lafız Seçimi (“Mîkâtâ”- مِيقَاتًا).
* Tahlil: “Mîkât”, sâdece “vakit” demek değildir. “Mîkât”, belirlenmiş, kesin, ertelenemez ve değiştirilemez randevu vakti demektir.
* Hikmeti: Bu lafız (söz), Sûre’nin başındaki o “ihtilâf” (anlaşmazlık) ehlinin (ehl-i) “Bu ne zaman?” (Metâ?) şeklindeki (başka Sûrelerde zikredilen [anılan]) alaycı (tehekkümî) suallerine (sorularına) verilmiş ciddî bir cevaptır: O günün vakti, sizin alay ettiğiniz (alay ettiğiniz) gibi belirsiz değil, Allah (C.C.) katında kesin olarak belirlenmiştir (Mîkât).

2. “Yevmu’l-Fasl”ın (Ayırma Gününün) Dehşeti: Kozmik “Fasl” (Ayrılma) (Âyet 18-20)
Bu üç âyet, o “Ayırma” (Fasl) fiilinin (eyleminin) nasıl başlayacağını tasvir (betimleme) eder.
> İktibas (Meali):
> (18) “O gün Sûr’a üflenir; hemen (fe) siz bölük bölük (efvâcâ) gelirsiniz.”
> (19) “Gök (Semâ) açılır; hemen (fe) kapı kapı (ebvâbâ) olur.”
> (20) “Dağlar (Cibâl) yürütülür; hemen (fe) serap (serâbâ) olur.”
>
* Sanat 1: “Fe” (فَ) Harfinin Tekrârı (Yinelemesi) (Sürat [Hız] ve Kaçınılmazlık).
* Tahlil: Her üç âyette de sebep ile netice (sonuç) arasına “Fe” (Hemen/O an) edâtı (aracı) girer:
* Üflenir (Yunfehu) -> Fe (Hemen) -> Gelirsiniz (Te’tûne)
* Açılır (Futihat) -> Fe (Hemen) -> Olur (Kânet)
* Yürütülür (Suyyirat) -> Fe (Hemen) -> Olur (Kânet)
* Hikmeti: Bu “Fe” (Ta’kîbiyye) harfi, bu dehşetli hadiselerin (olayların) ara vermeksizin, gecikmeksizin, ânî (ani) ve kaçınılmaz bir süratle (hızla) birbirini tâkip (izleme) edeceğini tasvir eder.
* Sanat 2: “Lafız Seçimi” ve “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık).
* Tahlil (Âyet 18 – “Efvâcâ”): “Efvâcâ” (Bölük bölük/Gruplar). Bu lafız (söz), “Yevmu’l-Fasl” (Ayırma Günü) isminin ilk tatbikatıdır (uygulamasıdır). İnsanlar, Mahşer’e birey (fert) olarak değil, ayrılmış “gruplar” (efvâc) hâlinde (hâlinde) gelirler (Mü’minler [İnananlar] grubu, Kâfirler [İnkârcılar] grubu vb.).
* Tahlil (Âyet 19-20 – Mukâbele): Bu iki âyet, Sûre’nin başındaki (Âyet 6-16) “Nizam (Düzen)” delillerinin (isbatlarının) zıddıdır (aykırısıdır) (Mukâbele):
* Âyet 12’de: Gök “sapasağlam bir bina” (binâen şidâdâ) idi.
* Âyet 19’da: O “sapasağlam” (şidâd) gök, “futihat” (parçalanıp açılır) ve “fe kânet ebvâbâ” (kapı kapı OLUR).
* Âyet 7’de: Dağlar (Cibâl) “kazık” (evtâden), yâni sâbitliğin (durağanlığın) ve gerçekliğin sembolü idi.
* Âyet 20’de: O “kazık” (evtâd) dağlar, “suyyirat” (yürütülür) ve “fe kânet serâbâ” (serap OLUR).
* Sanat 3: “Teşbîh-i Belîğ” (En Vurucu Benzetme) / “İsti’âre” (Metafor).
* Tahlil: Nazım (Tertip), “Dağlar serap gibi (ke’s-serâb) olur” demez. Nazım (Tertip), “Dağlar serâbâ OLUR” (fe kânet serâbâ) der. Bu, “Teşbîh-i Belîğ”in (Kısaltılmış Benzetme) zirvesidir.
* Hikmeti: Bu nazım (tertip), dağların sâdece serâba (su yanılsamasına) benzemeyeceğini; onların, bizzat “serâb”ın (su yanılsamasının) (yâni hiçliğin, yokluğun, aldanışın) ta kendisi olacağını tasvir eder. Bu, inkârcının (münkirin) dünyada en sâbit (durağan), en gerçek sandığı şeyin (Dağlar), Kıyâmet’te en aldatıcı, en yok şeye (Serâb’a [Su Yanılsamasına]) dönüşeceğini gösteren dehşetli bir “İsti’âre” (Metafor) nazmıdır (tertibidir).
Nihaî (Son) Netice
Nebe’ Sûresi’nin bu bölümü, Sûre’nin başındaki “ihtilâf”a (anlaşmazlığa) (Âyet 3) en kesin cevabı verir: O “Büyük Haber” (Nebe’), “Ayırma Günü”dür (Yevmu’l-Fasl) ve vakti kesindir (Mîkât).
Nazım (Tertip), o “Ayırma”nın (Fasl) nasıl olacağını, kâinâtın (tabiatın) nizamının (düzeninin) tam zıddı (aykırısı) olan bir “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) ile tasvir (betimleme) eder: Sağlam gökler “kapı” olur, sâbit (durağan) dağlar “serap (su yanılsaması)” olur. Bu, o günkü mutlak değer (kıymet) değişiminin (değişmesinin) ve ayrışmanın en beliğ (tesirli) tasviridir (betimlemesidir).

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Nebe’ Sûresi (Âyet 21-30)
1. Cehennem’in Mâhiyeti (Ne Olduğu): “Mirsâd” (Pusu) (Âyet 21-22)
> İktibas ( Meali):
> (21) “Şüphesiz (İnne) Cehennem, (onları) pusulayıp bekleyen (mirsâdâ) bir yer olmuştur.”
> (22) “Azgınlar (et-Tâğîne) için bir varış yeri (me’âbâ).”
>
* Sanat 1: Te’kîd (Pekiştirme) ve Lafız Seçimi (“Mirsâd”).
* Tahlil (Te’kîd): Âyet, “İnne” (Şüphesiz) ile başlar. Bu “Te’kîd” (Pekiştirme), o “Büyük Haber”i (Nebe’) inkâr (reddetme) edenlere (Âyet 2), o haberin (Nebe’) hakikatinin (gerçeğinin) kesinliğini bir kez daha perçinler.
* Tahlil (Lafız Seçimi): Nazım (Tertip), “Cehennem bir azap yeridir” demez. “Mirsâd” (مِرْصَad) lafzını (sözünü) seçer. “Mirsâd”, sâdece “yer” (mekân) değil, bir avcının (av yapanın) avını beklediği gözetleme yeri, pusu ve tuzak demektir.
* Hikmeti (İsti’âre / Tecsîm): Bu, dehşet verici bir “İsti’âre” (Metafor) ve “Tecsîm” (Somutlaştırma) sanatıdır. Cehennem, pasif bir azap (ceza) mekânı değildir; o, Sûre’nin başından beri gaflet (habersizlik) içinde olan o inkârcıları (munkirleri) aktif olarak “gözetleyen”, pusuda bekleyen ve atılmak için bekleyen bir “Avcı” gibi tasvir edilmiştir.
* Sanat 2: Lafız Seçimi (“et-Tâğîn” ve “Me’âbâ”).
* Tahlil (Lafız): Nazım (Tertip), “kâfirler” (kâfirîn) demez, “et-Tâğîn” (الطَّاغِينَ – Azgınlar) der. “Tuğyân” (Azgınlık), sâdece “inkâr (reddetme)” değil, haddi (sınırı) aşmak, kibirlenmek (büyüklük taslamak), isyan (başkaldırı) etmek demektir. Bu lafız (söz), onların o “Büyük Haber” (Nebe’) ile alay etmelerinin (tehekküm) sebebini (kibir) tasvir eder.
* Tahlil (Lafız): “Me’âbâ” (مَآبًا), “varış yeri”, “dönüş yeri”, “yuva” demektir. Bu, bir “Tehekküm” (Alay Etme) sanatıdır. Nazım (Tertip), “Sizin (ey Tâğîn [Azgınlar]!) o kibirli (büyüklenen) hayatınızın (hayâtınızın) sonunda lâyık (hak) olduğunuz tek ‘yuva’ (Me’âb) budur” der.
2. Azâbın (Cezanın) Mâhiyeti (Ne Olduğu): “el-İstisnâ'” (İstisnâ [Ayrı Tutma]) Sanatı (Âyet 23-25)
> İktibas ( Meali):
> (23) “Orada çağlar boyu (ahkâbâ) kalırlar.”
> (24) “Orada ne bir serinlik (berden) tadarlar, ne de bir içecek (şerâbâ).”
> (25) “Ancak (İllâ) bir kaynar su (Hamîmen) ve bir irin (Ğassâkâ)!”
>
* Sanat: el-İstisnâ’ (İstisnâ [Ayrı Tutma]) yoluyla Tehdit (Tehdîd).
* Tahlil: Bu, belâgatın (retoriğin) en dehşetli sanatlarından biridir. Nazım (Tertip), Âyet 24’te “Ne serinlik ne içecek…” diyerek mutlak bir yoksunluğu (mahrûmiyeti) ilân eder. Muhatap (Dinleyen), “Hiçbir şey yok mu?” diye düşünürken, Âyet 25 gelir: “İLL” (Ancak…).
* Hikmeti: Bu “İstisnâ” (Ayrı Tutma), bir lütuf (iyilik) veya hafifletme değil, azâbın (cezanın) daha da şiddetlisidir.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “Onlara bir ‘içecek’ (şerâb) verilecek; ancak (İllâ) bu içecek, onların susuzluğunu gidermek için değil, azaplarını (cezalarını) katmerlemek için ‘kaynar su’ (Hamîm) ve ‘irin/pislik’ (Ğassâk) olacaktır.” Bu nazım (tertip), ümîdin (ümidin) tamamen yok edildiği bir tasvirdir.

3. Azâbın (Cezanın) Sebebi: Mükemmel “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) (Âyet 26-28)
> İktibas ( Meali):
> (26) “(Yaptıklarına) tam uygun (Vifâkâ) bir karşılık (Cezâ’en) olarak.”
> (27) “Şüphesiz (İnnehum) onlar, bir hesap (hisâbâ) ummuyorlardı.”
> (28) “Âyetlerimizi de yalanladıkça yalanlamışlardı (kezzebû… Kizzâbâ).”
>
* Sanat 1: Lafız Seçimi (“Cezâ’en Vifâkâ”).
* Tahlil: Nazım (Tertip), “Bu bir karşılıktır” demez; “Bu, tam uygun (Vifâk) bir karşılıktır” der. “Vifâk” (وِفَاقًا), birebir örtüşen, denk ne eksik ne fazla demektir. Bu lafız (söz), azâbın (cezanın) mutlak adâletini ilân eder.
* Sanat 2: “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) ve “Te’kîd” (Pekiştirme).
* Tahlil: Peki, bu “denklik” (Vifâk) nerededir? Âyet 27-28 bunu açıklar:
* Suç 1 (Âyet 27): Onlar, “Hesap Günü”nü (ve o “Büyük Haber”i [Nebe’]) ummadılar (lâ yercûne hisâbâ).
* Suç 2 (Âyet 28): Onlar, âyetleri “Kizzâbâ” (yalanladıkça yalanladılar).
* Hikmeti (Te’kîd): Nazım (Tertip), “kezzebû” (yalanladılar) demekle yetinmez. “Kizzâbâ” (كَذَّبُوا… كِذَّابًا) lafzını (sözünü) getirir. Bu, tahlil ettiğimiz “Mef’ûl-i Mutlak” (Mutlak Nesne) sanatıdır. Mânâsı (Anlamı) şudur: “Onlar sâdece yalanlamadılar; onlar inatla, kibirle (büyüklük taslayarak), şiddetle ve sonuna kadar yalanladılar.”
* Netice (Mukâbele): Onların o şiddetli yalanlaması (“Kizzâbâ”), (Âyet 26) tam denk (“Vifâkâ”) bir azap (ceza) ile ve (Âyet 25) şiddetli bir içecekle (“Hamîm” ve “Ğassâk”) karşılanmıştır. Bu, mükemmel bir Adâlet-i İlâhiyye (İlâhî Adâlet) nazmıdır (tertibidir).
4. Nihaî (Son) Hüküm: “el-Kasr” (Sınırlama) ile Gelen Dehşet (Âyet 29-30)
> İktibas (Meali):
> (29) “Biz ise, her şeyi (külle şey’in) bir kitapta sayıp yazmışızdır (ahsaynâhu kitâbâ).”
> (30) “O hâlde (Fe) tadın (zûkû)! Artık size azaptan (azâben) başka (İllâ) bir şeyi arttırmayacağız (fe len nezîdekum).”
>
* Sanat (Âyet 29): el-Vasl (Bağlama) ve Takdîm (Öne Alma).
* Tahlil: “Ve kulle şey’in…” (VE her şeyi…). Bu “Vâv” (ve) bağlacı, onların (Âyet 28) o şiddetli inkârı (reddetmesi) ile Allah’ın (C.C.) (Âyet 29) o titiz kaydını (ahsaynâhu) karşılaştırır. Onlar inkâr (reddetme) ederken, Allah (C.C.) her şeyi kaydediyordu.
* Sanat (Âyet 30): Nihaî (Son) Hüküm ve “el-Kasr” (Sınırlama).
* Tahlil: “Fe zûkû!” (O HÂLDE tadın!). Bu “Fe” (فَ) harfi, bütün bu sebeplerin (inkâr [reddetme], yalanlama, kayıt) nihaî (son) neticesidir (sonucudur). “Zûkû” (Tadın!), bir “Emr” (Emir) sîgasıdır (kipidir), fakat gâyesi (maksadı) “Tehdit (Tehdîd)” ve **”Tahkîr” (Aşağılama)**dır.
* Hikmeti (el-Kasr): Âyetin sonu, Kur’ân’daki en dehşetli “Kasr” (Sınırlama) nazımlarından (tertiplerinden) biridir: “…fe len nezîdekum İLLÂ ‘azâbâ” (Artık size azaptan BAŞKA bir şeyi arttırmayacağız).
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Bu nazım (tertip), Cehennem ehlinin (ehl-i Cehennem) son ümit (ümid) kırıntısını da yok eder. Onlar, azâbın (cezanın) hafiflemesini veya değişmesini umabilirler. Bu “Kasr” (Sınırlama) nazmı (tertibi) onlara der ki: “Burada (Cehennemde) artacak (nezîdekum) tek bir şey vardır; o da azâbın (cezanın) ta kendisidir.”

Nihaî (Son) Netice
Nebe’ Sûresi’nin bu bölümü, o “Büyük Haber”i (Nebe’) inkâr (reddetme) etmenin âkıbetini (sonucunu) tasvir (betimleme) ederken:
* Cehennem’i aktif bir “Pusu” (Mirsâd) olarak Tecsîm (Somutlaştırma) eder.
* Azâbın (Cezanın) adâletini (Adâlet), inkârcıların (munkirlerin) o şiddetli yalanlaması (“Kizzâbâ”) ile tam denk (“Vifâkâ”) olduğunu gösteren bir Mukâbele (Karşılaştırmalı Zıtlık) ile isbat eder.
* Ve nihaî (son) hükmü (kararı), “Tadın!” (Zûkû) emri (buyruğu) ve “azaptan başka artış yok” (Kasr) nazmı (tertibi) ile mühürleyerek, ümîdi (ümidi) tamâmen ortadan kaldırır.

4. “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık): “Vifâkâ” (Adâlet) vs. “‘Atâ’en” (Lütuf) (Âyet 36)
> İktibas (Meali): “(Bunlar,) Rabbin (Rab) tarafından bir karşılık (Cezâ’en), yeterli bir lütuf (‘Atâ’en Hisâbâ) olarak (verilmiştir).” (Nebe’, 36)
>
* Sanat: Nihaî (Son) Mukâbele (Karşılaştırmalı Zıtlık).
* Tahlil (Mukâbele 6):
* (Âyet 26) Cehennem ehlinin (ehl-i Cehennem) azâbı (cezası) neydi? “Cezâ’en Vifâkâ” (Tam denk bir karşılık). Bu, mutlak Adâlet idi.
* (Âyet 36) Cennet ehlinin (ehl-i Cennet) mükâfâtı (ödülü) nedir? “Cezâ’en… ‘Atâ’en Hisâbâ” (Bir karşılık… Lütuf/Hediye olarak…).
* Hikmeti: Bu nazım (tertip), İlâhî Muâmelenin (Davranışın) farkını ortaya koyar.
* Cehennem: Tamamen Adl (Adâlet) üzeredir. Suç (Cürüm) (“Kizzâbâ”), cezâya (cezaya) (“Hamîm”) denktir (“Vifâkâ”).
* Cennet: Sâdece “Adl” (Adâlet) değildir. Mü’minin (İnananın) ameli (fiili) (Takvâ) karşılığı (Cezâ’en) başlar, fakat o karşılık, ameli (fiili) aşan bir “Fadl” (Lütuf) ve “‘Atâ'” (Hediye) olarak verilir. Cehennem “denklik”tir, Cennet “lütuf”tur.

Nihaî (Son) Netice
Nebe’ Sûresi’nin bu bölümü, Sûre’nin ana teması olan “Yevmu’l-Fasl”ı (Ayırma Günü) tamamlar. Bu nazım (tertip), Cehennem ve Cennet’i kelimesi kelimesine birbiriyle karşılaştıran (Mukâbele) ilâhî bir mîzândır (dengedir):
* “Tâğîn” (Azgınlar) -> “Müttakîn” (Sakınanlar)
* “Mirsâd” (Pusu) -> “Mefâzâ” (Kurtuluş)
* “Hamîm/Ğassâk” (İrin/Kaynar su) -> “Ke’s/Dihâk” (Dolu Kadeh)
* Suç: “Kizzâbâ” (Şiddetli Yalanlama) -> Mükâfât (Ödül): “Lâ… Kizzâbâ” (Yalan İşitmeme)
* Netice (Sonuç): “Cezâ’en Vifâkâ” (Denk Karşılık / Adâlet) -> Netice (Sonuç): “Cezâ’en ‘Atâ’en” (Lütuf Karşılık / Fadl)
Bu tahlil de aydınlatıcı oldu mu? Dilerseniz, Sûre’nin “Hâtime” (Sonuç) bölümü olan ve o “Ayırma Günü”nün (Yevmu’l-Fasl) dehşetini (Rûh’un ve Meleklerin kıyâmını [ayakta duruşunu]) tasvir edip, kâfirin (inkârcının) o nihaî (son) pişmanlığı (“Keşke toprak olsaydım!”) ile Sûre’yi mühürleyen (Âyet 37-40) bölümünü tahlil ederek bu Sûre’yi tamamlayabiliriz.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Nebe’ Sûresi (Âyet 37-40)

1. “Yevmu’l-Fasl”ın (Ayırma Gününün) Mutlak Hâkimi (Âyet 37)
> İktibas ( Meali): “(O,) göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların Rabbi (Rabbi), Rahmân’dır. O’nun (C.C.) huzurunda konuşmaya güç yetiremezler (lâ yemlikûne minhu hitâbâ).” (Nebe’, 37)
>
* Sanat 1: el-Fasl (Ayırma) yoluyla Beyân (Açıklama).
* Tahlil: Âyet, bir önceki (Âyet 36) “Rabbin (Rab) tarafından bir karşılık…” âyetine “Ve (ve)” bağlacı olmadan başlar (el-Fasl).
* Hikmeti: Çünkü bu âyet, yeni bir mevzû (konu) değildir. Bu, Âyet 36’daki “Rabbin (Rab)” lafzının (sözünün) kim olduğunu açıklayan (Beyân) bir sıfattır (vasıftır). O (C.C.), “Göklerin, Yerin ve İkisi Arasındakilerin Rabbi”dir. Bu “Fasl” (Ayırma), o mükâfâtı (ödülü) ve azâbı (cezayı) (Âyet 26) veren Zât’ın, bütün kâinâtın (tabiatın) Mâliki (Sâhibi) olduğunu tasdik (doğrulama) eder.
* Sanat 2: Kinâye (Dolaylı Anlatım) / Tecsîm (Somutlaştırma) (Dehşet).
* Tahlil: Nazım (Tertip), “O’nunla konuşmazlar” (lâ yükellimûne) demez. “Lâ yemlikûne minhu hitâbâ” der.
* Hikmeti: “Hitâba (Konuşmaya) mâlik (sâhip) olamazlar.” Bu, dehşetli bir Kinâyedir (Dolaylı Anlatımdır). O günkü heybet ve dehşet o kadar büyüktür ki, mahlûkât (yaratılmışlar) konuşma iznini (müsaadesini) geçiniz, “konuşma kâbiliyetine (yeteneğine)” veya “konuşma hakkına” bile sâhip (mâlik) değildirler. Bu nazım (tertip), o günkü mutlak hâkimiyeti (egemenliği) “Tecsîm” (Somutlaştırma) eder.

2. Dehşetin Zirvesi: “Rûh” ve “Melekler”in Sessizliği (Âyet 38)

> İktibas (Meali): “O gün Rûh (er-Rûhu) ve melekler (el-melâ’iketu) saf hâlinde (saffen) dururlar. Rahmân’ın (er-Rahmân) izin verdiği kimseden başkası konuşamaz…” (Nebe’, 38)
>
* Sanat 1: İtnâb (Detaylandırma) yoluyla Tehvîl (Dehşete Düşürme).
* Tahlil: Bir önceki âyet “Hiç kimse konuşamaz” (lâ yemlikûne) demişti. Bu âyet, o “hiç kimse”nin içine kimlerin dâhil (içinde) olduğunu detaylandırır (İtnâb).
* Hikmeti: Nazım (Tertip), mahlûkâtın (yaratılmışların) en azametlilerini (büyüklerini) (“er-Rûh” [Cibrîl A.S. veya en büyük melek] ve “el-Melâ’ike”) zikreder (anar). Bu, belâgatte (retorikte) **”Delâlet bi’l-Evlâ”**dır (Öncelik Delili [İsbatı]):
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “Eğer Rûh (Rûh) ve Melekler (Melâ’ike) bile saf tutmuş (saffen) (mutlak bir askeri nizam [düzen] içinde) ayakta duruyor ve konuşamıyorsa; ey ‘Tâğîn’ (Azgınlar) (Âyet 22), siz kim oluyorsunuz da o gün konuşabileceğinizi, kendinizi savunabileceğinizi zannediyorsunuz?” Bu nazım (tertip), o günkü dehşetin zirvesidir.
* Sanat 2: Lafız Seçimi ve el-İstisnâ’ (İstisnâ [Ayrı Tutma]).
* Tahlil: “…İllâ (Ancak) men ezine lehu’r-Rahmân…”
* Hikmeti: Bu dehşet (korku) makamında (yerinde) bile, izin (müsaade) veren Zât (Zât) “el-Cebbâr” (Kahredici) veya “el-Kahhâr” (Yok edici) ismiyle değil, “er-Rahmân” (Çok merhametli) ismiyle zikredilmiştir (anılmıştır). Bu Lafız Seçimi, o dehşet anında (anında) bile, (Müttakîler [Sakınanlar] için) verilecek olan o konuşma izninin (müsaadesinin) (şefâat [şefaat]) mutlak bir rahmet (merhamet) tecellîsi (belirmesi) olduğunu gösterir.

Küllî Tahlil: “Tekrâr” Sanatının Zirvesi (Âyet 13)
Sûre’nin tahlilinden evvel, onun “omurgasını” teşkil eden o mühim âyeti tahlil etmeliyiz:
> “Fe bi eyyi âlâ’i Rabbikumâ tukezzibân?”
> (O hâlde, Rabbinizin hangi nimetlerini [âlâ’] yalanlıyorsunuz [tukezzibân]?)
>
Bu âyet, Sûre boyunca tam 31 defa “Tekrâr” edilir. “Neden bu nazımla?” sualinin (sorusunun) ilk cevabı buradadır.
* Sanat: “et-Tekrâr” (Tekrar Sanatı) ve “el-İstifhâm et-Takrîrî ve’t-Tevbîhî” (İkrar Ettirme ve Azarlama Amaçlı Retorik Soru).
* Sual: Bu 31 tekrâr, (hâşâ) bir “haşv” (lüzumsuz dolgu) veya “belâgat zafiyeti” midir?
* Hikmeti (et-Takrîr / Yerleştirme): Aslâ. Bu, “Takrîr” sanatıdır. Belâgatte “Tekrâr”, bir hakikati muhatabın zihnine ve kalbine çakmak (sağlamca yerleştirmek), pekiştirmek (te’kîd) ve yerleştirmek (takrîr) için kullanılır.
* Hikmeti (el-İstintâk / Sorgulama): Bu nazım (tertip), Sûre’yi bir “monolog” (tek taraflı konuşma) olmaktan çıkarır, onu bir “diyalog”a (karşılıklı konuşmaya) çevirir. Allah Teâlâ (C.C.), her bir “Nimet” grubunu zikrettikten sonra durur (Fasl) ve muhataba döner:
* (1-12. Âyetler: Kâinât [Tabiat] Nimetleri zikredilir.) -> Durak -> Sual: (13) “Peki, (bunları gördünüz) Rabbinizin hangi nimetlerini [âlâ’] yalanlıyorsunuz?”
* (14-25. Âyetler: Yaratılış ve Deniz Nimetleri zikredilir) -> Durak -> Soru: (26) “Peki, (bunları gördünüz) Rabbinizin hangi nimetlerini [âlâ’] yalanlıyorsunuz?”
* Hikmeti (et-Tevbîh / Azarlama): Bu sual, cevap bekleyen bir sual (İstifhâm-ı Hakîkî) değil, muhatabı azarlayan ve susturan bir **”Retorik Soru” (İstifhâm-ı Tevbîhî)**dur.
* Hikmeti (“Rabbikumâ” ve “Tukezzibân” – İkiniz): Nazım (Tertip), “Rabbinizin hangi nimetini yalanlıyorsun (tekil)?” demez. “Rabbinizin… yalanlıyorsunuz (İkiniz)” (Tesniye / İkilik) der. Muhatap ikidir. Bunlar, Sûre’de (Âyet 15, 31, 33) açıkça zikredilen “el-İns” (İnsan) ve “el-Cânn” (Cin)dır. Bu nazım (tertip), Sûre’nin dâvetinin cihan şümul olduğunu tasvir eder.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Giriş (Âyet 1-13)
Şimdi, Sûre’nin girişini (mukaddimesini), bu “Tekrâr” omurgası üzerine tahlil edelim.
> İktibas ( Meali):
> (1) “Rahmân.”
> (2) “Kur’an’ı öğretti.”
> (3) “İnsanı yarattı.”
> (4) “Ona beyânı (düşünceyi ve kendini ifade etmeyi) öğretti.”
> (5) “Güneş ve ay bir hesaba göredir.”
> (6) “Bitkiler (veya yıldızlar [en-Necm]) ve ağaçlar secde ederler.”
> (7) “Göğü yükseltti ve Mîzân’ı (dengeyi/ölçüyü) koydu.”
> (8) “Sakın Mîzân’da (dengede) haddi aşmayın (tuğyân etmeyin)!”
> (9) “Ve (وَ) ölçüyü adâletle tutun ve Mîzân’ı (ölçüyü) eksik yapmayın.”
> (10) “Ve (وَ) yeryüzünü (el-arda) canlılar (enâm) için (O [C.C.]) alçalttı (vada’a).”
> (11) “Orada meyve (fâkihe) ve (وَ) salkımlı hurma ağaçları (nahl) vardır.”
> (12) “Yapraklı taneler (habbu) ve (وَ) hoş kokulu bitkiler (reyhân) vardır.”
> (13) “O hâlde (Fe), Rabbinizin hangi nimetlerini (âlâ’) yalanlıyorsunuz (tukezzibân)?”
>
1. Mûcizevî “Takdîm” (Öne Alma) Sanatı (Âyet 1-4)
* Nazım (Tertip): (1) Rahmân -> (2) Kur’ân’ı Öğretti -> (3) İnsanı Yarattı -> (4) Ona Beyân’ı Öğretti.
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden mantıkî (mantıksal) sıranın (İnsanı Yaratmak -> Sonra Ona Öğretmek) tam aksine, “Kur’ân’ı Öğretmeyi” (‘Alleme’l-Kur’ân), “İnsanı Yaratmak”tan (Halaka’l-İnsân) öne almıştır (Takdîm)?
* Hikmeti (Takdîm li’l-İhtimâm / Ehemmiyet Sebebiyle Öne Alma): Bu, belâgatın en mühim kaidelerinden biridir. Bu “Takdîm”, zaman (kronoloji) önceliği değil, rütbe ve ehemmiyet önceliği gösterir.
* Nazmın Mânâsı : Bu nazım (tertip), şu ilâhî hakikati ilân eder:
* Allah (C.C.) katında, mânevî (ruhsal) nimet olan “Kur’ân” (İlim/Vahiy), maddî (fiziksel) nimet olan **”İnsan”**ın (Varlık/Hayat) yaratılışından daha ehemmiyetlidir.
* İnsanın (Halaka’l-İnsân) yaratılış gâyesi, zâten (Âyet 2) “Kur’ân’ı öğrenmek”tir (‘Allemu’l-Kur’ân). Allah Teâlâ (C.C.), gâyeyi (Kur’ân), o gâye için yaratılan vâsıtadan (İnsan) öne almıştır (Takdîm).
* Bütün nimetlerin başı “Rahmân” (Rahmet/Merhamet) olduğu gibi (Âyet 1), o “Rahmet”in (Merhametin) en büyük tecellîsi de “Kur’ân”dır (Âyet 2).

2. “Mîzân” (Denge) Delili ve “Tekrâr” (Âyet 5-9)
* Nazım (Tertip): (5) Güneş/Ay (Gök) -> (6) Bitki/Ağaç (Yer) -> (7) MÎZÂN’I KOYDU -> (8) MÎZÂN’DA AŞMAYIN -> (9) MÎZÂN’I EKSİK YAPMAYIN.
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden “Mîzân” (Denge/Ölçü/Terâzî) lafzını (sözünü) 3 âyette 3 defa tekrâr etmiştir?
* Hikmeti (Tekrâr ile Mânâ Geçişi): Bu “Tekrâr”, “Mîzân” lafzının mânâsını kademeli olarak Kâinî (Evrensel) Nizam’dan Beşerî (İnsanî) Adâlet’e bağlar:
* Mîzân 1 (Âyet 7): “Vada’a’l-Mîzân” (Mîzân’ı [Dengeyi] koydu). Bu, Güneş’in (Şems) ve Ay’ın (Kamer) (Âyet 5) tâbi olduğu Kozmik (Kâinî) Mîzân’dır (Fizik/Astronomi Kanunları).
* Mîzân 2 (Âyet 8): “Ellâ tatğav fi’l-Mîzân” (Mîzân’da haddi aşmayın [tuğyân etmeyin]). Bu, (Âyet 7’deki) o Kozmik (Kâinî) Mîzân’dan alınan ilhamla, Ahlâkî, Hukûkî ve Şer’î Mîzân’dır (Adâlet).
* Mîzân 3 (Âyet 9): “tuhsirû’l-Mîzân” (Mîzân’ı [Ölçüyü] eksik yapmayın). Bu, (Âyet 8’deki) o Ahlâkî Mîzân’ın (Denge’nin) en müşahhas (somut) tatbikatıdır (uygulamasıdır): İktisâdî (Ekonomik) Mîzân (Terâzî/Alışveriş Adâleti).
* Netice (İsti’âre): Bu nazım (tertip), muhataba der ki: “Ey İnsan! Bütün Kâinâtı (Tabiatı) (Güneş/Ay) milim şaşmayan bir ‘Mîzân’ (Denge) ile yaratan Rabbin (Âyet 7), senin elindeki o küçük ‘Mîzân’da (Terâzîde)’ (Âyet 9) haksızlık (adaletsizlik) yapmana nasıl rızâ göstersin?”

3. İlk Sorgulama (İstintâk) (Âyet 10-13)
* Nazım (Tertip): (10-12) Allah Teâlâ (C.C.), Yeryüzü’ndeki (Arz) nimetleri (Meyve, Hurma, Taneler, Reyhân) sıralar.
* Netice (Âyet 13): Bütün bu delillerden sonra (Rahmân’ın Kur’ân’ı öğretmesi, Kâinâtı Mîzân’a koyması, Yeryüzü’nü [Arz] rızıkla donatması), ilk sorgu gelir:
> “O hâlde (Fe), Rabbinizin hangi nimetlerini (âlâ’) yalanlıyorsunuz (tukezzibân)?”
>

Nihaî Netice (Bölüm 1)
Rahmân Sûresi’nin bu giriş (mukaddime) nazmı (tertibi), belâgat sanatlarının en yücelerini kullanarak:
* Takdîm sanatı ile mânevî nimetin (Kur’ân) maddî nimetten (İnsan) üstünlüğünü (fazîletini);
* Tekrâr sanatı ile “Mîzân” mefhumunu (kavramını) Kozmik (Kâinî) Nizam’dan (Düzen’den) Beşerî (İnsanî) Adâlet’e bağlamış;
* Ve bu nimetlerin tamâmını sıraladıktan sonra, Sûre’nin omurgası olan o Retorik Soru (İstifhâm) ile (Âyet 13), muhatapları (İnsan ve Cin) ilk defa sorguya çekmiş (istintâk) ve susturmuştur (ifhâm).

Tahlil Tatbikatı : Rahmân Sûresi (Âyet 14-25)
1. İki Muhatabın (İnsan ve Cin) Aslî Yaratılışı: “el-Mukâbele” (Âyet 14-16)
> İktibas ( Meali):
> (14) “Allah (C.C.), insanı (el-insâne) pişmiş çamur gibi (ke’l-fahhâr) kuru bir balçıktan (min salsâlin) yarattı.”
> (15) “Cânn’ı (Cinleri) da hâlis (dumansız) bir ateşin (nâr) alevinden (min mâricin) yarattı.”
> (16) “O hâlde (Fe), Rabbinizin hangi nimetlerini (âlâ’) yalanlıyorsunuz (tukezzibân)?”
>
* Sanat: Mukâbele ve Hususî Lafız Seçimi.
* Sual: Nazım (Tertip), neden bu iki muhatabın (İnsan ve Cin) yaratılışını bu kadar zıt ve detaylı lafızlarla karşılaştırır?
* Hikmeti (Mukâbele): Bu, “Rabbikumâ” (Rabbinizin ) hitâbının ilk delilidir. Nazım (Tertip), iki zıt kutbu ortaya koyar:
* İnsan (Âyet 14): “Salsâlin ke’l-Fahhâr” (Pişmiş çömlek gibi ses veren kuru balçık). Bu, toprağa (turâb) âit olan ağırlığı, kesâfeti (yoğunluğu), sâbitliği (durağanlığı) ve zâhirî olmayı temsil eder.
* Cânn (Âyet 15): “Mâricin min Nâr” (Dumansız, hâlis (saf) ateş alevi). Bu, ateşe (nâr) âit olan hafifliği, latîfliği (inceliği), hız (sürat) ve derûnî (görünmez) olmayı temsil eder.
* Netice (Âyet 16- Sorgulama): Nazım (Tertip), bu iki zıt mahlûku (yaratılmışı) yarattığını ilân ettikten sonra, derhâl (ânında) o sorgu âyetini getirir (Âyet 16).
* Nazmın Mânâsı : “Ey İnsan (Topraktan gelen)! Ey Cin (Ateşten gelen)! İkinizi de bu zıt (aykırı) tabiatlarda yaratan Rabbinizin (yani ‘Rabbikumâ’nın ) sırf bu yaratılış (halk) nimetini bile nasıl yalanlarsınız?”

2. İki Muhatabın (İnsan ve Cin) Kâinâtı (Tabiatı): “et-Tesniye” (İkilik) Sanatı (Âyet 17-25)
Bu bölüm, “Rabbikumâ” (Rabbinizin) (ikililik) hitâbının, kâinâtın nizâmındaki “ikililik” ile nasıl örtüştüğünü gösteren mûcizevî bir nazımdır (tertibidir).
> İktibas ( Meali):
> (17) “O (C.C.), iki (el-meşrikayn) doğunun da Rabbidir, iki (el-mağribeyn) batının da Rabbidir.”
> (18) “O hâlde (Fe), Rabbinizin hangi nimetlerini (âlâ’) yalanlıyorsunuz (tukezzibân)?”
> (19) “(Acı ve tatlı) iki denizi (el-bahreyn) salıverdi; birbirine kavuşuyorlar.”
> (20) “Aralarında bir engel (berzehun) vardır, birbirine karışmazlar (lâ yebğiyân).”
> (21) “O hâlde (Fe), Rabbinizin hangi nimetlerini (âlâ’) yalanlıyorsunuz (tukezzibân)?”
> (22) “O ikisinden de (minhumâ) inci (el-lu’lu’u) ve (وَ) mercan (el-mercân) çıkar.”
> (24) “Denizde (fî’l-bahri) dağlar gibi yükselen (el-munşe’âtu) gemiler (el-cevâri) de O’nundur (C.C.).”
> (25) “O hâlde (Fe), Rabbinizin hangi nimetlerini (âlâ’) yalanlıyorsunuz (tukezzibân)?”
>
* Sanat 1: “et-Tesniye” (İkilik) Nazmı (Tertibi) (Âyet 17).
* Tahlil: “Rabbu’l-Meşrikayn (İki Doğu) ve Rabbu’l-Mağribeyn (İki Batı).”
* Hikmeti: Bu “İkilik” (Tesniye) nazmı (tertibi), Âyet 14-15’teki “iki muhataba (İnsan ve Cin)” tam bir Mukâbeledir.
* Nazmın Mânâsı : O (C.C.), sâdece İnsanın gördüğü “Doğu/Batı”nın (Yaz/Kış gündönümü) Rabbi) değil, aynı zamanda Cinnin (Cânn) gördüğü (veya onların yaşadığı boyuttaki) “Doğu/Batı”nın da Rabbidir). O (C.C.), ikinizin de (kumâ) Rabbidir).
* Sanat 2: “İsti’âre-i Temsîliyye” (Alegorik Metafor) (Âyet 19-20).
* Tahlil: “Merace’l-Bahreyn” (İki Denizi salıverdi) … “Berzehun lâ yebğiyân” (Aralarında engel var, karışmazlar).
* Zâhirî Mânâ (Hakikat [Gerçek]): Bu, “Tatlı Su” (nehirler) ile “Tuzlu Su” (denizler) arasındaki fiziksel (maddî) “Berzah”tır (engel). Bu, bir “âlâ'” (nimet)dir.
* Derûnî Mânâ (İsti’âre): Bu nazım, aynı zamanda (Âyet 14-15’teki) o “iki mahlûk (yaratılmış)” (İnsan ve Cin) için mükemmel bir İsti’âre-i Temsîliyyedir (Alegorik Metafordur):
* “el-Bahreyn” (İki Deniz) -> İnsan (Toprak/Görünen) ve Cin (Ateş/Görünmeyen) âlemleri (dünyaları).
* “Yeltekıyân” (Birbirine kavuşurlar) -> Onlar (İnsan ve Cin) aynı dünyada, aynı anda, birbirine temas ederek yaşarlar.
* “Berzehun lâ yebğiyân” (Karışmazlar) -> Aralarında Allah’ın (C.C.) koyduğu bir “Berzah” (Perde/Boyut Engeli) vardır; birbirlerinin nizâmını (düzenini) bozamazlar.
* Netice (Âyet 21 – Sorgulama): “Ey İnsan ve Cin! Sizi (iki denizi) hem bir arada (yeltekıyân) hem de birbirinize karıştırmadan (berzehun) yaşatan Rabbinizin bu nimetini nasıl yalanlarsınız?”
* Sanat 3: Nimetlerin Devamı (Âyet 22, 24).
* Tahlil: O “iki deniz”den (Bahreyn) çıkan nimetler (veya o “iki muhatabın [İnsan ve Cin]” ortaklaşa faydalandığı nimetler) sıralanır:
* Derûnî Nimet : “el-Lu’lu’u ve’l-Mercân” (İnci ve Mercan) (Zînet/Güzellik).
* Zâhirî Nimet ,: “el-Cevâri’l-Munşe’ât” (Yükselen Gemiler) (Ticâret/Ulaşım).
* Netice (Âyet 23, 25 – Sorgulama): Her bir nimet grubundan sonra “Tekrâr” sanatı devreye girer ve o iki muhatabı (İnsan ve Cin) (İnsanlar o gemileri yapar, Cinler o gemileri görür) tekrar tekrar sorguya çeker.

Nihaî Netice (Bölüm 2)
Rahmân Sûresi’nin bu bölümü, Sûre’nin “ikili” (Tesniye) hitâbının (“Rabbikumâ” [Rabbinizin]) delillerini sunar.
Nazım (Tertip), zıt (aykırı) aslî olanlardan (Toprak vs. Ateş) gelen o “iki muhatabı” (Mukâbele), paralel kâinâtlarda (İki Doğu/İki Batı) ve birbirine karışmayan âlemlerde (İki Deniz/Berzah) (İsti’âre) yaşatan Zât’ın, her ikisinin de (İnsan ve Cin) Rabbi olduğunu isbat eder ve onları (İnsan ve Cin) bu müşterek (ortak) nimetler üzerinden defalarca sorguya çeker (Tekrâr).

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Rahmân Sûresi (Âyet 26-30)
> İktibas ( Meali):
> (26) “Onun (yeryüzü) üzerinde bulunan her kim (küllü men) fânîdir (geçicidir).”
> (27) “Ancak Celâl (Azamet [Büyüklük]) ve İkrâm (İhsan [İyilik]) sâhibi Rabbinin Vech’i (Zât’ı bâkî kalacaktır.”
> (28) “O hâlde (Fe), Rabbinizin hangi nimetlerini (âlâ’) yalanlıyorsunuz (tukezzibân)?”
> (29) “Göklerde ve yerde bulunanlar O’ndan (C.C.) isterler (yes’eluhu). O (C.C.), her gün (külle yevmin) bir şe’ndedir (iştedir).”
> (30) “O hâlde (Fe), Rabbinizin hangi nimetlerini (âlâ’) yalanlıyorsunuz (tukezzibân)?”
>
1. Kâinâtın En Büyük “Mukâbele”si: “Fânî” (Geçici) vs. “Bâkî” (Kalıcı) (Âyet 26-27)
* Sanat: “el-Mukâbele” ve Lafız Seçimi.
* Tahlil: Nazım (Tertip), Sûre’nin en keskin zıtlığını ortaya koyar:
* (Âyet 26) “Küllü men ‘aleyhâ FÂN” (Onun üzerindeki HERKES fânîdir [geçicidir]): Bu, küllî bir hükümdür (karardır). Bu “Küllü men” (Her kim), hem “İnsan”ı (Âyet 14) hem de “Cin”ni (Âyet 15) kapsar. Ve o “âlâ'” (nimet) olarak sayılan her şeyi (Gemiler, İnciler, Ağaçlar) kapsar.
* (Âyet 27) “Ve YEBKÂ Vechu Rabbike…” (Ve Rabbinin Vech’i [Zât’ı] BÂKÎ kalır): Bu, bir önceki âyetin tam zıddıdır. (Mukâbele).
* Hikmeti (Nazmın [Tertibin] Mânâsı): Bu nazım (tertip), Sûre’nin bütün mânâsını yeniden şekillendirir. Muhataba der ki: “Ey İnsan ve Cin! Size saydığım (Âyet 1-25) o ‘nimetlerin’ hepsi ve bizzat siz (İnsan ve Cin) Fânîsiniz. Bu kâinâtta Bâkî (Kalıcı) olan tek bir hakikat vardır: O (C.C.) da o nimetleri size veren ‘Rabbinizin Vech’i’dir (Zât’ı).”
* Sanat (Lafız Seçimi- “Zû’l-CELÂLİ ve’l-İKRÂM”):
* Tahlil: Neden “Bâkî (Kalıcı)” olan Zât’ın bu iki ismi seçilmiştir?
* Hikmeti (Tıbâk / Zıtlık): Bu, tek bir vasıf içinde iki zıt kutbu birleştiren bir “Tıbâk” (Zıtlık) sanatıdır:
* “el-Celâl” (Azamet [Büyüklük]): Bu, heybeti, kahrı (yok ediciliği), azameti (büyüklüğü) ve korkuyu (havf) temsil eder. Bu, (bir sonraki bölümde gelecek olan) “azap (ceza)” ve “hesap” nimetine işarettir.
* “el-İkrâm” (İhsan [İyilik]): Bu, lütfu, cömertliği, güzelliği ve ümîdi (recâ) temsil eder. Bu, (bir önceki bölümde geçen) “nimet” ve “rahmet (merhamet)”e işarettir.
* Netice: Bâkî (Kalıcı) olan Zât, hem mutlak Adâlet’in (“Celâl”) hem de mutlak Lütf’un (İyiliğin) (“İkrâm”) sâhibidir.

2. “Fânî”liğin (Geçiciliğin) “Nimet” Olması (Âyet 28)
* Nazım (Tertip): “Fe bi eyyi âlâ’i Rabbikumâ tukezzibân?”
* Sual: Nazım (Tertip), (Âyet 26) “Herkesin yok olacağını (Fânî [Geçici])” ilân ettikten hemen sonra, neden (Âyet 28) “Rabbinizin hangi nimetlerini (âlâ’) yalanlıyorsunuz?” diye sorar? Ölüm (Mevt) ve Yok Oluş (Fânîlik [Geçicilik]) nasıl bir “nimet” olabilir?
* Hikmeti (Nimet Olarak Fânîlik):
* “Fânîlik ” (yok oluş), “Bâkî (Kalıcı)” olana (Allah’a [C.C.]) ulaşmak için tek yoldur. Mü’min için “Ölüm” (Mevt), bir felâket değil, fânî nimetlerden Bâkî (Kalıcı) nimete (Cennet’e ve Rızâ-i İlâhî’ye [Allah’ın (C.C.) rızâsına]) geçişi (intikali) sağlayan bir “âlâ'” (nimet)dir.
* Asıl nimet, (Âyet 27) “Rabbin Bâkî (Kalıcı) olması”dır. Yâni, “Ey İnsan ve Cin! Dayandığınız, sığındığınız ve hesâba çekileceğiniz Zât’ın Bâkî (Kalıcı) olması, O’nun (C.C.) Celâl ve İkrâm sâhibi olması, sizin için en büyük ‘nimet değil midir? Bunu nasıl yalanlarsınız?”

3. “Bekâ”nın (Kalıcılığın) Delili: “Kayyûmiyyet” (Mutlak Hâkimiyet [Egemenlik]) (Âyet 29-30)
* Nazım (Tertip): “Yes’eluhu men fi’s-semâvâti ve’l-ard(i), külle yevmin Huve fî şe’n.”
* Sanat: Beyân (Açıklama) ve Kinâye (Dolaylı Anlatım).
* Tahlil: Bu âyet, bir önceki (Âyet 27) “O (C.C.) neden Bâkî’dir (Kalıcıdır)?” sualinin delili (isbatı) ve açıklamasıdır.
* Hikmeti (“Yes’eluhu…”- O’ndan [C.C.] İsterler): Bu, Kinâyedir (Dolaylı Anlatımdır). Bütün mahlûkâtın (yaratılmışların) (İnsan, Cin, Melek, Hayvan, Bitki) mutlak muhtaçlığından (ihtiyâcından) kinâyedir (dolaylı anlatımdır). Herkes, her an, varlığını sürdürebilmek için O’ndan (C.C.) ister (Yes’eluhu).
* Hikmeti (“Külle Yevmin Huve fî Şe’n”): (O [C.C.], her gün bir iştedir). Bu da, O’nun (C.C.) mutlak Kayyûmiyyetinden (her an her şeyi idâre (yönetme) etmesinden) Kinâyedir. O (C.C.), (Yunan hikmetindeki [felsefesindeki] gibi) “Kâinâtı (Tabiatı) yaratıp bırakan” (hâşâ) pasif bir Zât (Zât) değildir. O (C.C.), her an (külle yevmin) aktif olarak (fî şe’n) mülkünü (hâkimiyetini) idâre eder: Diriltir, öldürür, rızık verir, alır, yükseltir, alçaltır.
* Netice (Âyet 30- Sorgulama): “Ey İnsan ve Cin! Sizin her an O’na (C.C.) muhtaç olmanız (Yes’eluhu) ve O’nun (C.C.) da her an sizin işlerinizi (faaliyetlerinizi) idâre etmesi (fî şe’n), Rabbinizin en büyük ‘nimetlerinden değil midir? O’nun (C.C.) bu Kayyûmiyyet nimetini nasıl yalanlarsınız?”

3. “Tahaddî”nin (Meydan Okumanın) Neticesi : “Azap (Ceza)” (Âyet 37-45)
> İktibas ( Meali):
> (37) “Gök (Semâ) yarıldığı zaman, erimiş yağ gibi (ke’d-dihân) kıpkırmızı bir gül (verdeh) olduğu zaman!”
> (39) “İşte o gün, ne İns’e ne de Cânn’a günahı sorulmaz (lâ yus’elu).”
> (41) “Mücrimler (Suçlular) sîmâlarından (dış görünüşlerinden) (bi-sîmâhum) tanınırlar da perçemlerinden (nevâsî) ve ayaklarından (akdâm) yakalanırlar.”
> (43) “İşte bu, mücrimlerin (suçluların) yalanladıkları (yukezzibu) Cehennem’dir.”
> (44) “Onlar, onunla (Cehennem) kaynar (ân) bir su (hamîm) arasında dolaşır dururlar.”
>
* Sanat (Âyet 37): Teşbîh-i Mûciz (Mûcizevî Benzetme) ve Tehvîl (Dehşete Düşürme).
* Tahlil: Bu, “Hesap ” ânının kozmik (kâinî) tasviridir. Gök, “Verdeh ke’d-Dihân” (Erimiş yağ gibi kıpkırmızı bir gül) olur.
* Hikmeti: Bu “Teşbîh” (Benzetme), o günkü mutlak yıkımın (inşikâk), dehşetli bir güzellik (verdeh/gül) ve eriyiş (dihân/yağ) içinde sunulmasıdır. Bu, “Celâl” (Azamet [Büyüklük]) sıfatının (vasfının) (Âyet 27) tecellîsidir (belirmesidir).
* Sanat (Âyet 39): Kinâye (Dolaylı Anlatım) / Hazf (Sükût Etme).
* Sual: Diğer âyetler “Onlara sorulur” derken, bu âyet neden “Ne İns’e ne Cânn’a günahı sorulmaz (lâ yus’elu)” der? Bu bir zıtlık (aykırılık) mıdır?
* Hikmeti (Belâgat): Aslâ. Bu, zıtlık (aykırılık) değil, belâgat (retorik) icâbı (gereği) bir Kinâyedir (Dolaylı Anlatımdır).
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): “Onlara (o merhalede [aşamada]) sözlü (şifâhî) sual (soru) sorulmaz; zîrâ (Âyet 41) ‘Mücrimler (Suçlular) sîmâlarından (dış görünüşlerinden) (bi-sîmâhum) tanınırlar’.” Suç (Cürüm) o kadar âşikârdır (açıktır) (yüzleri kararmış, gözleri göğermiş), “Sîmâ”, sualden (sorudan) daha beliğ (tesirli) bir delil (isbat) olmuştur. “Sual (Soru)” safhasına (aşamasına) gerek kalmamıştır.
* Sanat (Âyet 43): Teşhîr (Alenen Gösterme) ve Tevbîh (Azarlama).
* Tahlil: “Hâzihî Cehennemu’lletî yukezzibu bihe’l-mucrimûn.” (İŞTE BU, …yalanladıkları Cehennem’dir.)
* Hikmeti: Nazım (Tertip), “Hâzihî” (İşte Bu) işaret zamirini kullanarak, dünyada gayb (bilinmez) olan ve “Tekzîb” (Yalanlama) ettikleri o mücerret (soyut) hakikati (gerçeği), âhirette müşahhas (somut) bir azap (ceza) olarak işaret eder ve onları “Tevbîh” (Azarlama) eder. Bu nazım (tertip), Sûre’nin omurgası olan “tukezzibân” (yalanlıyorsunuz) fiilinin (eyleminin) nihaî (son) karşılığıdır.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Rahmân Sûresi (Âyet 46-78)
1. Birinci (Âlâ [Üstün]) Cennetler (el-Mukarrabûn [Allah’a (C.C.) Yakın Olanlar]?) (Âyet 46-61)
> İktibas ( Meali):
> (46) “Rabbinin makâmından korkan (hâfe) kimseye iki Cennet (Cennetân) vardır.”
> (47) “O hâlde (Fe), Rabbinizin hangi nimetlerini (âlâ’) yalanlıyorsunuz (tukezzibân)?”
> (48) “(O Cennetler) çeşit çeşit ağaçlarla (efnân) doludur.”
> (50) “İçlerinde akan (tecriyân) iki pınar (pınar) (‘aynân) vardır.”
> (52) “İçlerinde her meyveden (fâkihe) çift çift (zevcân) vardır.”
> (54) “(Onlar) astarları (betâ’inuhâ) kalın ipekten (istebrak) olan döşeklere (furuşin) yaslanırlar…”
> (56) “Oralarda bakışlarını (tarf) sâdece eşlerine çevirmiş (kâsirâtu) (güzeller) vardır ki, onlara eşlerinden önce ne bir insan (insun) ne de bir cin (cânnun) dokunmuştur.”
> (58) “Sanki onlar yâkut (el-yâkûtu) ve mercan (el-mercân) gibidirler.”
> (60) “İhsân’ın (İyiliğin) karşılığı (cezâsı), İhsân’dan (İyilikten) başkası mıdır?”
>
* Sanat 1: Lafız Seçimi ve “et-Tesniye” (İkilik) (Âyet 46).
* Tahlil: Mükâfâtın (Ödülün) sebebi nedir? “Çok amel eden” değil, “Rabbinin makâmından korkan” (men hâfe makâme Rabbihî). Bu, Sûre’nin başındaki “Mîzân”ı (Dengeyi) (Âyet 7) ve “Haşyet”i (Saygı Dolu Korkuyu) (Mülk Sûresi tahlilindeki [çözümlemesindeki] gibi) ifâde eder.
* Hikmeti (Cennetân): Neden “bir” değil de “iki” Cennet (Cennet)? Bu “İkilik”, Sûre’nin “Rabbikumâ” (Rabbinizin) hitâbına tam bir Mukâbeledir (Karşılıktır). (Tefsîrlerde [açıklamalarda]: Biri İnsan [İns] için, biri Cin [Cânn] için; veya biri ameli (fiili) için, biri Allah’ın (C.C.) lütfu (iyiliği) için; veya biri derûnî (iç) [rûhânî (ruhsal)], biri zâhirî (dış) [cismânî (bedensel)] Cennet vb.)
* Sanat 2: Lafız Seçimi ve İtnâb (Detaylandırma) (Âyet 54).
* Tahlil: Nazım (Tertip), döşeklerin kendisinin (zâhirinin) güzelliğini tasvir etmez; “Astarlarının (betâ’inuhâ) kalın ipekten” olduğunu söyler.
* Hikmeti (İtnâb): Bu, muazzam bir İtnâb (Maksatlı Detaylandırma) sanatıdır. Muhataba (Dinleyene) der ki: “Eğer bir döşeğin astarı (görünmeyen içi) bile istebrak (en lüks ipek) ise, o döşeğin zâhirinin (görünen yüzünün) güzelliğini sen tahayyül (zihinde canlandırma) et!”
* Sanat 3: “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) (Âyet 56).
* Tahlil: “…onlara… ne bir insan (insun) ne de bir cin (cânnun) dokunmuştur.”
* Hikmeti: Bu nazım (tertip), Sûre’nin (Âyet 14-15) o “iki muhatabını” (İnsan ve Cin) tekrar zikreder (anar). Bu Cennet mükâfâtı (ödülü), her iki muhatabın (İnsan ve Cin) da temiz (tâhir) eşlere (zevce) sâhip olacağını ilân eder.
* Sanat 4: İstifhâm-ı Takrîrî (İkrar Ettirme Sorusu) (Âyet 60).
* Tahlil: “Hel cezâ’u’l-İhsâni ille’l-İhsân?”
* Hikmeti: Bu, Sûre’nin “İkrâm” (İhsan [İyilik]) bölümünün kilit (eksen/kilit) âyetidir. “İhsân” (İyilik) (bir şeyi en güzel şekilde yapmak/Allah’ı [C.C.] görüyormuş gibi kulluk etmek), (Âyet 46) “Rabbinin makâmından korkmak”tır. O “İhsân”ın karşılığı (cezâsı) da, ancak Allah’ın (C.C.) “İhsân”ı (Cennet) olabilir. Bu Retorik Soru, bu adâleti muhataba ikrar (itiraf) ettirir.
2. İkinci (Derece) Cennetler (Ashâb-ı Yemîn [İyilik Sâhipleri]?) (Âyet 62-78)
> İktibas ( Meali):
> (62) “Bu ikisinden başka (ve min dûnihimâ) iki Cennet (Cennetân) daha vardır.”
> (64) “O (Cennetler) koyu yeşildir (mudhâmmetân).”
> (66) “İçlerinde durmadan fışkıran (neddâhatân) iki pınar vardır.”
> (68) “İçlerinde meyve (fâkihetun), hurma (nahlun) ve nar (rummânun) vardır.”
> (70) “İçlerinde iyi huylu (hayrâtun), güzel (hisânun) kadınlar vardır.”
> (72) “Çadırlara (hıyâm) kapanmış (maksûrâtun) Hûrîler vardır.”
> (76) “Onlar yeşil (hudrin) yastıklara (refrefin) ve eşsiz (abkariyyin) döşeklere (hisân) yaslanırlar.”
> (78) “Celâl (Azamet [Büyüklük]) ve İkrâm (İhsan [İyilik]) sâhibi Rabbinin adı (ismu) ne yücedir (Tebâreke)!”
>
* Sanat 1: “el-Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık) (İki Cennet Grubu Arasında).
* Tahlil: Nazım (Tertip), “ve min dûnihimâ” (O ikisinden başka/aşağıda) diyerek, ikinci bir Cennet grubunu tasvir etmeye başlar. Belâgat âlimleri , bu ikinci grubun vasıflarının, birinci grubun sıfatlarından daha az (ednâ) olduğunu belirtirler:
* (Âyet 48) Birinci: “Efnân” (Çeşit çeşit ağaçlar/dallar) -> (Âyet 64) İkinci: “Mudhâmmetân” (Koyu yeşil) (Sadece renk belirtir, çeşitlilik [tenevvü] değil).
* (Âyet 50) Birinci: “Tecriyân” (Akan) -> (Âyet 66) İkinci: “Neddâhatân” (Fışkıran) (Akış [Tecriyân], fışkırmadan [Neddâhatân] daha sürekli ve ulvîdir [yücedir]).
* (Âyet 52) Birinci: “Her meyveden çift çift” (Küllî Nimet) -> (Âyet 68) İkinci: “Meyve, Hurma, Nar” (Umûmî ifâdeden [anlatımdan] sonra husûsî lafızlar zikredilir; bu, birincideki mutlaklığı ifâde etmez).
* (Âyet 56) Birinci: “Kâsirâtu’t-Tarf” (Bakışlarını kendileri çeviren/İrâdelî [İstekli]) -> (Âyet 72) İkinci: “Maksûrâtun” (Çadırlara kapanmış/Korunmuş) (Birincisi irâdî (istekli) bir fazîlet, ikincisi korunmuş (mahfûz) bir vasıftır [sıfattır]).
* Hikmeti: Bu Mukâbele nazmı (tertibi), (Âyet 60) “İhsân” (İyilik) mertebelerinin (aşamalarının) farklı olduğunu ve “Adâlet”in (ve “İkrâm”ın herkese “İhsân”ı nisbetinde tecellî edeceğini gösterir.
* Sanat 2: Sûre’nin Mührü: “Reddu’l-‘Acz ‘ale’s-Sadr” (Sonu Başa Döndürme) (Âyet 78).
* Tahlil: Sûre, “Rahmân” (Âyet 1) ile başladı; “Mîzân”ı (Dengeyi) (Âyet 7) kurdu; “Fânîlik (Geçicilik)” ve “Bekâ (Kalıcılık)”yı (Âyet 26-27) ilân etti ve o “Bâkî” Zât’ı “Zû’l-Celâli ve’l-İkrâm” (Âyet 27) olarak vasıflandırdı.
* Netice (Âyet 78): Nazım (Tertip), Sûre’yi bitirirken, birebir aynı vasfı tekrâr eder: “Tebâreke’smu Rabbike Zî’l-Celâli ve’l-İkrâm.”
* Hikmeti (el-Hâtime): Bu “Tekrâr”, Sûre’nin bütün mevzûsunu özetler. Sûre’nin tamamı, (Âyet 31-45)’teki “Celâl” (Azamet / Adâlet / Azap [Ceza]) tecellîsinden ve (Âyet 46-77)’deki “İkrâm” / Lütuf / Mükâfât) tecellîsinden ibârettir. Sûre, bu iki zıt kutbun aslının Tek (Vâhid) olduğunu (“Rabbike”) ilân ederek biter.

İlk olarak, Sûre’nin o sarsıcı “Fetih” ilânı (beyanı) ile başlayan ve bu fethin kime “huzûr” (sekîne), kime “azap (ceza)” getirdiğini ayıran giriş bölümünü (Âyet 1-7) tahlil ederek başlayalım.

Tahlil Tatbikatı (Uygulaması): Fetih Sûresi (Âyet 1-7)
> İktibas ( Meali):
> (1) “Şüphesiz Biz (İnnâ), sana apaçık bir fetih (Fethan Mübînâ) verdik.”
> (2) “Tâ ki (Li) Allah (C.C.), senin geçmiş ve gelecek günahlarını (zenbike) bağışlasın, sana olan nimetini tamamlasın ve seni dosdoğru bir yola (sırâtın mustekîm) iletsin.”
> (3) “Ve (وَ) Allah (C.C.), sana şerefli bir zaferle (Nasran Azîzâ) yardım etsin.”
> (4) “O’dur ki, imanlarına iman katsınlar diye mü’minlerin (inananların) kalplerine (kulûb) huzur ve güven (es-Sekînete) indirdi. Göklerin ve yerin orduları (cunûdu) Allah’ındır…”
> (5) “Tâ ki (Li)… mü’min erkekleri ve mü’min kadınları… Cennetlere koysun…”
> (6) “Ve (وَ) Allah (C.C.) hakkında kötü zanda (zanne’s-sev’i) bulunan münâfık (ikiyüzlü) erkeklere ve münâfık kadınlara… azap etsin…”
> (7. “Göklerin ve yerin orduları (cunûdu) Allah’ındır…”
>
1. “Te’kîd” (Pekiştirme) ve “Lafız Seçimi”: Feth’in Yeniden Tanımlanması (Âyet 1)
* Nazım (Tertip): “İnnâ fetehnâ leke Fethan Mübînâ.”
* Sanat: Te’kîd ve Hususî Lafız Seçimi (“Feth”).
* Sual: Hudeybiye’de, Ashâb (Peygamberin (S.A.V.) arkadaşları) Kâbe’yi ziyâret edememiş, müşriklerin (puta tapanların) şartlarını zâhiren kabûl etmiş ve mahzûn (üzüntülü) bir hâlde geri dönmekteyken, Allah Teâlâ (C.C.) neden Sûre’ye en kuvvetli “Te’kîd” edâtı (aracı) olan “İnnâ” (Şüphesiz BİZ) ile başlamıştır?
* Hikmeti (Muktezâ-i Hâl): Bu, tahlil ettiğimiz “Muktezâ-i Hâl” (Durumun Gereği) kaidesidir (kuralıdır). Muhatap (Ashâb, o an mahzûniyet (üzüntü), tereddüt (kararsızlık) ve şüphe içindedir. Zâhirî hâl, “hezîmet”tir. Nazım (Tertip), onların bu tereddüdünü (kararsızlığını) izâle etmek (gidermek) ve hakikati perçinlemek için kelâma en kuvvetli “Te’kîd” ile başlar.
* Hikmeti (Lafız Seçimi): Nazım (Tertip), “Biz sana zafer (nasr) verdik” demez, “Fetih verdik” der.
* “Nasr” (Zafer), düşmana karşı kazanılan maddî (fiziksel) (askerî) üstünlüktür.
* “Feth” ise, kilitli olan bir şeyi açmaktır. Bu, bir savaş kazanmaktan öte; mânevî (ruhsal) bir engelin (hicâb) kalkması, kilitli kalplerin İslâm’a açılması, yeni bir devrin kapısının açılması demektir.
* Netice: Nazım (Tertip), daha ilk âyetten “Feth” mefhumunu maddî (fiziksel) savaştan mânevî (ruhsal) ve stratejik açılıma kaydırır. “Mübîn” (Apaçık) sıfatı ise, bu “açılımın” neticelerinin (Mekke’nin Fethi yakında apaçık görüleceğini müjdeler.

2. “et-Ta’lîl” (Sebeplendirme) ve “Takdîm” (Öne Alma) (Âyet 2-3)
* Nazım (Tertip): (Bu Feth’i verdik) “Tâ ki (Li) (1) Allah (C.C.) senin günahlarını (zenbike) bağışlasın (Mağfiret), (2) Nimetini tamamlasın (İtmâm-ı Nimet, (3) Seni hidâyete (doğru yola) iletsin, (4) Sana yardım etsin (Nasr).”
* Sual: Beşerî (İnsanî) nazarda (bakışta) “Zafer” (Nasr) (Âyet 3) önce gelir, “mükâfât (ödül)” (Mağfiret [Bağışlanma]) (Âyet 2) sonra gelir. Neden nazım (tertip), “Mağfiret”i, “Nasr”dan (Zaferden) öne almıştır (Takdîm)?
* Hikmeti (Rütbe Önceliği): Bu, (Rahmân Sûresi’ndeki Kur’ân/İnsan tahlilimiz bir rütbe ve ehemmiyet önceliğidir.
* Nazmın Mânâsı (Anlamı): Bu nazım (tertip), “Feth”in (Âyet 1) esas gâyesinin şu olduğunu ilân eder:
* Allah (C.C.) katında mânevî (ruhsal) netice (Mağfiret [Bağışlanma], Nimetin Tamamlanması) (Âyet 2), maddî neticeden (Nasran Azîzâ / Zafer) (Âyet 3) daha ehemmiyetlidir ve daha üstündür (â’lâ).
* “Feth”in gâyesi düşmanı yenmek değil, Resûlullah’ın (S.A.V.) o zorlu mücâdelesini (çabasını) tasdik etmek ve O’nun (S.A.V.) mânevî (ruhsal) makâmını (Mağfiret) ilân etmektir.

3. “Mukâbele” (Karşılaştırmalı Zıtlık): “Sekîne” (Huzur) vs. “Zanne’s-Sev'” (Kötü Zan) (Âyet 4-6)
* Tahlil: Nazım (Tertip), o sarsıntılı Hudeybiye hâdisesi karşısında iki zıt grubu “Mukâbele” sanatı ile ortaya koyar:
* Taraf 1 (Mü’minûn [İnananlar]) (Âyet 4):
* Nazım (Tertip): “O (C.C.), kalplerine ‘es-Sekînete’ (Huzur/Güven) indirendir…”
* Hikmeti (Lafız Seçimi): “Feth” (Âyet 1), dışarıda (zâhirde) bir sarsıntı (zelzele) ve hezîmet (yenilgi) gibi görünürken, Allah (C.C.) Mü’minlerin içerisine (derûnuna) “Sekîne” (Huzur) indirmiştir. Bu, “Feth”in zâhirî değil, derûnî (kalbî) olduğunun ikinci delilidir.
* Taraf 2 (Münâfıkûn [İkiyüzlüler] ve Müşrikûn [Puta Tapanlar]) (Âyet 6):
* Nazım (Tertip): “Ve (وَ) Allah (C.C.) hakkında **’Zanne’s-Sev’i’ (Kötü Zan)**da bulunanlara azap (ceza) etsin…”
* Hikmeti (Mukâbele): Bu, mükemmel bir Mukâbeledir :
* Mü’minler , zâhirî yenilgiye (hezîmete) rağmen kalplerinde derûnî huzur (“Sekîne”) buldular.
* Münâfıklar, (Medine’de) zâhirî güvende olmalarına rağmen, kalplerinde derûnî çürümüşlük (“Zanne’s-Sev'” – “Peygamber [S.A.V.] ve Ashâbı bu işten kurtulamaz, helâk olurlar” zannı) taşıdılar.
* Netice: “Feth-i Mübîn” (Apaçık Fetih), bu iki kalbi birbirinden ayıran (Fasl) ve mâhiyetlerini (ne olduklarını) ortaya çıkaran bir “turnusol” faaliyeti görmüştür.

Tahlil Tatbikatı : Fetih Sûresi (Âyet 8-10)

1. Feth’in Vâsıtası : Resûl’ün (S.A.V.) Üçlü Vazîfesi (Âyet 8)
> İktibas ( Meali): “Şüphesiz Biz (İnnâ), seni bir şâhit (şâhiden), bir müjdeleyici (mübeşşiren) ve bir uyarıcı (nezîren) olarak gönderdik.” (Fetih, 8)
>
* Sanat: Te’kîd (Pekiştirme), Takdîm (Öne Alma) ve Tertîb (Sıralama).
* Tahlil (Te’kîd): Âyet, (tıpkı Âyet 1 gibi) “İnnâ” (Şüphesiz Biz) ile başlar. Bu “Te’kîd”, Resûlullah’ın (S.A.V.) vazîfesinin ehemmiyetini ve ilâhî tasdîk altında olduğunu perçinler.
* Tahlil (Tertîb / Sıralama): Nazım, Resûlullah’ın (S.A.V.) üç aslî vazîfesini sıralar:
* “Şâhiden” (Şâhit olarak): Bu lafız (söz) öne alınmıştır (Takdîm). Neden? Çünkü “Şâhit” , O’nun (S.A.V.) aslî vazîfesidir. O (S.A.V.), sâdece bir “mektup (risâle)” taşıyıcısı değil, o “Feth”e (Âyet 1), Ashâb’ın “Sekîne”sine (Huzuruna) (Âyet 4) ve Münâfıkların “Kötü Zan”nına (Âyet 6) bizzat şâhitlik (şehâdet) edendir.
* “Mubeşşiren” (Müjdeleyici): Bu, o “Feth”in neticesi olan “Mağfiret” (Bağışlanma) (Âyet 2) ve “Cennet”i (Âyet 5) müjdeleyicidir.
* “Nezîren” (Uyarıcı): Bu da, o “Kötü Zan” (Zanne’s-Sev’) sâhiplerinin neticesi olan “Azâb”ı (Cezayı) (Âyet 6) uyarıcıdır.
* Netice: Bu nazım (tertip), (Âyet 1-7’de) anlatılan “Feth” ve “Ayrışma” (Fasl) hâdisesinin , bizzat bu “Şâhit” (Resûlullah [S.A.V.]) eliyle icrâ (yerine getirme) edildiğini ilân eder.

2. “Bey’at”ın (Biatın) Mâhiyeti (Ne Olduğu): “İsti’âre” (Metafor) ve “Tecsîm” (Âyet 10a)
> İktibas ( Meali): “Şüphesiz (İnne) sana biat (yubâyi’ûneke) edenler, ancak (İnnemâ) Allah’a (C.C.) biat (yubâyi’ûnallâh) etmiş olurlar. Allah’ın (C.C.) eli (Yedullâhi), onların ellerinin (eydîhim) üzerindedir…” (Fetih, 10’a)
>
Bu âyet, Sûre’nin kalbidir ve belâgat açısından bir mûcizedir.
* Sanat 1: Çift “Te’kîd” (“İnne”) ve “Kasr” (Sınırlama) (“İnnemâ”).
* Tahlil: Nazım (Tertip), en kuvvetli (güçlü) iki pekiştirme edâtını (aracını) birleştirir: “İnne… İnnemâ…”
* Hikmeti (el-Kasr): Buradaki “İnnemâ” (Ancak), tahlil ettiğimiz “Kasr” (Sınırlama) sanatıdır. Nazım (Tertip), “Sana biat edenler, Allah’a (C.C.) gibi biat ederler” demez. “Ancak (İnnemâ) Allah’a (C.C.) biat ederler” der.
* Nazmın Mânâsı : Bu “Kasr” (Sınırlama), o “Feth” anında (Hudeybiye’de ağacın altında), Resûlullah’ın (S.A.V.) beşerî (insanî) varlığını (hâşâ) aradan kaldırır ve o biatı doğrudan bir “İlâhî Ahid (Sözleşme)” mertebesine yükseltir. Onlar (Ashâb [Peygamberin (S.A.V.) arkadaşları]), Resûl’e (S.A.V.) değil, o Resûl’ün (S.A.V.) şahsında (kişiliğinde) sâdece (İnnemâ) Allah’a (C.C.) söz vermişlerdir.
* Sanat 2: “İsti’âre-i Temsîliyye” / “Tecsîm”
* Nazım (Tertip): “Yedullâhi fevka eydîhim” (Allah’ın [C.C.] eli, onların ellerinin üzerindedir).
* Tahlil: Biat esnâsında, fiziksel olarak Ashâb’ın (Peygamberin (S.A.V.) arkadaşlarının) ellerinin (el) üzerinde olan el (yed), Resûlullah’ın (S.A.V.) mübârek (kutsal) eliydi (el). Fakat nazım (tertip), bu müşahhas (somut) fiili, o âyetin başındaki mânevî (ruhsal) hakikati (gerçeği) (“Allah’a [C.C.] biat ettiler”) tasvir etmek için bir “İsti’âre” (Metafor) olarak kullanır.
* Hikmeti (Tecsîm): Bu nazım (tertip), o mânevî (ruhsal) biatı müşahhas (somut) bir tabloya (“El”in üzerinde olması) dönüştürür (Tecsîm).
* Nazmın Mânâsı : “Ey Ashâb! O zâhirde Resûl’ün (S.A.V.) eliydi ama hakikatte o elin üzerinde, o ahdi (sözleşmeyi) tasdik eden, o ahde kuvvet veren ve o ahdi (sözleşmeyi) kendi üzerine alan ‘Allah’ın (C.C.) Eli’ (Yedullâh) vardı.” Bu, (Âyet 4’teki) “Sekîne”nin (Huzurun) ve (Âyet 1’deki) “Feth”in aslının ilânıdır (beyanıdır).

2. Hakîkî Sebep: “Zanne’s-Sev'” (Kötü Zan) (Âyet 12)
> İktibas (Meali): “Hayır (Bel)! Siz zannettiniz ki (zanentum), Peygamber (S.A.V.) ve mü’minler âilelerine ebediyen (ebedâ) dönmeyecekler… Bu, kalplerinizde süslendi (zuyyine)… ve siz kötü bir zanda (zanne’s-sev’i) bulundunuz ve helâkı (yok olma) hak etmiş (bûrâ) bir topluluk oldunuz.” (Fetih, 12)
>
* Sanat 1: “el-İdrâb” (Düzeltme ve Geçiş).
* Tahlil: Âyet, “Bel” (Hayır! / Aksine!) edâtı ile başlar. Bu, tahlil ettiğimiz “el-İdrâb” (Düzeltme) sanatıdır. Nazım, onların (Âyet 11’deki) “Mal/Âile” mâzeretini reddeder ve “Bel” diyerek hakîkî sebebe (inanç [akîde] problemine) geçer.
* Hikmeti: Bu nazım (tertip), onların geride kalmasının sebebinin meşgûliyet değil, (Âyet 6’da işâret edilen) inançsızlık (Zanne’s-Sev’ / Kötü Zan) olduğunu ilân eder. Onlar, (hâşâ) Allah’ın (C.C.) kudretinden ve Resûlü’ne (S.A.V.) olan yardımından (nusret) şüphe etmişlerdir (“Aslâ [Ebedâ] dönemeyecekler” zannı).
* Sanat 2: “el-İsti’âre” (“Zuyyine” – Süslendi).
* Tahlil: Onların bu “Kötü Zan”nı (Zanne’s-Sev’), sâdece bir “düşünce” değildi; o, “zuyyine” (süslendi).
* Hikmeti: Bu “İsti’âre” , Şeytan’ın veya nefislerinin, bu “Kötü Zan”nı (Zanne’s-Sev’) onların kalplerinde nasıl câzip (çekici), süslü ve mantıklı bir “delil” gibi gösterdiğini tasvir eder.

3. Hükmün Verilmesi: “Münâfık”tan “Kâfir”e Geçiş (Âyet 13)
> İktibas ( Meali): “Kim Allah’a (C.C.) ve Resûlü’ne (S.A.V.) iman etmezse, şüphesiz Biz (fe innâ) o kâfirler (li’l-kâfirîne) için alevli bir ateş (Sa’îrâ) hazırladık.” (Fetih, 13)
>
* Sanat: “el-Fasl” (Ayırma) ve “el-Hükm” (Hüküm Verme).
* Tahlil: Bu âyet, bir önceki (Âyet 12) âyetten “Vâv” (ve) bağlacı olmadan gelir (el-Fasl).
* Hikmeti: Bu, (Âyet 12’deki) o hâlin niçin olduğunun hukûkî açıklamasıdır (beyânıdır). Nazım (Tertip), (Âyet 12)’de “Resûl’ün (S.A.V.) dönemeyeceğini zanneden” o “Muhallefûn”un (Geride Kalanların), bu âyette (Âyet 13) hükmen (hüküm bakımından) “Allah’a (C.C.) ve Resûlü’ne (S.A.V.) iman etmemiş” kimseler olduğunu ilân eder.
* Netice: Nazım, onların statüsünü (hukukî durumunu) “Münâfık”tan (zâhirî alıp, “Kâfir” (derûnî) mertebesine koyar. Zîrâ Allah’ın (C.C.) kudretinden ve vaadinden şüphe etmek, nifâk değil, küfrün ta kendisidir.

4. Yeni İmtihan ve “el-Mukâbele” (Âyet 16-17)
> İktibas (Meali):
> (16) “De ki: ‘Siz, çok güçlü (be’sin şedîd) bir kavme (topluluk) karşı (savaşmaya) çağrılacaksınız… Eğer (Fe in) itaat ederseniz, Allah (C.C.) size güzel bir mükâfât verir. Yok eğer (Ve in), daha önce (min kabl) yüz çevirdiğiniz gibi (kemâ tevelleytum) yüz çevirirseniz, size acıklı bir azap ile azap eder.'”
> (17) “Köre (kör) (a’mâ) zorluk (günah) yoktur, topala (a’rec) zorluk (günah) yoktur, hastaya (marîd) zorluk (günah) yoktur…”
>
* Sanat 1: “el-Mukâbele” ile Tevbe Kapısı.
* Tahlil: (Âyet 13)’te onlara “Kâfir” hükmü verildikten sonra, (Âyet 14) “Dilediğini bağışlar…” âyetiyle bir kapı aralanmıştı. (Âyet 16) ise o kapının nasıl açılacağını gösteren müşahhas (somut) imtihandır.
* Hikmeti: Nazım, o geride kalanlara (muhallefûn) yeni bir imtihan (Zorlu bir kavimle savaş) sunar ve “Mukâbele” sanatı ile iki neticeyi ortaya koyar:
* İtaat Ederlerse: Mükâfât (Ecr-i Hasen). (Bu, onların tevbelerinin kabûlüdür.
* Yine Yüz Çevirirlerse: Azap (‘Azâben Elîmâ). (Bu, onların küfrünün tasdîkidir.
* Lafız Seçimi (“kemâ tevelleytum min kabl”): “Daha önce (Hudeybiye’de) yüz çevirdiğiniz gibi…” Bu “Teşbîh” (Benzetme), onların o ilk cürmünü (suçunu) (Hudeybiye’den kaçış) tescîl eden ve azarlayan (Tevbîh) bir nazımdır (tertibidir).
* Sanat 2: “el-İhtirâs” (İstisnâ [Ayrı Tutma] / Sakınma) (Âyet 17).
* Tahlil: Nazım, (Âyet 16)’da “Savaşa çağrılacaksınız!” gibi mutlak bir emir verdikten hemen sonra, (Âyet 17)’de bu emirden kimlerin muaf olduğunu (Kör, Topal, Hasta) sıralar.
* Hikmeti (İhtirâs): Bu, tahlil ettiğimiz “İhtirâs” (Sakınma) sanatıdır. Nazım, o “zorlu savaş ” emrinin zâlimce veya genelleyici bir emir zannedilmesinden sakınır. Bu nazım, İlâhî Şerîat’ın Adâlet’ini ve Rahmet’ini (mazeret sâhiplerini ayırmasını) perçinler.

2. “Feth”in Mâhiyeti (Ne Olduğu): Savaşın Durdurulması (Âyet 24)
> İktibas ( Meali): “O , (Mekke vâdisinde) onlara karşı size zafer verdikten sonra, onların ellerini (eydiyehum) sizden, sizin ellerinizi (eydiyekum) onlardan çekendir (keffe)…” (Fetih, 24)
>
* Sanat: “Kinâye” (Dolaylı Anlatım) yoluyla “Feth”in Tanımı.
* Tahlil: Bu âyet, (Âyet 1)’deki “Fethan Mübînâ” (Apaçık Fethin) ne olduğunu en açık şekilde tasvir eder.
* Hikmeti (Kinâye): “Keffe’l-Yed” (Eli çekmek), savaşı durdurmak ve barış (sulh) yapmak için kullanılan en beliğ (tesirli) Kinâyedir (Dolaylı Anlatımdır).
* Nazmın Mânâsı : Bu nazım , Ashâb’ın (Peygamberin (S.A.V.) arkadaşlarının) “hezîmet (yenilgi)” zannettiği şeyi tersine çevirir. “Feth-i Mübîn” (Apaçık Fetih), savaşmak (harb etmek) değildi; savaşın durması (“keffe eydiyekum ‘anhum”- Sizin elinizi onlardan çekmesi) idi. Çünkü asıl “Feth” (kalplerin fethi),  ancak barış (sulh) ortamında olabilirdi.

3. “Feth”in Hikmeti: “Levlâ” (Eğer Olmasaydı…) (Âyet 25)
> İktibas ( Meali): “…Eğer (Mekke’de) kendilerini bilmediğiniz mü’min erkeklerle mü’min kadınları, bilmeyerek ezmeniz (en teta’ûhum)… ve bu yüzden (dolayı) bir vebâle (me’arretun) kapılmanız ihtimâli olmasaydı (Levlâ) (Allah [C.C.] savaşı durdurmazdı)…” (Fetih, 25)
>
* Sanat: “el-İhtirâs” (Sakınma) / “Beyân-ı Hikmet” (Hikmetin Açıklanması).
* Sual: (Âyet 24)’te “Allah (C.C.) savaşı durdurdu” dendikten sonra, Ashâb’ın “Neden durdurdu? Biz gâlip (üstün) gelirdik!” şeklindeki muhtemel sualine bu âyet cevap verir.
* Hikmeti (Levlâ): Nazım, o zâhirî durdurmanın derûnî hikmetini açıklar: “Levlâ…” (Eğer …olmasaydı).
* Nazmın Mânâsı : “Feth”, o “savaşı durdurmaktı”; çünkü o savaş olsaydı, siz (Mü’minler(Mekke’nin içindeki gizli Mü’minleri ) “bilmeyerek ezebilirdiniz” (en teta’ûhum – Çiğnemek/Ezmek). Bu “İhtirâs” (Sakınma) nazmı (tertibi), “Feth-i Mübîn”in (Apaçık Fethin), Allah’ın (C.C.) kendi gizli evliyâsını (dostlarını) korumak için yaptığı ilâhî bir müdâhale olduğunu gösterir.

4. Nihaî “Mukabele”: “Hamiyyet” (Taassup) vs. “Sekîne” (Huzur) (Âyet 26)
> İktibas (Meali): “O zaman (İz) inkâr edenler, kalplerine o taassubu (el-Hamiyyete), (o) Câhiliye taassubunu (Hamiyyete’l-Câhiliyyeh) yerleştirmişlerdi. Allah (C.C.) da Resûlü’nün (S.A.V.) ve mü’minlerin üzerine huzur ve güvenini (Sekînetehû) indirdi ve onlara takvâ (Allah’a [C.C.] karşı sorumluluk bilinci) sözünü (Kelimete’t-Takvâ) bağladı…” (Fetih, 26)
>
* Sanat: Nihaî “Mukâbele”
* Tahlil: Bu âyet, “Feth”in niçin “Feth” olduğunun ahlâkî tasviridir. Nazım, Hudeybiye’deki o iki ordunun kalp hâletini karşılaştırır:
* Taraf 1 (Kâfirler): Kalplerinde “el-Hamiyyeh” (Taassup/Kibirli [Büyüklenen] Öfke) vardı. Bu, (Âyet 6)’daki “Zanne’s-Sev'”in (Kötü Zan’nın) tezâhürüdür. Onların fiili ahlâken “mağlûp” idi.
* Taraf 2 (Mü’minler): Kalplerine “es-Sekîne” (Huzur/Vakâr [Ağırbaşlılık]/İtâat) indi. Bu, (Âyet 18)’deki “Rıdvân”ın (Râzılığın) tezâhürüdür.
Onların fiili (Sulhü [Barışı] kabûl etmeleri) ahlâken “gâlip ” idi.
* Netice (Kelimete’t-Takvâ): “Takvâ (Allah’a [C.C.] karşı sorumluluk bilinci) Sözü”, o “Sekîne”nin (Huzurun) neticesidir. O “öfke” (Hamiyyet) yerine “itâat (boyun eğme)” (Takvâ [Allah’a (C.C.) karşı sorumluluk bilinci]) idi. Bu nazım (tertip), gerçek fethin, “öfkeyi (gazab)” yenip “huzûra (sekîne)” ve “itaate ” (Takvâ [Allah’a (C.C.) karşı sorumluluk bilinci]) kavuşmak olduğunu ilân eder.

Tahlil Tatbikatı : Fetih Sûresi (Âyet 27-29)
1. “Feth”in Başlangıç Noktası: “Rü’yâ”nın Tasdîki (Âyet 27)
> İktibas ( Meali): “Andolsun ki (Lekad) Allah (C.C.), Resûlü’nün (S.A.V.) rüyâsını (er-Ru’yâ) hak (bi’l-hakk) olarak doğru (Sadaka) çıkardı. Allah (C.C.) dilerse, siz… Mescid-i Harâm’a gireceksiniz (Le tedhulunne)…” (Fetih, 27)
>
* Sanat: Te’kîd (Pekiştirme) (“Lekad” ve “Le…”) ve “el-İhtirâs” (Sakınma).
* Tahlil (Te’kîd): Hudeybiye seferi, Resûlullah’ın (S.A.V.) gördüğü “Mekke’ye emniyetle girdiklerine” dâir “Rü’yâ” üzerine başlamıştı. Zâhiren bu rü’yâ gerçekleşmemiş gibi göründü (Bu, Münâfıkların [Âyet 12] “Zanne’s-Sev'” [Kötü Zannı] dediği şeyin bir parçasıydı).
* Hikmeti (Te’kîd): Nazım , en kuvvetli iki “Te’kîd” edâtı ile cevap verir: “Lekad Sadakallâhu…” (Andolsun ki Doğru çıkardı…) ve “…Le tedhulunne” (…Mutlaka gireceksiniz).
* Nazmın Mânâsı : Bu nazım ; (Âyet 1)’deki “Feth-i Mübîn” (Apaçık Fethin) (Hudeybiye Sulhü’nün [Barışının]), o “Rü’yâ”nın iptali değil, o “Rü’yâ”ya giden yolun ta kendisi olduğunu ilân eder. O “Feth”
(Sulh), o “Giriş”in (Duhûl) kapısını açmıştır.

2. “Feth”in Nihaî Gâyesi : “el-İzhâr ‘ale’d-Dîn” (Dînin Gâlip Gelmesi) (Âyet 28)
> İktibas (Meali): “O, Resûlü’nü (S.A.V.) hidâyet (doğru yol) ve hak din ile gönderendir. Onu, bütün dinlere gâlip (li yuzhirahû ‘ale’d-dîni kullihî) kılmak için… Şâhit olarak Allah (C.C.) yeter.” (Fetih, 28)
>
* Sanat: “el-İ’tirâz” (Ara Cümle) ve “Beyân-ı Gâye” (Gâyenin Açıklanması).
* Tahlil: Bu âyet, Sûre’nin bütün bağlamını (bağlantısını/açısını) değiştirir. Nazım, (Âyet 27)’de “Mekke’ye girmek” gibi mahallî bir hedeften bahsederken, âniden Resûl’ün (S.A.V.) gâyesini cihan şümul bir mertebeye taşır.
* Hikmeti: Bu nazım , “Feth-i Mübîn”in (Apaçık Fethin) (Hudeybiye’nin), sâdece “Mekke’ye girmek” olmadığını; onun İslâm’ın “ale’d-dîni kullihî” (Bütün dinlere üstün (zâhir) gelme projesinin başlangıcı olduğunu ilân eder.
* Netice: (Âyet 1)’deki “Feth”, artık sâdece Hudeybiye değil, İslâm’ın bütün dünyaya fethinin adıdır.

3. “Feth”in Ordusu: “el-Mukâbele” ve “et-Teşbîh” (Âyet 29)
Bu âyet, Sûre’nin en beliğ (tesirli) âyetidir ve o “cihan şümul” fethi (Âyet 28) kimin yapacağını tasvir eder.
> İktibas ( Meali): “Muhammed (S.A.V.), Allah’ın (C.C.) Resûlü’dür (Resûlullâh). Ve (وَ) O’nunla (S.A.V.) berâber (me’ahû) olanlar (Ashâb [Peygamberin (S.A.V.) arkadaşlarının]), kâfirlere karşı çok çetin (Eşiddâ’u), kendi aralarında çok merhametlidirler (Ruhamâ’u)…” (Fetih, 29’a)
>
* Sanat 1: “el-Mukâbele” (Celâl [Azamet (Büyüklük)] ve Cemâl [Güzellik]).
* Tahlil: Nazım, o “Ordunun” (Ashâb’ın mâhiyetini iki zıt kutupla tasvir eder:
* “Eşiddâ’u ‘ale’l-Kuffâr” (Kâfirlere Karşı Çetin): Bu, onların “Celâl” (Azamet [Büyüklük]) (Savaş /Adâlet) yönüdür. Bu, (Âyet 6)’daki Münâfıklara ve (Âyet 26)’daki “Hamiyyet” (Taassup) sâhiplerine karşı olan duruşlarıdır.
* “Ruhamâ’u Beynehum” (Aralarında Merhametli): Bu, onların “Cemâl” (Güzellik) (Barış /Rahmet) yönüdür. Bu, (Âyet 4, 18, 26)’da zikredilen “Sekîne” (Huzur) ve “Rıdvân”ın (Râzılığın) kendi aralarındaki tezâhürüdür.
* Hikmeti: Gerçek “Feth” ordusu, bu iki zıt vasfı (Şiddet ve Merhamet) aynı anda ve dengede (mîzânda) tutabilen ordudur.
> İktibas (Meali): “…Onların misâli (meseluhum) Tevrat’ta da böyledir. İncil’deki misâlleri (misâl) ise şöyledir: O, bir ekin (zer’in) gibidir ki, filizini (şat’ehû) çıkarmış, onu kuvvetlendirmiş (fe âzerehû), kalınlaşmış (fe’steğleza) da gövdesinin (sûkıhî) üzerine dikilmiştir (fe’stevâ). Bu, ekincilerin (zürrâ’) hoşuna gider. (Allah [C.C.] bu misâli) kâfirleri öfkelendirmek (li yağîza bihimu’l-kuffâr) için (verdi)…” (Fetih, 29b)
>
* Sanat 2: “İsti’âre-i Temsîliyye” (Alegorik Metafor) / “Tekrâr”.
* Tahlil: Sûre’nin sonu, o “Ordu”yu (Ashâb’ı bir “Ekin”e (Zer’) benzetir.
* Hikmeti (İsti’âre): Bu “İsti’âre” (Metafor), Sûre’nin bütün hikâyesini özetler:
* “Zer’in” (Ekin): İslâm’dır.
* “Ahrace Şat’ehû” (Filizini çıkardı): Bu, Mekke’deki o zayıf başlangıçtır.
* “Fe âzerehû” (Kuvvetlendirdi): Medîne’deki hicret ve güçlenmedir.
* “Fe’steğleza fe’stevâ ‘alâ Sûkıhî” (Kalınlaştı ve Gövdesinin Üzerine Dikildi): Bu, Hudeybiye’dir (Feth-i Mübîn). Artık o “filiz” (şat’), dış desteğe (yardıma) ihtiyâcı olmayan, kendi gövdesi (sûk) üzerinde duran olgun bir “Ekin” (Zer’) olmuştur.
* Netice: Bu nazım (tertip), (Âyet 1)’deki “Feth”in neden “Feth” olduğunu bir kez daha tasdik eder: Çünkü Hudeybiye, İslâm ekininin “kendi ayakları üzerinde durduğu” (festevâ ‘alâ sûkıhî) andır.
* Hikmeti (Kapanış): “…li yağîza bihimu’l-küffâr” (Kâfirleri öfkelendirmek için). Bu kapanış, (Âyet 26)’daki kâfirlerin “Hamiyyet”ine (Taassup) ve (Âyet 12)’deki Münâfıkların (“Zanne’s-Sev'”ine (Kötü Zannı) nihaî cevaptır. Onların o “Kötü Zan”nı (Zanne’s-Sev’) (Mü’minler helâk olacak), tam tersine dönmüş; Mü’minlerin o görkemli (ihtişamlı) yükselişi, kâfirler için nihaî bir “öfke” (ğayz) kaynağı olmuştur.

İlk olarak, Sûre’nin “anahtarı” (miftâhı) olan ve Sûre’deki bütün kıssaların niçin anlatıldığını açıklayan “Mukaddime” (Giriş) bölümünü (Âyet 1-8) tahlil

Tahlil Tatbikatı : Kehf Sûresi (Âyet 1-8)
Bu “Mukaddime” (Giriş), Sûre’nin gâyesini (tebliğ , mevzûsunu (fitne [imtihan]) ve çözümünü (fânîlik [geçicilik] idrâki [anlayışı]) ilân eden bir fihrist (özet) gibidir.

1. Sûre’nin Ekseni: “Hamd” (Övgü) ve “İstikâmet” (Doğruluk) (Âyet 1-2a)
> İktibas ( Meali):
> (1) “el-Hamdu (Hamd) lillâhillezî… Kitâb’ı (Kitap) indirdi ve (وَ) onda hiçbir eğrilik (ivecâ) kılmadı.”
> (2) “(Onu) dosdoğru (Kayyimen) (bir rehber) olarak (indirdi)…”
>
* Sanat 1: “el-Hamd” (Övgü) ile Başlama (Berâ’at-i İstihlâl).
* Sual: Bu Sûre, “Fitne” (İmtihan) Sûresi olarak bilinir (Ashâb-ı Kehf’in [İnanç Fitnesi], Bahçe Sâhibinin [Mal Fitnesi] vb.). Neden böyle zorlu bir Sûre, “Hüzün ” veya “Tehdit ” ile değil de “el-Hamdu” (Övgü) ile başlar?
* Hikmeti (Berâ’at-i İstihlâl): Bu, “Hamd”in en beliğ (tesirli) kullanımıdır. Nazım (Tertip), Sûre’nin bütün fitnelerine (imtihanlarına) karşı Mü’minin alması gereken aslî tavrın “Hamd” olduğunu daha ilk kelimede ilân eder. “Fitne” (İmtihan) ancak “Hamd” nazarı ile aşılır.
* Sanat 2: “Te’kîd bi’n-Nefy” (Olumsuzlama ile Pekiştirme).
* Tahlil: Nazım, “Kitâb’ı dosdoğru indirdi” demez. “Ve lem yec’al lehû ‘ivecâ” (Ve ONDA HİÇBİR EĞRİLİK KILMADI) der.
* Hikmeti: Belâgatte, olumsuzu nefyetmek (olumsuzlamak) (Eğriliği [İvec] reddetmek, olumluyu ispat etmekten (Doğru [Müstakîm] demekten) daha kuvvetli bir Te’kîddir (Pekiştirmedir). Bu nazım (tertip), Kur’ân’ın mutlak ve kusursuz bir istikâmet üzere olduğunu, (bir sonraki âyetlerde gelecek olan) “eğri” (ivec) zanlara (Allah’ın çocuğu olduğu zannı) karşı perçinler.
* Netice (Âyet 2): O Kitap “eğri” (ivec) değildir; bilâkis,”Kayyimen” (Dosdoğru/Koruyucu/Rehber)dir.

2. Sûre’nin Gâyesi : “el-Mukâbele” (Âyet 2b-5)
* Nazım: Bu “Kayyim” (Dosdoğru) Kitâb’ın iki gâyesi vardır (Mukâbele :
* (Âyet 2b) “Li yunzira…” (Uyarmak için): Kimi? (Âyet 4) “Allah çocuk edindi (ittehazallâhu veledâ)” diyenleri. Bu, Sûre’deki birinci ve en büyük “Fitne”dir (İnanç Fitnesi).
* (Âyet 2c) “Ve yubeşşira…” (Müjdelemek için): Kimi? (Âyet 3) “Salih amel işleyenleri” (Onlara “Ecr-i Hasen” [Güzel Mükâfât] vardır).
* Sanat (Âyet 5): “Tesfîh” (Ahmak İlân Etme).
* Tahlil: Nazım (Tertip), (Âyet 4)’teki o “büyük fitne”yi (Allah’ın çocuğu olduğu zannı) nasıl çürütür? “Mâ lehum bihî min ‘ilmin” (Onların bu hususta hiçbir ilmi yoktur).
* Hikmeti: Bu, belâgatte “Tesfîh” (Ahmak İlân Etme) sanatıdır. Nazım, onların delillerini çürütmez; zîrâ ortada bir “delil” yoktur. Onların iddiâsının temelden “ilimsiz” ve boş olduğunu ilân eder. “Keburat kelimeten” (Ne büyük [dehşetli] bir söz!) diyerek de bu cehâletin büyüklüğünü Tehvîl (Dehşete Düşürme) sanatı ile tasvir eder.

Tahlil Tatbikatı : Kehf Sûresi (Âyet 9-26)
1. Kıssanın Girişi: “İstifhâm” (Soru) ve “Duâ” (Yakarış) (Âyet 9-10)
> İktibas ( Meali):
> (9) “Yoksa sen, (sâdece) Kehf ve Rakîm ashâbının (Mağara ve Kitâbe arkadaşlarının), bizim şaşılacak (acebâ) âyetlerimizden (işaret) olduğunu mu sandın?”
> (10) “O (gençler) mağaraya sığındıklarında (eve’l-fityetu) demişlerdi ki: ‘Ey Rabbimiz! Bize katından bir rahmet (Rahmeten) ver ve (وَ) işimizde (emrinâ) bize bir doğru yol/kurtuluş (Reşedâ) hazırla!'”
>
* Sanat (Âyet 9): “İstifhâm-ı İnkârî” (Reddetme Amaçlı Retorik Soru).
* Sual: Allah Teâlâ (C.C.), neden bu muazzam kıssaya “Onların hâli ne kadar şaşırtıcıydı!” gibi bir “Ta’accüb” (Şaşırma) cümlesiyle değil de “Sen bunu şaşırtıcı mı sandın?” şeklinde bir Retorik Soru ile başlar?
* Hikmeti: Bu “İstifhâm” (Soru), o kıssayı küçümsemez (tahkîr etmez). Bilâkis, o kıssayı kâinât delilleri (Göklerin ve Yerin yaratılışı [halk]) ile kıyaslar.
* Nazmın Mânâsı : “Ey Muhatap! Sen Ashâb-ı Kehf’in (Mağara Arkadaşları) hâlini ‘şaşırtıcı’ (aceb) buluyorsun da her gün gördüğün Göklerin, Yerin ve (bir sonraki kıssadaki gibi) ölü topraktan (sa’îd) hayat çıkarma âyetlerimi (işaret) ‘şaşırtıcı’ bulmuyor musun?” Bu nazım (tertip), muhatabın nazarını düzeltir.
* Sanat (Âyet 10): Hususî (Özel) Lafız Seçimi (“Rahmet” ve “Reşed”).
* Tahlil: Bu “fitye” (gençler), (Âyet 7)’deki o “Zînet” (Süs) (Şirk toplumu) fitnesinden (imtihanından) kaçtılar. Onların duâsı , bu kıssanın çözümüdür. Onlar ne istediler?
* “Rahmeten” (Rahmet): (Dünyevî “Zînet” yerine İlâhî himâye ve merhamet.
* “Reşedâ” (Doğru Yol): (Fitnenin [İmtihanın] getirdiği kafa karışıklığı [teşevvüş] yerine) doğru yolu (sırat-ı müstakîm) bulma, mânevî rehberlik.
* Netice: Onlar, “Zînet”e (Süs) karşı “Zafer (Nasr)” veya “Mal” istemediler. “Fitne”ye (İmtihana) karşı mânevî (“Rahmet” ve “Reşed”) bir sığınak istediler.

2. İlâhî Himâye: “Kinâye” ve “Tecsîm” (Somutlaştırma) (Âyet 11, 14, 17-18)
* Sanat (Âyet 11): “Kinâye” (Dolaylı Anlatım).
* Nazım (Tertip): “Onları uyuttuk” (fe enemnâhum) demez. “Fe darebnâ ‘alâ âzânihim” (Biz de onların kulaklarına vurduk/perdeledik) der.
* Hikmeti: Bu, mûcizevî bir “Kinâye” (Dolaylı Anlatım) sanatıdır. Uykuyu bozan en mühim fâil sestir (savt). Nazım, onların uykusunun (nevm) ne kadar derin ve kesintisiz olduğunu ifâde etmek için, o uykuyu bozan âletin (Kulak / Sem’) kapatıldığını (“Darebnâ” / Vurduk) tasvir eder.
* Sanat (Âyet 14): “İsti’âre” / “Tecsîm” (Somutlaştırma).
* Nazım:”Onları cesur (şücâ’) kıldık” demez. “Ve rabatnâ ‘alâ kulûbihim” (Ve onların kalplerini bağladık/pekiştirdik) der.
* Hikmeti: Bu, (Âyet 10)’daki “Reşed” (Doğru Yol) talebinin cevabıdır. O “Sebât”, mücerret (soyut) bir mefhûmdur . Nazım, o “Sebât”ı kalplerine müşahhas (somut) bir “Ribât” (Bağ) atılmış gibi “Tecsîm” eder. Bu “Rabt” (Bağ), onların o “Fitne” (İmtihan) (Zâlim Kral) karşısında “Kıyâm” etmelerini sağlamıştır.
* Sanat (Âyet 17): “Tecsîm” (Somutlaştırma) (Güneş’in [Şems] İtâati.
* Nazım: “…Güneş’i (Şems) görürsün… (mağaralarından) sağa eğilip geçer (tezâveru)… sola makaslayıp (takriduhum) giderdi…”
* Hikmeti: Bu, (Âyet 10)’daki “Rahmet” talebinin cevabıdır. Nazım, cansız olan Güneş’e, irâdeli (akıllı [âkil]) fiiller (“Tezâveru” / Ziyâret edip kaçınan, “Takriduhum” / Makaslayan [Kesip bırakan]) isnat eder. Bu “Tecsîm” (Somutlaştırma), o kozmik (kâinî) “Zînet”in (Süs) (Güneş [Şems]) bile, Allah’ın emriyle o gençlere hizmet ettiğini ve o “Fitne”den (İmtihandan) (Güneşin [Şems] yakıcılığı) korunduklarını gösterir.

3. Çözüm: “Fitne”den (İmtihandan) Kaçışın “Delil”e Dönüşmesi (Âyet 19-21)
* Nazım (Tertip): “Ve kezâlike be’asnâhum…” (Ve böylece onları uyandırdık…) (Âyet 19). “…(Şehirdekiler) ‘Üzerlerine bir binâ (anıt) yapın’ dediler…” (Âyet 21).
* Sanat: “Beyân-ı Hikmet” (Hikmetin Açıklanması).
* Tahlil: Onlar (Ashâb-ı Kehf), (Âyet 16)’da “İ’tizâl” (Terk etme/Kaçma) yolunu seçtiler. Zâhiren bu, pasif bir “firâr” idi. Fakat Allah Teâlâ onların bu pasif “firâr”ını 309 yıl sonra, aktif bir “Delil”e dönüştürdü.
* Hikmeti: Onlar (Ashâb-ı Kehf) Şirk Fitnesinden kaçtılar; uyandıklarında ise Ba’s (Ölümden Sonra Diriliş) Fitnesi (Dirilişten şüphe) yaşayan bir kavme delil (“Âyet”) oldular (Âyet 21).
* Netice: Bu nazım, “Zînet” (Süs) (Âyet 7) fitnesinden Allah için kaçan (“İ’tizâl”) birinin, Allah tarafından yeni bir devrin “Delil”i (Âyet) olarak nasıl kullanılacağını gösterir.

4. Kıssadan Hisse: “el-Hazf” (Sükût Etme) ve “Edeb Öğretme” (Âyet 22, 23-24)
* Sanat (Âyet 22): “el-Hazf” (Sükût Etme) / “Lafız Seçimi”.
* Nazım (Tertip): “Diyecekler ki: ‘Üçtür…’ … ‘Beştir…’ … ‘Yedidir…'” (Âyet 22).
* Hikmeti: Nazım , kıssanın detaylarını (Güneşin hareketi, köpeğin [kelb] duruşu [Âyet 17-18]) uzun uzun tasvir ederken, lüzûmsuz detayı (Onların sayısı) “Hazf” (Sükût Etme) eder ve bu tartışmayı “recmen bi’l-ğayb” (gayba taş atma) olarak tahkîr eder.
* Netice (Ta’lîm-i Edeb): Bu nazım , muhataba (ve Resûlullah’a [S.A.V.]) bir edeb (usûl) öğretir: Kur’ân’ın gâyesi târih detayı vermek değil, o kıssadan hidâyet (“Reşed” [Doğru Yol] – Âyet 10) çıkarmaktır.

Nihaî Netice (Bölüm 2)
Ashâb-ı Kehf kıssası, Sûre’nin ana tezi olan “Fitne” (İmtihan) karşısındaki duruşun ilk misâlidir.
Nazım, (Âyet 7)’deki o “Zînet” (Süs) fitnesinin (imtihanının) (Şirk toplumu) tek çözümünün (hall), o “Zînet”ten kaçmak (“İ’tizâl”) ve (Âyet 8)’deki “Toprak”ı (Sa’îd) (yâni Mağarayı [Kehf]) tercih etmek olduğunu gösterir.
Bu tercihin (ihtiyâr) mükâfâtı ise, doğrudan İlâhî “Rahmet” (Güneşin emre girmesi) ve “Reşed” (Doğru Yol) (Kalplerin “Rabt” [Bağlanma] edilmesi) olmuştur.

Tahlil Tatbikatı : Kehf Sûresi (Âyet 32-46)

1. “Fitne”nin (İmtihanın) Kurulması: “el-Mesel” (Misâl/Benzetme) (Âyet 32-34)
> İktibas ( Meali):
> (32) “Onlara iki adamı misâl (meselen) getir: …birine iki üzüm bağı (Cenneteyn) vermiştik… ikisinin arasından bir de nehir (neharâ) akıtmıştık.”
> (33) “Her iki bağ da ürününü (ukulehâ) vermiş ve (وَ) ondan hiçbir şeyi eksik (zulm) bırakmamıştı…”
> (34) “…(O bahçe sâhibi) arkadaşıyla konuşurken ona dedi ki: ‘Ben (Ene) senden daha zenginim (ekseru… mâlen) ve (وَ) daha güçlüyüm (e’azzu neferâ).'”
>
* Sanat 1: “Darbu’l-Mesel” (Misâl Getirme).
* Tahlil: Nazım, “İki adam vardı…” demez; “Vadrib lehum Meselen” (Onlara bir Misâl Getir, der.
* Hikmeti: “Misâl” (Mesel), yaşanmış bir kıssadan daha tesirlidir (beliğdir). Çünkü “Misâl (Benzetme)”, o hâdisenin (olayın) her devirde tekrâr edilebilecek cihan şümul bir “Fitne” (İmtihan) modeli olduğunu gösterir.
* Sanat 2: “Muktezâ-i Hâl” (Durumun Gereği) (Âyet 32-33).
* Tahlil: Nazım ,o “Zînet”i (Âyet 7) tasvir ederken hiçbir noksan bırakmaz: İki Cennet (Bahçe), etrâfı çevrili, ortasında nehir tam (kâmil) verim (“ukulehâ”), ve hiçbir eksiklik (zulm) yok (“lem tazlim”).
* Hikmeti: “Fitne”nin (İmtihanın) kâmil (tam) olabilmesi için, “Zînet”in (Süs) de kâmil ve kusursuz olması gerekir. Eğer bağ (bahçe) kusurlu olsaydı, sâhibinin (bir sonraki âyetteki) o kibri (büyüklük taslama) (“Ene ekseru…”) için bir mâzeret (bahane) kalmazdı.
* Sanat 3: “el-Hükm” (Karar) (Âyet 34).
* Tahlil: Fitne (İmtihan) nedir? “Ene ekseru minke mâlen ve e’azzu neferâ.”
* Hikmeti: Fitne (İmtihan), “Bahçe” (Cennet) değildir. Fitne o bahçenin (cennet) sâhibinin kalbindeki o “ENE” (BEN) (Enâniyet [Ego]) lafzıdır. O, o “Zînet”i (Süs) (Mal/Güç) kendinden (nefs) bilmiş ve Allah’ı unutmuştur. Bu, (Âyet 7)’deki “Zînet”in nasıl “Nebluvehum” (İmtihan Ederiz) olduğunun müşahhas (somut) tasviridir.

2. Fitne’nin (İmtihanın) Zirvesi ve Çözümün (Hall) Sunulması (Âyet 35-41)
> İktibas ( Meali):
> (35) “Bağına (Cennet) girerken nefsine zulmederek (zâlimun li-nefsihî) girdi (ve) dedi ki: ‘Bu (bahçenin) ebediyen (ebedâ) yok olacağını (tebîde) sanmıyorum!'”
> (36) “Ve (وَ) Kıyâmet’in (Sâ’at) kopacağını da sanmıyorum (zannetme)…'”
> (37) “Arkadaşı (Sâhib) ona dedi ki: ‘…Seni topraktan (Turâbin) yaratanı mı inkâr ettin?'”
> (39) “‘Bağına (Cennet) girdiğinde “Mâşâallâh, lâ kuvvete illâ billâh” (Allah ne güzel dilemiş! Güç (Kuvvet) ancak Allah’tandır!) demen gerekmez miydi?'”
>
* Sanat 1 (Âyet 35): “Fitne”nin (İmtihanın) Sûre’nin Teziyle Çatışması.
* Tahlil: Kâfir adamın sözü: “Mâ ezunnu en tebîde hâzihî Ebedâ” (Bunun ebediyen (ebedâ) yok olacağını sanmıyorum).
* Hikmeti (Mukâbele): Bu cümle, Kehf Sûresi’nin bütün gâyesine (maksadına) doğrudan (sarih) bir isyan ve *mukâbeledir.
* Sûre’nin Tezi (Âyet 8): Bütün “Zînet” (Süs) (Bahçe) bir gün “Sa’îden Curuzâ” (Kupkuru Toprak / YOK) olacaktır.
* Fitne’nin (İmtihanın) Zannı (Âyet 35): Bu “Zînet” (Süs) (Bahçe) “Ebedâ” (EBEDÎ / VAR) olacaktır.
* Netice: Kıssa bu iki zıt iddiâdan hangisinin hak olduğunu isbat etmek üzerine kuruludur.
* Sanat 2 (Âyet 37): Çözüm (Hall): “el-Mukâbele bi’l-Asl” (Aslını Hatırlatarak Karşılık Verme).
* Tahlil: Mü’min arkadaşı (sâhib), onun “ENE ekseru…” (Ben daha fazlayım) kibrine nasıl cevap verir?
* Cevap: “E keferte bi’llezî halakake min TURÂBİN” (Seni TOPRAKTAN yaratanı mı inkâr ettin?)
* Hikmeti: Bu, mûcizevî bir cevaptır. Mü’min adam, Sûre’nin (Âyet 8)’deki çözümünü (hall) kullanır: “Sa’îden Curuzâ” (Kupkuru Toprak).
* Nazmın Mânâsı : “Sen, o ‘Zînet’in (Süs) (Bahçe) sâhibi olduğunu zannediyorsun; oysa sen, o ‘Zînet’in hammaddesi (aslî madde) olan ‘Toprak’tan (Turâb) yaratıldın. Aslın ile övündüğün şey aynıdır. Nasıl kibirlenirsin (büyüklük taslarsın)?”
* Sanat 3 (Âyet 39): Çözümün (Hall) İfâdesi (Anlatımı): “el-Kasr” (Sınırlama).
* Tahlil: Fitne’nin (İmtihanın) ilâcı (çâre) nedir? “Lâ KUVVETE illâ Billâh” (Güç (Kuvvet) ANCAK Allah’tandır.)
* Hikmeti: Bu, (Âyet 34)’teki o “Ene… e’azzu neferâ” (Ben… daha güçlüyüm) zannına doğrudan (sarih) bir cevaptır. Bu “Kasr” (Sınırlama) sanatı, “Güç”ün kaynağını “Ben”den (Ene) alır, sâdece “Allah’a (Billâh)” verir. Bu, “Mal Fitnesi”nin (İmtihanının) nihaî ilâcıdır (çâre).

3. Sûre’nin Tezinin İsbâtı : “Zînet”in (Süs) “Toprak”a (Sa’îd) Dönüşmesi (Âyet 40-44)
> İktibas ( Meali):
> (40-41) “(Mü’min dedi ki:) ‘…Umulur ki Rabbim senin bağına (cennet) gökten (semâ) bir felâket (husbânen) gönderir de, (o bağ [bahçe]) kaygan bir toprak (Sa’îden Zelekan) hâline geliverir…'”
> (42) “Derken… (o bağ [bahçe]) çardakları üzerine çökmüş (hâviyetun ‘alâ ‘urûşihâ) (bir hâlde) kaldı… ( [Sâhibi] dedi ki:) ‘…Keşke Rabbime kimseyi ortak (şerîkâ) koşmasaydım!'”
> (44) “İşte orada (Hunâlike) yardım (velâyet), ancak Hak olan Allah’a (C.C.) (Lillâhi’l-Hakk) mahsustur.”
>
* Sanat 1 (Âyet 40-41): “Mukâbele” ve “Lafzî Tekrâr” .
* Tahlil: Mü’min adamın duâsı (yakarışı)/bedduâsı ), Sûre’nin (Âyet 8)’deki vaadinin birebir aynısıdır:
* Sûre’nin Tezi (Âyet 8): “…(O Zînet’i [Süs]) Sa’îden Curuzâ (Kupkuru Toprak) yapacağız.”
* Mü’minin Duâsı (Âyet 40): “…(O Zînet’in) Sa’îden Zelekan (Kaygan Toprak) oluverir.”
* Hikmeti: Bu Lafzî Tekrâr , o Mü’min kulun, Sûre’nin ana tezine (Zînet’in [Süs] fânîliğine) îman ettiğini gösterir.
* Sanat 2 (Âyet 42): Tezin Tatbîki.
* Tahlil: Ve netîce (Âyet 42)’de gelir. (Âyet 35)’te “Ebediyen (Ebedâ) yok olmaz” zannedilen o “Zînet” (Süs) (Cennet/Bağ [Bahçe]), (Âyet 8)’deki “Sa’îden Curuzâ” (Kupkuru Toprak) vaadi (sözü) tahakkuk ederek yok olur.
* Hikmeti (Kapanış): Kâfirin son sözü nedir? “Keşke şirk (ortak koşma) koşmasaydım.” Bu, (Âyet 34)’teki o “Ene ekseru…” (Ben daha fazlayım) demenin hakîkî mâhiyetinin (ne olduğunun) “Şirk (Ortak Koşma)” (Gizli Şirk) olduğunu itiraf (ikrar) etmesidir.
* Sanat 3 (Âyet 44): “el-Kasr” (Sınırlama) ile Nihaî Hüküm.
* Tahlil: “Hunâlike’l-Velâyetu Lillâhi’l-Hakk” (İşte orada yardım/hâkimiyet] ANCAK Allah’tandır).
* Hikmeti: Bu “Kasr” (Sınırlama), (Âyet 34)’teki o “e’azzu neferâ” (daha güçlü yardımcılar [nefer]) zannını kökten (aslî olarak) çürütür. O “Fitne” (İmtihan) ânında o “Nefer”in (Yardımcılar) (Zînet’in [Süs]) hiçbir “Velâyet”i (Yardım/Güç) olmadığı; bütün “Velâyet”in (Yardım) sâdece Allah’a âit olduğu ilân edilir.

Nihaî Netice (Bölüm 3)
İki Bahçe Sâhibi kıssası, Sûre’nin ana tezi olan (Âyet 7-8) “Zînet (Süs) & Fânîlik (Geçicilik)” diyalektiğinin (düşünce biçimi) en mükemmel temsilidir.
Nazım (Tertip), “Zînet”e (Süs) (Mal) aldanıp onu “Ebedî” (Ebedâ) (Âyet 35) zanneden bir adamın “Fitne”sini (İmtihanını) tasvir eder. Bu Fitne’nin (İmtihanın) çözümünü (hall), Mü’min arkadaşının dilinden iki kelime olarak sunar:
(1) Aslını (Esasını) hatırla (Turâb / Toprak- Âyet 37) ve (2) Gücün (Kuvvet) Sâhibini hatırla (Lâ Kuvvete İllâ Billâh- Âyet 39).
Kıssa, o”Ebedî (Ebedâ)” zannedilen “Zînet”in (Süs) (Bahçe), Sûre’nin vaadi olan “Sa’îd” (Toprak) (Âyet 40) hâline gelmesiyle, Sûre’nin tezini (Zînet’in fânîliğini) isbat ederek son bulur.

Tahlil Tatbikatı : Kehf Sûresi (Âyet 60-82)
1. “Fitne”nin (İmtihanın) Sebebi ve “Mukâbele” (Âyet 60-65)
> İktibas ( Meali):
> (60) “Hani Mûsâ (A.S.), genç adamına (fetâhu) demişti ki: ‘İki denizin birleştiği yere (mecma’a’l-bahreyn) varıncaya kadar durmayacağım (Lâ ebrahu)…'”
> (65) “Derken, kullarımızdan (ibâdinâ) bir kul (abden) buldular ki, Biz ona katımızdan bir rahmet (rahmeten) vermiştik ve (وَ) ona katımızdan (min ledunnâ) bir ilim (‘ilmen) öğretmiştik.”
>
* Sanat 1: “el-Kinâye” (Dolaylı Anlatım) ve “Lafız Seçimi”.
* Tahlil (Lâ ebrahu): Hz. Mûsâ’nın (A.S.) (Hadîs-i Şerîf’te belirtildiği üzere, kendisini yeryüzünün [arz] en âlimi zannetmesiyle başlayan) o “İlim Fitnesi”nin (İmtihanının) çâresini bulmak için gösterdiği azmi (kararlılık) (“Lâ ebrahu” / Durmayacağım) gösteren bir Kinâyedir (Dolaylı Anlatımdır).
* Tahlil (Mecma’a’l-Bahreyn): “İki denizin birleştiği yer.” Bu, kıssanın anahtar İsti’âresidir.
* Hikmeti (İsti’âre): Bu, iki farklı “ilim” denizinin birleştiği yerdir:
* Hz. Mûsâ’nın (A.S.) Temsîl Ettiği: “Zâhirî İlim / Şerîat Denizi” (Kesbî [Çalışılarak Kazanılan] İlim.
* Hızır’ın (A.S.) Temsîl Ettiği: “Derûnî İlim / Hakîkat Denizi” (Vehbî [Allah Vergisi] / Ledünnî İlim.
* Netice: Kıssa, bu iki zıt ilim denizinin (“Mukâbele” nasıl birleşeceğini (yâni “Zâhir”in, “Bâtın”a nasıl teslîm olacağını gösterecektir.

2. Çözümün (Hall) Şartı: “Sabır” (Âyet 66-70)
> İktibas ( Meali):
> (67) “(O kul) dedi ki: ‘Şüphesiz (İnneke) sen, benimle berâber (me’iye) sabr edemezsin (len testetî’a… sabrâ).'”
> (68) “Ve (وَ) (zâten) iç yüzünü (hubrâ) kavrayamadığın (lem tuhit) bir şeye nasıl sabr edeceksin ki?”
> (70) “(O kul) dedi ki: ‘…O hâlde (Fe in), …bana hiçbir şey sorma (lâ tes’elnî)…'”
>
* Sanat 1: “Beyân-ı İllet” (Sebebin Açıklanması).
* Tahlil: “İlim Fitnesi”nin (İmtihanının) (yâni bilmenin getirdiği kibrin çâresi nedir? (Âyet 67) “Sabr” .
* Tahlil (Âyet 68): Hızır (A.S.), Hz. Mûsâ’nın (A.S.) neden “Sabr” edemeyeceğini “Beyân-ı İllet” (Sebebin Açıklanması) sanatı ile açıklar: “Keyfe tesbiru ‘alâ MÂ LEM TUHİT BİHÎ HUBRÂ?” (İç yüzünü kavrayamadığın şeye nasıl sabredersin?)
* Hikmeti: Bu, kıssanın kilit cümlesidir. “İlim Fitnesi” (İmtihanı), kişinin kendi ilminin (“İhâta” [Kavrama]) sınırlarına gelmesidir. Hz. Mûsâ’nın (A.S.) “Zâhirî İlmi ” (Şerîat Hızır’ın (A.S.) “Bâtınî İlmi”ni kavrayamaz (İhâta edemez).
* Sanat 2: Çözümün Şartı (Âyet 70).
* Tahlil: Çözüm nedir? “Lâ Tes’elnî” (Sorma).
* Hikmeti: Bu, “İlim Fitnesi”nin (İmtihanının) nihaî tedâvisidir. Çözüm daha fazla bilmek değil, bilmediğin şeye “Teslîm” olmaktır. “Sorma” emri “Zâhirî Akl”ın “Bâtınî Vahy”e müdâhale etmemesi şartıdır.

3. Fitne’nin (İmtihanın) Tatbîki : Üç “Mukâbele” (Âyet 71-78)
Bu üç hâdise “Zâhirî İlim ” (Hz. Mûsâ [A.S.]) ile “Bâtınî İlim” (Hızır [A.S.]) arasındaki “Mukâbele” ve çatışmadır.
* 1. Hâdise (Gemi) (Âyet 71): “Harekahâ” (Gemiyi deldi).
* Mûsâ’nın (A.S.) Zâhirî İlmi: Bu bir “zulüm”dür (haksızlık). (“İçindekileri boğmak [li tuğrika] için mi?”) (Şerîata aykırı.
* Mûsâ’nın (A.S.) İsyânı : “İmrâ” (Büyük, çirkin bir iş.)

* 2. Hâdise (Çocuk) (Âyet 74): “Katelehu” (Onu öldürdü).
* Mûsâ’nın (A.S.) Zâhirî İlmi: Bu bir “cinâyet”tir. (“Nefsen Zekiyyeten” / Masum bir can). (Şerîata aykırı.
* Mûsâ’nın (A.S.) İsyânı : “Nukrâ” (Çok daha çirkin/Münker [Yasaklanmış] bir iş.

* 3. Hâdise (Duvar) (Âyet 77): “Fe ekâmehu” (Onu doğrulttu).
* Mûsâ’nın (A.S.) Zâhirî İlmi: Bu “ahmaklık”tır. (“Le te’hazte ‘aleyhi ecrâ” / Ücret (Ecîr) almalıydın). (Akl-ı Me’âş’a [Geçim Aklı] aykırı.
* Netice (Âyet 78): “Hâzâ Firâku Beynî ve Beynike” (Bu, benimle senin aranın ayrılmasıdır).
* Hikmeti: Hz. Mûsâ (A.S.),”Zâhirî İlmi”nin (Şerîat ve Mantık baskısı sebebiyle) “Sabr” edememiş ve (Âyet 70)’deki “Sorma” şartını üç kez ihlâl etmiştir. Fitne (İmtihan), zâhiren kaybedilmiştir; fakat hakîkatte Hz. Mûsâ (A.S.) dersi almıştır.

4. Çözüm : “el-İzhâr” (Açığa Çıkarma) ve “Teslîmiyet” (Âyet 79-82)
Bu bölüm, o “Bâtınî İlm”in “Zâhirî İlm”e açıklanmasıdır.

* 1. Gemi (Âyet 79): Zâhirî hasar (“‘ibeha” / Ayıplı kılmak), daha büyük bir “Zînet” (Süs) (Geminin tamâmı) fitnesinden (imtihanından) (Gasp) kurtulmak içindi.

* 2. Çocuk (Âyet 80): Zâhirî musîbet (belâ) (Evlât [Benûn] ölümü [mevt]), daha büyük bir “Fitne”den (İmtihan) (Evlâdın [Benûn] ebeveynini [ana baba] “Tuğyân”a sürüklemesi) kurtulmak ve daha hayırlı bir “Zînet”e (Hayrun minhu) kavuşmak içindi.

* 3. Duvar (Âyet 82): Zâhirî külfet [ücretsiz] iş), gelecekteki bir “Zînet”i (“Kenz” / Hâzîne [Define]) korumak (hıfz) içindi.
* Sanat: Nihaî Hüküm (Âyet 82).
* Tahlil: Kıssanın mûcizevî mührü: “Ve mâ fe’altuhû ‘an emrî” (Ben onu kendi emrimle yapmadım).
* Hikmeti: Bu, (Âyet 68)’deki “Mâ lem tuhit bihî hubrâ”nın (Kavrayamadığın şey) nihaî tefsîridir.
* Nazmın Mânâsı : “Ey Mûsâ (A.S.)! Senin ‘Zâhirî İlmin’ (Şerîat) benim ‘Zâhirî Fiilime’ (Delmek, Öldürmek, Düzeltmek) isyân etti. Oysa ne senin ilmin sendendir ne de benim fiilim bendendir. Benim fiilim doğrudan (sarih) Allah’ın (C.C.) “Emr”idir.”
* Netice: “İlim Fitnesi”nin (İmtihanının) nihaî çözümü (hall), bütün fiillerin (zâhiren hayır veya şer görürsün) fâilinin Allah olduğunu bilmek ve O’nun “Emr”ine (Şerîat ve Kadere Teslîm olmaktır.
Nihaî Netice (Bölüm 4)
Hz. Mûsâ (A.S.) ve Hızır (A.S.) kıssası, “Zînet”in(Âyet 7) en latîf (ince) türü olan “İlim Fitnesi”ni (İmtihanını) tahlil eder.
Nazım, “İki Deniz” (Bahreyn) İsti’âresi ile “Zâhirî İlim” (Mûsâ ) ile “Bâtınî İlim” (Hızır) arasında bir Mukâbele kurar. Bu “Fitne”nin (İmtihanın) sebebinin “Zâhir”in “Bâtın”ı kavrayamaması (“Lem Tuhit”) olduğunu; çözümünün (hall) ise “Soru”yu (Aklı) terk edip (“Lâ Tes’elnî”) “Sabr” etmek olduğunu gösterir.

Kıssa, o kavranamayan fiillerin (Delmek, Öldürmek) bile İlâhî bir Emr (“‘An Emrî”) olduğunu ilân ederek, “İlim Fitnesi”nin (İmtihanının) tek çâresinin mutlak “Teslîmiyet” olduğunu mühürler.

Tahlil Tatbikatı : Kehf Sûresi (Âyet 83-101)
1. “Fitne”nin (İmtihanın) Esâsı: Mutlak “İktidâr” (Âyet 83-85)
> İktibas ( Meali):
> (84) “Şüphesiz Biz (İnnâ), onu yeryüzünde (arz) iktidâr sâhibi (mekkennâ lehû) kıldık ve (وَ) ona her şeyden (kulli şey’in) bir sebep (yol/vâsıta [araç]) (sebebâ) verdik.”
> (85) “O da bir sebeb’e (yola) uydu (fe etbe’a sebebâ).”
>
* Sanat 1: “el-İcmâl kable’t-Tafsîl” (Detaydan Önce Özetleme).
* Tahlil: Nazım , Zülkarneyn’in (A.S.) kim olduğunu değil, vazîfesinin ne olduğunu özetleyerek başlar.
* Hikmeti (Lafız Seçimi): “Fitne”nin (İmtihanın) (yâni (Âyet 7)’deki “Zînet”in) kaynağı nedir?
* “Mekkennâ lehû” (Ona İktidâr [Güç] verdik): Bu, “Mülk (Hâkimiyet) Fitnesi”dir.
* “Âteynâhu min Kulli Şey’in Sebebâ” (Ona her şeyden bir vâsıta verdik): Bu, “İlim” (Kıssa 3) ve “Mal” (Kıssa 2) fitnelerini de ihtivâ eden mutlak dünyevî kudrettir.
* Netice (Âyet 85): O, bu “Sebeb”i (Vâsıta) kullandı (Fe etbe’a sebebâ). Bu, onun imtihanının başladığını gösterir.
2. “Fitne”nin (İmtihanın) Çözümü-1: “el-Adâle” (Adâlet) (Âyet 86-88)
> İktibas (Meali):
> (86) “…(Bir kavim [topluluk] buldu). Dedik ki: ‘Ey Zülkarneyn! Ya (İmmâ) azâb (ceza) edersin, ya da (ve immâ) onlara iyilik (hüsnâ) edersin.'” (Bu, “Fitne”dir [İmtihan]).
> (87-88) “(Zülkarneyn [A.S.] dedi ki:) ‘(1) Kim zulm (zaleme) ederse, ona azâb edeceğiz… (2) Kim de îman (âmene) edip salih (iyi) amel (amile sâlihan) işlerse, ona da en güzel (el-hüsnâ) bir karşılık (cezâ) vardır…'”
>
* Sanat 1: “et-Tahyîr” (Seçenek Sunma) yoluyla İmtihan (Âyet 86).
* Tahlil: Allah Teâlâ Zülkarneyn’i mutlak iktidâr (güç) ile imtihan eder: “Ya Azâb (Ceza) et, ya İyilik (Hüsn) et.” Bu, “Güç (Kuvvet) Fitnesi”nin (İmtihanının) zirvesidir. O, bu gücü nefsî (keyfî) kullanabilirdi.
* Sanat 2: “et-Taklîd” (Taklîd Etme) ve “el-Mukâbele”.
* Tahlil (Çözüm): Zülkarneyn (A.S.) ne yaptı? O (Âyet 86)’daki o İlâhî seçeneği alıp, kendi adâlet sistemi hâline getirdi.
O İlâhî ahlâk ile ahlâklandı.
* Hikmeti (Mukâbele): O gücünü ikiye ayırdı:
* “Zulm” edene: “Azâb” (Celâl / Adâlet).
* “Îman (Îmân)”: “Hüsnâ” (İyilik/Güzellik) (Cemâl [Güzellik] / Lütuf).
* Netice: Zülkarneyn “Güç Fitnesi”ni (İmtihanını) nefsine göre değil, Allah’ın adâletine göre kullanarak çözdü.

3. “Fitne”nin (İmtihanın) Çözümü-2: “İlmi Allah’a Havâle Etme” (Âyet 90-91)
> İktibas ( Meali):
> (90) “…(Güneşin doğduğu yere varınca) onu (Güneş’i) öyle bir kavmin üzerine doğar buldu ki… onlar için bir siper (sitrâ) kılmamıştık.”
> (91) “İşte böyle (Kezâlike)! Ve (وَ) muhakkak ki Biz, onun (Zülkarneyn) yanında olan (ilimden) her şeyi (hubrâ) ihâta (kuşatma) etmiştik.”
>
* Sanat: “el-İbhâm” (Müphem [Belirsiz] Bırakma) ve “el-Hazf” (Sükût Etme).
* Tahlil: Zülkarneyn bu “ilkel”kavme ne yaptı?
Nazım (Tertip), (Âyet 87-88)’in aksine Zülkarneyn’in ne yaptığını söylemez (Hazf); sâdece”Kezâlike” (İşte böyle) der.
* Hikmeti: Bu “İbhâm” (Müphem [Belirsiz] Bırakma), (Kıssa 3)’teki “İlim Fitnesi”ne (İmtihanına) bir cevaptır. Zülkarneyn, (Hz. Mûsâ’nın aksine kendi zâhirî ilmiyle (“Onlara medeniyet öğretmeliyim!”) hareket etmedi. O Allah’ın o kavim hakkındaki İlâhî Takdîrini “Onlara siper kılmamıştık”) gördü ve o takdîre teslîm oldu. O (Âyet 91)’de belirtildiği gibi kendi ilminin değil, Allah’ın İhâta Eden İlmi’nin (“ekadnâ… hubrâ”) farkındaydı.

Müfessirler, Fâtiha Sûresi’ni muhtelif açılardan ele almışlar ve bu küllî sûrenin mânâ zenginliğini ortaya koymuşlardır. Başlıca farklı yorum açıları şunlardır:
* Besmele’nin Sûre’den Bir Âyet Olup Olmadığı: Bu, en önemli zıt (çelişki) açılardan biridir.
* Şâfiî ve diğer bazı âlimlere göre: Besmele, Fâtiha Sûresi’nin ilk âyetidir ve namazda sesli okunması gerekir.
* Hanefîlere ve diğer bazı âlimlere göre: Besmele, Fâtiha’dan dahil değildir, müstakil bir âyettir veya sadece sûre başlangıcıdır. Namazda Fâtiha’dan önce sessizce okunması sünnettir.
* Mâliki Yevmi’d-Dîn Kelimesinin Kıraati: Kelime zahirî olarak farklı kıraat (okuyuş) açılarından ele alınmıştır.
* Bazı kıraat âlimleri “Mâlik-i Yevmi’d-Dîn” (Ceza gününün sahibi) şeklinde okumuştur.
* Bazıları ise “Melik-i Yevmi’d-Dîn” (Ceza gününün hükümdarı) şeklinde okumuştur. Her iki okuyuş da Allah Teâlâ’nın o gün üzerindeki küllî (bütüncül) hâkimiyetini tasvir eder.
* İsimlendirilmesi ve Konumu: Aslî yapısı (doğası) açısından tefsir edilmiştir.
* Ümmü’l-Kitâb/Ümmü’l-Kur’ân: Kur’ân’ın esası (aslı) ve özeti olması açısından bu isimle anılması. Fahrüddin er-Râzî gibi müfessirler, Fâtiha’nın muhtevasının ilâhî zat, sıfat, fiil ve hükümlere dair temel meseleleri ihtiva etmesi açısından bu ismin verildiğini izah eder.
* Fazilet ve Faaliyeti : Şifâ ve rukye (dua) açısından da yorumlanmıştır.
* Hadîs-i şerîflere istinaden, Fâtiha’nın her derde şifâ olduğu, nazar ve sihir gibi musîbetlere karşı koruyucu bir rukye (dua) faaliyeti olduğu vurgulanmıştır.

Kur’ân-ı Kerîm’in küllü (bütünü) açısından bakıldığında, Fâtiha Sûresi cihan şümul (evrensel) ve kıymet bakımından müstesna bir konuma sahiptir:
* Ümmü’l-Kur’ân (Kur’ân’ın Anası/Esası): Kur’ân’ın bütün temel muhtevasını (Allah’ı tanıma, tevhid, ibadet, ahiret, doğru yol) özetleyen bir asla (anaya) benzetilir. Kur’ân’ın maksatları olan Tevhid, Nübüvvet (peygamberlik), Haşir (ahiret), Adalet ve İbadet Fâtiha’da özlü bir şekilde mevcuttur.
* Fâtihâtü’l-Kitâb (Kitabın Açılışı): Mushaf’ın (kitabın) ilk sûresidir. Kur’ân’ın mukaddimesi/önsözü faaliyetini görür. Kur’ân’ın kapısını açan bir anahtar gibidir
* Seb’u’l-Mesânî (Tekrarlanan Yedi Âyet): Her namaz rekâtında tekrar okunması sebebiyle bu isimle anılmıştır. Namazın sıhhati için asli bir rükündür. Fâtiha okunmadan namaz tam olmaz.
* Küllî Muhteva: İlâhî isimlerin özünü (Allah, Rab, Rahmân, Rahîm, Mâlik), ibadetin aslını (yalnız Allah’a kulluk), duanın esasını (hidayet talebi) ve yolun tasvirini (nimet verilenlerin yolu) ihtiva eder.

1. Âyet
* Meal: Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.
* Bismillâh: Allah’ın ismiyle. Her hayrın başlangıcında O’na sığınıp O’ndan yardım dilemenin ve O’nun adını anmanın **faaliyetidir.
* er-Rahmâni: Dünyada ayırt etmeksizin bütün mahlûkata genel rahmet eden, geniş rahmet sahibi anlamına gelir.
* er-Rahîmi: Âhirette özellikle müminlere özel merhamet eden, merhameti derûnî ve sürekli olan anlamına gelir.

2. Âyet
* Meal : Hamd (övme ve övülme), âlemlerin Rabbi Allah’a mahsustur.
* el-Hamdu: Her türlü övme, şükür ve senâ. Mükemmel olandan dolayı yapılan övme. Aslı itibariyle sadece Allah’a aittir.
* li’llâhi: Sadece Allah’a aittir.
* Rabbi’l-âlemîn: Bütün âlemleri yaratıp, terbiye eden, sahibi ve hükümranı olan demektir. Âlem, Allah’tan başka her şey anlamına gelir.
3. Âyet
* Meal : O, rahmândır ve rahîmdir.
* (Tekrar) Allah’ın sonsuz rahmet sıfatlarının **vurgulanması ve tekrar edilerek kulların zihnine yerleştirilmesi.
4. Âyet
* Meal : Ceza gününün mâlikidir.
* Mâliki: Sahibi, hükümranı. Melik olarak okunursa Hükümdarı anlamına gelir. Her iki anlamda da mutlak güç ve hâkimiyet Allah’a aittir.
* Yevmi’d-Dîn: Ceza, ödül ve hesap gününün (kıyametin ve âhiretin).
5. Âyet
* Meal : (Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz ve yalnız senden medet umarız.
* İyyâke na’büdü: Yalnız Sana kulluk ederiz. Tevhidin ve ihlâsın **özeti (aslı).
* ve* *İyyâke neste’în: Ve yalnız Senden yardım dileriz. Bütün **faaliyetlerimizde O’na muhtaç olduğumuzun ikrarı.
6. Âyet
* Meal : Bize doğru yolu göster.
* İhdina: Bize hidayet et, yol göster. En büyük dua ve talep.
* es-Sırâta’l-müstakîm: Dosdoğru, eğrilikten uzak olan yol. Tevhid ve İslâm yolu.
7. Âyet
* Meal : Kendilerine lütuf ve ikramda bulunduğun kimselerin yolunu; gazaba uğramışların ve sapmışların yolunu değil! Âmin.
* Sırâta’llezîne en’amte aleyhim: Kendilerine nimet verilenlerin yolu. Peygamberler, sıddîklar, şehidler ve sâlihlerin yolu (Nisâ Sûresi 69. ayetine atıf).
* gayri’l-mağdûbi aleyhim: Gazaba uğrayanların yolu değil. (Yanlış inanç ve bildiği hakkı terk etmekle suçlananlara atıf).
* ve* *le’d-dâllîn: Ve sapmışların **(yanılma ile doğru yolu kaybedenlerin yolu) değil.

**********

1. “İyyâke na’büdü” (Yalnız Sana kulluk ederiz)
* İyyâke (Yalnız Sana): Arapça dilinde normalde fail (özne) önce gelir. Ancak burada mef’ûlün (nesnenin) “iyyâke” (yalnız Sana) takdim edilmesi, kulluğun yalnız Allah’a mahsus olduğu manasını pekiştirir (tahsis ve kasr). Bu sadece Allah’a yapılan halis ve samimi kulluğun (tevhid-i ibadetin) ön planı (dışavurumu) ve en güzel şekilde tasviridir.
* Na’büdü (Kulluk ederiz): Cem (çoğul) sigasıyla gelmesi, kulluğun ferdi (bireysel) olmasının yanı sıra, ümmet halinde bir cemaat faaliyeti olduğunu da gösterir. Kul, Rabbiyle konuşurken dahi kendisini müminler topluluğunun bir dahili parçası olarak görür. Ayrıca, ene (ego) ve enaniyetin terkini, tevazu ve fakr bilincini de ihtiva eder.
* Derûnî (İç) Mana (Muhteva): Kulluk, sadece namaz ve oruç gibi zahiri (dış) faaliyetlerden ibaret değildir. Aynı zamanda Allah’ın huzurunda tam bir teslimiyetle eğilmeyi, emirlerine itaat etmeyi ve yasaklarından kaçınmayı ihtiva eder.

2. “ve İyyâke neste’în” (ve yalnız Senden yardım dileriz)
* İyyâke (Yalnız Senden): Burada da yardım talebinin (istianenin) yalnızca Allah’a yöneltilmesi gerektiği vurgulanır. Allah’tan başka hiçbir varlığın kullara hakkıyla yardım edemeyeceği, her şeyin O’nun iznine tabi olduğu hakikatini tasvir eder. Bu, tevhid-i ef’âl (fiillerde birlik) düşüncesinin bir neticesidir.
* Neste’în (Yardım dileriz): Yardım istemek, kulun acizliğini ve Allah’a olan derûnî (iç) muhtaçlığını gösterir. Kul, kulluk faaliyetlerini yerine getirebilmek için dahi Allah’ın yardımına muhtaçtır. Bu, Allah’a karşı enaniyetten uzak, tam bir fakr ve acziyet bilincini yansıtır.
* Küllî Mana (Muhteva): Önce “kulluk” (na’büdü), sonra “yardım dileme” (neste’în) gelmesi hikmetlidir. Bu, kulun önce kendi üzerine düşen vazifeyi (kulluk) yapmaya gayret etmesi, ardından bu gayretinde muvaffak olmak için Allah’tan yardım istemesi gerektiği manasını ihtiva eder. İbadet etmeden yardım istemek, hükmen yersiz olacaktır.

BÖLÜM 1: NUR’UN İNTİZARI VE DÜNYAYA TEŞRİFİ

(Peygamberlik Öncesi Dönem – I)
Karanlıktan Önceki Dua

Dünya, manevî bir buhranın pençesindeydi. İnsanlık, semavî rehberlikten uzaklaşmış, cehalet (Cahiliye) karanlığına gömülmüştü. Kendi elleriyle yonttukları putlara tapanlar, kız çocuklarını diri diri toprağa gömenler, zayıfı ezen ve ahlâkî bütün faziletleri terk eden bir toplum… Kâbe-i Muazzama dahi, yüzlerce putun işgali altındaydı.
Fakat bu karanlık, aslında binlerce yıl öncesinden vaat edilen bir aydınlığın habercisiydi. Bu, Hz. İbrahim (aleyhisselâm) ve oğlu Hz. İsmail’in (aleyhisselâm) Kâbe’nin temellerini yükseltirken ettikleri o derûnî duanın kabulünü bekleyen bir dünyaydı. Kur’ân-ı Kerîm, o duayı şöyle haber verir:
“Rabbimiz! İçlerinden onlara senin âyetlerini okuyacak, kitabı ve hikmeti öğretecek, onları arındıracak bir peygamber gönder. Şüphesiz sen mutlak güç sahibisin, hüküm ve hikmet sahibisin.” (Bakara, 2/129 )
Zaman, bu duanın cevabının tecelli edeceği ana yaklaşıyordu.

Fil Vak’ası: Kâbe’nin Muhafazası

O’nun (s.a.v.) dünyaya teşrif edeceği sene, 571 (M) yılında, Mekke semalarında daha önce hiç görülmemiş bir hadise yaşandı. Yemen valisi Ebrehe, Kâbe’yi yıkmak ve insanları kendi yaptırdığı kiliseye çekmek için “Mahmud” adlı devasa bir filin de bulunduğu muazzam bir orduyla Mekke’ye yürüdü.
Mekkelilerin bu orduya karşı koyacak gücü yoktu. Şehrin reisi olan ve henüz dünyaya gelmemiş o mübarek Yetim’in dedesi Abdülmuttalib, Ebrehe’nin huzuruna çıkıp sadece gasp edilen develerini istediğinde, Ebrehe hayretle sormuştu: “Ben sizin mukaddes mabedinizi (Kâbe’yi) yıkmaya geldim, sen ise develerini istiyorsun?”
Abdülmuttalib’in cevabı, tevekkülün zirvesiydi: “Develer benimdir, ben onları korurum. Kâbe’nin ise bir Sahibi vardır, O (Allah) da onu koruyacaktır.”
Ve Kâbe’nin Sahibi, mabedini korudu. Ordu Mekke’ye girmek üzereyken, semada beliren ve Siyer kaynaklarında “Ebâbil” olarak adlandırılan kuş sürüleri, gaga ve pençelerinde taşıdıkları küçük, sert taşları (Siccîl) ordunun üzerine bıraktı. Dev ordu, “yenilmiş ekin yaprakları” gibi tarumar oldu.
Bu hadise, Cenâb-ı Hakk’ın, yakında o mekândan çıkacak olan Son Peygamber’in (s.a.v.) hürmetine Kâbe’yi nasıl koruduğunun açık bir isbatı idi. Kur’ân-ı Kerîm, bu olayı müstakil bir sure ile şöyle tasvir eder:
“Görmedin mi, Rabbin fil sahiplerine ne yaptı? Onların tuzaklarını boşa çıkarmadı mı? Üzerlerine balçıktan pişirilmiş sert taşlar atan sürülerle kuşlar gönderdi. Nihayet onları yenilmiş ekin yaprakları gibi yaptı.” (Fil, 105/1-5 )

Nur’un Doğuşu (Mevlid-i Nebî)

Fil Vak’asından yaklaşık 50-55 gün sonra, Rebiülevvel ayının 12. gecesi, Pazartesi günü (tarih hakkında farklı rivayetler olsa da en meşhuru budur), Mekke’de, şafak vakti bir evden nur yükseldi.
Hz. Amine’nin hanesinde, babası Abdullah’ı daha dünyaya gelmeden kaybeden o mübarek Yetim (s.a.v.) dünyaya teşrif etti.
Siyer kaynakları, o geceyi harikulâde hadiselerle tasvir eder: O doğduğunda, annesi doğuya ve batıya uzanan bir nur gördüğünü anlatır. Asırlardır sönmeyen, Mecûsîlerin taptığı Kisrâ’nın ateşgâhı sönmüş, Sâve Gölü’nün suları çekilmiş ve Kisrâ’nın sarayından 14 burç yıkılmıştı. Bütün bunlar, dünyaya gelenin sıradan bir çocuk değil, zulmü ve şirki yıkacak, Fars ve Rum imparatorlukları gibi nice saltanatları manen devirecek olan Âhir Zaman Peygamberi olduğunu haber veriyordu.
Müjdeyi alan dedesi Abdülmuttalib, büyük bir sevinçle torununu kucağına aldı, Kâbe’ye götürdü ve Allah’a şükredip O’na tavaf ettirdi. İsim koyma vakti geldiğinde, o güne kadar Arap toplumunda pek duyulmamış bir isim seçti:
“Muhammed” (sallallâhu aleyhi ve sellem).
“Neden bu ismi verdin?” diye soranlara, “Umulur ki, O’nu yerde insanlar, gökte de Allah (ve melekleri) övecek (hamd edecek)” diye cevap verdi. O, ‘Çokça Övülen’di.

Süt Anne Yılları: Beni Sa’d Yurdunda

Mekke’nin havası, yeni doğan çocuklar için ağır ve salgın hastalıklara müsaitti. Arap eşrafı, çocuklarının hem daha sağlıklı büyümeleri hem de bozulmamış, fasih (düzgün) Arapça’yı öğrenmeleri için onları çöldeki kabilelerden gelen süt annelere verirlerdi.
Beni Sa’d kabilesinden kadınlar Mekke’ye gelmişti. Ancak içlerinden Halîme binti Ebî Züeyb (Hz. Halîme) hariç hiçbiri, “yetim” olduğu ve babasından bir karşılık alamayacakları için bu çocuğu almak istememişti. Kabileye eli boş dönmek istemeyen Hz. Halîme, eşiyle istişare etti ve “Belki de bu yetim, bize bereket getirir” diyerek Muhammed’i (s.a.v.) almaya karar verdi.
O’nu (s.a.v.) aldıkları andan itibaren, hayatlarındaki bereketi ve değişimi bizzat müşahede ettiler. Sütü çekilmiş hayvanları sütle doldu, zayıf merkebi hızlandı, kurak yurtları yeşerdi. O, gittiği yere “bereket” götürmüştü.
İki yıl boyunca O’nu (s.a.v.) emzirdi ve büyüttü. İki yılın sonunda sütten kesilince Mekke’ye getirdiler, ancak o dönemdeki bir veba salgını endişesiyle ve O’ndaki bereketi gördüklerinden, Hz. Amine’den rica ederek bir müddet daha yanlarında kalmasını sağladılar.

Şakk-ı Sadr (Göğsün Yarılması) Hadisesi

Efendimiz (s.a.v.), Siyer kaynaklarına göre yaklaşık dört veya beş yaşlarındayken, süt kardeşiyle birlikte kuzuların yanında oynuyordu. O esnada, beyaz elbiseli iki zat (Hz. Cebrail ve Mikâil a.s.) geldi. O’nu (s.a.v.) tutup yatırdılar ve mübarek göğsünü yardılar. Kalbini çıkarıp içinden “şeytanın nasibi” olan siyah bir pıhtıyı (alâka) çıkardılar. Kalbini zemzemle (veya nur ile) yıkayıp tekrar yerine koydular ve göğsünü kapattılar.
Bu, O’nun (s.a.v.) derûnî (iç) olarak peygamberliğe hazırlanmasının ilk ve en mühim adımlarından biriydi; O’nun (s.a.v.) nefsanî ve şeytanî her türlü vesveseden arındırılmasıydı. Bu hadiseye şahit olan süt kardeşinin korkuyla ailesine haber vermesi üzerine Hz. Halîme ve eşi büyük endişeye kapıldılar.
Bu harikulâde ve manevî ameliyattan sonra, O’na (s.a.v.) bir zarar gelmesinden korkan Hz. Halîme, O’nu artık Mekke’ye, öz annesi Hz. Amine’ye teslim etme vaktinin geldiğine karar verdi.
Böylece, çölün saf havasını teneffüs etmiş, en fasih Arapça’yı öğrenmiş ve manen temizlenmiş o “Emin” çocuk, Mekke’ye, annesinin şefkatli kollarına döndü.

Bu ilk bölüm, O’nun (s.a.v.) dünyaya teşriflerini ve süt anne yıllarını (yaklaşık 6 yaşına kadar) tasvir etmiştir.

Şefkat Kanatlarının Kaybı: Annenin Vefatı

Mekke’ye, annesi Hz. Amine’nin yanına dönen o mübarek çocuk (s.a.v.), yaklaşık altı yaşına kadar annesinin şefkatli himayesinde kaldı. Hz. Amine, hem oğluna babasının Medine’deki (o zamanki adıyla Yesrib) akrabalarını (Neccâroğulları) tanıtmak hem de eşi Abdullah’ın kabrini ziyaret etmek için bir yolculuk planladı.
Yanlarına, babasından kendisine miras kalan hizmetlisi Ümmü Eymen’i de alarak yola çıktılar. Medine’de bir müddet kaldılar. O küçük Muhammed (s.a.v.), babasının defnedildiği yeri gördü, dayıoğullarıyla vakit geçirdi.
Ancak Mekke’ye dönüş yolunda, “Ebvâ” denilen mevkide, Hz. Amine aniden hastalandı. Vefat edeceğini anladığında, altı yaşındaki biricik oğlunun mübarek yüzüne son bir kez baktı ve Siyer kaynaklarının naklettiğine göre, O’na şöyle fısıldadı: “Her yeni eskiyecek, her fâni yok olacaktır. Ben de öleceğim, fakat hayırla yâd edileceğim. Çünkü arkamda tertemiz bir evlat ve büyük bir hayır bırakıyorum.”
Ve o şefkatli anne, ıssız çöl yolunda ruhunu teslim etti.
O altı yaşındaki Yetim (s.a.v.), önce babasını (doğmadan), şimdi de annesini kaybetmişti. Artık O, hem yetim hem de öksüzdü. Ümmü Eymen, bu büyük emaneti (s.a.v.) alıp Mekke’ye, dedesi Abdülmuttalib’e ulaştırdı.

Dedenin Himayesi ve Vefatı

Abdülmuttalib, Kureyş’in reisiydi ve heybetli bir zattı. Kâbe’nin gölgesindeki hususi minderine O’ndan başka kimse oturamazdı. Fakat bu yetim torununa karşı derûnî bir sevgisi vardı. O geldiğinde, amcaları bile O’nu minderden çekmek istese, Abdülmuttalib müdahale eder, “Bırakın oğlumu, O’nun ileride büyük bir şânı olacaktır!” derdi. O’nu yanına oturtur, mübarek sırtını sıvazlardı.
Bu himaye ve sevgi dolu kucak da uzun sürmedi. Efendimiz (s.a.v.) sekiz yaşına geldiğinde, Abdülmuttalib de vefat etti. O (s.a.v.), dedesinin cenazesinin arkasından gözyaşları dökmüştü.
Cenâb-ı Hak, O’nu (s.a.v.) peygamberliğe hazırlarken, anne ve babasının şefkatinden mahrum bırakmıştı. Ta ki O’nun (s.a.v.) kalbi, fani sevgilere değil, sadece ve sadece Bâkî olan Rabbine bağlansın. Ve O (s.a.v.), ileride bütün yetimlerin, kimsesizlerin ve mazlumların sığınağı olsun.
Kur’ân-ı Kerîm, yıllar sonra O’na (s.a.v.) bu durumu şöyle hatırlatacaktı:
“O, seni yetim bulup da barındırmadı mı?” (Duhâ, 93/6 )

Ebû Tâlib’in Himayesi

Abdülmuttalib, vefatından önce, oğulları arasında istişare etmiş ve bu mübarek Yetim’in himayesini, O’nun (s.a.v.) babası Abdullah ile ana-baba bir kardeş olan Ebû Tâlib’e vasiyet etmişti.
Ebû Tâlib, zengin değildi, ailesi kalabalıktı, ancak Kureyş içinde itibarı yüksek, şerefli bir zattı. Yeğeni Muhammed’i (s.a.v.) kendi evlatlarından daha çok sevdi, O’nu yanından ayırmadı. Gittiği yere O’nu da götürür, sofrada O olmadan yemeğe başlamazdı. O’nun (s.a.v.) bulunduğu sofranın bereketi artardı.
Bu himaye, sadece bir amca-yeğen ilişkisi değil, ileride Nübüvvet (Peygamberlik) davası başladığında, bütün Kureyş’in karşısında yeğenini koruyacak olan sarsılmaz bir kalkanın da başlangıcıydı.

İlk Ticarî Sefer ve Rahip Bahîra Hadisesi

Efendimiz (s.a.v.) on iki yaşlarına geldiğinde (farklı rivayetler de mevcuttur), amcası Ebû Tâlib, Şam (Suriye) bölgesine bir ticaret kervanı hazırlığındaydı. Yeğenini Mekke’de bırakıp gitmek O’na ağır geldi. Efendimiz’in (s.a.v.) de gitme arzusu üzerine, O’nu da kervana dahil etti.
Kervan, Şam yolu üzerindeki Busrâ kasabasında mola verdi. Orada, “Bahîra” (veya Cercis) adında, Hristiyan âlimi olan bir rahibin manastırı vardı. Bu rahip, eski kitaplarda (İncil ve Tevrat) Âhir Zaman Peygamberi’nin vasıflarını, çıkacağı yeri ve zamanı okumuştu.
Bahîra, normalde manastırından çıkıp kervanlarla ilgilenmezdi. Fakat bu kez, kervan yaklaşırken harikulâde bir duruma şahit oldu: Kervanın üzerinde küçük bir bulut parçasının hareket ettiğini ve kervan mola verince de bir ağacın altında duran çocuğun (s.a.v.) üzerine gölge ettiğini fark etti.
Hemen bir sofra hazırlatıp kervanı davet etti. Herkes geldi, ancak O çocuğu (s.a.v.) develerin yanında bıraktılar. Bahîra, “Aranızda gelmeyen kimse kaldı mı?” diye ısrarla sordu. “Sadece bir çocuk kaldı” dediklerinde, “O da gelsin!” dedi.
Muhammed (s.a.v.) sofraya geldiğinde, Rahip Bahîra’nın gözleri O’nun (s.a.v.) üzerindeydi. O’nu (s.a.v.) dikkatle süzdü; kitaplarda okuduğu alametleri (özellikleri) arıyordu. Yemekten sonra O’nu (s.a.v.) kenara çekti ve O’na (s.a.v.) Lât ve Uzzâ (o dönemin meşhur putları) adına yemin vererek bazı sualler sormak istedi.
Efendimiz (s.a.v.) hemen cevap verdi: “Benim en nefret ettiğim şeyler adına bana yemin verme!”
Bahîra, “Öyleyse Allah adına söyle” dedi ve O’na (s.a.v.) bazı şeyler sordu. Aldığı cevaplar, kitaplardaki tasvirlere uyuyordu. Son bir teyit için mübarek sırtına bakmak istedi. Amcasının da müsaadesiyle gömleğini sıyırdığında, iki kürek kemiği arasında, kitaplarda “Nübüvvet Mührü” (Hâtemü’n-Nübüvve) olarak belirtilen, güvercin yumurtası büyüklüğündeki ben şeklindeki işareti gördü.
Artık emindi. Hemen Ebû Tâlib’e döndü ve dedi ki:
“Bu çocuk, senin yeğenin mi?”
Ebû Tâlib, “Oğlumdur” dedi (Araplar yeğenlerine ‘oğlum’ derdi).
Bahîra, “Hayır, bu çocuğun babasının hayatta olmaması lazım” dedi.
Ebû Tâlib şaşırdı: “Doğrudur, o benim yeğenimdir, babası o doğmadan vefat etti.”
Bunun üzerine Rahip Bahîra şu tarihî uyarıyı yaptı:
“Bu çocuk, Âlemlerin Efendisi, Allah’ın son Peygamberidir. O’nu hemen Mekke’ye geri götür. Eğer Yahudiler O’nu görür ve benim O’nda fark ettiğim alametleri fark ederlerse, O’na kötülük yaparlar. O’nun şânı çok yüce olacaktır!”
Ebû Tâlib, bu nasihati dinledi, ticareti hızla tamamlayıp (veya yarıda bırakıp) yeğenini emniyetle Mekke’ye geri getirdi. Bu hadise, O’nun (s.a.v.) Nübüvvetinin, Ehl-i Kitap (Hristiyan ve Yahudiler) tarafından dahi bilindiğinin ve beklendiğinin ilk mühim isbatı idi.

“El-Emîn” (Güvenilir) Sıfatının Kazanılması

Efendimiz (s.a.v.) gençlik yıllarına eriştiğinde, Mekke’nin o bozulmuş, yalanın, hilenin ve ahlâksızlığın yaygın olduğu toplumunda, bir fazilet âbidesi gibi yükseliyordu.
O (s.a.v.), hayatı boyunca hiç yalan söylememişti.
Hiç kimseyi aldatmamıştı.
Hiçbir puta tapmamış, onlar adına kesilen kurbanların etinden yememişti.
Cahiliye âdetlerinin hiçbirine bulaşmamıştı.
Öyle ki, düşmanları dahi O’nun (s.a.v.) doğruluğunu ve güvenilirliğini kabul etmek zorundaydı. Bütün Mekke halkı, O’na (s.a.v.) isimlerin en güzelini, sıfatların en yücesini vermişti:
“Muhammedü’l-Emîn” (Güvenilir Muhammed).
İnsanlar en kıymetli eşyalarını, sefere veya yolculuğa çıkarken O’na (s.a.v.) emanet ederlerdi. Bilirlerdi ki, O’nun (s.a.v.) yanındaki emanete zeval gelmezdi.
O (s.a.v.), henüz Peygamber olmadan evvel, ahlâkıyla peygamberliğe layık olduğunu ispat etmişti.

******************

BÖLÜM 3: FAZİLET TİMSALİ BİR GENÇ VE MÜBAREK İZDİVAÇ

(Peygamberlik Öncesi Dönem – III)

Ficâr Savaşları ve O’nun (s.a.v.) Duruşu

Efendimiz (s.a.v.), on beş ila yirmi yaşları arasındayken, Mekke’nin de dahil olduğu kabileler arasında kanlı bir savaş patlak verdi. Bu savaşlara “Ficâr Savaşları” (Günah Savaşları) denilmesinin sebebi, Araplar için mukaddes kabul edilen ve savaşmanın kesinlikle yasak (haram) olduğu “Haram Aylar”da (Zilkade, Zilhicce, Muharrem, Receb) yapılmış olmasıydı.
Bu savaşlarda, Kureyş kabilesi de kendi müttefiklerinin yanında yer almak zorunda kaldı. Efendimiz (s.a.v.) de amcaları (Ebû Tâlib, Zübeyr b. Abdülmuttalib) ile birlikte bu savaşa iştirak etti.
Ancak O’nun (s.a.v.) fıtratı (yapısı), kan dökmekten, zulümden ve Câhiliye âdetlerinin bu vahşî tezahürlerinden fersah fersah uzaktı. Siyer kaynakları, O’nun (s.a.v.) bu savaşlarda fiilen kimseyi öldürmediğini, kimseye kılıç çekmediğini ittifakla belirtir. O’nun (s.a.v.) vazifesi, daha ziyade cephe gerisinde durmak; düşman tarafından atılan okları toplayıp, savunan amcalarına temin etmek şeklinde, pasif bir yardımdan ibaretti.
Bu hadise dahi, O’nun (s.a.v.) Nübüvvet öncesi hayatında bile ne kadar merhametli ve barış yanlısı bir ahlâka sahip olduğunun bir isbatı idi.

Hilfü’l-Fudûl (Faziletliler Antlaşması)

Ficâr Savaşları’nın bitiminde, Mekke’deki sosyal yapı iyice bozulmuş, adalet mefhumu kaybolmuştu. Güçlüler zayıfları eziyor, dışarıdan ticaret için gelenlerin mallarına el konuluyordu.
Yine böyle bir hadisede, Yemenli bir tüccar Mekke’ye mal getirmiş, Kureyş’in nüfuzlu isimlerinden Âs b. Vâil, malları satın almış ancak parasını ödememişti. Mazlum tüccar, hakkını aramak için Kâbe’nin yanında, Ebû Kubeys Dağı’na çıkarak Kureyş’in ileri gelenlerine feryat etti.
Bu feryat, Mekke’de vicdanı sönmemiş bazı faziletli kimseleri harekete geçirdi. Efendimiz’in (s.a.v.) amcası Zübeyr b. Abdülmuttalib’in öncülüğünde, Kureyş’in bazı kolları (Haşimoğulları, Zühreoğulları, Teymoğulları vb.) Abdullah b. Cüd’ân’ın evinde toplandı.
Efendimiz (s.a.v.) de, yirmili yaşlarında bir genç olarak, bu toplantıya bizzat ve faal olarak katıldı.
Orada, tarihe “Hilfü’l-Fudûl” (Faziletliler Yemini/Antlaşması) olarak geçecek olan şu yemini ettiler:
“Allah’a yemin olsun ki, Mekke şehrinde ister yerli ister yabancı olsun, bir kimse zulme uğrarsa, biz hepimiz o mazlumun yanında yer alacağız. Zulmü yapan zâlimden, o mazlumun hakkını geri alıncaya kadar tek bir el gibi hareket edeceğiz. Denizler bir yünü ıslatacak su bulundukça (yani sonsuza dek) bu yemine sadık kalacağız.”
Bu antlaşma, Câhiliye karanlığında bir adalet ışığıydı. O’nun (s.a.v.) Nübüvvetten sonra bu hadiseyi hatırlarken şöyle buyurduğu rivayet edilir:
“Abdullah b. Cüd’ân’ın evinde öyle bir antlaşmada bulundum ki, o antlaşmayı bana kızıl tüylü (en kıymetli) develer sürüsüne değişmem. Eğer İslâm devrinde de böyle bir antlaşmaya çağırılsam, tereddütsüz katılırım.”
Bu, O’nun (s.a.v.) adalet ve fazilet anlayışının, peygamberliğinden önce de fıtratında mevcut olduğunu gösteren en parlak delillerdendi.
Tâhire’nin Kervanı: Hz. Hatice ile Ticaret
Gençliğinde amcalarına çobanlık yaparak geçimine yardım eden Efendimiz (s.a.v.), yirmi beş yaşlarına geldiğinde artık ticaretle meşgul olmaya başlamıştı. O’nun (s.a.v.) şöhreti, “Muhammedü’l-Emîn” (Güvenilir Muhammed) lakabıyla bütün Mekke’ye yayılmıştı.
O sıralarda, Mekke’nin en şerefli, en asil ve en zengin kadınlarından biri olan Hz. Hatice bint Huveylid bulunuyordu. Hz. Hatice (radıyallâhu anhâ), Câhiliye devrinde dahi iffeti, temiz ahlâkı ve asaleti sebebiyle “Tâhire” (Tertemiz Kadın) lakabıyla anılırdı. Kendi adına ticaret kervanları düzenler, güvendiği kimselerle ortaklık (mudarabe) yapardı.
Hz. Hatice (r.anha), O “Emîn” gencin (s.a.v.) methini duymuştu. O’na (s.a.v.) haber göndererek, Şam’a gidecek olan kervanının idaresini kendisine teklif etti. Bu hizmeti karşılığında, başkalarına verdiğinden çok daha fazlasını vereceğini vaat etti. Ayrıca, güvendiği hizmetlisi (kölesi) Meysere’yi de O’nun (s.a.v.) emrine verecekti.
Efendimiz (s.a.v.), amcası Ebû Tâlib’e danıştı. Ebû Tâlib, geçim sıkıntısı içinde olduklarını, bu teklifin çok hayırlı olduğunu belirterek kabul etmesini tavsiye etti.
Böylece Muhammedü’l-Emîn (s.a.v.), Hz. Hatice’nin (r.anha) kervanının başında Şam’a doğru yola çıktı. Hizmetli Meysere de yanındaydı.
Meysere, bu yolculukta sıradan bir tüccar değil, bir fazilet âbidesi müşahede etti. O’nun (s.a.v.) alışverişteki dürüstlüğünü, insanlara muamelesindeki nezaketini, emanete riayetindeki hassasiyetini hayranlıkla izledi. Siyer kaynakları, Meysere’nin yolculuk boyunca O’nu (s.a.v.) takip eden bir bulutun gölgelediğini ve Busrâ’da Rahip Bahîra’nın yerini alan Nestûra adındaki bir başka rahibin O’ndaki Nübüvvet alâmetlerini fark ettiğini gördüğünü nakleder.
Kervan, Mekke’ye döndüğünde, O’nun (s.a.v.) dürüstlüğü ve ticari mahareti sayesinde, o ana kadar görülmemiş bir kâr elde edilmişti.
Ancak Meysere’nin, hanımı Hz. Hatice’ye (r.anha) anlattığı şeyler, kârdan çok daha mühimdi. O (s.a.v.), getirdiği kârdan ziyade, sahip olduğu yüce ahlâkı, emâneti ve Meysere’nin şahit olduğu o harikulâde halleriyle Hz. Hatice’nin (r.anha) kalbinde ve zihninde çok derin bir yer edindi.

Mübarek İzdİvaç: İki Nûrun Buluşması

Hz. Hatice (r.anha), asil, zengin ve “Tâhire” lakaplı bir hanımefendi olarak, Kureyş’in en zengin reislerinden pek çok evlilik teklifi almış, ancak hiçbirini kabul etmemişti.
Fakat O’nda (s.a.v.) gördüğü; mal, mülk veya kabile gücü değil, eşine az rastlanır bir asalet, sarsılmaz bir güvenilirlik (emanet) ve yüce bir ahlâktı.
Hz. Hatice (r.anha), bu mübarek gence (s.a.v.) evlenme teklif etmeye karar verdi. Bu, o toplumun âdetlerine göre bir kadının yapması zor bir adımdı. Aracı olarak güvendiği Nefîse bint Münebbih’i O’na (s.a.v.) gönderdi.
Nefîse, Efendimiz’e (s.a.v.) neden evlenmediğini sordu. Efendimiz (s.a.v.), mütevazı bir şekilde, evlenecek kadar malî gücü olmadığını belirtti. Nefîse, “Peki, eğer sana mal, güzellik, şeref ve asalet sahibi bir kadın teklif edilse, kabul eder misin?” dedi. “Kimdir o?” diye sorduğunda, “Hatice bint Huveylid” cevabını aldı.
Efendimiz (s.a.v.), durumu amcalarıyla istişare etti. Başta Ebû Tâlib olmak üzere bütün amcaları bu izdivaca çok sevindi.
Her iki tarafın aileleri bir araya geldi. Efendimiz (s.a.v.) yirmi beş, Hz. Hatice (r.anha) ise (meşhur rivayete göre) kırk yaşındaydı.
Bu evlilik, Mekke’de iki müstesna insanın, “el-Emîn” (Güvenilir) ile “et-Tâhire”nin (Tertemiz) evliliğiydi. Bu, sadece bir yuva kurmak değil, aynı zamanda Nübüvvet’ten önceki son büyük hazırlıktı.
Bu mübarek evlilik, ileride başlayacak olan o çileli peygamberlik davasında, Efendimiz’in (s.a.v.) en büyük destekçisi, ilk iman eden “Vezir-i Sadık”ı ve O’nun (s.a.v.) sığınacağı manevî bir liman olacaktı. Bu evlilikten (Hz. İbrahim hariç) bütün evlatları dünyaya gelecek; Kâsım, Zeynep, Rukiyye, Ümmü Gülsüm, Fâtıma ve Abdullah (Tayyib/Tahir).

BÖLÜM 4: VAHYE HAZIRLIK, KÂBE HAKEMLİĞİ VE İLK ÇAĞRI
(Nübüvvet’in Başlangıcı)

Kâbe Hakemliği: “el-Emîn”in Adaleti
Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) otuz beş yaşlarındayken, Mekke mühim bir hadiseye sahne oldu. Kâbe-i Muazzama, yaşanan bir sel felaketi (bazı rivayetlerde küçük bir yangın) sebebiyle ciddi hasar görmüş, duvarları zayıflamıştı. Kureyş kabileleri, ataları Hz. İbrahim’in (a.s.) bu mübarek mabedini yeniden inşa etmeye karar verdiler.
Bu inşaatta çok hassas bir karar aldılar: Kâbe’nin yapımında asla haram kazanç (faiz, zulümle elde edilen mal, hırsızlık malı vb.) kullanılmayacak, sadece “tayyib” (temiz) kazanç harcanacaktı.
Bu güzel niyetlerine rağmen, topladıkları temiz kazanç, Kâbe’yi Hz. İbrahim’in (a.s.) temellerinin tamamı üzerine inşa etmeye yetmedi. Bu sebeple, Kâbe’nin kuzey tarafındaki “Hatr” (veya Hicr-i İsmail) denilen yarım daire şeklindeki kısmı, binanın dışında bırakmak zorunda kaldılar (bugün tavafın bu alanın dışından yapılmasının sebebi budur).
Bina tamamlandı, sıra en mukaddes parçaya, “Hacerü’l-Esved”in (Cennetten gelen Siyah Taş) yerine konulmasına gelmişti.
Bu, muazzam bir şerefti. Her kabile, bu şerefin sadece kendilerine ait olmasını istiyordu. Tartışma öyle büyüdü ki, kabile reisleri kılıçlarını çektiler, kan dolu çanaklara ellerini batırıp “ölümüne savaş” yemini etmeye kalkıştılar. Mekke, bir iç savaşın eşiğine gelmişti.
Tam bu esnada, Kureyş’in en yaşlısı olan Ebû Ümeyye bin Muğîre bir teklifte bulundu: “Ey Kureyş! Gelin, bir karara varalım. Şu Benî Şeybe kapısından (Kâbe’nin kapılarından biri) içeri girecek ilk kişiyi aramızda ‘hakem’ tayin edelim. O ne karar verirse, hepimiz kabul edelim.”
Bu teklif, gerginliği bir nebze olsun dindirdi. Herkesin nazarı (bakışı) o kapıdaydı. Acaba kim gelecekti?
Kapıdan giren mübarek bir sîmâ göründü. Onu gören bütün kabile reislerinin yüzü aydınlandı ve hep bir ağızdan sevinçle bağırdılar:
“İşte O geliyor! O, el-Emîn’dir! O, Muhammed’dir! O’nun hakemliğine hepimiz razıyız!”
Durumu O’na (s.a.v.) izah ettiler.
O (s.a.v.), peygamberlere mahsus o eşsiz hikmet ve ferâsetle, kan dökülmesini önleyecek o muhteşem çözümü buldu. Yere mübarek ridasını (hırkasını/yaygısını) serdi. Hacerü’l-Esved’i bizzat kendi elleriyle kaldırıp ridanın ortasına koydu.
Sonra, birbiriyle savaşmanın eşiğindeki bütün kabilelerin reislerini çağırdı ve “Her biriniz ridanın bir köşesinden tutun” buyurdu.
Hepsi birlikte, bu şerefe ortak olarak taşı kaldırdılar. Taş, konulacağı hizaya geldiğinde, Efendimiz (s.a.v.) tekrar öne çıktı, taşı mübarek elleriyle alıp Kâbe’deki yerine yerleştirdi.
Böylece, O’nun (s.a.v.) “Emîn” sıfatı ve hikmeti, Mekke’yi büyük bir felaketten kurtarmış oldu. Bu hadise, O’nun (s.a.v.) sadece güvenilir değil, aynı zamanda toplumun lideri (Efendisi) olmaya layık olduğunun da bir isbatı idi.

Hira’da Uzlet ve Sâdık Rüyalar

Efendimiz (s.a.v.) kırk yaşına yaklaşırken, içinde yaşadığı toplumun hali O’nu (s.a.v.) derinden yaralıyordu. Putlara tapan insanlar, adaletsizlik, ahlâkî çöküntü ve Câhiliye karanlığı… O’nun (s.a.v.) mübarek fıtratı (yapısı) bu manzaradan sıkılıyor, bir arayış içine giriyordu.
Bu dönemde O’na (s.a.v.) bir “uzlet” (yalnızlık) hali sevdirildi.
Mekke’nin dışındaki, sonradan “Cebel-i Nur” (Nur Dağı) adını alacak olan dağdaki “Hira Mağarası”nı kendisine halvethane (yalnızlık ve ibadet mekanı) seçti.
Mübarek zevcesi Hz. Hatice (r.anha), O’nun (s.a.v.) azığını hazırlar, O (s.a.v.) da Hira’ya çekilirdi. Orada günlerce, bazen haftalarca (bilhassa Ramazan aylarında) kalır; atası Hz. İbrahim’in (a.s.) Hanîf dininin izleri üzerinde “tefekkür” ederdi. Kâinatın Sahibini, yaratılışın gayesini ve insanların bu gafletini düşünürdü.
Nübüvvet’ten altı ay kadar önce, O’na (s.a.v.) “Sâdıku’r-Rü’yâ” (Sâdık Rüyalar) hali başladı. Hz. Aişe’nin (r.anha) rivayetine göre, “O (s.a.v.), o dönemde hangi rüyayı görse, sabah olduğunda o rüya, fecir aydınlığı gibi apaçık aynen çıkardı.”
Bu, O’nun (s.a.v.) mübarek ruhunun, vahyin o muazzam ağırlığına hazırlanmasının ilk merhalesiydi.

Büyük Hadise: İlk Vahiy (610 M.)

Ve beklenen an geldi. O (s.a.v.), yine bir Ramazan gecesi (Kadir Gecesi olduğu kuvvetle rivayet edilir), Hira Mağarası’nda tefekkür halindeydi. Kırk yaşındaydı.
Aniden, mağaranın içi O’nun (s.a.v.) daha önce hiç görmediği bir varlıkla doldu. Bu, Meleklerin en büyüğü, Vahiy Meleği Hz. Cebrail (aleyhisselâm) idi.
Melek, O’na (s.a.v.) yaklaştı ve o Cihan Şümul emri verdi:
“اقْرَأْ” (İkra’ / Oku!)
Efendimiz (s.a.v.), bir mektep medrese görmemiş, okuma yazma bilmeyen (Ümmî) idi. Hayatında ne bir kitap okumuş ne de bir satır yazmıştı. Hayret ve bir miktar korkuyla cevap verdi:
“Mâ ene bi kâriin.” (Ben okuma bilmem.)
Melek (Cebrail a.s.), O’nu (s.a.v.) yakaladı ve dayanılmaz bir kuvvetle sıktı (takatini kesecek kadar). Bu, O’nun (s.a.v.) beşerî (insanî) varlığını sarsıp, ilâhî kelâmın ağırlığına hazırlamak içindi. Sonra bıraktı ve emri tekrarladı:
“Oku!”
Efendimiz (s.a.v.) yine aynı cevabı verdi: “Ben okuma bilmem.”
Cebrail (a.s.), O’nu (s.a.v.) ikinci kez ve daha şiddetli sıktı, bıraktı ve tekrar emretti:
“Oku!”
Efendimiz (s.a.v.), üçüncü kez nefesi kesilmiş halde, “Ben okuma bilmem, ne okuyayım?” dediğinde, Melek, O’nu (s.a.v.) üçüncü ve son kez sıktıktan sonra bıraktı ve Allah Teâlâ’nın kıyamete kadar sürecek olan Son Hitabının ilk ayetlerini O’nun (s.a.v.) kalbine indirdi:
“Yaratan rabbinin adıyla oku! O, insanı ‘alak’tan (aşılanmış yumurtadan) yarattı. Oku! Rabbin, en büyük kerem sahibidir. O, kalemle (yazmayı) öğretendir. İnsana bilmediğini öğretendir.” (Alak, 96/1-5 )
Bu, kâinatın en büyük hadisesiydi. Artık O (s.a.v.), “Muhammedü’l-Emîn” değil, aynı zamanda “Resûlullah” (Allah’ın Elçisi) idi.

Vahyin Ağırlığı ve İlk Destek: Hz. Hatice (r.anha)

Olanların dehşeti ve vahyin ağırlığıyla Efendimiz’in (s.a.v.) mübarek kalbi şiddetle çarpıyordu. Mağaradan hızla indi, evine, sığınağına, Hz. Hatice’nin (r.anha) yanına koştu.
İçeri girdiğinde titriyordu ve sadece şunu söyledi:
“Zemmilûnî! Zemmilûnî!” (Beni örtün! Beni örtün!)
Hz. Hatice (r.anha), o asil ve “Tâhire” zevce, telaşlanmadı. O’nu (s.a.v.) bir örtüyle örttü, mübarek başını dizine koydu ve sakinleşmesini bekledi.
Efendimiz (s.a.v.) biraz sakinleşince, Hira’da olanları başından sonuna kadar anlattı ve derin bir endişeyle ekledi: “Ey Hatice, (başımın derde girmesinden veya bu ağır yükü taşıyamamaktan) kendimden korktum!”
İşte o an, Hz. Hatice’nin (r.anha) imanı ve ferâseti, tarihin seyrini değiştirecek şu cevabı verdi. Bu sözler, ilk mü’minin sözleriydi:
“Korkma! Vallahi, Allah seni hiçbir zaman mahcup etmez, utandırmaz. Çünkü sen:
Akrabalık bağlarını gözetirsin (Sıla-i rahim yaparsın),
Her zaman doğru söz söylersin,
Zor durumda olanların (veya başkalarının) yükünü taşırsın,
Misafiri ağırlarsın,
Fakire ve yoksula kazandırırsın (onlara kimsenin vermediğini verir, yardım edersin),
Ve hak yolunda (felakete uğrayanlara) yardım edersin.”
Hz. Hatice (r.anha), O’nun (s.a.v.) peygamberliğinin isbatını, O’nun (s.a.v.) yüce ahlâkında bulmuştu. Böyle faziletlere sahip bir zatı, Allah’ın (c.c.) yalnız bırakmayacağını biliyordu.
Böylece O (r.anha), Resûlullah’a (s.a.v.) ilk iman eden, O’nu (s.a.v.) ilk tasdik eden ve O’nun (s.a.v.) davasındaki ilk ve en büyük destekçisi olma şerefine erişti.

BÖLÜM 5: NÂMÛS-I EKBER’İN TASDİKİ VE GİZLİ DAVET
(Nübüvvet’in İlk Yılları)

Ehl-i Kitap Âliminin Tasdiki: Varaka bin Nevfel

Hz. Hatice (r.anha), zevcindeki (s.a.v.) o yüce ahlâkın, böyle bir ilâhî tecrübeye mazhar olmasının en büyük isbatı olduğuna kani idi. Ancak durumu teyit etmek ve O’nu (s.a.v.) daha da mutmain kılmak için, bilgisine güvendiği birine gitmeye karar verdi.
Bu kişi, amcasının oğlu olan Varaka bin Nevfel idi.
Varaka, Câhiliye devrinde yaşamasına rağmen putlara tapmayan, atası Hz. İbrahim’in (a.s.) dini olan Hanîf inancı üzere yaşayan, Ehl-i Kitap (Tevrat ve İncil) hakkında derin vukûfiyeti (bilgisi) olan, çok yaşlanmış ve gözleri görmeyen hikmet sahibi bir zattı.
Hz. Hatice (r.anha), Efendimiz’i (s.a.v.) yanına alarak Varaka’ya gitti. “Ey amcamın oğlu, dinle! Bak, kardeşinin oğlu (yeğenin) ne söylüyor!” dedi.
Varaka, “Ne oldu, ey kardeşimin oğlu?” diye sordu.
Resûlullah (s.a.v.), Hira’da başından geçenleri, gördüğü Meleği (Cebrail a.s.) ve işittiği o ilk ayetleri (Alak, 1-5) anlattı.
Efendimiz’i (s.a.v.) dinleyen Varaka bin Nevfel’in rengi değişti ve heyecanla haykırdı:
“Kuddûs! Kuddûs! (Ne kadar mukaddes, ne kadar yüce!) Vallahi, bu gördüğün, Allah’ın Mûsâ’ya (a.s.) ve Îsâ’ya (a.s.) indirdiği Nâmûs-ı Ekber’dir (Vahiy Meleği Cebrail’dir)!”
Varaka, asırlardır beklenen o müjdeyi tasdik etmişti. O (s.a.v.), Allah’ın Son Peygamberi idi.
Sonra Varaka, acı bir hakikati dile getirdi:
“Keşke kavmin seni yurdundan (Mekke’den) çıkaracağı o günlerde genç ve güçlü olsaydım da sana yardım edebilseydim!”
Resûlullah (s.a.v.) bu söz karşısında hayrete düştü. O (s.a.v.), Mekke’nin en asil ailesindendi, “el-Emîn” idi, herkes O’na (s.a.v.) hürmet ediyordu. Bu yüzden sordu:
“Ev emuhrîciyye hüm?” (Onlar beni yurdumdan çıkaracaklar mı?)
Varaka, tecrübenin ve tarih bilgisinin verdiği o keskin cevapla tasdik etti:
“Evet! Senin getirdiğin bu (ilâhî mesaj) gibi bir şey getiren hiçbir peygamber yoktur ki, düşmanlığa uğramamış, zulüm görmemiş ve yurdundan çıkarılmamış olsun. Eğer senin o davet günlerine yetişirsem, sana var gücümle yardım ederim.”
Bu konuşma, Efendimiz’in (s.a.v.) kalbini mutmain kıldı ve O’na (s.a.v.) yükleneceği bu ağır vazifenin ne kadar çetin geçeceğini de haber vermiş oldu. (Çok geçmeden Varaka bin Nevfel vefat etti.)

Fetretü’l-Vahy (Vahyin Kesilmesi Dönemi)

İlk vahiy olan “İkra'” (Oku!) emrinden sonra, Vahiy Meleği (Cebrail a.s.) bir müddet gelmedi. Siyer kaynaklarında bu müddetin süresi hakkında farklı rivayetler (birkaç günden aylara kadar) zikredilir.
Bu sessizlik dönemi (Fetretü’l-Vahy), Efendimiz’i (s.a.v.) derin bir hüzne ve endişeye sevk etti. Acaba Rabbi O’nu (s.a.v.) terk mi etmişti? O ilk tecelli bir defaya mahsus muydu?
Bu sessizlikte büyük hikmetler vardı:
• İlk vahyin o muazzam sarsıntısını ve dehşetini üzerinden atması ve sakinleşmesi.
• Gelen vahye karşı derûnî bir iştiyak (özlem ve arzu) duyması, O’na (s.a.v.) hasret kalması.
• Vahyin, O’nun (s.a.v.) kendi içinden gelen bir ses veya düşünce değil, tamamen hâricî (dış) ve İlâhî bir kaynak olduğunu; O’nun (s.a.v.) iradesine tâbi olmadığını isbat etmek.
Mekke müşriklerinden bazıları, bilhassa Ebû Leheb’in hanımı Ümmü Cemil, bu sessizliği fırsat bilerek O’nunla (s.a.v.) alay etmeye başlamış, “Görüyorum ki, senin o arkadaşın (Rabbin) sana darılmış, seni terk etmiş!” diyerek O’nu (s.a.v.) incitmişlerdi.
Bu alaylara ve o derûnî hasrete cevap, Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle gelecekti:
“Kuşluk vaktine andolsun, (karanlığı ile) sükûnete erdiğinde geceye andolsun ki, Rabbin seni terk etmedi, sana darılmadı da.” (Duhâ, 93/1-3 )

İkinci Vahiy ve Davetin Başlangıcı

Efendimiz (s.a.v.), o hüzünlü bekleyiş günlerinden birinde Mekke’de yürürken (veya Hira’dan dönerken), gökten bir ses işitti. Mübarek başını kaldırdığında, Hira’da kendisine gelen o Meleği (Cebrail a.s.), gök ile yer arasında muazzam bir kürsü (taht) üzerinde oturmuş halde gördü.
Bu heybetli manzara karşısında yine dehşete kapıldı. O kadar korktu ki, hızla evine, Hz. Hatice’nin (r.anha) yanına koştu ve yine aynı sözleri tekrarladı:
“Dessirûnî! Dessirûnî!” (Beni örtün! Beni örtün!)
O (s.a.v.), yatağına girip örtüye bürünmüş haldeyken, Vahiy Meleği (Cebrail a.s.) bu kez evin içinde tecelli etti ve beklenen ikinci vahiy geldi. Bu vahiy, artık sadece “Oku!” (Nebî ol) emri değil, “Kalk ve harekete geç!” (Resûl ol) emriydi:
“Ey örtünüp bürünen (Peygamber)! Kalk ve (insanları) uyar. Sadece rabbini büyük tanı. Elbiseni tertemiz tut. Kötü şeyleri (putları, günahları) terk et.” (Müddessir, 74/1-5 )
Emir netti. Artık tefekkür ve hazırlık dönemi bitmiş, insanları Tevhid’e (Allah’ın birliğine) davet etme vakti başlamıştı.

Gizli Davet Dönemi (Üç Yıl)

Efendimiz (s.a.v.), içinde yaşadığı toplumun putperestliğe ne kadar taassupla (körü körüne) bağlı olduğunu, Kâbe’nin putlarla dolu olduğunu ve bu davete başlar başlamaz nasıl büyük bir tepkiyle karşılaşacağını biliyordu.
Bu sebeple, ilâhî emir ve hikmet gereği, davetini ilk üç yıl boyunca “gizli” yürüttü.
O (s.a.v.), sadece karakterine, ferâsetine ve sır saklamasına güvendiği kişilere İslâm’ı tebliğ etti. İlk Müslümanlar, İslâm’ın o ilk filizleri, birer birer O’nun (s.a.v.) etrafında toplanmaya başladı.

İlkler: es-Sâbikûne’l-Evvelûn

İslâm’a giren ilk mü’minler, tarihe “es-Sâbikûne’l-Evvelûn” (İlk Öne Geçenler) olarak geçmiştir. Bu ilk çekirdek kadro, toplumun her kesiminden insanın İslâm’ın fıtrî (yapısal) çağrısına nasıl cevap verdiğini gösteren bir ayna gibidir:
• Hz. Hatice bint Huveylid (r.anha): İlk iman eden. O’nun (s.a.v.) zevcesi, sırdaşı ve davasının ilk destekçisi. O, “ilk mü’min” olma şerefine erişti.
• Hz. Ebû Bekir es-Sıddîk (r.a.): Hür ve yetişkin erkeklerden ilk iman eden. Efendimiz’in (s.a.v.) en yakın dostu, mağara arkadaşı. Efendimiz (s.a.v.) O’na (r.a.) İslâm’ı anlattığında, bir an bile tereddüt etmedi, “Eğer O (s.a.v.) söylüyorsa, şüphesiz doğrudur” dedi. Bu tereddütsüz tasdiki sebebiyle “Sıddîk” (Sadakatin zirvesi) lakabını aldı.
• Hz. Ali bin Ebî Tâlib (r.a.): Çocuklardan ilk iman eden. O sıralarda yaklaşık 10 yaşındaydı ve Efendimiz’in (s.a.v.) himayesinde, O’nun (s.a.v.) evinde büyüyordu. Efendimiz (s.a.v.) ile Hz. Hatice’yi (r.anha) namaz kılarken görmüş, ne yaptıklarını sormuştu. Efendimiz (s.a.v.) O’na (r.a.) Tevhid’i anlattı. Hz. Ali (r.a.), “Babam Ebû Tâlib’e danışmalıyım” dediyse de, gece tefekkür edip sabah geldi ve “Allah beni yaratırken babama danışmadı, ben de O’na (c.c.) iman etmek için babama danışmam” diyerek iman etti.
• Hz. Zeyd bin Hârise (r.a.): Köle (azatlı) iken ilk iman eden. Efendimiz’in (s.a.v.) kölelikten azat edip “oğlum” dediği, evlatlığı ve sırdaşıydı.
Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) imanı, gizli davet döneminde bir dönüm noktası oldu. O (r.a.), Mekke’nin en sevilen, en itibarlı ve en yumuşak huylu tüccarlarındandı. İman ettikten sonra, o da gizlice insanları İslâm’a davet etmeye başladı.
O’nun (r.a.) vasıtasıyla, İslâm’ın ve Cennet’le müjdelenenlerin (Aşere-i Mübeşşere) en mühim simaları İslâm’a girdi:
• Hz. Osman bin Affân (r.a.)
• Hz. Abdurrahman bin Avf (r.a.)
• Hz. Zübeyr bin Avvâm (r.a.)
• Hz. Talha bin Ubeydullah (r.a.)
• Hz. Sa’d bin Ebî Vakkâs (r.a.)
Bu ilk mü’minler, Mekke’nin aristokrat (zengin ve soylu) kesimindendi. Ama İslâm aynı anda, Mekke’nin en zayıf, en kimsesiz ve en mazlum kesiminde de yankı buluyordu:
• Köle olan Hz. Bilâl-i Habeşî (r.a.)
• Demirci ustası Hz. Habbâb bin Eret (r.a.)
• Zayıf bir ailenin ferdi olan Hz. Ammâr bin Yâsir (r.a.) ve annesi Hz. Sümeyye (r.anha), babası Hz. Yâsir (r.a.).

İlk Merkez: Dârü’l-Erkam (Erkam’ın Evi)

Müslümanların sayısı otuzu-kırkı bulduğunda, artık gizlice toplanıp ibadet edecekleri ve Resûlullah’tan (s.a.v.) vahyi öğrenecekleri bir yere ihtiyaç vardı.
Bu merkez, Kâbe’nin yakınında, Safâ Tepesi’nin eteğinde bulunan, genç ve asil bir Müslüman olan Erkam bin Ebi’l-Erkam’ın (r.a.) evi (Dârü’l-Erkam) oldu.
Bu ev, İslâm’ın ilk karargâhı, ilk medresesi ve ilk cemaat merkeziydi. Müslümanlar buraya gizlice girer, Efendimiz’i (s.a.v.) dinler, namaz kılar ve İslâm’ın esaslarını öğrenirlerdi. Bu gizli merkez, üç yıl boyunca İslâm’ın çekirdek kadrosunu eğitti.

*******

BÖLÜM 6: AÇIK DAVET VE ZULMÜN BAŞLANGICI
(Mekkî Dönem – I)

İlâhî Emir: “Artık Açıkla!”

Üç yıllık gizli davet döneminin sonunda, Müslümanlar sayıca az da olsalar, sarsılmaz bir imana kavuşmuşlardı. Artık Tevhid sancağının, Câhiliye’nin merkezi olan Kâbe’nin gölgesinde, alenen dalgalanma vakti gelmişti.
Önce, en yakından başlama emri geldi. Cenâb-ı Hak, Resûlü’ne (s.a.v.) vahyetti:
“(Önce) en yakın hısım akrabanı uyar.” (Şuarâ, 26/214 )
Bu emir üzerine Efendimiz (s.a.v.), Haşimoğulları’nı (yaklaşık 40-45 kişi) amcası Ebû Tâlib’in evinde bir ziyafete topladı. O gün, az bir yemeğin herkesi doyurduğu bir mucize de yaşanmıştı. Yemekten sonra Efendimiz (s.a.v.) ayağa kalktı ve onlara şöyle hitap etti:
“Ey Abdülmuttaliboğulları! Vallahi, Araplar içinde, benim size getirdiğimden daha hayırlısını kavmine getirmiş bir genç bilmiyorum. Ben size dünya ve ahiret hayrını getirdim. Allah, beni sizi O’na (c.c.) davet etmem için görevlendirdi. Bu ağır yükte, bana kim yardım edip kardeşim ve vasîm olmak ister?”
Meclise derin bir sessizlik çöktü. Bu teklif, Mekke’nin bütün nizamına, putlara ve kurulu düzene meydan okumaktı. Kimse cesaret edemedi.
O esnada, meclisin en genci olan, henüz bir çocuk sayılan Hz. Ali (r.a.) ayağa fırladı. O cılız, fakat imanla dolu sesiyle haykırdı:
“Yâ Resûlallah! Ben sana yardım ederim! Gözlerindeki ağrı (o sırada gözleri rahatsızdı), bacaklarımın inceliği ve yaşımın küçüklüğü benim için mühim değil. Ben senin yardımcın olacağım!”
Efendimiz (s.a.v.), O’na (r.a.) oturmasını söyledi. Davetini iki kez daha tekrarladı. Her ikisinde de meclis suskunluğunu korudu ve her ikisinde de ayağa kalkan sadece Hz. Ali (r.a.) oldu.
Bu manzara karşısında, Efendimiz’in (s.a.v.) amcası ve en azılı düşmanı olacak olan Ebû Leheb, alaycı bir kahkaha atarak toplantıyı sabote etti. Ebû Tâlib’e dönerek, “Bak! Artık şu çocuğun (Hz. Ali’nin) emrine girmeni, O’nu dinlemeni istiyor!” diyerek meclisi dağıttı.
Bu, davetin aile içindeki ilk tezahürü ve ilk zıt (aykırı) tepkisiydi.

Safâ Tepesi’ndeki Yankı

Yakın akrabayı uyarma emrinden kısa bir süre sonra, artık davetin bütün Mekke’ye, Kureyş’in tamamına ilan edilmesi emri geldi:
“Şimdi sen, emrolunduğun şeyi açıkça ortaya koy ve Allah’a ortak koşanlara aldırış etme.” (Hicr, 15/94 )
Emir kesindi. Efendimiz (s.a.v.), Safâ Tepesi’ne çıktı. Burası, Mekkelilerin önemli duyurular için toplandığı, şehrin en yüksek yerlerinden biriydi. Arapların bir tehlike anında kullandıkları o meşhur nida (sesleniş) ile haykırdı:
“Yâ Sabâhâh!” (Ey ahali! Büyük bir felaketle, bir sabah baskınıyla karşı karşıyasınız, toplanın!)
Bu feryadı duyan bütün Kureyş kabileleri, “Ne oluyor?” diyerek tepenin etrafında toplandı. Gelemeyenler, haberi getirmesi için vekillerini gönderdi. Mekke’de kulak kesilmeyen kimse kalmamıştı.
Kalabalık toplandığında, O “Muhammedü’l-Emîn” (s.a.v.), o güne kadar yalan söylediğine kimsenin şahit olmadığı O Zât (s.a.v.), kalabalığa o meşhur sualini sordu:
“Ey Kureyş cemaati! Size, ‘Şu dağın (Safâ’nın) arkasından bir düşman süvari birliği geliyor, sabah veya akşam size baskın yapacak’ desem, bana inanır mısınız?”
Kalabalık, tek bir ağızdan cevap verdi:
“Evet, inanırız! Çünkü biz senin yalan söylediğini asla tecrübe etmedik (görmedik).”
Onlardan bu tasdiki, bu “Emîn” (Güvenilir) sıfatının teyidini aldıktan sonra, Cihan Şümul davetini haykırdı:
“Öyleyse (madem bana inanıyorsunuz), ben size şunu haber veriyorum: Ben, (eğer iman etmezseniz) önünüzdeki o şiddetli azaptan (Kıyametten, Cehennemden) önce gönderilmiş bir uyarıcıyım! Ey Kureyş! Sizi, ‘Lâ ilâhe illallah’ (Allah’tan başka ilâh yoktur) demeye davet ediyorum. Sizi putlara tapmaktan menediyorum.”
Bu sözler, Safâ Tepesi’ne bir bomba gibi düştü.
O ana kadar O’nu (s.a.v.) “Emîn” diye tasdik eden kalabalık donup kaldı. İlk ve en çirkin tepki, öz amcası Ebû Leheb’den geldi.
Ebû Leheb, öfkeyle yerden bir taş aldı (veya elini salladı) ve O’na (s.a.v.) doğru bağırarak şöyle dedi:
“Tebben leke sâira’l-yevm! E li hâzâ cema’tenâ?” (Yazıklar olsun sana! Günün geri kalanında helâk olasıca! Bizi bunun için mi topladın?)

Gökyüzünden Gelen Cevap: Tebbet Suresi

Mekke’nin reisi Ebû Leheb, yeğenine ve O’nun (s.a.v.) davasına en büyük hakareti etmiş, O’na (s.a.v.) “helâk ol” demişti.
Ancak cevap, yerden değil, yedi kat semâdan, Âlemlerin Rabbi’nden (c.c.) geldi. Ebû Leheb daha oradan ayrılmadan, Cebrail (a.s.) o şiddetli cevabı indirdi. Kur’ân-ı Kerîm, kıyamete kadar okunacak olan o surede, Resûlü’nü (s.a.v.) müdafaa ediyor ve Ebû Leheb’in bedduasını aynen kendisine iade ediyordu:
“Ebû Leheb’in elleri kurusun! Kurudu da. Malı ve kazandıkları ona fayda vermedi. O, alevli bir ateşe girecektir. Odun taşıyıcı olarak karısı da (ateşe girecektir). Boynunda bükülmüş hurma liflerinden bir ip olduğu halde.” (Tebbet/Mesed, 111/1-5 )
Bu, Kur’ân’ın indiği dönemde yaşayan birine ismiyle beddua eden ve O’nun (Ebû Leheb) ve karısının (Ümmü Cemil) kâfir olarak ölüp Cehenneme gireceğini daha onlar hayattayken ilan eden mucizevî bir sureydi.

Müşriklerin Tepkisi: Alay, Hakaret ve İşkence

Açık davet başlamıştı. Mekke düzeninin efendileri (Müşrik aristokrasisi) için artık tehlike çanları çalıyordu. Bu yeni din:
• Atalarının dinini ve taptıkları putları (Lât, Menât, Uzzâ) inkâr ediyordu.
• Kâbe etrafında kurdukları putperestlik temelli ekonomik düzeni (panayırları, adakları) tehdit ediyordu.
• Zengin ile fakiri, efendi ile köleyi “iman” ekseninde eşitliyordu. Bu, onların kibir (enaniyet) ve kabilecilik (asabiyet) anlayışlarına zıt idi.
Önce, Efendimiz’i (s.a.v.) davasından vazgeçirmek için alay (istihzâ) ve hakaret yolunu seçtiler. O’na (s.a.v.) şöyle dediler:
• “Mecnûn” (Deli, cinlenmiş) (Bkz: Kalem, 68/2; Tekvîr, 81/22)
• “Sâhir” (Büyücü – Sözleriyle insanları büyülüyor, aileleri bölüyor) (Bkz: Yûnus, 10/2)
• “Kâhin” (Gelecekten haber veriyor) (Bkz: Hâkka, 69/42)
• “Şâir” (Söyledikleri güzel ama boş sözler) (Bkz: Sâffât, 37/36)
O (s.a.v.) Kâbe’de namaz kılarken üzerine deve işkembesi attılar. O (s.a.v.) secdeye vardığında, kızı Hz. Fâtıma (r.anha) ağlayarak gelip o pislikleri babasının (s.a.v.) üzerinden temizlemişti.
Ancak bu alaylar ve hakaretler, iman edenlerin sayısının artmasını engelleyemedi. Bilhassa zayıf, kimsesiz ve köleler arasında İslâm hızla yayılıyordu. Müşrikler, alay ve hakaretin işe yaramadığını görünce, en vahşi yöntemlerine başvurdular: Fizikî işkence (Zulüm).
Hedeflerinde, kabile himayesi olmayan, zayıf ve kimsesiz Müslümanlar vardı:
• Hz. Bilâl-i Habeşî (r.a): Efendisi Ümeyye bin Halef, O’nu (r.a.) Mekke’nin en kızgın kumlarına, öğle güneşinin tam altına yatırır, göğsüne devasa kayaları koyardı. Bilâl’den (r.a.) Lât ve Uzzâ’yı övmesini, Muhammed’i (s.a.v.) inkâr etmesini isterdi. O kayanın altında nefesi kesilen Hz. Bilâl (r.a.), sadece ve sadece “Ehad! Ehad! Ehad!” (Allah Bir’dir! Bir’dir! Bir’dir!) diyerek haykırırdı. O (r.a.), bu ağır işkenceden, Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) O’nu satın alıp azat etmesiyle kurtulacaktı.
• Hz. Habbâb bin Eret (r.a): Demirciydi. Müşrikler, O’nun (r.a.) kendi dükkânındaki kor ateşleri alır, çıplak sırtına basarlardı. O’nun (r.a.) sırtından akan yağlar o korları söndürürdü.
• Yâsir Ailesi (İlk Şehidler): İslâm’ın ilk şehid ailesi. Baba Hz. Yâsir (r.a), anne Hz. Sümeyye (r.anha) ve oğulları Hz. Ammâr (r.a). Hepsi birden en ağır işkencelere maruz bırakılırdı. Resûlullah (s.a.v.), onların işkence gördüğü yerden geçerken, elinden fiilî bir yardım gelmemesinin hüznüyle onlara manevî müjdeyi verirdi:
“Sabredin, ey Yâsir ailesi! Muhakkak ki, size vaad olunan yer Cennet’tir!”
İşkenceler sonucunda önce baba Hz. Yâsir (r.a) şehit edildi. Ardından, İslâm’ın en azılı düşmanı Ebû Cehil (Amr bin Hişâm), Hz. Sümeyye’nin (r.anha) iffetine dil uzattı ve O’nu (r.anha) hunharca şehit etti.
Hz. Sümeyye (r.anha), İslâm tarihindeki “İlk Şehide Kadın” oldu.
Efendimiz (s.a.v.) ise, amcası Ebû Tâlib’in kabile himayesi altında olduğu için O’nu (s.a.v.) öldüremiyorlardı. Ancak O’nu (s.a.v.) davasından vazgeçirmek için Ebû Tâlib’e defalarca baskı yaptılar, tehdit ettiler.

BÖLÜM 7: İLK SIĞINAK HABEŞİSTAN VE HZ. CA’FER’İN MÜDAFAASI
(Mekkî Dönem – II)
“Orada Âdil Bir Hükümdar Vardır”

Zulüm altında inleyen sahabelerine (r.anhüm) bakan Âlemlerin Rahmeti Efendimiz (s.a.v.), onlara bir kurtuluş kapısı gösterdi. O kapı, denizlerin ötesindeydi.
O (s.a.v.) şöyle buyurdu:
“İsterseniz (ve imkân bulursanız) Habeşistan (Abyssinia/Etiyopya) diyarına hicret ediniz. Zira orada bir Hükümdar (Necâşî) vardır ki, O’nun ülkesinde hiç kimseye zulmedilmez. Orası bir ‘sıdk’ (doğruluk ve adalet) yurdudur. Allah Teâlâ bu içinde bulunduğunuz sıkıntıdan bir çıkış yolu ve ferahlık verinceye kadar orada kalın.”
Efendimiz’in (s.a.v.) Habeşistan’ı seçmesi tesadüfî değildi. Necâşî (Hükümdarlarının unvanı) olan Ashame, Ehl-i Kitap (Hristiyan) olan, vicdan sahibi ve âdil bir yönetici olarak biliniyordu.

İlk Kafileler ve Kureyş’in Telaşı

Nübüvvet’in 5. yılında (M. 615), Resûlullah’ın (s.a.v.) izniyle ilk hicret kafilesi gizlice yola çıktı. Kafile küçüktü; yaklaşık 11 erkek ve 4 kadından oluşuyordu.
Bu ilk muhacirlerin arasında çok mühim bir sîmâ vardı: Cennet’le müjdelenen Hz. Osman bin Affân (r.a) ve zevcesi, Resûlullah’ın (s.a.v.) kerîmesi (kıymetli kızı) Hz. Rukiyye (r.anha).
Efendimiz (s.a.v.), onların arkasından, “İbrahim (a.s.) ve Lût’tan (a.s.) sonra, Allah yolunda ailesiyle birlikte hicret eden ilk kişi Osman’dır” buyurarak onlara dua etmişti.
Bu ilk kafile, Kızıldeniz sahilinden (Şuaybe Limanı) buldukları bir ticaret gemisiyle Habeşistan’a ulaştı ve Necâşî’nin himayesine sığındı.
Bu ilk kafilenin salimen ulaştığını öğrenen diğer Müslümanlar için de bir ümit kapısı aralanmıştı. Kısa bir süre sonra, aralarında Efendimiz’in (s.a.v.) amcası Ebû Tâlib’in oğlu Hz. Ca’fer bin Ebî Tâlib’in (r.a.) de bulunduğu, yaklaşık 80’den fazla Müslümandan oluşan ikinci ve daha kalabalık bir kafile de Habeşistan’a hicret etti.
Bu durum, Mekke’deki müşrik reislerini (Ebû Cehil, Ebû Süfyan, Ümeyye bin Halef vb.) dehşete düşürdü. Zira:
• İşkenceyle bitiremedikleri bu “yeni din”, artık Mekke dışına taşıyordu.
• Müslümanlar, Habeşistan gibi stratejik bir müttefik edinebilir, orada güçlenip Mekke’ye dönebilirlerdi.
• Kendi evlatları (Hz. Osman gibi Kureyş’in en zenginlerinden biri) bile onları terk edip gidiyordu.
Bu “sızıntıyı” ve “dış üssü” engellemek zorundaydılar.

Kureyş’in Elçileri: Amr bin el-Âs

Kureyş, derhal bir plan yaptı. En zeki, en kurnaz ve en iyi diplomatları olan iki kişiyi seçtiler: Amr bin el-Âs (ki henüz Müslüman değildi) ve Abdullah bin Ebî Rebîa.
Bu iki elçi, Habeşistan’da en sevilen ve en kıymetli hediye olan “deri” mamullerinden (işlenmiş deriler, elbiseler, ayakkabılar) muazzam bir serveti yanlarına aldılar.
Planları şöyleydi:
• Önce Hükümdar Necâşî’nin huzuruna çıkmayacaklar. O’nun (Necâşî’nin) çevresindeki generallere, kumandanlara ve bilhassa din adamlarına (patriklere/rahiplere) bu pahalı hediyeleri dağıtıp onları lehlerine çevireceklerdi.
• Daha sonra Necâşî’nin huzuruna çıkıp, bu sığınmacıların “suçlu” olduğunu iddia edeceklerdi.
• Necâşî’den, Müslümanları dinlemeden, onları derhal kendilerine iade etmesini (iade-i suçlu) talep edeceklerdi.
Plan işledi. Hediyeleri alan Habeş komutanlar ve din adamları, “Bu sığınmacıların ne dediğine bakmadan onları geldikleri yere iade edelim” diye kendi aralarında anlaştılar.

Necâşî’nin Huzurunda Büyük Yüzleşme

Amr bin el-Âs ve arkadaşı, Necâşî’nin huzuruna çıktılar. Önce secdeye kapandılar (o devrin âdeti) ve hediyelerini sundular. Sonra Amr, o kurnaz hitabetiyle söze başladı:
“Ey Hükümdar! İçimizden bazı aklı kıt (sefih) gençler, atalarının dinini terk ettiler, sizin dininize (Hristiyanlığa) da girmediler! Ne bizim ne de sizin bilmediğiniz uyduruk bir din çıkardılar. Kabilelerinin ve ailelerinin düzenini bozdular. Şimdi de gelip sizin ülkenize sığındılar. Bizi buraya, Kureyş’in eşrafı, onların babaları ve amcaları gönderdi. Sizden ricamız, bu ‘suçluları’ dinlemeden bize teslim etmenizdir. Zira biz onları sizden daha iyi tanırız.”
Huzurda bulunan ve hediyeleri almış olan Habeş din adamları ve komutanlar hemen atıldılar: “Ey Hükümdar, doğru söylüyorlar! Bunlar tehlikeli insanlar, onları kavimlerine iade edin!”
Ancak Hükümdar Necâşî, isminin hakkını (Âdil) verdi. Öfkeyle doğruldu ve o tarihî sözü söyledi:
“Hayır! Vallahi, ülkeme sığınmış, beni başkalarına tercih etmiş bu insanları dinlemeden, ne dediklerini anlamadan asla size teslim etmem! Gidin, o sığınmacıları çağırın, huzuruma getirin!”

İslâm’ın Sözcüsü: Hz. Ca’fer bin Ebî Tâlib (r.a.)

Müslümanlara haber ulaştı. Saraya çağrılmışlardı. Kendi aralarında istişare ettiler: “Hükümdarın huzurunda ne diyeceğiz?”
Kararları netti: “Resûlullah (s.a.v.) bize ne öğrettiyse onu söyleyeceğiz. Sonucu ne olursa olsun, hakikatten şaşmayacağız!”
Sözcü olarak, Efendimiz’in (s.a.v.) amcaoğlu olan, O’na (s.a.v.) simaen de çok benzeyen, cesur ve fasih (akıcı konuşan) Hz. Ca’fer’i (r.a.) seçtiler.
Hz. Ca’fer ve Müslümanlar huzura girdiklerinde, müşrik elçilerin aksine, secde etmediler. Sadece selâm verdiler. Saray erkânı, “Neden Hükümdara secde etmediniz?” diye sorduğunda Hz. Ca’fer, “Biz, Allah’tan başkasına secde etmemekle emrolunduk” diyerek davanın izzetini daha ilk anda gösterdi.
Necâşî, Hz. Ca’fer’e döndü:
“Nedir bu din? Nedir bu sizin hem kendi kavminizin dininden hem de benim dinimden ayrıldığınız yol?”
Hz. Ca’fer (r.a.) ayağa kalktı. O hitabe, Siyer tarihinin en parlak müdafaalarından biridir. Şöyle dedi:
“Ey Hükümdar! Biz, Câhiliye içinde yaşayan bir kavimdik:
Putlara tapardık, leş yerdik, her türlü kötülüğü (fuhşiyatı) işlerdik.
Akrabalık bağlarını (Sıla-i rahimi) keserdik, komşularımıza kötü davranırdık.
Güçlü olanlarımız, zayıf olanlarımızı ezerdi.
Biz bu haldeyken… Allah Teâlâ, bize içimizden bir Resûl (Elçi) gönderdi:
Biz O’nun (s.a.v.) soyunu (asaletini), doğruluğunu (sıdkını), güvenilirliğini (emanetini) ve iffetini (temizliğini) biliriz.
O (s.a.v.) bizi;
Yalnızca Allah’a ibadet etmeye (Tevhid’e), O’na (c.c.) ortak koşmamaya,
Atalarımızın taptığı o taşları ve putları terk etmeye davet etti.
O (s.a.v.) bize;
Doğru sözlü olmayı, emanete riayet etmeyi, akrabalık bağlarını gözetmeyi, komşuya iyi davranmayı,
Kan dökmekten ve haramlardan el çekmeyi emretti.
Bize fuhşiyattan, yalandan, yetim malı yemekten ve namuslu kadınlara iftira etmekten menetti.
Biz de O’nu (s.a.v.) tasdik ettik, O’na (s.a.v.) iman ettik ve O’nun (s.a.v.) Allah’tan getirdiklerine tâbi olduk. Bu yüzden O’na (c.c.) ibadet ettik, hiçbir şeyi O’na ortak koşmadık, haramları terk edip helâllere sarıldık.
Ey Hükümdar! İşte bu yüzden kavmimiz bize düşman oldu!
Bize işkence ettiler (zulmettiler), bizi dinimizden döndürmek için baskı yaptılar. Tekrar o putlara tapmamız, o eski pisliklere (Câhiliye’ye) dönmemiz için bize zulmettiler.
Onların zulmü altında ezilince ve can emniyetimiz kalmayınca, senin ülkene sığındık. Başkalarını değil, seni tercih ettik. Senin komşuluğuna girdik. Ey Hükümdar! Biz, senin yanında zulme uğramayacağımızı ümit ettik!”

Meryem Suresi ve Gözyaşları

Hz. Ca’fer’in (r.a.) bu sözleri, sarayda derin bir etki oluşturdu. Necâşî, derinden etkilenmişti. Amr bin el-Âs’ın “suçlu” dediği insanların, aslında bir fazilet hareketi olduğu ortaya çıkmıştı.
Necâşî, Hz. Ca’fer’e sordu:
“O Peygamberinizin (s.a.v.) Allah’tan getirdiğini söylediği şeylerden (Vahiyden) yanınızda bir parça var mı?”
Hz. Ca’fer, “Evet, var” dedi.
Bu, davanın en kritik anıydı. Hristiyan bir hükümdarın ve rahiplerin huzurunda hangi ayetler okunmalıydı? Hz. Ca’fer, ilâhî bir sevkle, Kur’ân-ı Kerîm’den **”Meryem Suresi”**nin ilk ayetlerini okumaya başladı.
Sûre, Hz. Zekeriyyâ’nın (a.s.) duasını, Hz. Yahyâ’nın (a.s.) doğumunu anlatıyordu. Sonra Hz. Meryem’in (r.anha) o mübarek kıssasına, O’nun (r.anha) iffetine ve Hz. Îsâ’nın (a.s.) babasız dünyaya geliş mucizesine…
Hz. Ca’fer (r.a.) okudukça, Necâşî ve etrafındaki bütün papazlar ve rahipler gözyaşlarına boğuldular. Ayetlerin anlattığı Hz. Meryem ve Hz. Îsâ, onların bildiği İncil’deki hakikatlerle örtüşüyordu. Gözyaşları sakallarını ıslatmıştı.
Necâşî, ağlayarak sözü kesti ve o meşhur kararını verdi. Yere bir çizgi çizdi ve şöyle dedi:
“Vallahi, bu (Kur’ân’ın) getirdiği ile Mûsâ’nın (a.s.) ve Îsâ’nın (a.s.) getirdikleri, aynı kandilin (Mişkât) ışıklarıdır!”
Sonra Kureyş elçilerine (Amr bin el-Âs ve arkadaşına) döndü:
“Gidin! Vallahi, ben onları size asla teslim etmeyeceğim! Ve onlara hile de kuramayacaksınız!”
Amr bin el-Âs, hayatının en büyük diplomatik yenilgisini almıştı.

Amr’ın Son Tuzağı ve Necâşî’nin İmanı

Amr, o gece öfkeyle ayrıldı. Arkadaşı “Artık bırak, başaramadık” dese de, Amr, “Hayır! Yarın Hükümdara onlar hakkında öyle bir şey söyleyeceğim ki, köklerini kazıyacak!” dedi.
Ertesi gün, tekrar Necâşî’nin huzuruna çıktı:
“Ey Hükümdar! Dün dinlediğiniz o adamlar, sizin için çok mühim olan bir zat hakkında (Hz. Îsâ’yı kastederek) çok çirkin bir şey söylüyorlar! Onlar, ‘Îsâ’nın Allah’ın oğlu değil, bir kul olduğunu’ iddia ediyorlar!”
Bu, Hristiyan akidesinin temeline bir saldırıydı. Necâşî tekrar öfkelendi ve Müslümanları derhal huzura çağırdı. Müslümanlar telaşlanmıştı. “Îsâ (a.s.) hakkında sorarsa ne diyeceğiz?”
Hz. Ca’fer’in cevabı yine netti: “Vallahi, Resûlullah (s.a.v.) bize ne öğrettiyse onu söyleriz: O, Allah’ın kulu, Resûlü, Meryem’e ilka ettiği (ulaştırdığı) Kelimesi ve O’ndan (c.c.) bir Rûh’tur.”
Huzura geldiler. Necâşî sordu: “Siz, Meryem oğlu Îsâ hakkında ne diyorsunuz?”
Hz. Ca’fer (r.a.), hazırladıkları o net Tevhid cevabını verdi.
Bunu duyan Necâşî, elindeki âsâyı (değneği) yere vurdu ve sevinçle haykırdı:
“Vallahi, Meryem oğlu Îsâ da, senin dediğinden (eline aldığı bir çöpü göstererek) şu çöp kadar bile fazla bir şey değildi! (Yani O, tam da sizin dediğiniz gibidir; Allah’ın Kulu ve Resûlüdür.)”
Etrafındaki papazlar bu sözlere homurdandılar (çünkü onlar ‘Oğul’ demeye alışmıştı). Ama Necâşî onlara kızdı ve Müslümanlara döndü:
“Gidin! Ülkemde ‘Sühûm’sunuz (Emniyettesiniz)! Size sövene ceza verilecektir. Vallahi, bir dağ dolusu altınım olsa, sizden birine eziyet edilmesine razı olmam!”
Sonra Kureyş elçilerine döndü, hediyelerini yüzlerine fırlattı: “Kalkın gidin! Benim sizin rüşvetinize ihtiyacım yoktur!”
Amr bin el-Âs ve arkadaşı, zelil bir halde Mekke’ye döndüler. Habeşistan Hicreti, İslâm’ın ilk diplomatik zaferi olmuştu.
(Siyer kaynakları, Necâşî Ashame’nin (r.a.) bu hadiseden sonra gizlice Müslüman olduğunu, vefat ettiğinde Efendimiz’in (s.a.v.) Medine’de O’nun (r.a.) gıyabî cenaze namazını kıldırdığını nakleder.)

BÖLüm 8: İKİ BÜYÜK FETİH: HZ. HAMZA VE HZ. ÖMER (r.anhümâ)
(Mekkî Dönem – III)

“Allah’ın Aslanı” Uyanıyor: Hz. Hamza (r.a.)

Efendimiz’in (s.a.v.) amcası olan Hz. Hamza (r.a.), Mekke’nin en cesur, en kuvvetli ve en heybetli savaşçısıydı. Avlanmayı çok sever, av dönüşü Kâbe’yi tavaf etmeden evine girmezdi. O güne kadar yeğeninin (s.a.v.) davasına girmemiş, ancak Ebû Tâlib gibi O’nu (s.a.v.) kabilecilik (hamiyyet) bağıyla uzaktan kolluyordu.
Yine böyle bir av dönüşüydü. Yayını omzuna takmış, heybetle Mekke’ye girerken, Safâ Tepesi yakınlarında bir câriye (Abdullah b. Cüd’ân’ın hizmetlisi) O’nu (r.a.) durdurdu. Câriye, gördüğü manzaradan ötürü hiddetliydi:
“Ey Ebû Umâre (Hamza’nın künyesi)! Keşke biraz evvel burada olup biteni görseydin! Ebû Cehil (Amr bin Hişâm), yeğenin Muhammed’e (s.a.v.) rastladı. O’na (s.a.v.) ve O’nun (s.a.v.) dinine öyle ağır hakaretler etti, öyle çirkin sözler söyledi ki… Muhammed (s.a.v.) O’na (Ebû Cehil’e) hiç cevap vermedi, vakur bir şekilde oradan ayrıldı.” (Bazı rivayetlerde Ebû Cehil’in, Efendimiz’in (s.a.v.) mübarek başına toprak attığı veya O’nu (s.a.v.) yaraladığı da zikredilir.)
Hz. Hamza’nın (r.a.) damarlarındaki asil kan dondu. Ebû Cehil kim oluyordu da, kendisi hayattayken, kardeşi Abdullah’ın yetimi olan “Muhammedü’l-Emîn”e (s.a.v.) böyle hakaret edebilirdi?
O’nun (r.a.) içindeki “hamiyyet” (aile ve kabile onuru) ateşi alevlendi. Hiddetinden ne yaptığını bilmez halde, avdan dönen adımlarla yolunu Kâbe’ye çevirdi. Ebû Cehil, Kureyş’in ileri gelenleriyle birlikte, her zamanki yerinde, mecliste oturuyordu.
Hz. Hamza (r.a.) bir aslan gibi Ebû Cehil’in tepesine dikildi. Omzundaki sert yayını kaldırdı ve Ebû Cehil’in başına olanca kuvvetiyle indirdi. Ebû Cehil’in başı yarılmış, kanlar akmaya başlamıştı.
Hz. Hamza (r.a.) gürledi:
“Sen, benim yeğenime mi hakaret ediyorsun? Ey Ebû Cehil, bilesin ki, ben de O’nun (s.a.v.) dinindeyim! O’nun (s.a.v.) söylediğini ben de söylüyorum! Gücün yetiyorsa, haydi bana karşılık ver!”
Bu, Kureyş meclisine atılmış bir meydan okumaydı. Ebû Cehil’in kabilesi (Beni Mahzûm) ayağa kalktı, Hz. Hamza’nın (r.a.) kabilesi (Beni Hâşim) de harekete geçti. Tam bir kabile savaşı çıkacakken, kurnaz Ebû Cehil, başından akan kanlara rağmen adamlarını durdurdu: “Bırakın Ebû Umâre’yi… Ben gerçekten O’nun (s.a.v.) yeğenine ağır hakaret etmiştim.”
Hz. Hamza (r.a.), o anki hamiyyetle imanını ilan etmişti. Ancak evine döndüğünde kalbi bir tereddüt geçirdi. “Ben ne yaptım? Atalarımın dinini terk mi ediyorum?” O gece, sabaha kadar Allah’a (c.c.) dua etti: “Allah’ım! Eğer bu yol hak ise, kalbime imanı yerleştir.”
Sabah olduğunda, kalbi şüpheden arınmış, İslâm’ın nuruyla dolmuştu. Doğruca Resûlullah’ın (s.a.v.) yanına, o gizli merkez olan Dârü’l-Erkam’a gitti ve şehâdetini tazeledi.
İslâm, “Allah’ın Aslanı”nı (Esedullah) kazanmıştı. Artık müşrikler, Resûlullah’a (s.a.v.) dil uzatırken veya fiilî saldırıda bulunurken iki kez düşünmek zorundaydılar.

Resûlullah’ın (s.a.v.) Duası ve Fâruk’un Gelişi

Hz. Hamza’nın (r.a.) Müslüman oluşundan sadece üç gün sonraydı. Zulüm devam ediyordu. Efendimiz (s.a.v.), Kâbe’de ellerini kaldırdı ve Cihan Şümul (Evrensel) davetinin geleceği için şu meşhur duayı etti:
“Allah’ım! Bu dini, şu iki Ömer’den Sana en sevimli olanı ile aziz eyle (güçlendir, yücelt): Ömer bin Hattâb veya Amr bin Hişâm (Ebû Cehil).”
Allah Teâlâ (c.c.), bu dua için Ömer bin Hattâb’ı (r.a.) seçmişti.
Hz. Ömer (r.a.), o dönemde İslâm’ın ve Müslümanların en azılı düşmanlarındandı. Heybetli, sert mizaçlı (celâlli) ve Câhiliye âdetlerine sımsıkı bağlı biriydi.
Müşrikler bir gün Dârü’n-Nedve’de (Mekke meclisi) toplanmış, “Muhammed (s.a.v.) Kureyş’i böldü, atalarımızın dinini ayaklar altına aldı. Bu işi kökten kim çözecek?” diye konuşuyorlardı.
Hz. Ömer (r.a.) hiddetle ayağa fırladı: “Ben! Ben, Muhammed’in (s.a.v.) işini bitireceğim!”
Kılıcını kuşandı ve Resûlullah’ı (s.a.v.) öldürmek kastıyla yola çıktı.
Yolda, gizlice Müslüman olmuş olan Nuaym bin Abdullah’a (r.a.) rastladı. Nuaym, Hz. Ömer’in (r.a.) hiddetli halini ve kılıcını görünce sordu: “Nereye böyle hiddetle, yâ Ömer?”
Hz. Ömer (r.a.) gürledi: “Kureyş’i bölen, atalarımıza dil uzatan o Sâbiî’yi (dinden döneni), Muhammed’i (s.a.v.) öldürmeye gidiyorum!”
Nuaym (r.a.), Resûlullah’ın (s.a.v.) hayatının tehlikede olduğunu anladı. O’nu (s.a.v.) korumak için, Hz. Ömer’in (r.a.) dikkatini başka yöne çekmesi gerekiyordu. Cesur bir hamleyle dedi ki:
“Sen Muhammed’i (s.a.v.) bırak da, önce kendi ailene bak! Senin enişten Saîd bin Zeyd ve kız kardeşin Fâtıma bint Hattâb da O’nun (s.a.v.) dinine girdiler!”
Bu haber, Hz. Ömer’in (r.a.) beyninden vurulmuşa dönmesine sebep oldu. Kendi kanından, kendi evinden iki kişi… Öfkeyle yolunu değiştirdi ve kız kardeşinin evine yöneldi.
O esnada, evde eniştesi Hz. Saîd (r.a.) ve kız kardeşi Hz. Fâtıma (r.anha), kendilerine Kur’ân öğreten Hz. Habbâb bin Eret (r.a.) ile birlikte, Tâhâ Suresi’nin yazılı olduğu sahîfeleri (sayfaları) okuyorlardı.
Hz. Ömer’in (r.a.) öfkeli sesini duyunca, Hz. Habbâb (r.a.) hemen bir odaya saklandı, Hz. Fâtıma (r.anha) da Kur’ân sahîfelerini alelacele gizledi.
Hz. Ömer (r.a.) kapıyı kırarcasına içeri daldı: “Duyduğum o fısıltılar, o sesler neydi?”
İnkâr ettiler. “Duyduğumu söylüyorum! Demek siz de Muhammed’in (s.a.v.) dinine girdiniz!” diyerek eniştesi Saîd’in (r.a.) üzerine atıldı, O’nu (r.a.) yere yıktı.
Kız kardeşi Fâtıma (r.anha), eşini korumak için araya girince, Hz. Ömer’in (r.a.) sert bir darbesi kız kardeşinin mübarek yüzüne geldi ve yüzü kanamaya başladı.
İşte o an, tarihin akışının değiştiği andı.
Kız kardeşi Fâtıma (r.anha), o kanayan yüzüyle, abisinin zalimliği karşısında imanın verdiği izzetle ayağa kalktı ve haykırdı:
“Evet, yâ Ömer! Biz Müslüman olduk! Allah’a (c.c.) ve Resûlü’ne (s.a.v.) iman ettik. Başımızı da kessen bu dinden dönmeyiz! Elinden geleni ardına koyma!”
Hz. Ömer (r.a.), sevdiği kız kardeşinin yüzündeki kanı ve o sarsılmaz cesareti görünce durakladı. Şiddeti, yerini derin bir pişmanlığa (nedâmete) bıraktı. Yaptığına utandı. Sakinleşti.
“Getirin,” dedi, “o okuduğunuz şeyi, bir de ben bakayım, neymiş o.”
Hz. Fâtıma (r.anha), o haliyle bile izzetini korudu: “Hayır! Sen müşriksin, necissin (manen kirlisin). Bu sahîfelere ancak temizlenenler dokunabilir.”
Hz. Ömer (r.a.), bu kararlılık karşısında kalktı, yıkandı (gusletti). Ancak o zaman kız kardeşi O’na (r.a.) Tâhâ Suresi’nin yazılı olduğu sahîfeyi verdi.
Hz. Ömer (r.a.) okumaya başladı:
“Tâ-Hâ. Biz, Kur’an’ı sana sıkıntıya düşesin diye indirmedik. Ancak Allah’tan korkan kimseye bir öğüt (ve uyarı) olsun diye (indirdik). O, yeri ve yüce gökleri yaratanın katından yavaş yavaş bir indiriştir. O, Rahmân’dır, Arş’a kurulmuştur…
…Muhakkak ki ben, yalnızca ben Allah’ım. Benden başka ilâh yoktur. O halde bana ibadet et ve beni anmak için namaz kıl.” (Tâhâ, 20/1-14 )
Hz. Ömer (r.a.), okuduğu her ayetle sarsılıyordu. Bu, bir beşer (insan) kelâmı olamazdı. Bu, şiir değildi, sihir (büyü) değildi. Bu, Ebû Cehil’in anlattığı gibi bir uydurma hiç değildi.
“Bu ne kadar yüce, ne kadar kerîm bir kelâm!” diye fısıldadı.
O’nun (r.a.) yumuşadığını gören Hz. Habbâb (r.a.) saklandığı yerden çıktı ve sevinçle bağırdı: “Müjde yâ Ömer! Vallahi umarım ki, Resûlullah’ın (s.a.v.) dün gece ettiği ‘İki Ömer’den biri’ duası sensin!”
Hz. Ömer (r.a.), artık kararını vermişti: “Resûlullah (s.a.v.) şimdi nerededir? Götürün beni O’na (s.a.v.)!”
Hz. Ömer (r.a.), kılıcı belinde, doğruca İslâm’ın ilk karargâhı Dârü’l-Erkam’a yürüdü. Kapıyı çaldı. İçerideki sahabeler, kapı deliğinden Hz. Ömer’i (r.a.) kılıcıyla görünce dehşete kapıldılar.
Ancak içeride “Allah’ın Aslanı” Hz. Hamza (r.a.) vardı. O (r.a.) kükredi: “Açın kapıyı! Kimden korkuyorsunuz? O, Ömer’dir! Eğer hayırla geldiyse, hayır bulur. Eğer şerle geldiyse, O’nu (r.a.) kendi kılıcıyla öldürürüz!”
Kapı açıldı. Resûlullah (s.a.v.) ilerledi, Hz. Ömer’in (r.a.) yakasından/kuşağından şiddetle tuttu ve sarstı:
“Ne zamana kadar (bu inkârda) devam edeceksin, ey Hattâb’ın oğlu! Müslüman olman için Allah’ın (c.c.) sana bir musibet indirmesini mi bekliyorsun?”
Hz. Ömer (r.a.), o heybetli Resûl’ün (s.a.v.) karşısında bütün celâlini yitirmiş, teslim olmuştu. Mübarek kelimeleri söyledi:
“Eşhedü en lâ ilâhe illallah ve Eşhedü enneke Resûlullah!” (Şehâdet ederim ki Allah’tan başka ilâh yoktur ve şüphesiz Sen Allah’ın Resûlüsün!)
Dârü’l-Erkam’ın içinden öyle bir “Allahu Ekber!” nidası yükseldi ki, o tekbir sesi Kâbe’nin etrafından duyuldu.
Hz. Ömer’in (r.a.) İslâm’a girmesi, bir fetih idi. O (r.a.), o gün “el-Fâruk” (Hak ile bâtılı ayıran) lakabını aldı. İman eder etmez ilk söylediği şey şu oldu:
“Yâ Resûlallah! Biz hak üzere, onlar (müşrikler) bâtıl üzere değil mi? Öldürülsek de hak üzere ölmeyecek miyiz?”
“Evet” cevabını alınca,
“Öyleyse neden gizleniyoruz? Vallahi, Kâbe’ye gideceğiz ve dinimizi açıkça ilan edeceğiz!” dedi.
O gün, Müslümanlar iki saf halinde, izzetle Dârü’l-Erkam’dan çıktılar. Bir safın başında “Allah’ın Aslanı” Hz. Hamza (r.a.), diğer safın başında “Fâruk” Hz. Ömer (r.a.), ortalarında Resûl-i Ekrem (s.a.v.) olduğu halde Kâbe’ye yürüdüler ve orada, müşriklerin şaşkın ve öfkeli nazarları (bakışları) altında ilk defa alenen (açıkça) cemaatle namaz kıldılar.

Son Çare: Büyük Boykot (el-Mukâtaa)

Kureyş, şoktaydı. İşkence işe yaramamıştı. Habeşistan’a gidenler zafer kazanmıştı. Şimdi de en güçlü iki adamları, Hamza (r.a.) ve Ömer (r.a.), karşı saftaydı.
Nübüvvet’in 7. yılında (M. 617), çaresizlik içinde son ve en zalimce planlarını devreye soktular: Mukâtaa (Boykot).

Bütün müşrik kabileler toplandı ve bir ahitnâme (anlaşma metni) yazdılar. Bu metne göre;
• Muhammed’i (s.a.v.) öldürmek için kendilerine teslim edinceye kadar;
• Bütün Beni Hâşim (Hâşimoğulları) ve Beni Muttalib (Muttaliboğulları) kabileleriyle (Ebû Leheb hariç) kimse evlenip, kız alıp vermeyecek.
• Onlara hiçbir şey satılmayacak ve onlardan hiçbir şey satın alınmayacak (Tam ekonomik abluka).
• Onlarla konuşulmayacak, bir araya gelinmeyecek (Tam sosyal tecrit).
Bu zalimce ahitnâmeyi Kâbe’nin duvarına astılar.
Efendimiz’in (s.a.v.) hamisi (koruyucusu) olan amcası Ebû Tâlib, tehlikeyi gördü. Kabilesinin Müslüman olanlarını ve (kabile hamiyetiyle) olmayanlarını topladı. Hep birlikte, Mekke’nin dışında, “Şi’b-i Ebî Tâlib” (Ebû Tâlib Mahallesi) denilen, etrafı çevrili, dar bir vadiye çekildiler.
İslâm tarihinin en acı ve en çetin imtihanlarından biri olan “Büyük Boykot” başlamıştı.
Bu abluka, tam üç (3) yıl sürdü.
Bu üç yılda, Müslümanlar ve onları koruyan Beni Hâşim kabilesi açlıkla imtihan edildi. Yiyecek hiçbir şey bulamadılar. O kadar ki, açlıktan ağaçların kuru yapraklarını, buldukları kuru derileri suda kaynatıp yemeye mecbur kaldılar.
Vadinin dışından, açlıktan ağlayan çocukların ve bebeklerin feryatları duyuluyordu.
Hz. Hatice (r.anha), İslâm için bütün servetini bu üç yılda tüketti. Gizli yollardan, fahiş fiyatlarla yiyecek satın alıp Müslümanlara ulaştırmaya çalıştı.
Bütün bu zulme rağmen, ne Ebû Tâlib (henüz iman etmemiş olsa da) yeğenini (s.a.v.) teslim etti, ne de Müslümanlar dinlerinden bir zerre taviz verdiler.

********

BÖLÜM 9: HÜZÜN YILI, KAYIPLAR VE TÂİF’İN ACISI
(Mekkî Dönem – IV)

Boykot’un Mucizevî Sonu (Nübüvvet’in 10. Yılı)

Abluka üçüncü yılındayken, müşriklerden bazı vicdan sahibi kimseler (Hişâm b. Amr, Züheyr b. Ebî Ümeyye gibi) gizlice bu zulmü tenkit etmeye başladılar. “Biz rahatça yiyip içerken, akrabalarımız olan Hâşimoğulları açlıktan helâk oluyor. Bu, adalet değildir!” diyerek bu ahitnâmeyi (anlaşmayı) yırtmak için bir zemin hazırlamaya başladılar.
Tam bu esnada, ilâhî bir müdahale hadiseyi hızlandırdı.
Allah Teâlâ (c.c.), Resûlü’ne (s.a.v.) bir mucize ihsan etti. Efendimiz (s.a.v.), amcası Ebû Tâlib’e giderek şöyle dedi:
“Ey amca! Rabbim (c.c.) bana haber verdi ki, Kureyş’in Kâbe duvarına astığı o zalim ahitnâmeye bir ağaç kurdu (güve) musallat etmiş. O sahîfedeki Allah’ın (c.c.) isminden (‘Bismike Allahümme’) başka, zulüm ve haksızlık ihtiva eden ne varsa hepsini yiyip bitirmiş.”
Ebû Tâlib, yeğeninin (s.a.v.) asla yalan söylemediğini biliyordu. Derhal Kureyş’in ileri gelenlerinin yanına (Dârü’n-Nedve’ye) gitti. Kâbe’nin önünde onlara seslendi:
“Yeğenim Muhammed (s.a.v.) bana böyle bir haber verdi. Şimdi gidin, o ahitnâmeyi getirin. Eğer O’nun (s.a.v.) dediği doğruysa, bu zulme derhal son verin! Eğer (hâşâ) yalan söylüyorsa, yemin olsun ki O’nu (s.a.v.) size teslim edeceğim!”
Müşrikler bu teklifi kabul ettiler. Bu, onlar için bir “ya hep ya hiç” anıydı. Ahitnâmeyi Kâbe’nin içinden indirdiler. Mührü açıp baktıklarında, hayret ve dehşet içinde kaldılar.
Efendimiz’in (s.a.v.) haber verdiği gibi, sahîfenin tamamı bir güve tarafından yenilmiş, geriye sadece kâğıdın başındaki “Bismike Allahümme” (Allah’ım! Senin isminle) ibaresi kalmıştı.
Bu apaçık mucize karşısında dahi iman etmediler, “Bu da O’nun (s.a.v.) sihridir (büyüsüdür)!” dediler. Ancak ahitnâme fiilen yok olmuştu ve bu zulmü savunanların artık bir delili kalmamıştı.
Böylece, üç yıl süren o dayanılmaz boykot, ilâhî bir mucizeyle sona erdi. Müslümanlar ve Hâşimoğulları, “Şi’b-i Ebî Tâlib” mahallesinden çıkarak Mekke’deki evlerine geri döndüler.

Hüzün Yılı (Senetü’l-Hüzn)

Fakat bu kurtuluşun sevinci çok kısa sürdü. O üç yıllık çile, muhasara altındakilerin, bilhassa yaşlıların sağlığını tüketmişti. Boykotun bitiminden sadece birkaç ay sonra, Nübüvvet’in 10. Yılı (M. 620), Efendimiz (s.a.v.) için “Hüzün Yılı” olacaktı.
Çünkü O (s.a.v.), o yıl, hayatındaki en mühim iki desteği, iki kalkanı art arda kaybetti.

1. Zâhirî Kalkanın Düşüşü: Ebû Tâlib’in Vefâtı

Seksen yaşını aşmış olan Ebû Tâlib, boykotun meşakkatine daha fazla dayanamadı ve ölüm döşeğine düştü. O, iman etmemiş olsa da, Câhiliye hamiyyetiyle (kabile onuruyla) yeğenini (s.a.v.) canı pahasına korumuş, Kureyş’in bütün baskılarına tek başına göğüs germişti.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), vefat anında amcasının başucundaydı. O’nun (s.a.v.) kurtuluşu için son bir gayretle yalvardı:
“Ey amcacığım! Ne olur, ‘Lâ ilâhe illallah’ (Allah’tan başka ilâh yoktur) kelimesini söyle ki, (ahirette) Allah (c.c.) katında senin için bu kelimeyle şahitlik ve şefaat edebileyim.”
Ancak o odada, Mekke’nin kâfir reisleri Ebû Cehil ve Ümeyye bin Halef de vardı. Onlar da Ebû Tâlib’e baskı yapıyorlardı: “Ey Ebû Tâlib! Ölüm anında korktun da atalarının, Abdülmuttalib’in dininden yüz mü çevireceksin?”
Ebû Tâlib, son nefesinde, müşriklerin yüzüne baktı ve “Ben, atam Abdülmuttalib’in dini üzereyim” dedi.
Resûlullah (s.a.v.), O’nu (s.a.v.) sekiz yaşından beri bir baba şefkatiyle koruyan amcasının bu hali üzerine gözyaşlarına boğuldu. O’nun (s.a.v.) bu derûnî hüznü ve hidayet arzusu üzerine, Cenâb-ı Hak şu ayet-i kerîmeyi indirdi:
“(Resûlüm!) Şüphesiz sen sevdiğin kimseyi hidayete erdiremezsin. Ama Allah, dilediği kimseyi hidayete erdirir. O, hidayete erecekleri daha iyi bilir.” (Kasas, 28/56 )
Efendimiz (s.a.v.), artık Mekke sokaklarında kendisini Kureyş’in kılıçlarından koruyacak o zâhirî himayecisini kaybetmişti.

2. Derûnî Kalkanın Düşüşü: Hz. Hatice’nin (r.anha) Vefâtı

Ebû Tâlib’in vefatından sadece üç gün (veya kısa bir müddet) sonra, ikinci ve daha sarsıcı bir kayıp yaşandı.
Efendimiz’in (s.a.v.) sığınağı, sırdaşı, “Vezir-i Sadık”ı, ilk iman eden mü’min, altı evladının annesi, İslâm’ın Tâhiresi, mübarek zevcesi Hz. Hatice-tü’l-Kübrâ (r.anha) vefat etti.
Hz. Hatice (r.anha), O’na (s.a.v.) sadece bir zevce değil, Hira’dan korkuyla döndüğünde O’nu (s.a.v.) “Korkma! Allah (c.c.) seni asla utandırmaz” diyerek teskin eden bir manevî destekti. O (r.anha), bütün servetini İslâm davası için, bilhassa o üç yıllık boykotta Müslümanların aç kalmaması için harcamıştı.
Resûlullah (s.a.v.), bu vefatla sarsıldı. O (s.a.v.), evindeki huzurunu, teselli bulduğu en şefkatli kalbi ve derûnî kalkanını kaybetmişti.
İki büyük destekçisini kaybeden Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Mekke’de artık yapayalnız ve himayesiz kalmıştı.
Bu durumu fırsat bilen müşrikler, zulümlerini ve cüretlerini akıl almaz bir seviyeye çıkardılar. Ebû Tâlib hayattayken O’na (s.a.v.) dokunmaya cesaret edemeyenler, artık O (s.a.v.) Kâbe’de namaz kılarken üzerine işkembe atmanın ötesine geçtiler.
Mekke sokaklarında yürürken, ayak takımından biri, mübarek başına toprak attı. Resûlullah (s.a.v.), o toz toprak içindeki mübarek başını eğerek evine döndü. Küçük kızı Hz. Fâtıma (r.anha), babasının (s.a.v.) başındaki toprakları gözyaşları içinde temizlerken, Efendimiz (s.a.v.) kızını şöyle teselli ediyordu:
“Ağlama kızım… Muhakkak ki Allah (c.c.), babanı koruyacaktır.”

Mekke’den Çıkış Arayışı: Tâif Yolculuğu

Mekke’de artık İslâm’ı tebliğ etme imkânı kalmamıştı. Kureyş, O’nu (s.a.v.) öldürmek için fırsat kolluyordu. Efendimiz (s.a.v.), davanın devamı için Mekke dışında yeni bir sığınak, yeni bir merkez aramak zorundaydı.
Nazarını (bakışını), Mekke’nin güneydoğusunda, serin yaylalarıyla meşhur, zengin ve güçlü Sakîf kabilesinin yurdu olan Tâif şehrine çevirdi.
Kimseye haber vermeden, Kureyş’in dikkatini çekmemek için uzun ve meşakkatli yolu (yaklaşık 100 km) yürüyerek katetti. Yanında sadece vefâkâr dostu, azatlısı ve evlatlığı Hz. Zeyd bin Hârise (r.a.) vardı.
Tâif’e ulaştı ve orada on gün kaldı. Şehrin idarecisi olan Amr bin Umeyr’in üç oğluyla (Abdüyâlîl, Mes’ûd ve Habîb) görüştü. Onları İslâm’a davet etti ve eğer iman etmeyeceklerse, en azından Kureyş’e karşı kendisine himaye vermelerini (korumalarını) istedi.
Aldığı cevap, Mekke’deki müşriklerin hakaretlerinden çok daha ağır ve yaralayıcıydı:
• Birincisi, alay ederek: “Eğer Allah (c.c.) gerçekten seni Resûl olarak gönderdiyse, ben (bu sözü duymuş olmaktan dolayı) Kâbe’nin örtülerini yırtayım!” dedi.
• İkincisi: “Allah (c.c.), peygamber olarak göndermek için senden başka kimseyi bulamadı mı?” dedi.
• Üçüncüsü ise en küstah olanıydı: “Seninle asla konuşmam! Eğer dediğin gibi bir peygambersen, seninle konuşmak tehlikelidir. Eğer Allah (c.c.) adına yalan uyduran biriyse, zaten konuşmaya değmezsin!”
Efendimiz (s.a.v.), bu ağır hakaretler karşısında sadece şunu rica etti: “Madem davetimi kabul etmediniz, bari Kureyş’e burada olduğumu haber vermeyin.”
Ancak Sakîf kabilesi, bu ricayı dahi yerine getirmedi. Sadece reddetmekle kalmadılar; şehirdeki ayak takımını, çocukları ve köleleri O’nun (s.a.v.) üzerine kışkırttılar.

Kanlı Müdafaa ve Gözyaşı Duası

Tâif’in çocukları ve serserileri, Rahmet Peygamberi’ni (s.a.v.) ve Hz. Zeyd’i (r.a.) şehrin çıkışına kadar, yolun iki tarafına dizilerek taş yağmuruna tuttular.
Attıkları her taşta O’na (s.a.v.) hakaret ediyor, O’nunla (s.a.v.) alay ediyorlardı.
Hz. Zeyd (r.a.), Efendimiz’e (s.a.v.) gelen taşlara kendini siper ediyor, kendi vücuduyla O’nu (s.a.v.) korumaya çalışıyordu. Hz. Zeyd’in (r.a.) başı ve vücudu kanlar içindeydi.
Resûl-i Ekrem’in (s.a.v.) mübarek ayakları ve bacakları, atılan taşlarla kan revan içinde kaldı. Mübarek kanı, sandaletlerinin (nalınlarının) içine dolmuş, orada kurumuştu.
Tâif’ten kilometrelerce uzağa kadar bu zalimce takip sürdü. Bitkin, yaralı ve kalbi kırık bir halde, Tâif’in dışında, Mekkeli müşrik kardeşler olan Utbe ve Şeybe bin Rebîa’ya ait bir üzüm bağına (bostanına) sığındılar.
Hz. Zeyd (r.a.), Efendimiz’in (s.a.v.) yaralarını temizlemeye çalışırken, Âlemlerin Efendisi (s.a.v.), o bitkin haliyle ellerini semâya kaldırdı ve Siyer tarihinin en dokunaklı, en derûnî dualarından birini yaptı:
“Allah’ım! Gücümün zayıflığını, çaremin azlığını ve insanlar nazarında hor ve hakir görülmemi Sana şikâyet ediyorum.”
“Ey Merhametlilerin en Merhametlisi! Sen, zayıfların Rabbisin ve Sen, benim Rabbimsin! Beni kimlerin eline bırakıyorsun? Bana sert ve kaba davranan bir yabancının (Tâiflilerin) eline mi, yoksa davama hâkim kıldığın bir düşmanın (Mekkelilerin) eline mi?”
Ve duanın zirvesi geldi:
“Allah’ım! Eğer bana karşı bir gazabın (öfken) yoksa, (çektiğim) bu belâlara ve eziyetlere hiç aldırmam! Lâkin Senden gelecek bir âfiyet (koruma ve esenlik), benim için çok daha geniştir.”
“Gazabına uğramaktan veya öfkenin üzerime inmesinden, Senin karanlıkları aydınlatan, dünya ve ahiret işlerini düzene koyan Vechinin (Zâtının) Nûruna sığınırım.”
“Rızan Senindir; yeter ki Sen razı oluncaya kadar (af dilerim). Senden başka hiçbir güç ve kuvvet yoktur!”

Helâk Teklifine “Rahmet” Cevabı

Bu yakarış, semânın kapılarını titretmişti.
Hemen Cebrail (aleyhisselâm) nazil oldu. Yanında, daha önce hiç görülmemiş bir melek vardı. Cebrail (a.s.) seslendi:
“Yâ Resûlallah! Rabbin (c.c.), kavminin sana ne dediğini ve Tâiflilerin bu yaptıklarını işitti ve gördü. İşte bu, Melekü’l-Cibâl’dir (Dağlar Meleği). O’na (c.c.) ne dilersen emretmen için Rabbim (c.c.) O’nu (c.c.) sana gönderdi!”
Dağlar Meleği (a.s.) gürledi:
“Ey Allah’ın Resûlü! Ben Dağlar Meleğiyim. Emret! İstersen şu iki dağı (Tâif’in etrafındaki dağları) bu nankör kavmin üzerine kapatayım da, hepsi helâk olsun!”
O (s.a.v.); yaralıydı, kanlar içindeydi, kovulmuştu, en yakın iki desteğini kaybetmişti. Beşerî (insanî) olarak “Evet, helâk et!” demesi için her sebebe sahipti.
Fakat O (s.a.v.), “Rahmeten li’l-Âlemîn” (Âlemlere Rahmet) idi.
O (s.a.v.), Dağlar Meleği’ne şu Cihan Şümul (Evrensel) cevabı verdi:
“Hayır! Helâk istemem! Ben istemem… Bilakis ben, Allah’tan (c.c.) ümit ederim ki, O (c.c.), bu müşriklerin sulbünden (soylarından), bir gün Sadece Allah’a (c.c.) ibadet edecek ve O’na (c.c.) hiçbir şeyi ortak koşmayacak bir nesil çıkaracaktır.”
O (s.a.v.), kendisine taş atanların değil, onların (belki yüz yıl sonra gelecek) torunlarının imanını düşünüyordu. (Nitekim Tâif, yıllar sonra topluca Müslüman olacaktır.)

BÖLÜM 10: SEMÂVÎ TESELLİ – İSRÂ VE Mİ’RÂC MUCİZESİ
(Mekkî Dönem – V)

Hazırlık ve İsrâ (Gece Yolculuğu)

Nübüvvet’in 11. veya 12. yılında (Hicretten yaklaşık 1.5 yıl evvel, Receb ayının 27. gecesi olduğuna dair meşhur rivayete göre), Resûl-i Ekrem (s.a.v.) Kâbe’de, Hatîm’de (veya amcasının kızı Ümmü Hânî’nin (r.anha) evinde) istirahat halindeydi.
O esnada, Vahiy Meleği Hz. Cebrail (aleyhisselâm), yanında Mikâil (a.s.) ve İsrafil (a.s.) olduğu halde nazil oldu.
Resûlullah’ın (s.a.v.) mübarek göğsü (sadrı), ikinci kez (ilki çocukluğunda olmuştu) yarıldı (Şakk-ı Sadr). Mübarek kalbi çıkarıldı, Zemzem suyu ile yıkandı ve içi “iman” ve “hikmet” ile doldurulduktan sonra yerine konuldu.
Bu manevî ameliyat, O’nun (s.a.v.) beşerî (insanî) takatinin ötesinde, ilâhî bir huzura çıkabilmesi ve kâinatın sırlarını müşahede edebilmesi için bir hazırlıktı.
Ardından Hz. Cebrail (a.s.), O’na (s.a.v.) bir binek takdim etti. Bu bineğin adı “Burak” idi. Rengi beyaz, katırdan küçük, merkepten büyük; sürati ise “nazarın (bakışın) eriştiği son nokta” idi.
Efendimiz (s.a.v.) Burak’a bindirildi. Yanında rehberi Hz. Cebrail (a.s.) olduğu halde, Mekke’deki Mescid-i Harâm’dan, normalde develerle aylarca süren bir mesafeye, Kudüs’teki Mescid-i Aksâ’ya bir anda (gecenin bir bölümünde) götürüldü.
Bu mucizevî “Gece Yolculuğu”, Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle tasdik edilmiştir:
“Bir gece, kendisine âyetlerimizden bir kısmını gösterelim diye kulunu (Muhammed’i) Mescid-i Harâm’dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksâ’ya götüren Allah’ın şanı yücedir. Şüphesiz O, hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.” (İsrâ, 17/1 )

İmamet-i Kübrâ: Peygamberlerin İmamı

Mescid-i Aksâ’ya vardıklarında, tarihin en muazzam cemaati O’nu (s.a.v.) bekliyordu. Cenâb-ı Hak, o gece, Hz. Âdem’den (a.s.) Hz. Îsâ’ya (a.s.) kadar gelmiş geçmiş bütün Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) ruhlarını (veya misallerini) orada toplamıştı.
Hz. İbrahim (a.s.) oradaydı, Hz. Mûsâ (a.s.) oradaydı, Hz. Îsâ (a.s.) oradaydı.
Hz. Cebrail (a.s.), cemaatin önüne geçmesi için Âhir Zaman Peygamberi’ni (s.a.v.) takdim etti.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o mübarek peygamberler cemaatine İmam oldu ve onlara iki rekât namaz kıldırdı.
Bu hadise, sembolik bir “devir teslim” merasimiydi. Bu, O’nun (s.a.v.) davasının, bütün peygamberlerin davasının tek ve Cihan Şümul (Evrensel) vârisi olduğunun; İslâm’ın, önceki bütün şeriatları tamamlayan son ve kâmil din olduğunun semâvî ilanıydı. O (s.a.v.), artık sadece Kureyş’in değil, “İmâmü’l-Enbiyâ” (Peygamberlerin İmamı) idi.

Mi’râc (Göklere Yükseliş)

Mescid-i Aksâ’daki bu vazifenin ardından, asıl yolculuk, yani “Mi’râc” (Yükseliş Aleti/Merdiveni) başladı. Efendimiz (s.a.v.), Kubbetü’s-Sahra’nın bulunduğu o mukaddes kayanın üzerinden (Sahrâ-i Muallak) Hz. Cebrail (a.s.) ile birlikte yedi kat semâya (göklere) yükselmeye başladı.
Her semâ kapısında Hz. Cebrail (a.s.) kapıyı çaldı.
“Kim o?”
“Cebrail.”
“Yanındaki kim?”
“Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem).”
“O’na (s.a.v.) (Mi’râc) daveti gönderildi mi?”
“Evet, gönderildi.”
Ve kapı açıldı.
• Birinci Kat Semâda: İnsanlığın atası Hz. Âdem (aleyhisselâm) ile karşılaştı. Hz. Âdem (a.s.), O’nu (s.a.v.) “Hoş geldin, sâlih evlat ve sâlih peygamber!” diyerek selamladı.
• İkinci Kat Semâda: İki teyzeoğlu olan Hz. Yahyâ (a.s.) ve Hz. Îsâ (aleyhisselâm) ile görüştü.
• Üçüncü Kat Semâda: Kendisine “güzelliğin yarısı” verilen Hz. Yûsuf (aleyhisselâm) ile görüştü.
• Dördüncü Kat Semâda: Yüce bir makama yükseltilen Hz. İdrîs (aleyhisselâm) ile görüştü.
• Beşinci Kat Semâda: Kavmi tarafından çok sevilen Hz. Hârûn (aleyhisselâm) ile görüştü.
• Altıncı Kat Semâda: “Kalîmullah” (Allah ile konuşan) Hz. Mûsâ (aleyhisselâm) ile görüştü. (Efendimiz (s.a.v.) O’nu (s.a.v.) geçerken, Hz. Mûsâ’nın (a.s.) ağladığı rivayet edilir. Sebebi sorulunca, “Benden sonra gönderilen bir gencin (Hz. Muhammed’in s.a.v.) ümmetinden Cennet’e gireceklerin sayısı, benim ümmetimden gireceklerden daha fazla olduğu için (gıpta ile) ağlıyorum” demiştir.)
• Yedinci Kat Semâda: “Halîlullah” (Allah’ın Dostu) olan, atası Hz. İbrahim (aleyhisselâm) ile görüştü. Hz. İbrahim (a.s.), Kâbe’nin semâdaki aslı olan ve her gün 70.000 meleğin ziyaret edip bir daha sıranın gelmediği **”Beytü’l-Ma’mûr”**a (Mamur Ev) yaslanmış haldeydi. O (a.s.) da Efendimiz’i (s.a.v.) “Hoş geldin, sâlih evlat ve sâlih peygamber!” diyerek selamladı ve O’na (s.a.v.), ümmetine şu tavsiyeyi iletmesini söyledi: “Ümmetine selâmımı söyle ve onlara haber ver ki; Cennet’in toprağı tertemiz, suyu tatlıdır. Orası (ağaç dikmek için) müthiş bir arazidir. Oraya dikilecek fidanlar ise ‘Sübhânallâhi ve’l-hamdü lillâhi ve lâ ilâhe illallâhü vellâhü ekber’ zikridir.”

Zirve: Sidretü’l-Müntehâ ve İlâhî Huzur

Yedinci semâdan sonra, kâinatın ve mahlûkatın (yaratılmışların) bilgisinin sona erdiği son nokta olan **”Sidretü’l-Müntehâ”**ya (En Son Sınırdaki Ağaç) ulaştılar.
Orası, ilâhî nurların tecelli ettiği, tasviri mümkün olmayan bir makamdı.
İşte o noktada, 600 kanadıyla Vahiy Meleği olan Hz. Cebrail (a.s.) durdu.
Efendimiz (s.a.v.) “Neden durdun, yâ Cebrail?” dediğinde, Vahiy Meleği o meşhur cevabı verdi:
“Yâ Resûlallah! Burası benim hududumdur. Eğer buradan bir parmak ucu dahi ileri geçersem, (ilâhî nurların azametinden) yanarım!”
Ve Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o andan itibaren, Cebrail’i (a.s.) geride bırakarak, “Refref” adlı bir vasıta ile (veya o makama mahsus bir keyfiyetle) zamanın ve mekânın bittiği o ilâhî huzura, tek başına yükseldi.
Cenâb-ı Hak ile kulunun (s.a.v.) arasındaki bütün perdeler (hicâblar) kalktı. O (s.a.v.), Rabbinin (c.c.) cemâlini müşahede etti. Kur’ân-ı Kerîm, o anı Necm Suresi’nde şöyle tasvir eder:
“Sonra (ona) yaklaştı derken sarktı. O kadar ki (araları) iki yay arası kadar yahut daha da yakın oldu. Böylece Allah, kuluna vahyedeceğini vahyetti. Gözün gördüğünü kalp yalanlamadı… Andolsun ki o, Rabbinin en büyük âyetlerinden bir kısmını gördü.” (Necm, 53/8-12, 18 )
Müslümanların her namazda okuduğu “Tahiyyât” duası, Siyer kaynaklarına göre, işte bu ilâhî buluşmadaki selamlaşmanın bir yâdigârıdır.

Mi’râc’ın Hediyeleri

Bu Cihan Şümul yolculuktan, Efendimiz (s.a.v.) ümmetine üç büyük hediye ile döndü:
• Namaz (Beş Vakit): Mi’râc’da, ümmetine günde 50 vakit namaz farz kılındı. Efendimiz (s.a.v.) dönüş yolunda Hz. Mûsâ (a.s.) ile tekrar karşılaştı. Hz. Mûsâ (a.s.), “Rabbin (c.c.) ümmetine ne farz kıldı?” diye sordu. “50 vakit namaz” cevabını alınca, “Yâ Resûlallah! Rabbine (c.c.) dön, azaltmasını iste. Vallahi ben, Benî İsrâil’i tecrübe ettim, senin ümmetin bu ağırlığı kaldıramaz!” dedi.
Efendimiz (s.a.v.), Hz. Mûsâ’nın (a.s.) tavsiyesiyle defalarca ilâhî huzura döndü, her defasında namaz vakti azaltıldı. En son beş vakte (5) indirildi. Hz. Mûsâ (a.s.) yine “azaltmasını iste” dese de, Efendimiz (s.a.v.), “Artık Rabbimden (c.c.) istemeye hayâ ederim, bu beşe razıyım” buyurdu. Bunun üzerine Allah Teâlâ (c.c.) şöyle buyurdu: “Ey Muhammed! Artık hükmüm kesinleşmiştir. O (amelen) beş vakittir, ancak (sevap olarak) elli vakit (değerindedir). Benim katımda söz değişmez.”
İşte bu yüzden Namaz, “Mü’minin Mi’râcı”dır; kulun Rabbine (c.c.) aracısız yükselişidir.
• Âmene’r-Resûlü (Bakara Suresi’nin Son İki Ayeti): Arş’ın altındaki hazinelerden, Efendimiz’e (s.a.v.) Mi’râc hediyesi olarak vahyedildi.
• Tevhid Müjdesi: Ümmetinden, Allah Teâlâ’ya (c.c.) şirk (ortak) koşmadan ölen kimselerin (büyük günahları olsa dahi, cezalarını çektikten sonra) affedileceği ve ebedî Cennet’e girecekleri müjdesi.

İmanın İmtihanı: “Sıddîk”ın Tasdiki

Efendimiz (s.a.v.), o gecenin sabahında Mekke’ye dönmüştü. Yatağı henüz soğumamıştı.
Bu muazzam mucizeyi Kureyş’e anlattığında, inkârları ve alayları zirveye ulaştı. Ebû Cehil ve avanesi kahkahalar atarak: “Akla bak! Biz Kudüs’e develerle bir ayda gider, bir ayda döneriz. Muhammed (s.a.v.) ise oraya bir gecede gidip geldiğini, üstüne bir de göklere çıktığını söylüyor!” dediler.
Bu, imanı zayıf olanlar için bir fitne (imtihan) oldu.
Müşrikler, bu haberi duyup Müslümanlıktan vazgeçeceğini umarak, koşarak Efendimiz’in (s.a.v.) en yakın dostu Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) yanına gittiler:
“Ey Ebû Bekir! Duydun mu arkadaşın ne diyor? Bir gecede Mescid-i Aksâ’ya gidip geldiğini iddia ediyor! Buna da mı ‘evet’ diyeceksin?”
Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) o sarsılmaz imanının ve sadakatinin isbatı (kanıtı) olan cevabı, tarihe altın harflerle yazıldı:
“O (s.a.v.) mu söyledi bunu?”
“Evet, O (s.a.v.) söyledi.”
Hz. Ebû Bekir (r.a.) gürledi:
“Ve lev kâle zâlike fekad sadaka! (Eğer O (s.a.v.) söylemişse, şüphesiz doğrudur!)”
Müşrikler şaşırdı: “Buna nasıl inanırsın?”
Hz. Ebû Bekir (r.a.) cevabı verdi:
“Ben O’na (s.a.v.) bundan daha ötesinde de inanıyorum! Ben O’na (s.a.v.), sabah akşam gökten (Allah’tan c.c.) haber (Vahiy) getirdiğini söylüyor ve O’nu (s.a.v.) tasdik ediyorum da, buna mı inanmayacağım?”
İşte bu tereddütsüz tasdiki sebebiyle, Resûlullah (s.a.v.) O’na (r.a.) o gün “es-Sıddîk” (En Sadık, Tereddütsüz Tasdik Eden) lakabını verdi.
Müşrikler, Efendimiz’i (s.a.v.) sıkıştırmak için “Madem Kudüs’e gittin, Mescid-i Aksâ’yı bize tasvir et (betimle)!” dediler. O (s.a.v.) daha önce Kudüs’ü görmemişti. O anda Allah Teâlâ (c.c.), Mescid-i Aksâ’yı O’nun (s.a.v.) gözünün önüne getirdi ve Efendimiz (s.a.v.), müşriklere Mescid-i Aksâ’nın kapılarını, pencerelerini, sütunlarını teker teker tasvir etti.
“Yolda gelen kervanımızı gördün mü?” dediler.
“Evet,” dedi, “Falan yerde kervanınızı gördüm, bir develeri kaçmıştı, onu arıyorlardı. Falan yerde bir su kabından sularını içtim. Kervanınız şu vakitte Mekke’de olacak.”
Ve kervan, tam da Efendimiz’in (s.a.v.) haber verdiği vakitte, O’nun (s.a.v.) tasvir ettiği gibi Mekke’ye ulaştı.
Ancak müşrikler, bu apaçık delillere rağmen iman etmediler ve “Bu, apaçık bir sihirdir (büyüdür)” dediler.

BÖLÜM 11: YESRİB’DEN DOĞAN IŞIK VE MEDİNE’YE DAVET
(Hicret Öncesi Hazırlık – Akabe Biatları)

Panayırlarda Tebliğ ve Hüsran

Nübüvvet’in 10. ve 11. yılları, Efendimiz’in (s.a.v.) Mekke dışında bir sığınak arayışıyla geçti. Hac mevsiminde, mukaddes ayların verdiği dokunulmazlıktan istifade ederek, kabilelerin konakladığı çadırları tek tek geziyordu.
O (s.a.v.), Kâbe’nin Rabbi’nin (c.c.) Elçisi olduğunu söylüyor, onları putları bırakıp Tevhid’e davet ediyordu. Karşılığında ise sadece şunu istiyordu: “Beni kavmime (Kureyş’e) karşı kim himaye eder ki, Rabbimin (c.c.) kelâmını tebliğ edebileyim?”
Ancak cevap, ekseriyetle alay, hakaret veya korku oluyordu.
Kindeliler, Hanîfeoğulları ve diğer büyük kabileler, ya Kureyş’in gazabından korktukları için ya da atalarının dinine olan taassupları (bağnazlıkları) sebebiyle O’nu (s.a.v.) reddediyorlardı.
Bu acı manzarayı daha da trajik hale getiren, O’nun (s.a.v.) öz amcası Ebû Leheb’in tavrıydı. Efendimiz (s.a.v.) bir çadıra girip tebliğde bulunduğunda, O (s.a.v.) oradan ayrılır ayrılmaz Ebû Leheb arkasından giriyor ve şöyle bağırıyordu: “Ey ahali! Sakın O’nu (s.a.v.) dinlemeyin! O (s.a.v.) benim yeğenimdir, O (s.a.v.) bir Sâbiî’dir (dinden dönen), bir yalancı ve sihirbazdır (hâşâ). Sizi atalarınızın dininden ayırmak istiyor!”
Resûlullah (s.a.v.), bu ağır hakaretlere sabrederek çadır çadır dolaşmaya devam ediyordu.

Kader Ânı: Akabe’de Bir Grup Genç (Nübüvvet’in 11. Yılı)

Yine böyle bir Hac mevsimi. Gece vakti, Mina yakınlarındaki “Akabe” denilen küçük tepenin/geçidin yanında, Efendimiz (s.a.v.) bir fısıltı duydu. Orada küçük bir grup oturuyordu.
Yanlarına yaklaştı. “Kimlerdensiniz?” diye sordu.
Cevap verdiler: “Yesrib’den (Medine’nin eski adı), Hazrec kabilesindeniz.”
Yesrib… Burası Mekke gibi değildi. Yesrib’de iki büyük Arap kabilesi (Evs ve Hazrec) arasında asırlardır süren kanlı bir savaş (Buâs Savaşları) vardı. Bu savaş onları tüketmişti. Ayrıca şehirde üç büyük Yahudi kabilesi (Beni Kaynuka, Beni Nadir, Beni Kurayza) yaşıyordu.
Efendimiz (s.a.v.) sordu: “Yahudilerin müttefiklerinden misiniz?”
“Evet” dediler.
Efendimiz (s.a.v.) o mübarek davetini sundu: “Oturmaz mısınız? Size birkaç sözüm var.”
“Olur” dediler.
Bu altı (6) genç Hazrecli (Es’ad bin Zürâre, Avf bin Hâris, Râfi’ bin Mâlik vb.) oturdu. Resûl-i Ekrem (s.a.v.), onlara İslâm’ı anlattı, Allah’ın (c.c.) birliğini (Tevhid’i) izah etti ve Kur’ân-ı Kerîm okudu.
Yesrib’deki Araplar, Yahudilerden sürekli şu sözü duyarlardı: “Kitaplarda yazılı olan Âhir Zaman Peygamberi’nin gelmesi yakındır. O (s.a.v.) geldiğinde, biz O’na (s.a.v.) tâbi olacağız ve O’nunla (s.a.v.) birlikte sizi (Arapları) Âd ve İrem kavmi gibi yeryüzünden sileceğiz!”
Dolayısıyla Yesribliler, bir Peygamberin “beklendiği” fikrine aşinaydılar.
Kur’ân’ı dinleyip, Efendimiz’in (s.a.v.) o nurânî sîmâsını ve davasını gördüklerinde, birbirlerine baktılar ve o tarihî fısıltı döküldü:
“Vallahi! Biliniz ki bu, Yahudilerin sizi korkuttuğu o Peygamber’dir! Sakın ola ki, Yahudiler O’na (s.a.v.) iman etmekte sizden öne geçmesinler!”
Ve o anda, Tâif’in taşladığı, Mekke’nin dışladığı o Yüce Dava, Medine’nin o bereketli toprağında ilk karşılığını buldu. Altı genç, hep birlikte Kelime-i Şehâdet getirerek Müslüman oldular.
“Yâ Resûlallah!” dediler, “Biz Yesrib’e dönüyoruz. Kavmimiz (Evs ve Hazrec) kan davalarıyla paramparça olmuş durumda. Umulur ki Allah (c.c.), Senin (s.a.v.) vesilenle onları birleştirir. Biz onlara Senin (s.a.v.) dinini anlatacağız. Eğer kavmimiz Senin (s.a.v.) etrafında birleşirse, Senden (s.a.v.) daha aziz (güçlü) kimse olmayacaktır.”
Gelecek yıl aynı yerde buluşmak üzere sözleşip ayrıldılar.

Birinci Akabe Biatı (Nübüvvet’in 12. Yılı – M. 621)

Altı genç, Yesrib’de bir yıl boyunca İslâm’ı anlattı. Ertesi yıl Hac mevsiminde, Akabe’deki aynı gizli buluşma yerine, bu kez 12 kişi geldiler. (10’u Hazrec, 2’si Evs kabilesindendi. Bu, kan davalı iki kabilenin İslâm potasında erimeye başladığının ilk işaretiydi.)
Resûlullah (s.a.v.) onlarla buluştu ve onlardan bir “biat” (söz, bağlılık yemini) aldı. Bu biat, savaş ihtiva etmediği için, daha sonraki Medine dönemindeki kadınlardan alınan biata benzetilerek “Kadınlar Biatı” (Bey’atü’n-Nisâ) olarak da anılmıştır.
Şu esaslar üzerine söz verdiler:
• Allah’a (c.c.) hiçbir şeyi ortak koşmamaya (Şirkten kaçınma),
• Hırsızlık yapmamaya,
• Zina etmemeye,
• Çocuklarını (kız çocuklarını) öldürmemeye,
• Birbirlerine iftira atmamaya,
• “Ma’ruf” olan (Allah’ın c.c. emrettiği) her işte Allah’ın Resûlü’ne (s.a.v.) itaat etmeye.
Bu biatten sonra Efendimiz (s.a.v.) onlara müjdeyi verdi: “Eğer bu ahdinize (sözünüze) sadık kalırsanız, size Cennet vardır.”

Medine’nin Fethi: İlk Muallim Mus’ab bin Umeyr (r.a.)

Biat tamamlanmıştı, ancak Yesrib’de İslâm’ı ve Kur’ân’ı öğretecek bir “Muallim” (Öğretmen) lazımdı. Yesribliler, “Yâ Resûlallah, bize dinimizi öğretecek birini gönder” diye rica ettiler.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), bu en mühim vazife için, Mekke’nin en zengin, en yakışıklı, en asil gençlerinden olup, İslâm uğruna bütün servetini ve ailesini terk eden Mus’ab bin Umeyr’i (r.a.) seçti.
Mus’ab (r.a.), İslâm tarihinin ilk “Muallimi” ve “Sefiri” (Elçisi) olarak Yesrib’e gitti. Es’ad bin Zürâre’nin (r.a.) evine misafir oldu.
Mus’ab’ın (r.a.) Yesrib’deki bir yılı, İslâm tarihinin en büyük fetihlerinden biridir. Bu, kılıçla değil, “Kalp” ve “Kur’ân” ile yapılan bir fetihti.
O (r.a.), o mübarek Kur’ân’ı o kadar güzel okuyor, İslâm’ı o kadar hikmetle anlatıyordu ki, O’nu (r.a.) dinleyenler iman etmeden duramıyordu.
Bu fethin zirvesi, Yesrib’in en güçlü kabile reislerinden ikisinin Müslüman oluşuydu. Evs kabilesinin liderlerinden Üseyd bin Hudayr ve kabilenin baş reisi Sa’d bin Muâz.
Sa’d bin Muâz, teyzesinin oğlu olan Es’ad bin Zürâre’nin evinde kalan bu “Mekkeli” genci (Mus’ab’ı) durdurması için önce Üseyd’i gönderdi. Üseyd (r.a.), mızrağını eline alıp öfkeyle Mus’ab’ın (r.a.) yanına vardı.
Mus’ab (r.a.), o muazzam vakarıyla dedi ki: “Ey Efendi! Oturup bir an dinlemez misin? Eğer hoşuna giden bir şey duyarsan kabul edersin. Eğer hoşuna gitmeyen bir şey duyarsan, biz de buradan ayrılırız.”
Üseyd (r.a.), “Âdil bir teklif” diyerek oturdu.
Mus’ab (r.a.) Kur’ân okumaya başladığında, Üseyd’in (r.a.) yüzü aydınlandı ve “Bu ne güzel bir kelâm!” diyerek oracıkta Müslüman oldu.
Ardından, Sa’d bin Muâz’ı (r.a.) da Mus’ab’ı (r.a.) dinlemeye ikna etti. Kabile reisi Sa’d (r.a.) da Mus’ab’ı (r.a.) dinledi ve o da Müslüman oldu.
Sa’d bin Muâz’ın (r.a.) imanı, Yesrib’in kaderini değiştirdi. Derhal kabilesinin (Beni Abdüleşhel) toplandığı yere gitti ve gürledi:
“Ey kavmim! Beni nasıl bilirsiniz?”
“Sen bizim Efendimizsin, reisimizsin, en akıllımızsın!”
“Öyleyse,” dedi Sa’d (r.a.), “Allah’a (c.c.) ve O’nun Resûlü’ne (s.a.v.) iman etmedikçe, sizin kadınlarınızla ve erkeklerinizle konuşmak bana haram olsun!”
O gün, Sa’d bin Muâz’ın (r.a.) bu tavrı üzerine, Beni Abdüleşhel kabilesinden tek bir kişi bile müşrik olarak kalmadı; hepsi o akşam Müslüman oldu.
Mus’ab’ın (r.a.) o bereketli daveti sayesinde, bir yıl içinde Yesrib’de İslâm’ın girmediği, Kur’ân’ın okunmadığı neredeyse tek bir ev kalmamıştı.

İkinci Akabe Biatı (Büyük Biat / Savaş Biatı) (Nübüvvet’in 13. Yılı – M. 622)

Ertesi yıl (Hicretten sadece birkaç ay önce), Hac mevsimi geldi. Bu kez Mus’ab bin Umeyr (r.a.), yanında Yesrib’den muazzam bir cemaatle Mekke’ye döndü. İçlerinde 73 erkek ve 2’si kadın (Hz. Nuseybe bint Ka’b ve Hz. Esmâ bint Amr) olmak üzere 75 Müslüman vardı.
Bu, artık sadece dinlemek değil, Resûlullah’ı (s.a.v.) “davet etmek” ve O’nu (s.a.v.) “korumak” için yapılan bir biatti.
Mekkeli müşriklerden gizli olarak, gecenin ilerleyen bir vaktinde, yine Akabe’de buluşmak üzere sözleştiler.
O gece, Yesribli Müslümanlar (artık “Ensâr” – Yardımcılar olacaklardı) gizlice Akabe’ye süzüldüler. Resûlullah (s.a.v.) da yanına, o güne kadar henüz iman etmemiş olmasına rağmen O’nu (s.a.v.) koruyan amcası Hz. Abbâs’ı (r.a.) alarak geldi.
Toplantıyı ilk açan Hz. Abbâs (r.a.) oldu. Bir kabile reisi olarak, Yesriblilerin niyetinin ciddiyetini ölçmek istiyordu:
“Ey Hazrec cemaati! Biliyorsunuz, Muhammed (s.a.v.) bizdendir, O’nu (s.a.v.) şimdiye kadar kavmimizden (Kureyş’ten) koruduk. O (s.a.v.), bizim aramızda izzetlidir. Fakat O (s.a.v.), size katılmakta ısrar ediyor. Eğer O’nu (s.a.v.), kendi canınızı, kadınlarınızı ve çocuklarınızı koruduğunuz gibi koruyacağınıza yemin ediyorsanız, alın O’nu (s.a.v.) götürün. Ama eğer başınız dara düşünce O’nu (s.a.v.) düşmana teslim edecekseniz, O’nu (s.a.v.) şimdiden burada bırakın!”
Yesribliler gürledi: “Söylediklerini duyduk! Yâ Resûlallah, Sen (s.a.v.) konuş! Bizden kendin için ve Rabbin (c.c.) için ne söz istiyorsan söyle!”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.) konuştu, Kur’ân okudu ve onlardan şu sözü aldı:
“Kendi kadınlarınızı ve çocuklarınızı nelerden koruyorsanız, beni de onlardan koruyacağınıza; iyi günde ve kötü günde, darlıkta ve bollukta bana itaat edeceğinize biat (yemin) etmenizi istiyorum.”
Bu, “Bey’atü’l-Harb” (Savaş Biatı) idi. Bu, Yesrib’in, Resûlullah (s.a.v.) uğruna bütün Arabistan’ı karşısına almayı göze alması demekti.
İlk biat eden Berâ bin Ma’rûr (r.a.) oldu. Ardından hepsi tek tek Efendimiz’in (s.a.v.) elini tutarak bu büyük yemini ettiler.

Şeytan’ın Feryadı ve Hicret İzni

Tam biat tamamlanmıştı ki, Akabe tepesinden bir ses, gecenin sessizliğini yırttı. Bu, İblis’in (şeytanın) feryadıydı:
“Ey Mina’da konaklayanlar (Kureyş)! Haberiniz var mı? Muhammed (s.a.v.) ve O’nun (s.a.v.) Sâbiîleri (dinden dönenler), sizinle savaşmak üzere anlaştılar!”
Resûlullah (s.a.v.) “Korkmayın, bu tepenin şeytanıdır” buyurdu. Ensâr kılıçlarına davranıp “Yâ Resûlallah! İstersen şu an Mina’daki Kureyş’e kılıçlarımızla saldıralım!” dedilerse de, Efendimiz (s.a.v.) “Hayır, henüz savaşla emrolunmadım. Şimdi gizlice çadırlarınıza dönün” buyurdu.
Ertesi sabah Kureyş, bu söylentiyi duymuş, öfkeyle Yesriblilerin kampına gelmişti. Ancak Yesribli müşriklerin olan bitenden haberi yoktu, Müslümanlar da inkâr edince Kureyş, bir delil bulamadan geri çekilmek zorunda kaldı.
Artık İslâm’ın yeni vatanı hazırdı. Sığınak bulunmuş, himaye (koruma) yemini alınmıştı.
Mus’ab’ın (r.a.) Kur’ân ile fethettiği Yesrib, Resûlullah’ı (s.a.v.) bekliyordu.
Efendimiz (s.a.v.), Mekke’de zulüm altında inleyen Müslümanlara döndü ve o beklenen müjdeyi verdi:
“Allah Teâlâ (c.c.), size hicret edeceğiniz bir yurt ve (sığınacağınız) kardeşler lütfetti. Artık (Yesrib’e) hicret için hazırlanın. Bölükler halinde oraya gidin!”
İslâm tarihinin en büyük göçü, “Hicret” başlıyordu.

BÖLÜM 12: BÜYÜK HİCRET – “ÜZÜLME, ALLAH (C.C.) BİZİMLEDİR!”
(Mekkî Dönemin Sonu – Medeniyetin Başlangıcı)

Mekke Boşalıyor
İkinci Akabe Biatı’nda o sarsılmaz “koruma yemini” alındıktan sonra, Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Mekke’deki mü’minlere o Cihan Şümul izni vermişti:
“Allah Teâlâ (c.c.), size (hicret edeceğiniz) bir yurt ve (sığınacağınız) kardeşler lütfetti. Artık Yesrib’e hicret ediniz.”
Mekke’deki Müslümanlar, Kureyş’in zulmünden kurtulmak için, o güne kadar edindikleri ne varsa; evlerini, mallarını, mülklerini, akrabalarını ve vatanlarını terk ederek, gizlice, küçük kafileler halinde Yesrib’e doğru yola çıkmaya başladılar.
Bu hicret, gizli ve meşakkatliydi. Müşrikler fark ettiklerini yakalıyor, işkence ediyor, mallarına el koyuyorlardı. Meselâ, Suheyb-i Rûmî (r.a.) hicret ederken müşrikler yolunu kesmiş, “Sen buraya fakir geldin, zengin oldun. Şimdi hem kendini hem malını götüremezsin!” demişlerdi. Hz. Suheyb (r.a.), Resûlullah’a (s.a.v.) kavuşabilmek için bütün servetini onlara bırakıp, dinini alıp gitmişti. (Efendimiz (s.a.v.) bu haberi duyunca, “Suheyb kârlı bir ticaret yaptı!” buyuracaktı.)
Ancak bu gizli hicretin bir istisnası vardı: Hz. Ömerü’l-Fâruk (radıyallâhu anh).
O (r.a.), gizlenmeyi reddetti. Kılıcını kuşandı, yayını omzuna taktı, oklarını eline aldı. Önce Kâbe’ye gitti, Müşriklerin nazarları (bakışları) altında Kâbe’yi tavaf etti. Makâm-ı İbrahim’de namaz kıldı. Sonra Kureyş’in ileri gelenlerinin oturduğu yere dikildi ve o meşhur meydan okumasını yaptı:
“Ey Kureyş! İşte ben de hicret ediyorum! Kim anasını ağlatmak, evladını yetim, karısını dul bırakmak istiyorsa, şu vadinin ardında karşıma çıksın!”
Kimseden ses çıkmadı. Hz. Ömer (r.a.), izzetle ve alenen Yesrib’e doğru yola çıktı.

Kureyş’in Paniği ve Dârü’n-Nedve’deki Suikast Planı

Mekke’nin günden güne boşalması, Kureyş’i dehşete düşürmüştü. Müslümanlar gidiyordu. Ama daha da tehlikelisi, O’nun (s.a.v.) davasının başı, Muhammed (s.a.v.), henüz Mekke’deydi.
Biliyorlardı ki, eğer O (s.a.v.) da Yesrib’e giderse, orada güçlü bir ordu kurar ve Mekke’nin ticaret yollarını keserek onlardan intikam alırdı.
Çare bulmak için, Kureyş’in meclisi (parlamentosu) olan Dârü’n-Nedve’de “acil” koduyla toplandılar. Ebû Cehil, Ebû Süfyan, Utbe, Şeybe, Ümeyye bin Halef… Hepsi oradaydı.
Siyer kaynakları, o toplantıya İblis’in (şeytanın), “Necidli bir ihtiyar (yaşlı)” kılığında katıldığını ve onlara akıl verdiğini nakleder.
Üç teklif ortaya atıldı:
• Hapis: “O’nu (s.a.v.) demir bir hücreye atalım, ölene kadar orada tutalım.”
Necidli ihtiyar (İblis) itiraz etti: “Olmaz! Taraftarları (Ashâbı) bunu duyar, bir baskın yapar ve O’nu (s.a.v.) kurtarırlar.”
• Sürgün: “O’nu (s.a.v.) Mekke’den sürelim, nereye giderse gitsin.”
Necidli ihtiyar (İblis) yine itiraz etti: “Bu daha tehlikeli! O’nun (s.a.v.) sözü tatlıdır. Gittiği yerde başka kabileleri ikna eder, topladığı bir orduyla döner, sizi yok eder.”
• Suikast (Öldürmek): En zalim teklif, Ebû Cehil’den geldi: “İçimizde tek bir çare kaldı: O’nu (s.a.v.) öldürmek!”
Ama nasıl? Eğer bir kabile O’nu (s.a.v.) öldürürse, Efendimiz’in (s.a.v.) kabilesi (Beni Hâşim) kan davası güderdi.
Ebû Cehil, o şeytanî planını açıkladı:
“Her kabileden birer tane güçlü, cesur ve asil genç seçeceğiz. Bu gençler (sayıları 10-15 kişi), gece O’nun (s.a.v.) evini saracak ve O (s.a.v.) dışarı çıktığı anda, hepsi birden tek bir adam gibi kılıçlarını vurup O’nu (s.a.v.) öldürecek.”
Plan mükemmeldi. Böylece O’nun (s.a.v.) kanı bütün kabilelere dağılacak, Beni Hâşim kabilesi bütün Kureyş’e savaş açamayacağı için, mecburen “diyet” (kan parası) kabul etmek zorunda kalacaktı.
Necidli ihtiyar (İblis), “İşte en doğru fikir budur!” diyerek planı tasdik etti. Karar alındı. Suikast, o gece icra edilecekti.

İlâhî Müdahale ve Hicret Gecesi

Onlar tuzak kurdular, ancak tuzak kuranların en Hayırlısı olan Allah Teâlâ’nın (c.c.) da bir planı vardı.
O gün, Cebrail (aleyhisselâm) Efendimiz’e (s.a.v.) geldi:
“Yâ Resûlallah! Rabbin (c.c.) sana hicret iznini verdi. Bu gece, her gece yattığın yatağında yatma!”
Emir gelmişti. Resûl-i Ekrem (s.a.v.), derhal en sadık dostunun, Hz. Ebû Bekir es-Sıddîk’ın (r.a.) evine, her zaman gittiği vaktin dışında, öğle sıcağında, başını örterek gitti.
Hz. Ebû Bekir (r.a.), O’nu (s.a.v.) görünce heyecanlandı: “Yâ Resûlallah! Mutlaka mühim bir hadise var!”
“Evet, yâ Ebâ Bekir. Allah (c.c.) bana hicret izni verdi.”
Hz. Ebû Bekir (r.a.) sevinçle sordu: “es-Sohbet, yâ Resûlallah?” (Yol arkadaşlığı bana mı, ben de Seninle (s.a.v.) miyim?)
Resûlullah (s.a.v.) “Evet” buyurunca, Hz. Ebû Bekir (r.a.) sevincinden ve şükründen ağlamaya başladı. O (r.a.), aylardır iki deve satın almış, onları sırf bu yolculuk için besliyordu.
Plan yapıldı. Gece yola çıkılacaktı.
Ancak bir sorun vardı: Efendimiz’in (s.a.v.) evinde, Mekkelilerin O’na (s.a.v.) (hâlâ “el-Emîn” dedikleri için) bıraktıkları birçok “emanet” vardı. Ve O’nu (s.a.v.) öldürmeye gelen katillerin, evde O’nun (s.a.v.) yattığını zannetmeleri, O’na (s.a.v.) zaman kazandırması gerekiyordu.
Bu, “ölümüne” bir vazifeydi. Resûlullah (s.a.v.), bu vazife için amcasının oğlu Hz. Ali’yi (r.a.) çağırdı:
“Yâ Ali! Bu gece benim yatağıma yat, benim şu yeşil hırkamı üzerine ört. Korkma! Sana hiçbir zarar erişmeyecektir. Sabah olunca da, şu emanetleri sahiplerine teslim et ve sen de Yesrib’e doğru yola çık.”
Hz. Ali (r.a.), Resûlullah’ın (s.a.v.) canını kurtarmak için kendi canını hiçe sayarak, o gece o ölüm yatağına tereddütsüz yattı.
Gece yarısı, Kureyş’in seçkin suikastçıları evi sardı. Kapı aralığından baktıklarında, yatakta birinin yattığını (Hz. Ali r.a.) ve üzerinde Efendimiz’in (s.a.v.) yeşil hırkasının olduğunu gördüler. O’nun (s.a.v.) uyuduğunu zannedip, sabah dışarı çıkmasını beklemeye başladılar.
Ancak Resûl-i Ekrem (s.a.v.), gecenin o vaktinde, kapıyı açtı, suikastçıların arasından geçti. O (s.a.v.) geçerken, Kur’ân-ı Kerîm’den Yâsîn Suresi’nin ilk ayetlerini okuyordu. O meşhur 9. ayete geldiğinde, bir avuç toprak aldı ve ayeti okuyarak katillerin başlarına serpti:
“Biz, onların önlerine bir set, arkalarına da bir set çekip gözlerini perdeledik. Artık görmezler.” (Yâsîn, 36/9 )
Cenâb-ı Hak, onların gözlerine perde indirmişti. O kadar katil, kapının önünde beklerken, O’nu (s.a.v.) görmediler.
Efendimiz (s.a.v.), Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) evine gitti ve iki sadık dost, gecenin karanlığında Mekke’den ayrıldılar.

Sevr Mağarası: “Lâ Tahzen”

Sabah oldu. Suikastçılar eve daldı. Hırkayı kaldırdıklarında, karşılarında Hz. Ali’yi (r.a.) buldular. Şok olmuşlardı. “Muhammed (s.a.v.) nerede?”
Hz. Ali (r.a.), “Bilmiyorum, bana bekçilik mi verdiniz?” diye cevapladı.
Kureyş, aldatıldığını anlamıştı. İslâm tarihinin en büyük insan avı başladı. Her yere atlılar, izciler (iz sürenler) gönderdiler. Efendimiz’i (s.a.v.) ölü veya diri getirene 100 deve (muazzam bir servet) ödül vaat ettiler.
Resûlullah (s.a.v.) ve Hz. Ebû Bekir (r.a.), Kureyş’i şaşırtmak için Yesrib’e (Kuzey’e) değil, tam zıt istikamete, Mekke’nin Güney’indeki Sevr Dağı’na (Sevr Mağarası) tırmandılar.
Üç gün, üç gece bu mağarada gizlendiler.
Bu üç günde, Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) ailesi, tarihe geçecek bir istihbarat ve lojistik ağı kurdu:
• Oğlu Abdullah bin Ebî Bekir, geceleri mağaraya gelir, gündüz Mekke’de olan bitenleri (Kureyş’in planlarını) babasına ve Resûlullah’a (s.a.v.) rapor ederdi.
• Kızı Hz. Esmâ (r.anha), geceleri onlara yiyecek ve su taşırdı. (Bir seferinde yiyecek torbasını bağlayacak bir şey bulamayınca, belindeki kuşağı (Nitaq) yırtıp ikiye ayırmış; biriyle torbayı, biriyle belini bağlamıştı. Bu yüzden O’na (r.anha) “Zâtü’n-Nitâkayn” – İki Kuşak Sahibi denildi.)
• Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) azatlısı Âmir bin Füheyre, geceleri koyun sürüsünü mağaranın oraya getirir, hem onlara taze süt sağlar hem de Abdullah ve Esmâ’nın (r.anhümâ) ayak izlerini sürüsüyle kapatarak delilleri yok ederdi.
Mekke’nin en usta izcileri, ayak izlerini takip ede ede, Sevr Mağarası’nın ağzına kadar geldiler.
Mağaranın içinde, Hz. Ebû Bekir (r.a.), dışarıdaki müşriklerin seslerini ve ayaklarını görüyordu. Endişesi kendisi için değil, yanındaki “Emanet” (Resûlullah s.a.v.) içindi.
Fısıldadı: “Yâ Resûlallah! Yakalandık! Eğilip ayaklarının dibine baksalar, bizi görecekler!”
İşte o an, tevekkülün ve imanın zirvesi olan o mübarek söz, Resûlullah’ın (s.a.v.) dilinden döküldü:
“Yâ Ebâ Bekir! Lâ Tahzen! İnnallâhe me’anâ.”
(Ey Ebû Bekir! Üzülme! Şüphesiz Allah (c.c.) bizimledir.)
“Üçüncüsü Allah (c.c.) olan iki kişiye, sen ne zannediyorsun (kim zarar verebilir)?”
Kur’ân-ı Kerîm, o anı şöyle ebedîleştirmiştir:
“…Hani o ikisi mağarada iken, arkadaşına, ‘Üzülme! Çünkü Allah (c.c.) bizimle beraberdir’ diyordu. Allah (c.c.) da onun üzerine güven duygusu ve huzur indirmiş, sizin görmediğiniz ordularla onu desteklemişti…” (Tevbe, 9/40 )
Müşrikler mağaranın ağzına geldiklerinde, ilâhî bir mucizeyle karşılaştılar: Bir örümcek, mağaranın ağzına mükemmel bir ağ örmüş; bir çift yabani güvercin de oraya yuva yapıp yumurtlamıştı.
İzciler dedi ki: “Buraya giremeyiz. Bu örümcek ağı, Muhammed (s.a.v.) doğmadan eskidir. Güvercinler de burada. İnsan girmiş olsa, bunlar burada durur muydu?”
Ve geri dönüp gittiler.

Sürâka’nın Takibi ve Çölün Mucizesi

Üç günün sonunda, Mekke’deki arama telaşı biraz yatışınca, iki dost ve rehberleri Abdullah bin Uraykıt (henüz müşrikti ama güvenilirdi), develerine binip Yesrib’e doğru, sahil yolundan yola çıktılar.
Ancak 100 develik ödül, Sürâka bin Mâlik adındaki cesur bir savaşçının iştahını kabartmıştı. Atını sürmüş, izlerini bulmuş ve onlara yetişmişti.
Tam yaklaşıp kılıcını çekecekken, atının ön ayakları kuma saplandı, Sürâka yere düştü.
Kalktı, fal oklarına baktı (o günün âdeti), “Zarar verme” oku çıktı. Ödülü düşünerek oku dinlemedi, atına bindi, tekrar sürdü.
İkinci kez yaklaştığında, atının ayakları bu kez dizlerine kadar, sert çöl toprağına, sanki bir bataklıkmış gibi gömüldü.
Sürâka, bunun beşerî (insanî) bir hadise olmadığını, O Zât’ın (s.a.v.) ilâhî bir himaye altında olduğunu anladı.
Bağırdı: “Ey Muhammed! Eman ver! Söz veriyorum, size zarar vermeyeceğim ve arkanızdan gelen herkesi geri çevireceğim!”
Efendimiz (s.a.v.) durdu. Sürâka’nın atı mucizevî bir şekilde kurtuldu. Sürâka, O’ndan (s.a.v.) bir “eman belgesi” istedi. Hz. Ebû Bekir (r.a.), bir deri parçasına o belgeyi yazıp verdi.
Sürâka geri dönerken, Efendimiz (s.a.v.) O’na (s.a.v.) baktı ve İslâm tarihinin en büyük müjdelerinden (mucizevî haberlerinden) birini verdi:
“Geri dön, ey Sürâka! Nasıl olursun, Kisrâ’nın (İran/Pers Kralı’nın) bileziklerini kollarında taktığın gün?”
(Yıllar sonra, Hz. Ömer (r.a.) devrinde İran fethedilip Kisrâ’nın hazineleri Medine’ye getirildiğinde, Hz. Ömer (r.a.) Sürâka’yı çağırmış, Kisrâ’nın tacını, elbisesini ve o altın bileziklerini Sürâka’ya giydirmiş ve “Sözünü yerine getiren Allah’a (c.c.) hamdolsun!” diyerek bu mucizenin gerçekleştiğini ilan etmiştir.)

Varış: Kuba ve İlk Mescid

Yolculuk devam etti. Yesrib’de ise nefesler tutulmuştu. Ensâr (Medineli Müslümanlar), her sabah güneş doğarken şehrin dışındaki “Harre” denilen tepelere çıkar, O’nun (s.a.v.) yolunu gözlerlerdi. Öğle sıcağı bastırınca, ümitleri kırılarak evlerine dönerlerdi.
Hicretin 8. günü (Pazartesi, Rebiülevvel ayı), yine böyle umutlu bir bekleyişin ardından evlere dönülmüştü.
Bir Yahudi, kendi kalesinin üzerinden ufka bakarken, çölde, serapların içinde yaklaşan beyaz elbiseli o küçük kafileyi gördü. Anladı. Yesrib’de yankılanan ilk o bağırdı:
“Ey Evs ve Hazrec! Müjde! Beklediğiniz O büyük Misafiriniz, Sahibiniz geliyor!”
Yesrib, o anda bir bayram yerine döndü. Tekbir sesleri (“Allahu Ekber!”) semâyı doldurdu. Erkekler, kadınlar, çocuklar; herkes evlerinden fırladı. O’nu (s.a.v.) karşılamak için şehrin dışına koştular.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Yesrib’e girmeden önce, şehrin güneyinde, Amr bin Avf oğullarının yurdu olan Kuba mevkiinde durdu. Orada birkaç gün (rivayete göre 10-14 gün) misafir kaldı.
O (s.a.v.), bir devlet kurmaya geliyordu ve bir devletin temeli “Mescid” (Secde edilen yer) idi. Kuba’da yaptığı ilk iş, bizzat kendisi de bir işçi gibi taş taşıyarak, İslâm tarihinin ilk Mescidi’ni inşa etmek oldu.
İşte bu Mescid, Kur’ân-ı Kerîm’in övdüğü o mübarek makamdı:
“…İlk günden temeli takvâ (Allah’a (c.c.) karşı gelmekten sakınma) üzerine kurulan mescid (Kuba Mescidi)…” (Tevbe, 9/108 )
Mekke’de zulümle geçen 13 yıl bitmiş; Medine’de izzetle ve devletle geçecek 10 yıl başlamıştı.

BÖLÜM 13: MEDİNE’NİN KURULUŞU – MESCİD-İ NEBEVÎ
(Medenî Dönem – I)

Nurlu Şehre Giriş (Cuma Günü)

Bu, bir Cuma günüydü. Efendimiz (s.a.v.), Kuba’dan ayrıldı, mübarek devesi “Kasvâ”nın üzerindeydi. Yanında en sadık dostu Hz. Ebû Bekir (r.a.) ve etrafını bir hale gibi sarmış olan Ensâr (Medineli Müslümanlar) ve Muhâcirler (Mekkeli Müslümanlar) vardı.
Yesrib, o gün tarihinin en parlak, en sevinçli gününü yaşıyordu.
O (s.a.v.), şehre girmeden önce, Rânûnâ Vâdi’si denilen yerde, Sâlim bin Avf kabilesinin yurdunda durdu. Öğle vakti girmişti. Orada, Medine’deki ilk Cuma Namazı’nı kıldırdı ve ilk Cuma Hutbesi’ni irad etti. İslâm’ın en mühim şeâirinden (sembollerinden) biri, daha şehre girilmeden icra edilmişti.
Namazdan sonra Kasvâ’ya bindi ve Yesrib’e doğru ilerledi.
Bu, tasviri mümkün olmayan bir manzaraydı.
Yollar, evlerin çatıları, hurma ağaçlarının tepeleri, Âlemlerin Efendisi’ni (s.a.v.) görmek için sabırsızlanan insanlarla doluydu. Kadınlar, erkekler, yaşlılar ve bilhassa çocuklar…
Medineli küçük kız çocukları, ellerinde defler olduğu halde, sevinçle ve neşeyle o meşhur beyti (mısrayı) terennüm ediyorlardı:
“Talea’l-bedru ‘aleynâ,
(Ay doğdu üzerimize,)
Min seniyyâti’l-Vedâ’…
(Vedâ Tepelerinden…)
Vecebe’ş-şükrü ‘aleynâ,
(Şükretmek vâcib oldu bize,)
Mâ de’â lillâhi dâ’…
(Allah’a (c.c.) dua eden oldukça…)”
Yesrib’in adı, O’nun (s.a.v.) mübarek ayaklarının basmasıyla o gün değişmişti; artık orası “Medînetü’l-Münevvere” (Nurlanmış Şehir) idi.

Tatlı Yarış ve Devenin Kararı: Kasvâ

Efendimiz (s.a.v.) şehrin sokaklarından ilerlerken, Medine’nin bütün kabile reisleri (Ensâr), O’nu (s.a.v.) kendi evlerinde misafir edebilmek için büyük bir heyecan ve yarış içindeydi.
Her kabilenin mahallesinden geçerken, o kabilenin reisi Kasvâ’nın yularına yapışıyor ve “Buyur yâ Resûlallah! En güçlü himaye, en kalabalık nüfus, en zengin mal bizdedir! Bizim evimizde kalın!” diye davet ediyordu.
Efendimiz (s.a.v.), kimseyi kırmak, kimseyi diğerine tercih ederek bir gönül kırıklığına sebep olmak istemiyordu.
O (s.a.v.), o mübarek hikmetiyle, yuları tutanlara tebessüm ediyor ve sadece şunu söylüyordu:
“Sebiluha! Fe innehâ me’mûretün.”
(Devenin yolunu açın, onu serbest bırakın! Muhakkak ki o, (nereye çökeceği hususunda) emrolunmuştur!)
Kasvâ, ilâhî bir emirle hareket ediyordu. Bütün Medine’nin nazarı (bakışı) devenin adımlarındaydı. Kimin evinin önünde çökecekse, bu Cihan Şümul şeref o aileye nasip olacaktı.
Deve, sokakları geçti, Neccâroğulları (Efendimiz’in (s.a.v.) dedesi Abdülmuttalib’in dayıları) mahallesine geldi. Bugün Mescid-i Nebevî’nin bulunduğu geniş, boş bir arsaya geldi ve oraya çöktü.
Efendimiz (s.a.v.) deveden inmedi. Deve, bir müddet durdu, sonra tekrar kalktı, biraz ilerledi, döndü dolaştı ve tekrar gelip ilk çöktüğü yere ikinci kez çöktü. Boynunu yere uzattı ve oradan kalkmayacağını belli etti.
Bunun üzerine Resûl-i Ekrem (s.a.v.), “İnşallah, menzilimiz (konaklayacağımız yer) burasıdır” buyurdu ve devesinden indi.

En Mübarek Misafir: Ebû Eyyûb el-Ensârî (r.a.)

Efendimiz (s.a.v.), “Bu arsa kimindir?” diye sordu. “Sehl ve Süheyl adında iki yetim çocuğa aittir” dediler.
Sonra sordu: “Bu arsaya en yakın ev kimin evidir?”
Bu şerefin kime nasip olacağını bekleyen kalabalığın içinden bir ses, sevinçle ve heyecanla yükseldi. Bu, Neccâroğullarından Hâlid bin Zeyd idi. Tarihin O’nu (r.a.) tanıyacağı ismiyle: Ebû Eyyûb el-Ensârî (radıyallâhu anh).
Ebû Eyyûb (r.a.), koşarak geldi, Efendimiz’in (s.a.v.) eşyalarını (semerini) yüklendi ve “Benim evimdir, yâ Resûlallah! İşte kapısı burasıdır, buyurunuz!” dedi.
O (r.a.), Resûlullah’ı (s.a.v.) evine davet ediyordu. (Bu davet, asırlar sonra o mübarek sahabenin, İstanbul surları önünde şehit olmasına kadar sürecek bir sevdanın başlangıcıydı.)
Ebû Eyyûb’un (r.a.) evi iki katlı, mütevazı bir Medine eviydi. Ebû Eyyûb (r.a.), Efendimiz’in (s.a.v.) üst kata yerleşmesini, zira ev sahibinin yukarıda olmasının edebe daha uygun olduğunu arz etti.
Ancak Resûl-i Ekrem (s.a.v.), kendisini ziyarete gelecek olan misafirleri (Ashâbı) düşünerek, o eşsiz tevazusuyla şöyle buyurdu:
“Hayır, yâ Ebâ Eyyûb. Alt kat, hem bizim için hem de gelen giden misafirler için daha müsaittir (daha kolaydır).”
Efendimiz (s.a.v.) alt kata yerleşti. Ebû Eyyûb (r.a.) ve zevcesi (r.anha) üst kata çıktılar.
O gece, İslâm tarihinin en nazik hadiselerinden biri yaşandı. Ebû Eyyûb (r.a.) ve zevcesi (r.anha) uyuyamadılar.
“Biz nasıl olur da, Allah’ın Resûlü (s.a.v.) altımızda iken biz O’nun (s.a.v.) üstünde uyuruz? Biz nasıl O’nun (s.a.v.) ile Vahiy Meleği (Cebrail a.s.) arasına gireriz?” diye büyük bir hicap (utanma) ve endişe duydular.
O gece, yatağa girmediler. Odanın, Resûlullah’ın (s.a.v.) bulunduğu hizanın dışındaki bir köşesine çekildiler. Sabah olunca, Efendimiz’e (s.a.v.) yalvararak bu durumu anlattılar ve O’nu (s.a.v.) üst kata çıkmaya ikna ettiler.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Mescid-i Nebevî’nin inşası tamamlanana kadar, yaklaşık yedi (7) ay boyunca, bu mübarek Sahabî’nin (r.a.) evinde misafir kaldı.

İslâm Medeniyeti’nin Kalbi: Mescid-i Nebevî’nin İnşası

Efendimiz (s.a.v.), misafir olduğu evden, devesinin çöktüğü o arsayı işaret etti. Burası, İslâm Devleti’nin başkenti, karargâhı, meclisi, üniversitesi ve ibadethanesi olacaktı.
Arsa, Neccâroğullarından Sehl ve Süheyl adındaki iki yetim kardeşe aitti. Onların vasisi (koruyucusu) olan Es’ad bin Zürâre (r.a.) idi.
Efendimiz (s.a.v.) arsayı satın almak istedi. Yetimler ve vasileri, “Yâ Resûlallah! Biz onu Sana (s.a.v.) bedelsiz, Allah (c.c.) rızası için hediye ediyoruz!” dediler.
Ancak Rahmet Peygamberi (s.a.v.), yetimlerin malını bedelsiz almayı kabul etmedi. Arsanın bedelinin (10 dinar altın) ödenmesinde ısrar etti ve parasını, Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) malından ödedi.
Arsa satın alınmıştı. İçinde eski müşrik mezarları, yıkıntılar ve hurma ağaçları vardı. Efendimiz (s.a.v.) mezarların nakledilmesini, yıkıntıların temizlenmesini ve ağaçların kesilmesini emretti.
Ve inşaat başladı.
Bu inşaat, bir hükümdarın saray inşaatı değil, bir Peygamberin (s.a.v.) ve O’nun (s.a.v.) Ashâbının (r.anhüm), omuz omuza vererek kendi mabetlerini kurdukları bir imece (dayanışma) idi.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), bir kumandan gibi kenarda durmadı. Bizzat bir işçi gibi çalıştı. Mübarek omuzlarıyla kerpiç ve taş taşıdı.
O’nun (s.a.v.) bu gayretini gören Ashâb (r.anhüm), şevkle ve aşkla çalışıyor, bir yandan da şu beyti (mısrayı) söylüyorlardı:
“Lein ka’adnâ ve’n-Nebiyyü ya’melü / Fezâke minne’l-‘amelü’l-mudallelü”
(“Eğer Peygamber (s.a.v.) çalışırken biz oturursak / Bu, bizce, dalâletten (yanlışlıktan) başka bir şey değildir!”)
Efendimiz (s.a.v.) de onlara katılıyor, onların şevkini artırmak için şöyle dua ediyordu:
“Allâhümme! Lâ ‘ayşe illâ ‘ayşü’l-Âhirah / Ferham (Fagfir) li’l-Ensâri ve’l-Muhâcirah”
(“Allah’ım! (Gerçek) hayat, ancak Ahiret hayatıdır / Ensâr’ı ve Muhâcirler’i Sen (c.c.) bağışla!”)
Mescid, son derece mütevazı, ancak fonksiyonu (vazifesi) muazzam bir yapıydı:
• Temelleri taştan atıldı.
• Duvarları, çamurla karıştırılıp güneşte kurutulmuş kerpiçten yapıldı.
• Tavanı, kesilen hurma ağaçlarının gövdeleri (direk olarak) ve hurma dalları (çatı olarak) ile kapatıldı.
• Zemini kum ve topraktı.
• Kıblesi, o dönemde henüz Mescid-i Aksâ (Kudüs) idi.
• Üç kapısı vardı.
Ancak bu sadece bir “Mescid” (Namaz kılınan yer) değildi.
• Efendimiz (s.a.v.) ve ailesinin (Hz. Aişe r.anha ve Hz. Sevde r.anha) kalması için, Mescid’in bitişiğine, duvarları yine kerpiçten, tavanları hurma dallarından olan iki mütevazı “Hücre-i Saadet” (Oda) inşa edildi.
• Mescid’in bir köşesi, “Suffe” adı verilen bir gölgelikle ayrıldı. Burası, İslâm’ın ilk yatılı üniversitesiydi. Evi, malı mülkü olmayan, hayatını sadece Resûlullah’tan (s.a.v.) ilim öğrenmeye adayan fakir Sahabîler (“Ashâb-ı Suffe”) burada kalırdı. (Ebû Hüreyre (r.a.) gibi en çok hadis rivayet eden sahabeler burada yetişecekti.)
Mescid-i Nebevî’nin inşası yaklaşık 7 ay sürdü.
İnşaat bittiğinde, Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Ebû Eyyûb el-Ensârî’nin (r.a.) evinden kendi hanesine taşındı.
İslâm Devleti’nin başkenti, orduların sevk edileceği karargâhı, elçilerin kabul edileceği meclisi ve Kıyamete kadar Müslümanların kalbinin atacağı o mübarek merkez (Mescid-i Nebevî) artık kurulmuştu.
Efendimiz’in (s.a.v.) önünde acilen çözülmesi gereken iki mühim içtimaî (sosyal) mesele duruyordu:
• İç Bütünlük: Mekke’den her şeyini (evini, malını, ailesini) terk ederek gelen Muhâcirler (Göç Edenler), Medine’de fakir ve sığınmacı durumundaydılar. Medine’nin yerlisi olan Ensâr (Yardımcılar) ise zengin ve mülk sahibiydi. Bu iki grubun, “zengin-fakir” veya “yerli-göçmen” ayrımına düşmeden, tek bir “Ümmet” potasında eritilmesi gerekiyordu.
• Dış İlişkiler: Medine, homojen (tek tip) bir yapı değildi. Müslümanların yanı sıra, asırlardır orada yaşayan güçlü Yahudi kabileleri (Beni Kaynuka, Beni Nadir, Beni Kurayza) ve henüz İslâm’a girmemiş putperest Arap kabileleri vardı. Bu farklı inanç gruplarıyla “bir arada yaşama” hukukunun tesis edilmesi şarttı.
Nebiyy-i Muhterem (s.a.v.), bu iki meseleyi, Nübüvvet hikmetiyle ve Cihan Şümul bir ferâsetle çözüme kavuşturdu.

*********

BÖLÜM 14: KARDEŞLİK ASRI VE İLK ANAYASA
(Medenî Dönem – II)

1. İç Bütünlük: Muâhât (Kardeşlik Antlaşması)

Hicretin ilk aylarında (yaklaşık 5-8 ay sonra), Resûlullah (s.a.v.), Ensâr ve Muhâcirleri, Medine’nin meşhur simalarından Enes bin Mâlik’in (r.a.) evinde topladı. O gün, Mescid-i Nebevî’de yaklaşık 90 (veya 100) Sahabî vardı (yarısı Ensâr’dan, yarısı Muhâcirler’den).
Efendimiz (s.a.v.), onlara hitap etti ve İslâm tarihinin en muazzam içtimaî (sosyal) projesini ilan etti: “Muâhât” (Kardeşleştirme).
O (s.a.v.), buyurdu ki: “Allah (c.c.) rızası için ikişer ikişer kardeş olunuz!”
Bu, sıradan bir “arkadaş olun” emri değildi. Bu, kan bağının (nesep) ötesinde, “iman bağı” ile kurulan yeni bir aile hukuku tesisiydi.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), her Muhâcir’i, Medine’deki bir Ensâr ile “kardeş” ilan etti.
• Hz. Ebû Bekir (r.a.) ile Hârice bin Zeyd (r.a.) kardeş oldu.
• Hz. Ömer (r.a.) ile İtbân bin Mâlik (r.a.) kardeş oldu.
• Mekke’nin en zenginlerinden olan, ama her şeyini bırakıp gelen Abdurrahman bin Avf (r.a.) ile Medine’nin en zenginlerinden olan Sa’d bin Rebî’ (r.a.) kardeş oldu.
• Ve Efendimiz (s.a.v.), kendisini de bu kardeşliğin dışında tutmadı. Hz. Ali’yi (r.a.) yanına çağırdı ve O’na (r.a.), “Sen de benim dünya ve ahiret kardeşimsin” buyurarak O’nu (r.a.) onurlandırdı.
Bu “Kardeşlik” emri, sadece kâğıt üzerinde kalmadı. Ensâr, bu emri, tarihin kaydettiği en muazzam fedakârlık ve “îsâr” (kendi ihtiyacı varken başkasını tercih etme) ahlâkıyla hayata geçirdi.
Bu kardeşliğin en parlak misali (örneği), Abdurrahman bin Avf (r.a.) ile Sa’d bin Rebî’ (r.a.) arasında yaşandı.
Sa’d (r.a.), Mekkeli kardeşine dedi ki:
“Ey kardeşim Abdurrahman! Ben, Medine’nin malca en zenginlerindenim. İşte malımın yarısı! Al, o senindir. İki tane de hurma bahçem var, bak hangisini beğenirsen onu sana vereyim. İki tane de hanımım var; bak hangisi senin daha çok hoşuna giderse (veya boşanma iddeti bittikten sonra) onunla evlenmen için onu boşayayım.”
Bu, Cihan Şümul tarihte eşi görülmemiş bir cömertlik ve teslimiyetti.
Ancak Muhâcir’in izzeti de Ensâr’ın cömertliğinden aşağı kalmıyordu. Abdurrahman bin Avf (r.a.), o mübarek iffetiyle şu cevabı verdi:
“Kardeşim! Allah (c.c.) malını da, aileni de sana mübarek kılsın. Benim onlara ihtiyacım yok. Sen bana sadece, çarşınızın (pazar yerinizin) yolunu göster.”
Ensâr, balık vermeyi teklif etmiş; Muhâcir ise balık tutmayı (kendi emeğiyle kazanmayı) tercih etmişti. Abdurrahman bin Avf (r.a.), o gün Medine pazarında küçük bir ticaretle başladı ve kısa sürede Medine’nin en zenginlerinden biri oldu.
Bu “Muâhât” sayesinde, Mekke’den gelen fakir Muhâcirler, Medine’de bir aileye, bir eve, bir işe kavuştu. Yerli-göçmen çatışması riski sıfıra indi. Zekât farz kılınmadan evvel, bu kardeşler birbirine mirasçı dahi oldular (Bedir Savaşı’na kadar).
Kur’ân-ı Kerîm, Ensâr’ın bu eşsiz ahlâkını, şu ayet-i kerîme ile ebedîleştirdi:
“…Onlar (Ensâr), hicret edenleri (Muhâcirleri) severler. Onlara verilen şeylerden dolayı içlerinde bir kıskançlık (veya ihtiyaç) duymazlar. Kendileri son derece ihtiyaç içinde bulunsalar bile onları (Muhâcirleri) kendi nefislerine tercih ederler (Îsâr). Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.” (Haşr, 59/9 )

2. Dış İlişkiler: Medine Vesikası (İlk Anayasa)

İç bütünlük sağlanmıştı. Şimdi sıra, Medine’nin diğer unsurlarıyla (bilhassa Yahudilerle) olan hukuku belirlemeye gelmişti.
Efendimiz (s.a.v.), sadece Müslümanların değil, Medine’de yaşayan herkesin Peygamberi ve “Devlet Başkanı” idi. O (s.a.v.), bir arada yaşamanın temel şartlarını belirlemek üzere, İslâm tarihinin ve (bazı hukukçulara göre) dünya tarihinin ilk yazılı “Toplumsal Sözleşmesi” veya “Anayasası” olan Medine Vesikası’nı (Sahîfetü’l-Medîne) kaleme aldırdı.
Bu vesika (belge), Cihan Şümul bir hukuk ve adalet metniydi. Yaklaşık 47 (veya 52) maddeden oluşan bu sözleşmenin temel esasları şunlardı:
• Ümmet Kavramı: “Bu vesika, Kureyşli Müslümanlar (Muhâcirler), Yesribli Müslümanlar (Ensâr) ve onlara tâbi olup onlarla birlikte savaşanlar (Yahudiler ve diğerleri) için bir sözleşmedir. Onlar, diğer insanlardan ayrı bir ‘Ümmet’tir (siyasî bir topluluktur).”
• Din Hürriyeti: “Yahudilerin dini kendilerine, Müslümanların dini kendilerinedir.” (İnançta tam bir hürriyet tanınmıştır.)
• Savunma Ortaklığı: “Medine’ye (Yesrib’e) dışarıdan bir saldırı olursa, (Müslümanlar ve Yahudiler) şehri birlikte savunacaklardır. Savaşın masrafları kendi aralarında paylaşılacaktır.”
• Saldırmazlık: “Sözleşmeye imza atan hiçbir taraf, diğer tarafın düşmanıyla (bilhassa Kureyş ile) gizli veya açık bir ittifak yapmayacaktır.”
• Hukukî Mercii: “Bu sözleşmeye imza atanlar arasında herhangi bir anlaşmazlık, bozgunculuk veya cinayet çıkarsa, hüküm merciî Allah (c.c.) ve Resûlü Muhammed’dir (sallallâhu aleyhi ve sellem).”
Bu vesika ile Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Medine’deki bütün grupları “Vatan Savunması” ve “Adalet” paydasında birleştiren bir “Şehir Devleti” kurmuş oluyordu. Bu, kabileciliğe (asabiyete) dayalı Câhiliye düzeninin yıkılıp, “hukuk”a ve “vatandaşlığa” dayalı Medeniyetin başladığının resmî ilanıydı.

3. İslâm’ın Sesi: Ezan’ın Meşrû Kılınışı

Medine Devleti kurulmuş, Mescid-i Nebevî inşa edilmişti. Müslümanlar artık namazlarını cemaatle kılıyorlardı. Ancak bir mesele vardı: Cemaati namaz vaktinde Mescid’e nasıl toplayacaklardı?
Hristiyanlar çan (nâkûs) çalıyordu. Yahudiler boru (şofar) üflüyordu. Mecûsîler ateş yakıyordu.
Efendimiz (s.a.v.) Ashâbıyla (r.anhüm) istişare etti. Bazıları “Çan çalalım”, bazıları “Boru öttürelim”, bazıları “Ateş yakalım” dediyse de, Resûlullah (s.a.v.) bunların hiçbirini, diğer dinlere benzememek için kabul etmedi. “İnsanları ‘es-Salâh! es-Salâh!’ (Namaza! Namaza!) diye çağıran bir tellal (münâdî) olsun” fikri üzerinde duruldu, ancak bu da tam olarak içlerine sinmedi.
O gece, Sahâbeden Abdullah bin Zeyd (radıyallâhu anh), sâdık (doğru) bir rüya gördü.
Rüyasında, elinde bir çan (nâkûs) taşıyan yeşil elbiseli bir adam (melek) gördü. O’na (r.a.) dedi ki: “Bu çanı bana satar mısın?”
Adam sordu: “Ne yapacaksın?”
Abdullah bin Zeyd (r.a.): “İnsanları namaza çağıracağız.”
Yeşil elbiseli zat dedi ki: “Sana bundan daha hayırlısını öğreteyim mi?”
“Nedir o?”
Ve o zat, Abdullah bin Zeyd’e (r.a.) kıyamete kadar semâlarda yankılanacak olan o mübarek “Ezan” kelimelerini okudu:
“Allahu Ekber, Allahu Ekber… (Allah en büyüktür…)”
“Eşhedü en lâ ilâhe illallah… (Şahitlik ederim ki Allah’tan başka ilâh yoktur…)”
“Eşhedü enne Muhammeden Resûlullah… (Şahitlik ederim ki Muhammed Allah’ın Resûlüdür…)”
“Hayye ale’s-Salâh… (Haydi namaza…)”
“Hayye ale’l-Felâh… (Haydi kurtuluşa…)”
“Allahu Ekber, Allahu Ekber… Lâ ilâhe illallah.”
Abdullah bin Zeyd (r.a.), sabah olur olmaz heyecanla Resûlullah’ın (s.a.v.) huzuruna koştu ve rüyasını anlattı.
Efendimiz (s.a.v.) tebessüm etti ve buyurdu:
“İnşallah bu, sâdık (hak) bir rüyadır. Kalk, o kelimeleri Bilâl’e (r.a.) öğret. Zira O’nun (r.a.) sesi, seninkinden daha gür ve daha güzeldir (endâ).”
Abdullah bin Zeyd (r.a.), Ezan kelimelerini Hz. Bilâl-i Habeşî’ye (r.a.) öğretti.
Hz. Bilâl (r.a.), Mescid-i Nebevî’nin yanındaki en yüksek evin damına çıktı ve Medine semâlarına İslâm’ın o ilk Ezan’ını okudu.
O ses, Medine’de yankılandığı anda, evinde olan Hz. Ömer (radıyallâhu anh), sesin tesiriyle hırkasını sürükleyerek evinden fırladı. Koşarak Mescid’e geldi ve “Yâ Resûlallah! Vallahi, bu gece rüyamda ben de bu kelimelerin aynısını işittim!” dedi.
Böylece Ezan, hem sâdık rüya (Abdullah b. Zeyd ve Hz. Ömer r.anhümâ) hem de Resûlullah’ın (s.a.v.) tasdiki (Sünneti) ile İslâm’ın Cihan Şümul çağrısı olarak meşrû kılındı.
O gün, Mekke’de “Ehad! Ehad!” (Bir’dir! Bir’dir!) diye işkence gören o Habeşli köle (Hz. Bilâl r.a.), Medine’de kurulan İslâm Devleti’nin semâlarına “Allahu Ekber!” (Allah En Büyüktür!) nidasını haykıran müezzinlerin efendisi (Reisü’l-Müezzinîn) oluyordu.

BÖLÜM 15: “YEVME’L-FURKÂN”A DOĞRU – BEDİR’İN SEBEPLERİ
(Medenî Dönem – III)

Kureyş Tehdidi ve Cihâd’a İzin (İzn-i Cihâd)

Kureyş müşrikleri, Müslümanların hicret etmesine izin vermekle yetinmemiş, onların Mekke’de bıraktıkları evlerine ve mallarına zorla el koymuşlardı. Bu gasp edilen malları, kendi ticaret kervanlarına sermaye yapmışlardı.
Bununla da kalmayıp, Medine’deki iç işlerine müdahaleye başladılar. Medine’deki Müslüman olmayan unsurlara (bilhassa münafıkların başı olacak olan Abdullah bin Übey bin Selûl’e) tehdit mektupları göndererek, “Muhammed’i (s.a.v.) himaye etmekten vazgeçmezseniz, ordularımızla gelip sizi ve O’nu (s.a.v.) yok edeceğiz!” diyorlardı.
Artık tehlike, Mekke’deki zulmün ötesine geçmiş, Medine Devleti’nin varlığına yönelik bir harp (savaş) tehdidine dönüşmüştü.
Mekke’de 13 yıl boyunca her türlü işkenceye, zulme, hakarete ve boykota sabırla ve pasif direnişle mukabele eden Müslümanlara, Medine’de, Hicret’in 2. yılına doğru, artık kendilerini ve kurdukları devleti “savunma” hakkı tanındı.
İslâm’da “harp” (savaş), asla bir saldırı veya istila değil, daima zulmü durdurmak, adaleti tesis etmek ve din hürriyetini (vicdan hürriyetini) korumak için “son çare” olarak meşrû kılınmıştı.
Cihâd’a (Müdafaaya) izin veren ilk ayetler, bu zulmü şöyle tasvir ediyordu:
“Kendilerine savaş açılan Müslümanlara, zulme uğramaları sebebiyle cihad için izin verildi. Şüphe yok ki Allah’ın onlara yardım etmeye gücü yeter. Onlar, ‘Rabbimiz Allah’tır’ demelerinden başka bir sebep olmaksızın haksız yere yurtlarından (Mekke’den) çıkarılmış kimselerdir…” (Hac, 22/39-40 )
İzin çıkmıştı. Artık misilleme (mukabele-i bi’l-misil) hakkı doğmuştu.

İlk Seriyyeler (Askerî Keşifler)

Efendimiz (s.a.v.), bu izne binaen, Kureyş’in hareketlerini kontrol etmek, Medine’nin etrafını emniyete almak ve Kureyş’in Şam ticaret yolunu (onların ekonomik can damarıydı) tehdit altında tutmak için “Seriyye” (Efendimiz’in (s.a.v.) bizzat katılmadığı küçük askerî birlikler) ve “Gazve” (Efendimiz’in (s.a.v.) katıldığı seferler) düzenlemeye başladı.
Hz. Hamza (r.a.) komutasındaki Sîfü’l-Bahr Seriyyesi, Hz. Ubeyde bin Hâris (r.a.) komutasındaki Rabîğ Seriyyesi gibi bu ilk hareketler, Kureyş’e “Artık eski himayesiz Müslümanlar yok, karşınızda bir devlet var” mesajını veriyordu.

Kıvılcımı Ateşleyen Kervan (Hicret’in 2. Yılı – Ramazan Ayı)

Hicretin 2. Yılı, Ramazan ayında (M. 624), Resûlullah’a (s.a.v.) mühim bir istihbarat (haber) ulaştı:
Kureyş’in en büyük ticaret kervanlarından biri, Ebû Süfyan bin Harb komutasında, Şam’dan Mekke’ye dönmek üzereydi. Bu kervan, Kureyş’in neredeyse bütün servetini (yaklaşık 1000 deve yükü, 50.000 dinar altın) taşıyordu.
Daha da mühimi, bu kervanın sermayesinin büyük bir kısmı, Mekke’deki Muhâcirlerin (Müslümanların) gasp edilen mallarından oluşuyordu.
Bu kervana yapılacak bir müdahale, hem Müslümanların haklarını geri alması (Kureyş’ten tazminat alması) hem de Kureyş’in ekonomik bel kemiğini kırması demekti.
Efendimiz (s.a.v.), Ashâbını (r.anhüm) topladı ve durumu arz etti:
“İşte Kureyş’in kervanı… Mallarınızı (veya mallarını) taşıyorlar. Ona doğru yola çıkan (hazırlanan) var mı? Umulur ki Allah (c.c.), onu bize ganimet olarak nasip eder.”
Bu, bir “harp” çağrısı değil, bir “kervan müdahalesi” çağrısıydı.
Bu çağrıya, çoğunluğu Ensâr’dan (230’dan fazla) ve bir kısmı Muhâcirler’den (80 küsur) olmak üzere, Siyer kaynaklarının ittifakla 313 (veya 314-317) kişi icabet etti.
İslâm Ordusu’nun o günkü vaziyeti, bir harbe (savaşa) değil, kervan baskınına hazırlandıklarını açıkça gösteriyordu:
Bütün orduda sadece 2 (veya 3) at vardı. Sadece 70 deve vardı.
Bu 313 Sahabî, bu 70 deveye nöbetleşe biniyorlardı. Bir deveye üç kişi düşüyordu.
Bizzat Resûl-i Ekrem (s.a.v.) de bu nöbete tâbi idi. O (s.a.v.), devesini, amcaoğlu Hz. Ali (r.a.) ve Mersed bin Ebî Mersed (r.a.) ile paylaşıyordu. Arkadaşları, “Yâ Resûlallah! Biz Senin (s.a.v.) yerine yürürüz, Sen (s.a.v.) deveye bin” dediklerinde, O (s.a.v.) şu muazzam tevazu ve adalet dersini veriyordu:
“Siz, yürümekte benden daha güçlü değilsiniz. (Benden fazla sevaba muhtaç da değilsiniz) Ben de sizin kadar (yürüyerek) ecre (sevaba) muhtacım.”

Plan Değişiyor: Kervan Kaçıyor, Ordu Geliyor!

Ebû Süfyan, kurt bir tüccar ve kurnaz bir idareciydi. Müslümanların Medine’den çıktığını sezip, kervanın yolunu sahil şeridine (deniz kenarına) çevirerek hızla kaçmayı başardı.
Aynı anda, Mekke’ye acil yardım çağrısı için “Damdam bin Amr” adında bir ulak gönderdi. Damdam, Câhiliye âdetlerine göre, devesinin burnunu kulağını kesmiş, gömleğini yırtmış halde Mekke’ye girdi ve feryat etti: “Ey Kureyş! Kervanınız! Servetiniz! Ebû Süfyan’ın elindekiler! Muhammed (s.a.v.) ve Ashâbı (r.anhüm) yolunu kesti! Yetişin! Yetişin!”
Mekke, bu feryatla çalkalandı.
Ebû Cehil, bu anı bekliyordu. Derhal “Harp! Harp!” nidalarıyla Kureyş’i topladı. Ebû Leheb hariç (yerine adam gönderdi), Kureyş’in bütün reisleri, kibirle ve öfkeyle yola çıktı.
Yaklaşık 1000 (Bin) kişilik, tepeden tırnağa zırhlı, 100’den fazla atlı, yüzlerce develi, yanlarında şarkıcı kadınlar ve içki tulumları olan muazzam bir ordu toplandı.
Yolda, Ebû Süfyan’dan ikinci bir haber geldi: “Kervan kurtuldu, Mekke’ye dönün!”
Kureyş ordusunda bir duraksama oldu. Ahnes bin Şerîk gibi bazı mutedil (ılımlı) reisler, “Kervan kurtulduysa, artık savaşmanın manası yok. Biz Muhammed (s.a.v.) ile değil, mallarımızı korumak için çıkmıştık. Geri dönelim” dediler.
Fakat ordunun başkomutanı olan Ebû Cehil (Amr bin Hişâm), o Câhiliye kibriyle gürledi:
“Hayır! Vallahi geri dönmeyeceğiz! Bedir kuyularına varacağız. Orada üç gün kalacağız, develer keseceğiz, şaraplar içeceğiz, şarkıcı kadınlar bizi eğlendirecek. Bütün Araplar bizim bu gücümüzü duyacak ve bizden ebediyen korkacaklar! İleri!”
Ebû Cehil, kervanı kurtarmaya değil, “İslâm’ı yok etmeye” gidiyordu.

En Kritik Meşveret (Danışma)

Resûl-i Ekrem (s.a.v.) ve 313 Sahabîsi (r.anhüm), Bedir yakınlarına gelmişlerdi. Kervan hedefiyle yola çıkmışlardı. Ancak şimdi, ilâhî kader onları, hazırlıksız oldukları muazzam bir orduyla karşı karşıya getirmişti.
Kervan kaçmış, 1000 kişilik Kureyş ordusu üzerlerine geliyordu.
Efendimiz (s.a.v.) durdu. Bu, bir “Devlet Başkanı” olarak atacağı en kritik adımdı. Ashâbıyla (r.anhüm) “Meşveret” (Danışma) yapmak zorundaydı. Onlara sordu:
“Ey insanlar! Bana rey (görüş) verin! Ne yapalım?”
Önce Muhâcirler (Mekkeliler) söz aldı:
Hz. Ebû Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer (r.a.) ayağa kalktı, sonuna kadar O’nunla (s.a.v.) olduklarını belirten coşkulu ve sadık konuşmalar yaptılar.
Sonra Muhâcirlerden Hz. Mikdâd bin Amr (r.a.) ayağa kalktı ve o meşhur sözünü söyledi:
“Yâ Resûlallah! Allah (c.c.) Sana (s.a.v.) neyi emrettiyse, oraya yürü! Vallahi, biz Sana (s.a.v.), Benî İsrâil’in (İsrailoğullarının) Mûsâ’ya (a.s.) dediği gibi, ‘Sen (s.a.v.) ve Rabbin (c.c.) gidin savaşın, biz burada oturacağız’ (Mâide, 5/24) demeyeceğiz!
Biz Sana (s.a.v.) deriz ki: ‘Sen (s.a.v.) ve Rabbin (c.c.) gidin savaşın, biz de sizinle beraber sonuna kadar savaşacağız!’
Vallahi, bizi dünyanın öbür ucuna (Berkü’l-Gımâd’a) sürsen, oraya kadar Seninle (s.a.v.) geliriz!”
Resûlullah (s.a.v.), bu sadakat sözlerine tebessüm etti. Ancak aradığı tam olarak bu değildi. O (s.a.v.), tekrar sordu:
“Ey insanlar! Bana rey (görüş) verin!”
O (s.a.v.), Muhâcirleri değil, ordunun üçte ikisini oluşturan Ensâr’ı (Medinelileri) kastediyordu. Çünkü Ensâr, O’na (s.a.v.) İkinci Akabe Biatı’nda “Medine’ye bir saldırı olursa, O’nu (s.a.v.) kendi canları gibi koruyacaklarına” yemin etmişlerdi.
Ancak bu harp, Medine’nin dışında cereyan edecekti. Efendimiz (s.a.v.), onları bu yeminin ötesinde bir harbe zorlamak istemiyordu.
Ensâr’ın reisi ve sancaktarı olan Sa’d bin Muâz (radıyallâhu anh), Efendimiz’in (s.a.v.) muradını anladı. Derhal ayağa fırladı:
“Yâ Resûlallah! Galiba bizi kastediyorsunuz? (Sanki bizden tereddüt ediyorsunuz?)”
Efendimiz (s.a.v.) “Evet” buyurdu.
İşte o an, Sa’d bin Muâz (r.a.), Ensâr’ın Kıyamete kadar sürecek olan sadakatinin manifestosunu (ilanını) haykırdı:
“Yâ Resûlallah! Biz Sana (s.a.v.) iman ettik, Seni (s.a.v.) tasdik ettik, getirdiğinin hak olduğuna şehâdet ettik. Seni (s.a.v.) dinlemek ve itaat etmek üzere Sana (s.a.v.) yeminler (biatlar) verdik.”
“Emret Yâ Resûlallah! Nereye istersen yürü! Seni (s.a.v.) Hak ile gönderen Allah’a (c.c.) yemin olsun ki, şu denizi (Kızıldeniz’i) gösterip ‘Dalsak mı?’ desen ve dalsan, biz de Seninle (s.a.v.) beraber o denize dalarız! Bizden tek bir kişi bile geri kalmaz!”
“Biz harpte (savaşta) sabırlı, düşmanla karşılaşınca sâdık kimseleriz. Umulur ki Allah (c.c.), bizden, Senin (s.a.v.) gözünü aydın edecek (Seni s.a.v. sevindirecek) kahramanlıklar Sana (s.a.v.) gösterecektir. Haydi, Allah’ın (c.c.) bereketiyle yürüt bizi!”
Arîş’teki Dua ve Sekînet
Bu konuşmalar, Resûl-i Ekrem’in (s.a.v.) mübarek yüzünü bir ay parçası gibi aydınlattı. Artık ordu, tek bir kalp olmuştu. Efendimiz (s.a.v.) müjdeyi verdi:
“Yürüyün ve sevinin! Vallahi, Allah Teâlâ (c.c.) bana iki taifeden birini (ya kervan ya da Kureyş ordusu) vaat etti. Vallahi, ben şu anda (Bedir’e bakarak) o müşriklerin (Ebû Cehil’in, Utbe’nin, Şeybe’nin) ölüp serilecekleri yerleri görüyor gibiyim!”
Ordu, Bedir’e yürüdü. Hubâb bin Münzir’in (r.a.) stratejik tavsiyesiyle, Kureyş ordusundan önce Bedir kuyularını kontrol edecek şekilde mevzilendiler.

Ramazan ayının 17. gecesiydi (Hicretin 2. Yılı).

Kureyş ordusu, o geceyi kibirle, eğlenceyle ve içkiyle geçirirken; 313 kişilik İslâm ordusu sükûnet içindeydi.
O gece, Cenâb-ı Hak, mü’minlerin üzerine bir “Sekînet” (huzur) ve hafif bir uyku (Enfâl, 8/11) indirdi. Hafif bir yağmur (Rahmet) yağdı. Bu yağmur, Müslümanların bulunduğu kumluk araziyi sertleştirerek ayaklarını sabit kıldı; müşriklerin bulunduğu çamurlu araziyi ise bataklığa çevirdi.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.) ise, o gece sabaha kadar, kendisi için kurulan “Arîş” (komuta çadırı/gölgelik) içinde, secdede, gözyaşları içinde Rabbine (c.c.) yalvarıyordu. O duası, Arş-ı Âlâ’yı titretiyordu:
“Allah’ım! Bana vaat ettiğin (zafer) yardımını gönder! Allah’ım! Senden ahdini ve vaadini istiyorum!”
Duası o kadar şiddetlendi, o kadar yalvardı ki, mübarek omuzlarındaki ridası (hırkası) düştü. O’nu (s.a.v.) teselli etmek, yine en sadık dostu Hz. Ebû Bekir’e (r.a.) düşmüştü. Sıddîk (r.a.), Efendimiz’i (s.a.v.) kucakladı, ridasını örttü ve fısıldadı:
“Yâ Resûlallah! Bu kadar dua ve niyaz kâfidir! Vallahi, Rabbin (c.c.) Sana (s.a.v.) vaat ettiğini muhakkak yerine getirecektir!”
Ramazan’ın 17. Cuma sabahı, güneş doğduğunda, İslâm’ın 313 fedaisi ile Câhiliye’nin 1000 kişilik kibirli ordusu, Bedir kuyularının başında karşı karşıya gelmişti.
Bu, sadece bir askerî çarpışma değil; İman ile Küfrün, Tevhid ile Şirkin, Adalet ile Zulmün, Fâtih (Muhammed s.a.v.) ile Firavun’un (Ebû Cehil’in) muharebesiydi.
Bu, Kur’ân’ın deyimiyle “Yevme’l-Furkân” (Hak ile Bâtıl’ın Ayrıldığı Gün) idi.

BÖLÜM 16: YEVME’L-FURKÂN – BEDİR ZAFERİ VE İLÂHÎ YARDIM
(Medenî Dönem – IV)

1. Mübâreze: İman, Kibrin Karşısında

Arap harp (savaş) geleneğine göre, ordular topluca hücum etmeden önce, en cesur ve asil savaşçılar öne çıkar ve “Mübâreze” (teke tek dövüş, düello) isterlerdi.
Kureyş ordusundan, kibirle ve meydan okuyarak üç kişi öne çıktı. Bunlar, Kureyş’in en azılı, en asil ve en güçlü savaşçılarından, aynı ailenin fertleriydi:
• Utbe bin Rebîa (Ebû Süfyan’ın kayınpederi, Hz. Hind’in babası)
• Oğlu Velîd bin Utbe
• Kardeşi Şeybe bin Rebîa
Meydana geldiler ve bağırdılar: “Ey Muhammed! Karşımıza, bizden (Kureyş’ten), kendi kavmimizden dengimiz olanları çıkar!”
Bu meydan okuma üzerine, Medineli Ensâr’dan üç genç kahraman (Avf, Muavviz ve Abdullah bin Revâha r.anhüm) hızla öne atıldı.
Ancak Kureyş reisleri onları görünce kibirle bağırdılar: “Siz kimsiniz? Bizim sizinle bir işimiz yok! Biz, Medine’nin çiftçileriyle savaşmayız! Bize, kendi kanımızdan olan amcaoğullarımızı (Kureyşlileri) çıkar!”
Onlar, bu harbi (savaşı) hâlâ bir “kabile kavgası” zannediyorlardı.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), bu meydan okuma üzerine, Ensâr’a “Siz yerinize dönün” buyurdu. Sonra İslâm’ın en yakınlarına, kendi ailesine (Ehl-i Beyt’ine ve Hâşimoğulları’na) döndü ve buyurdu:
“Kalk, yâ Ubeyde! Kalk, yâ Hamza! Kalk, yâ Ali!”
İslâm’ın üç büyük kahramanı, Tevhid sancağı altında kılıçlarını çekerek meydana yürüdü:
• Hz. Hamza (radıyallâhu anh): “Allah’ın Aslanı”.
• Hz. Ali (radıyallâhu anh): “Allah’ın Haydarı (Aslanı)”.
• Hz. Ubeyde bin Hâris (radıyallâhu anh): Efendimiz’in (s.a.v.) akrabası, yaşlı ve tecrübeli bir Sahabî.
Karşılaşmalar başladı:
• Hz. Hamza (r.a.), karşısındaki Utbe bin Rebîa’yı (veya Şeybe’yi) bir hamlede öldürdü.
• Hz. Ali (r.a.) (ki en gençleriydi), karşısındaki Velîd bin Utbe’yi tereddütsüz yere serdi.
• Hz. Ubeyde (r.a.) ile karşısındaki (Utbe veya Şeybe) birbirlerini ağır yaraladılar.
Hz. Ali (r.a.) ve Hz. Hamza (r.a.), hasımlarını bitirir bitirmez, derhal yaralı kardeşleri Hz. Ubeyde’nin (r.a.) yardımına koştular ve O’nun (r.a.) düşmanını da öldürdüler.
Hz. Ubeyde (r.a.) ağır yaralıydı, bacağı kopmuştu. O’nu (r.a.) alıp Resûlullah’ın (s.a.v.) huzuruna getirdiler. Hz. Ubeyde (r.a.), akan kanlarına bakarak “Yâ Resûlallah! Ben şehit miyim?” diye sordu. Efendimiz (s.a.v.), “Evet, sen şehitsin” buyurdu. Hz. Ubeyde (r.a.), “Ah! Keşke Ebû Tâlib (Efendimiz’i s.a.v. koruyan amcası) bugünleri görseydi de, ‘Biz Muhammed’i (s.a.v.) korumak için O’nun (s.a.v.) etrafında öleceğiz’ sözünde ne kadar sâdık olduğumuzu anlasaydı” dedi ve ruhunu teslim etti. O (r.a.), Bedir’in ilk şehitlerindendi.
Mübâreze, İslâm’ın mutlak zaferiyle sonuçlanmıştı. Kureyş, daha harp (savaş) başlamadan en büyük üç komutanını kaybetmişti. Bu, ordularının maneviyatını (moralini) çökertti.

2. Büyük Çarpışma ve “Şâheti’l-Vücûh!”

Ebû Cehil, bu hezimet karşısında çılgına döndü ve “Toplu Hücum!” emri verdi. 1000 kişilik kibir ordusu, 313 kişilik iman ordusunun üzerine saldırdı.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), “Arîş”te (komuta çadırında), Hz. Ebû Bekir (r.a.) ile birlikte, secdede Rabbine (c.c.) yalvarmaya devam ediyordu. O’nun (s.a.v.) tek derdi, İslâm’ın geleceğiydi:
“Allah’ım! Bana vaat ettiğin zaferi ver! Allah’ım! Eğer şu bir avuç (mü’min) topluluk bugün burada helâk olursa, yeryüzünde Sana (c.c.) ibadet edecek kimse kalmayacak!”
O (s.a.v.) duaya devam ederken, Ashâb (r.anhüm) “aslanlar gibi” savaşıyordu.
Tam o esnada, Resûlullah’a (s.a.v.) ilâhî emir geldi. Arîş’ten çıktı, mübarek zırhını giydi ve o bir avuç ordusunun önünde durdu. Savaştan önce buyurmuştu: “Bana yaklaşmadıkça ok atmayın, kılıçlarınızı çekmeyin.”
Şimdi ise düşman ordusuna baktı, yerden bir avuç kum ve çakıl aldı. O bir avuç toprağı, 1000 kişilik Kureyş ordusuna doğru fırlattı ve o meşhur harp (savaş) nidasını haykırdı:
“Şâheti’l-Vücûh!” (Yüzleri kara olsun! / Yüzleri çirkinleşsin!)
Bu, sıradan bir toprak atma değildi. Bu, ilâhî bir mucizeydi. O bir avuç kumdan tek bir zerre bile, Kureyş ordusundaki 1000 askerin tamamının gözüne, burnuna ve ağzına isabet etmedikçe kalmadı. Hepsi, gözlerini oğuşturmaya, neye uğradıklarını şaşırmış bir halde paniklemeye başladılar.
Kur’ân-ı Kerîm, bu mucizevî anı şöyle tasvir eder:
“…(Savaşta) onları siz öldürmediniz, fakat Allah (c.c.) onları öldürdü. Attığın zaman da sen atmadın, fakat Allah (c.c.) attı…” (Enfâl, 8/17 )

3. Meleklerin Yardımı (İlâhî Müdâhale)

Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Ashâbına (r.anhüm) “Hücum!” emri verdi.
Ve o anda, Bedir meydanı, beşerî (insanî) bir harp (savaş) alanı olmaktan çıktı. Semânın kapıları açılmıştı.
Efendimiz’in (s.a.v.) duasına cevap gelmişti. Cebrail (aleyhisselâm), Mikâil (a.s.) ve İsrâfil’in (a.s.) de aralarında bulunduğu, Siyer kaynaklarına ve Kur’ân-ı Kerîm’in (Enfâl, 8/9; Âl-i İmrân, 3/124-125) tasdikine göre binlerce melek, başlarında sarı, beyaz, siyah sarıklar olduğu halde, semâdan Bedir’e indiler.
Bu melekler, fiilen harp (savaş) etmediler (veya çok az ettiler). Onların vazifesi, Kur’ân’ın ifadesiyle, “Mü’minlerin kalplerini sağlamlaştırmak (tesbit etmek)” ve kâfirlerin kalplerine “korku” (ru’b) salmaktı.
Sahabeler (r.anhüm) daha sonra o anı şöyle anlatırlardı: “Biz kâfirin üzerine kılıcımızı kaldırırdık, biz vurmadan, O’nun (kâfirin) başı veya kolu yere düşerdi. Bizden olmayan, beyaz elbiseli, sarıklı Savaşçıların, ‘Haydi Hayzûm!’ (Cebrail’in (a.s.) atının adı) diye seslenerek müşriklerin saflarını yardığını duyardık.”
313 kişi, artık 313 kişi değildi. Onlar, meleklerin (a.s.) desteklediği bir “Allah (c.c.) Ordusu” olmuşlardı.

4. Kibrin Sonu: Ebû Cehil’in Ölümü

Kureyş ordusu, gözlerine giren kumların, ne olduğunu anlayamadıkları bu ilâhî gücün ve Müslümanların kahramanca hücumunun karşısında çözülmeye, kaçışmaya başladı.
Harbin (Savaşın) kaderini belirleyen an, bu Ümmet’in Firavun’u olan Ebû Cehil’in öldürülmesiydi.
Onu öldürmek, ne Hz. Hamza’ya (r.a.) ne de Hz. Ali’ye (r.a.) nasip oldu.
Onu öldürmek, Medineli Ensâr’dan iki gencecik delikanlıya; Muaz bin Amr ve Muavviz bin Afrâ (r.anhümâ) kardeşlere (veya amcaoğullarına) nasip oldu.
Bu iki genç, harp (savaş) meydanında, Abdurrahman bin Avf’ın (r.a.) yanına gelmişlerdi. Biri O’na (r.a.) gizlice sordu: “Ey amca! Bize Ebû Cehil’i gösterir misin? Duyduk ki o, Resûlullah’a (s.a.v.) çok eziyet ve hakaret edermiş. Yemin ettim, O’nu (Ebû Cehil’i) görürsem, ya O’nu (Ebû Cehil’i) öldüreceğim ya da bu uğurda şehit olacağım!”
Abdurrahman bin Avf (r.a.) hayret etmişti. O esnada, atının üzerinde bir ordu gibi duran, etrafı adamlarıyla çevrili Ebû Cehil’i gösterdi: “İşte orada!”
İki genç aslan, bir anda müşrik saflarını yararak Ebû Cehil’in üzerine atıldılar. Bir anda indirdikleri kılıç darbeleriyle O’nu (Ebû Cehil’i) ve atını yere serdiler. Ebû Cehil’in bir bacağı kopmuştu (veya ağır yaralıydı).
Harp (Savaş) bittikten sonra, Resûl-i Ekrem (s.a.v.), “Acaba bu Ümmet’in Firavun’u (Ebû Cehil) ne oldu? Gidin, bakın!” buyurdu.
Abdullah bin Mes’ûd (radıyallâhu anh), O’nu (Ebû Cehil’i) aramaya çıktı. (Hz. Abdullah (r.a.), Mekke’de çobanlık yaparken Ebû Cehil’den çok eziyet görmüş, zayıf ve kısa boylu bir Sahabîydi.)
O’nu (Ebû Cehil’i), can çekişirken, ölülerin arasında buldu. Göğsünün üzerine çıktı.
Ebû Cehil, o haldeyken bile kibrini bırakmamıştı. Gözünü açtı ve “Ey koyun çobanı (Ruveybî)! Ne yüksek bir yere çıkmışsın! Söyle bakalım, bugün zafer kimindir?” dedi.
Abdullah bin Mes’ûd (r.a.) cevap verdi: “Zafer, Allah (c.c.) ve Resûlü’nündür! (s.a.v.)”
Ve o kibrin başını kesti.
Resûlullah’a (s.a.v.) haber geldiğinde, Efendimiz (s.a.v.) şükretti: “Allah’a (c.c.) hamdolsun ki, bu ümmetin Firavun’unu helâk etti.”

5. Kesin Zafer ve Esirler Meselesi

Öğle vakti geldiğinde, harp (savaş) bitmişti. Kureyş ordusu, arkasında bir enkaz bırakarak Mekke’ye doğru kaçıyordu.
Zafer, kesindi ve muazzamdı:
• Kureyş’in 70 reisi (Ebû Cehil, Utbe, Şeybe, Velîd, Ümeyye bin Halef gibi İslâm’ın en azılı düşmanları) öldürülmüştü.
• 70 kişi de esir alınmıştı.
• İslâm Ordusu ise sadece 14 şehit (6’sı Muhâcir, 8’i Ensâr) vermişti.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), öldürülen Kureyş reislerinin cesetlerinin, Bedir’deki kör bir kuyuya (Kalîb-i Bedr) atılmasını emretti. Onlar kuyuya atılırken, Efendimiz (s.a.v.) kuyunun başına geldi ve o meşhur hitabını yaptı. Tek tek isimlerini saydı: “Ey Utbe! Ey Şeybe! Ey Ebû Cehil! …”
“Siz, Rabbinizin (c.c.) size vaat ettiğini (azabı) hak olarak buldunuz mu? Ben, Rabbimin (c.c.) bana vaat ettiğini (zaferi) hak olarak buldum!”
Hz. Ömer (r.a.) sordu: “Yâ Resûlallah! İşitmeyen o leşlere mi sesleniyorsunuz?”
Efendimiz (s.a.v.) cevap verdi: “Vallahi, siz beni onlardan daha iyi işitmezsiniz. Lâkin onlar, cevap veremezler!”
Geriye “Esirler” meselesi kalmıştı.
Efendimiz (s.a.v.), bu 70 esire ne yapılacağı konusunda Ashâbıyla (r.anhüm) istişare etti.
• Hz. Ömer (r.a.), adaletin ve devletin bekâsının celâlli (şiddetli) yönünü temsil ederek dedi ki: “Yâ Resûlallah! Bunlar Senin (s.a.v.) kavmindir, Seni (s.a.v.) yalanladılar, Seni (s.a.v.) yurdundan çıkardılar, Sana (s.a.v.) harp (savaş) açtılar. Bunlar küfrün (inkârın) reisleridir. Hepsini öldürelim! Herkes kendi akrabasını öldürsün ki, kalbimizde kâfire zerre meyil kalmadığı bilinsin.”
• Hz. Ebû Bekir (r.a.), merhamet (rahmet) ve hikmet yönünü temsil ederek dedi ki: “Yâ Resûlallah! Onlar ne de olsa Senin (s.a.v.) kavmindir, akrabalarındır. Ben, onları öldürmemizi uygun görmüyorum. Onlardan fidye (kurtuluş akçesi) alalım. Aldığımız bu fidye, bize kâfirlere karşı güç olur. Hem ne biliriz, umulur ki Allah (c.c.), onların kalplerini İslâm’a açar da Müslüman olurlar.”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), fıtratı (yapısı) gereği merhamete daha yakındı. Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) reyine (görüşüne) uydu ve esirlerin fidye karşılığı serbest bırakılmasına karar verdi. (Daha sonra nâzil olan Enfâl Suresi 67. ayet, o an için Hz. Ömer’in (r.a.) görüşünün Allah (c.c.) katında daha isabetli olduğunu belirtecek, ancak fidyeyi de meşrû kılacaktı.)
Ancak bu fidye, sadece “para” değildi.
• Zengin olanlar, 1000 ila 4000 dirhem arasında para ödedi.
• Fakir olanlar, bedelsiz serbest bırakıldı.
• Ve en mühimi; okuma-yazma bilen ancak fidye ödeyecek parası olmayan esirlere, Resûl-i Ekrem (s.a.v.) şu Cihan Şümul şartı koştu:
“Her biriniz, Medine’deki Müslüman çocuklarından on (10) tanesine okuma-yazma öğreteceksiniz. Fidye-i necâtınız (kurtuluş fidyeniz) bu olacaktır!”
Bu, yeryüzü harp (savaş) tarihinde görülmemiş bir karardı. İslâm Peygamberi (s.a.v.), kendisini öldürmeye gelen düşman askerlerini, kurduğu devletin çocuklarına “öğretmen” tayin ediyordu. Bu, İslâm’ın ilme ve eğitime verdiği değerin zirvesiydi.
Bedir Zaferi, İslâm’ın varlığını Medine dışına taşırmış, onu Arabistan yarımadasında sarsılmaz bir siyasî ve askerî güç haline getirmişti. Müslümanlar Medine’ye bir “Fâtih” olarak döndüler.

BÖLÜM 17: BEDİR’İN YANKILARI VE UHUD’UN İNTİKAMI
(Medenî Dönem – V)

1. Mekke’de Mâtem ve İntikam Yemini

Bedir’in hezimet haberi Mekke’ye ulaştığında, şehir bir anda mâtem yerine döndü. Neredeyse her evden bir feryat yükseliyordu. Kureyş, Ebû Cehil, Utbe, Şeybe, Ümeyye bin Halef gibi tam 70 reis’ini (liderini), babasını, kardeşini ve evladını kaybetmişti.
Ancak Ebû Süfyan bin Harb (Bedir’de ölmeyen ve artık Kureyş’in başkomutanı olan zat), bu feryatların intikam ateşini körüklemesi için bir karar aldı:
“Ağlamak, ağıt yakmak, saç baş yolmak yasaktır! Kadınlar, ölülerine ağlamayacak. Önce Muhammed’den (s.a.v.) ve Ashâbından (r.anhüm) intikamımızı alacağız, sonra mâtemimizi tutacağız!”
Ebû Süfyan, Bedir’in intikamı alınıncaya kadar yıkanmamaya, güzel koku sürünmemeye ve zevcelerine yaklaşmamaya yemin etti.
Bu intikam yeminini yerine getirmek için ilk küçük hamlesini (Hicretin 2. Yılı sonları), Bedir’den sadece birkaç ay sonra yaptı. 200 kişilik bir süvari birliğiyle gizlice Medine’ye yaklaştı. Medine’nin dış mahallelerinden olan “Urayz” mevkiine bir gece baskını yaptı. Orada, Ensâr’dan bir Sahabî’yi (r.a.) ve yardımcısını şehit etti, hurma ağaçlarını yaktı, ekinleri talan etti ve hızla Mekke’ye doğru kaçmaya başladı.
Kaçarken ağırlık yapmasın diye, yanlarına azık olarak aldıkları kavrulmuş un (Arapça’da “Sevîk”) çuvallarını yollara ata ata kaçtılar.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.) haberi alır almaz Ashâbıyla (r.anhüm) takibe çıktı. Ancak Ebû Süfyan ve süvarileri, hızlı atları sayesinde izlerini kaybettirmişti. Müslümanlar, Kureyş’in yola attığı o kavrulmuş un (Sevîk) çuvallarını toplayarak geri döndüler.
Bu sefere, bulunan azıktan dolayı tarihte “Gazvetü’s-Sevîk” (Kavrulmuş Un Gazvesi) denildi. Bu hadise, Kureyş’in intikam arzusunun ne kadar taze ve tehlikeli olduğunu Müslümanlara göstermiş oldu.

2. Medine İçindeki İlk İhânet: Benî Kaynukâ’nın Sürgünü

Bedir zaferi, sadece Mekke’deki müşrikleri değil, Medine’deki Yahudi kabilelerini de derinden sarstı.
Efendimiz (s.a.v.) Medine’ye geldiğinde, onlarla “Medine Vesikası” (Anayasa) imzalamıştı. Bu vesikaya göre, Medine’ye bir saldırı olursa şehri “birlikte” savunacaklar ve birbirlerinin düşmanına yardım etmeyeceklerdi.
Ancak Müslümanların Bedir’de, Arapların en güçlü kabilesi olan Kureyş’i yenmesi, Yahudileri (bilhassa Medine’nin en cesur, en zengin ve en savaşçı Yahudi kabilesi olan Benî Kaynukâ’yı) kıskançlığa ve endişeye sevk etti.
“Bu güç yarın bize döner” korkusuyla, Medine Vesikası’nı (Anayasa’yı) alenen ihlâl etmeye, Müslümanlarla alay etmeye ve fitne çıkarmaya başladılar.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), onları topladı, Bedir’de Kureyş’in başına gelenleri hatırlattı ve onları ahde (sözleşmeye) uymaya davet etti.
Benî Kaynukâ Yahudileri, kibirle ve küstahça şu cevabı verdiler:
“Ey Muhammed! Sen (s.a.v.) bizi Kureyş gibi mi zannettin? Kureyş, harp (savaş) nedir bilmeyen bir topluluktu, onları kolayca yendin. Vallahi, eğer bizimle savaşırsan, bizim nasıl çetin savaşçılar olduğumuzu o zaman göreceksin!”
Bu, Medine Vesikası’na (Anayasa’ya) karşı bir “isyan” ilanıydı.
Bardağı taşıran son damla, Siyer kaynaklarının nakline göre, Kaynukâ Çarşısı’nda yaşanan o çirkin hadise oldu.
Ensâr’dan Müslüman bir hanım, Kaynukâ Çarşısı’ndaki bir Yahudi kuyumcuya alışveriş için gitmişti. Kuyumcu ve etrafındakiler, Müslüman kadından yüzünü açmasını istediler, O’na (r.anha) laf attılar. Kadın (r.anha) direnince, kuyumcu, kadının (r.anha) haberi olmadan, O’nun (r.anha) örtüsünün alt ucunu, sırtındaki bir çengele (veya oturaktaki bir çiviye) bağladı.
Müslüman hanım (r.anha) ayağa kalktığı anda, örtüsü sıyrıldı ve avret mahalli (mahrem yeri) açıldı.
Kaynukâ Yahudileri, bu manzara karşısında kahkahalarla gülmeye ve alay etmeye başladılar.
Kadın (r.anha), namusuna yapılan bu saldırı karşısında “Yetişin ey Müslümanlar!” (Vâ Müslimâ!) diye feryat etti.
O esnada çarşıda bulunan celâlli (öfkeli) bir Müslüman Sahabî (r.a.), feryadı duydu. Durumu görür görmez kılıcını çekti ve o ahlâksız kuyumcuyu oracıkta öldürdü.
Bunun üzerine kuyumcunun etrafındaki Yahudiler de o Sahabî’nin (r.a.) üzerine çullanarak O’nu (r.a.) oracıkta şehit ettiler.
Hadise, bir namus meselesinden, bir cinayete ve toplumsal bir isyana dönüşmüştü. Benî Kaynukâ, Medine Vesikası’nı (Anayasa’yı) fiilen yırtmış, Müslümanlara harp (savaş) ilan etmişti. Kendi kalelerine çekildiler ve savaş hazırlığına başladılar.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), İslâm Devleti’nin ve Medine’nin iç emniyetini sağlamak zorundaydı. O (s.a.v.), devlete isyan eden bu kabileye karşı İslâm Ordusu’nu harekete geçirdi. Sancaktarlık vazifesini Hz. Hamza’ya (r.a.) verdi.
Müslümanlar, Benî Kaynukâ Kalesi’ni kuşattı.
Bu kuşatma, on beş (15) gün sürdü.
Dışarıdan hiçbir yardım (ne Kureyş’ten ne de Medine’deki diğer Yahudi kabilelerinden) alamayan Benî Kaynukâ, sonunda “kayıtsız şartsız” teslim oldu.
Medine Vesikası’na (Anayasa’ya) göre, vatana ihânetin ve isyanın cezası “ölüm” idi.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), onlar hakkında bu hükmü vermek üzereyken, Medine’de bir kriz daha patlak verdi. Münafıkların başı olan Abdullah bin Übeyy bin Selûl, ortaya atıldı.
Benî Kaynukâ, Abdullah bin Übeyy’in Câhiliye devrinden beri “müttefiki” (anlaşmalısı) idi. Abdullah bin Übeyy, Resûlullah’ın (s.a.v.) huzuruna geldi ve küstahça O’nun (s.a.v.) zırhının yakasına yapıştı:
“Ey Muhammed! (s.a.v.) Benim müttefiklerime iyi davran! Onlar beni Kureyş’in saldırılarından korumuşlardı!”
Resûlullah’ın (s.a.v.) mübarek yüzü öfkeden kızardı: “Bırak beni, ey Abdullah!”
Ancak münafıkların başı ısrar etti: “Vallahi bırakmam! 700 savaşçısı olan bu müttefiklerimi bir günde yok etmene izin vermeyeceğim!”
Efendimiz (s.a.v.), Medine’deki iç barışı (bilhassa Ensâr’ın bir kısmının hâlâ Abdullah bin Übeyy’e olan bağlılığını) dikkate alarak, o münafığın isteğini (zahiren) kabul etti.
Ölüm cezasını, “Sürgün” cezasına çevirdi.
Benî Kaynukâ Yahudileri, bütün silahlarını, zırhlarını ve kuyumcu dükkânlarındaki servetlerini Medine’de bırakacaklar; sadece develerinin taşıyabildiği kadar eşya ile Medine’yi terk edeceklerdi.
Böylece, Medine Vesikası’nı (Anayasa’yı) ilk ihlâl eden ve Medine’nin huzurunu bozan bu kabile, Suriye (Şam) taraflarına sürgün edildi. Bu, Medine’deki Müslüman otoritesinin perçinlendiği ikinci büyük hadise oldu.

3. İntikam Hazırlığı: Uhud’a Doğru (Hicret’in 3. Yılı)

Bedir’de reislerini, Sevîk’te itibarlarını kaybeden; Benî Kaynukâ’nın sürgünüyle de Medine’deki müttefiklerini yitiren Kureyş, artık son ve büyük darbeyi vurmak için hazırlıklara başlamıştı.
Ebû Süfyan, Bedir’den kurtardığı o büyük kervanın (1000 deve yükü, 50.000 dinar altın) bütün kârını, yeni kurulacak “İntikam Ordusu”na sermaye olarak ayırdı.
Mekke’ye bağlı bütün kabilelere haber saldılar. Muazzam bir ordu topladılar.
Hicretin 3. Yılı, Şevval ayında (M. 625), Kureyş ordusu Mekke’den yola çıktı.
Bu ordu, Bedir’deki orduya hiç benzemiyordu:
• 3.000 (Üç bin) kişilik dev bir orduydu (Bedir’de 1.000 idiler).
• 700’ü zırhlıydı.
• 200 atlı süvarileri vardı (Bedir’de 2 atları vardı). Süvarilerin komutanları, Arapların en usta süvarileri olan Hâlid bin Velîd ve İkrime bin Ebî Cehil idi (ikisi de henüz müşrikti).
• Ordunun maneviyatını (moralini) yüksek tutmak ve kaçmalarını engellemek için, Kureyş’in en asil kadınları da orduya katılmıştı. Bu kadınların başında, Bedir’de babasını (Utbe), kardeşini (Velîd) ve amcasını (Şeybe) kaybeden, Ebû Süfyan’ın karısı Hind bint Utbe vardı.
• Hind ve diğer kadınlar, defler çalarak, Bedir’de ölenlere ağıtlar yakarak ve şu sözlerle askerleri kışkırtarak geliyorlardı: “Ey Kureyş’in evlatları! İleri atılın, kılıçlarınızı vurun! Eğer döner kaçarsanız, sizi kadınlarımız olarak kabul etmeyiz, sizi kucaklamayız!”
Hedefleri tekti: Bedir’in intikamını almak, Hz. Hamza’yı (r.a.) öldürmek ve Muhammed’in (s.a.v.) kurduğu Medine Devleti’ni ebediyen tarihe gömmek.
Bu devasa ordu, Medine’nin kuzeyine, Uhud Dağı’nın eteklerine gelip karargâhını kurdu. Medine’nin ekinlerini biçtiler, hayvanlarını telef ettiler ve Müslümanlara “İşte geldik!” mesajını verdiler.
Haber, Medine’ye ulaştı. İslâm, tarihinin en çetin imtihanlarından birinin eşiğindeydi.

********

BÖLÜM 18: UHUD İMTİHANI VE MÜNAFIKLARIN İHÂNETİ
(Medenî Dönem – VI)

1. Harp (Savaş) Meclisi: “Savunma” mı, “Meydan” mı?

Resûl-i Ekrem (sallallâhu aleyhi ve sellem), bu 3.000 kişilik düşman ordusuna karşı atılacak adımı belirlemek için derhal Ashâb-ı Kirâm (r.anhüm) ile “Meşveret” (Harp/Savaş Divanı) topladı. Mescid-i Nebevî’de iki temel görüş (rey) ortaya çıktı:
• Birinci Görüş (Savunma Stratejisi): Bu görüş, bizzat Resûlullah’a (s.a.v.) ve Hz. Ebû Bekir (r.a.), Hz. Ömer (r.a.) gibi tecrübeli, yaşlı Sahabîlere (r.anhüm) aitti. Efendimiz (s.a.v.), o gece gördüğü bir rüyayı da (kılıcının ağzının kırıldığını, bir ineğin boğazlandığını ve kendisinin sağlam bir zırha girdiğini) anlatarak, bu görüşünü destekledi:
“Görüşüm (reyim) odur ki, Medine’de kalalım. Şehirden çıkmayalım. Medine’nin sokakları dardır, evleri bir kale gibidir. Onlar (düşman) dışarıda kalırlarsa, en kötü yerde konaklamış olurlar. Eğer şehre girmeye cüret ederlerse, erkeklerimiz sokak başlarında onlarla savaşır; kadınlarımız ve çocuklarımız da evlerin damlarından onlara taş ve ok atarak bize yardım ederler.”
Bu, bir “Savunma Harbi (Savaşı)” stratejisiydi.
• İkinci Görüş (Meydan Muharebesi): Bu görüş ise, bilhassa Bedir Savaşı’na katılamamış, o şereften mahrum kalmış, içleri şehâdet aşkıyla yanan genç Sahabîlere (r.anhüm) aitti. Onlar için Medine’ye kapanıp beklemek, düşmanın ekinlerini yakmasına göz yummak bir “zül” (alçaklık, korkaklık) olarak görülüyordu. Ayağa kalktılar ve hararetle dediler ki:
“Yâ Resûlallah! Biz Bedir’de yoktuk, Cennet’i kaçırdık! Vallahi, düşmanlarımızı Medine’nin duvarları dibine kadar gelmişken içeride bekleyemeyiz! Bizi dışarı çıkar, Uhud’da, açık bir meydanda onlarla çarpışalım! Onlara kılıçlarımızı göstermedikçe, bizim korktuğumuzu zannederler! Kimin Cennet’e, kimin Cehennem’e gideceği o meydanda belli olsun!”
Gençlerin bu hararetli ısrarı, mecliste çoğunluğu oluşturdu. Resûl-i Ekrem (s.a.v.), bir Devlet Başkanı olarak, her ne kadar kendi görüşü (reyi) farklı olsa da, “Meşveret”in (istişarenin) kararına, yani çoğunluğun arzusuna uydu. Karar verilmişti: Düşman, Medine dışında, Uhud’da karşılanacaktı.

2. Münafıkların İhâneti: 1000 Kişiden 700’e
Bu karar üzerine Efendimiz (s.a.v.), Mescid’de Cuma Namazı’nı kıldırdı, Ashâbına (r.anhüm) “Sabır ve Sebat” tavsiye eden bir hutbe irad etti. Sonra hücresine (odasına) girdi. Hz. Ebû Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer (r.a.) yardımıyla zırhını giydi. O (s.a.v.), tedbir olarak iki kat zırhı (üst üste) giymişti.
O (s.a.v.) içeride hazırlanırken, dışarıdaki o hararetli gençler, yaptıklarından pişman olmaya başladılar. Tecrübeli Sahabîler (r.anhüm) onları tenkit (eleştiri) etmişti: “Siz ne yaptınız? Resûlullah’a (s.a.v.) semâdan vahiy gelirken ve O (s.a.v.) Medine’de kalmayı işaret ederken, siz O’nu (s.a.v.) dışarı çıkmaya zorladınız!”
Gençler, büyük bir nedâmet (pişmanlık) içinde, “Biz hata ettik, Yâ Resûlallah! (s.a.v.)” demeye karar verdiler.
Efendimiz (s.a.v.), kılıcını kuşanmış, zırhlarını giymiş, tam bir Başkomutan heybetiyle dışarı çıktığında, O’na (s.a.v.) dediler ki:
“Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Biz hata ettik. Sana (s.a.v.) muhalefet ettik. Sen (s.a.v.) nasıl dilersen öyle yap. İstersen Medine’de kalalım.”
Ancak karar verilmiş, zırh giyilmişti. Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o meşhur ve kati (kesin) sözünü buyurdu:
“Bir Peygamber zırhını giydikten sonra, Allah (c.c.) onunla düşmanları arasında hüküm verinceye kadar, onu (zırhı) çıkarması o Peygamber’e yakışmaz. Şimdi Allah’ın (c.c.) adıyla yürüyün, sabrederseniz zafer sizindir!”
İslâm Ordusu, 1.000 (Bin) kişi olarak, Cuma günü ikindiden sonra Medine’den Uhud’a doğru yola çıktı.
Ancak ordunun içinde, kalbi imanla değil, fitneyle dolu bir grup vardı: Münafıklar.
Münafıkların başı olan Abdullah bin Übeyy bin Selûl, Bedir’den beri Müslümanların başarısını kıskanıyordu. O (münafık), Efendimiz’in (s.a.v.) “Savunma Harbi (Savaşı)” görüşünü (reyini) desteklemişti. Şimdi, bu karara uyulmamasını bahane ederek, ordunun Medine dışındaki ilk konaklama yeri olan “Şavt” mevkiine geldiklerinde, o büyük ihânetini gerçekleştirdi.
“O (s.a.v.) beni dinlemedi!” dedi. “O (s.a.v.), Medine’deki ihtiyarları değil, tecrübesiz gençleri dinledi. Biz, ne için kendimizi ölüme atalım? Neden savaşacağımızı bile bilmiyoruz!”
Bu fitne sözleriyle, kendisine bağlı olan 300 (Üç yüz) münafığı (veya Yahudi müttefiklerini) kandırdı ve ordunun tam üçte birini alarak, gece karanlığında Medine’ye geri döndü.
Sabah olduğunda, İslâm Ordusu 1.000 kişiden 700 kişiye düşmüştü.
Bu, 3.000 kişilik düşmanın karşısında, harp (savaş) başlamadan alınan ilk büyük darbeydi. Kalan 700 Sahabî’nin (r.anhüm) imanı ise sarsılmazdı. Onlar, münafıklardan kurtuldukları için Allah’a (c.c.) hamd ederek Uhud’a doğru yürüyüşe devam ettiler.

3. Uhud’a Yerleşme ve Okçuların Emri (7 Şevval, Hicret 3)

Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o eşsiz harp (savaş) dehasıyla, 700 kişilik ordusunu Uhud Dağı’nın eteklerine yerleştirdi.
Stratejisi mükemmeldi:
Ordunun arkasını Uhud Dağı’na verdi. Böylece ordu, arkadan kuşatılma tehlikesinden (zâhiren/dışsal olarak) kurtulmuş oldu.
Ancak bir zafiyet (zayıf) noktası vardı: Müslümanların sol kanadında, Uhud Dağı’ndan ayrı, küçük, stratejik bir tepe (veya geçit) bulunuyordu. Bu tepenin adı “Ayneyn Tepesi” idi (Bugün “Okçular Tepesi” – Cebel-i Rumât).
Düşmanın 200 atlı süvarisinin (Hâlid bin Velîd komutasında) bu tepenin arkasından dolaşarak İslâm Ordusu’nu arkadan vurma riski vardı.
Efendimiz (s.a.v.), bu noktayı kapatmak için, Medine’nin en usta okçularından 50 (Elli) Sahabî’yi seçti. Onların başına da komutan olarak Abdullah bin Cübeyr’i (r.a.) tayin etti.
Ve Resûl-i Ekrem (s.a.v.), bu 50 okçuya, harbin (savaşın) kaderini belirleyecek olan o meşhur, kati (kesin) ve asla yanlış anlaşılmaya müsait olmayan emrini verdi:
“Sizin vazifeniz, düşman süvarilerini (Hâlid bin Velîd’in birliğini) ok atışıyla bizden uzak tutmaktır. Onları bize yaklaştırmayın!”
Ve emrin en kritik kısmını ekledi:
“Bizim onları yendiğimizi görseniz bile, biz (aşağıda) ganimet toplarken dahi, sakın yerinizden ayrılmayın!”
“Velev ki bizim yenildiğimizi, paramparça olduğumuzu, cesetlerimizi kuşların didiklediğini görseniz bile; ben size ‘Gelin!’ diye haber göndermedikçe, yerinizden KESİNLİKLE kıpırdamayın!”
Emir, “ne pahasına olursa olsun” o tepeyi terk etmemekti.

4. Harp (Savaş) Başlıyor: İlk Zafer Rüzgârı

İki ordu karşı karşıya geldi. 3.000’e karşı 700.
Harp (Savaş), yine Mübâreze (teke tek dövüş) ile başladı. Kureyş’in sancaktarı (bayraktarı) olan, Kureyş’in en güçlü savaşçılarından Talha bin Ebî Talha, öne çıktı ve “Karşıma kim çıkacak?” diye meydan okudu.
O kadar güçlüydü ki, Sahâbe (r.anhüm) O’ndan (Talha’dan) çekinmişti.
Karşısına, Resûlullah’ın (s.a.v.) “Aslanı” Hz. Ali (kerremallâhu vecheh) çıktı. Hz. Ali (r.a.), tek bir kılıç darbesiyle o kibirli sancaktarı yere serdi.
Kureyş’in sancağı yere düşmüştü.
Sancağı, Talha’nın kardeşi aldı. O’nu (Talha’nın kardeşini) Hz. Hamza (radıyallâhu anh) öldürdü. Sancağı bir başkası aldı, o da öldürüldü… Sancağı taşıyan Abdüddâroğulları’ndan tam on (10) kişi, birer birer Müslüman kahramanlar (Hz. Ali, Hz. Hamza, Hz. Zübeyr, Hz. Âsım bin Sâbit r.anhüm) tarafından öldürüldü.
Kureyş’in sancağı, yerde kalmıştı.
Bu, Kureyş ordusunun maneviyatını (moralini) daha harbin (savaşın) başında çökertti.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), elindeki kılıcı (Zülfikâr’ı) göstererek, “Bu kılıcın hakkını kim verir?” diye sormuş, o kılıcı alan Ebû Dücâne (radıyallâhu anh), başına kırmızı sarığını sarmış, çalımla (gururla) düşman saflarının arasına bir kasırga gibi dalmıştı.
Ve “Allah’ın (c.c.) Aslanı” Hz. Hamza (radıyallâhu anh)…
O (r.a.), iki elinde iki kılıçla (veya elinde bir kılıçla), göğsünde devekuşu tüyü takılı olduğu halde, Kureyş saflarını bir sağa bir sola biçiyordu. O’nun (r.a.) karşısına çıkan hiçbir müşrik ayakta kalamıyordu.
Harp (Savaş) başlamış, ancak bir muharebeden çok, Müslümanların tek taraflı kahramanlığına dönüşmüştü.
Kureyş’in 3.000 kişilik ordusu, 700 kişilik iman ordusu karşısında dayanamadı. Saflar bozuldu, askerler kaçışmaya başladı.
Mekke’den def çalarak, “Kaçarsanız sizi kucaklamayız!” diye gelen Hind ve Kureyşli kadınlar, can havliyle eteklerini toplamış, dağa doğru kaçıyorlardı.
Meydan, tamamen Kureyş’in bıraktığı eşyalarla, zırhlarla, kılıçlarla ve mallarla (Ganimet) dolmuştu.
Zafer, mutlak görünüyordu. Müslümanlar, Bedir’de olduğu gibi, büyük bir zafer daha kazandıklarını düşünerek “Allahu Ekber!” nidalarıyla kaçan düşmanı kovalıyor ve ganimetleri toplamaya başlıyorlardı.
Her şey mükemmel görünüyordu. Ancak bir yer hariç: Ayneyn Tepesi (Okçular Tepesi).

BÖLÜM 19: UHUD – İMTİHAN, SABIR VE ŞEHÂDET
(Medenî Dönem – VII)

1. O Kati (Kesin) Emrin Unutuluşu: Okçuların Hatası

Aşağıda, harp (savaş) meydanında Müslümanların düşmanı kovaladığını ve Kureyş kadınlarının dahi kaçıştığını gören Ayneyn Tepesi’ndeki 50 okçunun bir kısmı, zaferin kazanıldığından ve harbin (savaşın) bittiğinden emin oldular.
Gözleri, meydanda parlayan ganimetlere (terk edilmiş zırhlar, kılıçlar, mallar) takıldı. Kendi aralarında konuşmaya başladılar: “Harp (Savaş) bitti! Düşman kaçtı! Ne duruyoruz? Biz de aşağı inip ganimetten payımızı alalım! Eğer burada kalırsak, Resûlullah (s.a.v.) ganimeti sadece savaşanlara paylaştırır!”
Bu ganimet sevdası, o kati (kesin) emri onlara unutturmuştu.
Okçuların kumandanı Abdullah bin Cübeyr (radıyallâhu anh), bu durumu dehşetle fark etti. Tepeyi terk etmeye kalkan yaklaşık 40 okçunun önüne dikildi ve Resûlullah’ın (s.a.v.) emrini haykırdı:
“Nereye gidiyorsunuz! Allah’tan (c.c.) korkun! Resûlullah’ın (s.a.v.) size ne emrettiğini unuttunuz mu? ‘Cesetlerimizi kuşların didiklediğini görseniz bile benden emir gelmedikçe yerinizden ayrılmayın!’ buyurmamış mıydı?”
Ancak o 40 okçu, kumandanlarını dinlemedi. “Hayır, harp (savaş) bitti, O (s.a.v.) bunu kastetmemişti” diyerek, emre itaatsizlik ettiler ve ganimet toplamak için o stratejik tepeyi terk edip meydana indiler.
Abdullah bin Cübeyr (r.a.), Resûlullah’ın (s.a.v.) emrine harfiyen sadık kalan 10 (On) (veya daha az) fedakâr Sahabî (r.anhüm) ile birlikte, o hayati tepeyi müdafaa etmek için tek başlarına kaldılar.

2. Hâlid bin Velîd’in Dehası ve Kuşatma

Kureyş ordusunun sağ kanat süvari komutanı olan Hâlid bin Velîd (ki henüz müşrikti ve dâhi bir askerî stratejistti), kaçar gibi yaparken dahi gözü hep o Ayneyn Tepesi’ndeydi.
İslâm Ordusu’nu arkadan vurabilmek için harp (savaş) boyunca o tepeye birkaç kez hamle yapmış, ancak 50 okçunun yoğun atışları yüzünden geri çekilmek zorunda kalmıştı.
Şimdi ise Hâlid, o tepenin bir anda boşaldığını, üzerindeki okçu sayısının 10’a düştüğünü fark etti. Bu, harbin (savaşın) kaderini değiştirecek olan “an” idi.
Derhal, emrindeki 200 atlı süvariye emir verdi. Uhud Dağı’nın etrafından tam bir yay çizerek, o savunmasız kalan Ayneyn Tepesi’ne doğru dörtnala hücuma kalktı.
Tepede kalan Abdullah bin Cübeyr (r.a.) ve o 10 kahraman Sahabî (r.anhüm), üzerlerine gelen 200 atlıyı görünce neye uğradıklarını şaşırdılar. Son nefeslerine kadar ok attılar, kılıç salladılar. Ancak 200 süvariye karşı 10 kişinin yapabileceği bir şey yoktu. Başta komutanları Abdullah bin Cübeyr (r.a.) olmak üzere, hepsi orada şehit edildiler.
Tepe düşmüştü. İslâm Ordusu’nun sırtı artık tamamen savunmasızdı.
Hâlid bin Velîd, süvarileriyle birlikte, ganimet toplamakla meşgul olan ve zafer sarhoşluğu içindeki İslâm Ordusu’na tam arkadan saldırdı.

3. Büyük Panik ve Bozgun

Aynı anda, kaçmakta olan Kureyş piyadeleri (Ebû Süfyan ve İkrime komutasında), Hâlid’in başarılı kuşatmasını gördüler. Zafer nidası attılar ve geri dönüp önden saldırmaya başladılar.
700 kişilik İslâm Ordusu, bir anda 3.000 kişilik düşman ordusu tarafından, iki ateş (önden piyadeler, arkadan Hâlid’in süvarileri) arasında bir “kapan”a kısıldı.
Zafer, saniyeler içinde tam bir hezimete ve paniğe dönüştü.
Saflar bozuldu, kimin kim olduğu anlaşılamaz hale geldi. O kargaşada, Müslümanlar birbirlerini tanıyamayıp, yanlışlıkla birbirlerine kılıç sallamaya başladılar. Hz. Huzeyfe’nin (r.a.) babası olan yaşlı Sahabî Yemân (r.a.), bu kargaşada yanlışlıkla Müslüman kılıçlarıyla şehit edildi.

4. Şehitlerin Efendisi: Hz. Hamza’nın (r.a.) Şehâdeti

Harbin (Savaşın) o ilk kahramanlık anlarında, Hz. Hamza (r.a.) meydanda bir aslan gibi dövüşüyordu. Ancak O’nun (r.a.) Bedir’de öldürdüğü Kureyş reislerinin intikamını almak isteyenler vardı.
Kureyş reisi Cübeyr bin Mut’im, Bedir’de öldürülen amcası Tuayma’nın intikamı için, Habeşli ve mızrak atmakta usta olan kölesi Vahşî bin Harb’e bir vaatte bulunmuştu: “Eğer Muhammed’in (s.a.v.) amcası Hamza’yı (r.a.) öldürürsen, hürsün!”
Vahşî, harbin (savaşın) başından beri sadece Hz. Hamza’yı (r.a.) gözetliyordu. Büyük bir kayanın arkasına saklandı.
Hz. Hamza (r.a.), müşriklerden Siba’ bin Abdüluzza adında birine hücum etmek üzereyken, bir anlığına Vahşî’nin mızrağının menziline girdi.
Vahşî, o anda mızrağını fırlattı. Mızrak, “Allah’ın (c.c.) Aslanı”nın (r.a.) böğründen girip mübarek bedenini delip geçti.
Hz. Hamza (r.a.), o yaralı haliyle Vahşî’nin üzerine yürüdü, ancak gücü yetmedi, yere yığıldı ve oracıkta Şehitlerin Efendisi (Seyyidü’ş-Şühedâ) mertebesine ulaştı.
Harp (Savaş) bittikten sonra, Bedir’de babasını, amcasını ve kardeşini kaybeden Hind bint Utbe (Ebû Süfyan’ın karısı), Hz. Hamza’nın (r.a.) mübarek naaşının başına geldi. Câhiliye vahşetinin en korkunç misallerinden (örneklerinden) birini sergileyerek, O’nun (r.a.) mübarek bedenini parçaladı, burnunu ve kulaklarını kesti, göğsünü yardı ve mübarek ciğerini (karaciğerini) çıkardı. İntikam hırsıyla ciğeri ağzına alıp çiğnedi, ancak yutamadı ve geri çıkardı.
(Bu yüzden O (Hind), tarihe “Ciğer Yiyen Hind” (Âkiletü’l-Ekbâd) olarak da geçecekti.)

5. “Resûlullah (s.a.v.) Öldü!” Şâyiası ve Peygamber’in (s.a.v.) Yaralanması

Düşmanın asıl hedefi Resûlullah’ı (s.a.v.) öldürmekti. Kuşatma yarmış, Müslümanlar dağılmıştı. Efendimiz’in (s.a.v.) etrafında sadece bir avuç fedakâr Sahabî (r.anhüm) kalmıştı.
Düşman ordusundan İbn Kamia adında bir müşrik, Efendimiz’e (s.a.v.) benzetilen ve İslâm sancağını (bayrağını) taşıyan Mus’ab bin Umeyr’i (r.a.) (Medine’nin ilk muallimi) hedef aldı.
Bir kılıç darbesiyle Mus’ab’ın (r.a.) sancağı tutan sağ elini kesti. Mus’ab (r.a.) sancağı sol eline aldı. İbn Kamia, sol elini de kesti. Mus’ab (r.a.), İslâm sancağı yere düşmesin diye, onu kesik kollarıyla göğsüne bastırdı. Müşrik, son bir hamleyle mızrağını Mus’ab’ın (r.a.) göğsüne sapladı ve O’nu (r.a.) şehit etti.
İbn Kamia, şehit ettiği Mus’ab’ı (r.a.), görünüşü benzediği için Resûlullah (s.a.v.) zannetti. Ve Kureyş ordusuna dönerek, harbin (savaşın) seyrini tamamen değiştiren o yalanı haykırdı:
“Muhammed’i (s.a.v.) öldürdüm! Muhammed (s.a.v.) öldü!”
Bu “şâyia” (asılsız haber), İslâm Ordusu’nun maneviyatını (moralini) tamamen çökertti. Kılıçlar ellerden düştü. Bazıları “Resûlullah (s.a.v.) ölmüşse artık niye savaşıyoruz?” diyerek Medine’ye doğru kaçmaya başladı. Bazıları dağa çekildi. Hatta münafıklardan bazıları, “Gidip Ebû Süfyan’dan eman dileyelim” deme cüretini gösterdi.
(O esnada Enes bin Nadr (r.a.) gibi kahramanlar ise, “Muhammed (s.a.v.) ölmüşse, O’nun (s.a.v.) uğrunda ölmek bize yakışmaz mı?” diyerek müşriklerin arasına dalıp şehit oluyordu.)
Bu şâyia, müşriklerin hücumunu ise tek bir hedefe, Resûlullah’ın (s.a.v.) bulunduğu o küçük gruba yöneltti.
Efendimiz (s.a.v.), o anda müşriklerin hedefindeydi ve ağır yaralar alıyordu:
• Atılan bir taş, mübarek alt dudağını yardı.
• Atılan bir başka taş, O’nun (s.a.v.) mübarek rubâiyye dişini (sağ alt ön kesici dişlerinden birini) kırdı.
• Utbe bin Ebî Vakkâs’ın attığı bir taş, mübarek yüzünü (vech-i şerîf) yaraladı.
• İbn Kamia’nın (Mus’ab’ı (r.a.) şehit eden adam) vurduğu bir kılıç darbesi, Efendimiz’in (s.a.v.) miğferine isabet etti. Miğfer parçalandı ve miğferin iki halkası, Efendimiz’in (s.a.v.) mübarek yanağına (elmacık kemiğine) saplandı.
• Efendimiz (s.a.v.), aldığı bu darbelerin tesiriyle, müşriklerin kazdığı çukurlardan birine düştü.

6. O Bir Avuç Fedakâr: Etrafındaki Kalkan

Resûlullah’ın (s.a.v.) öldüğü haberi yayılırken, O (s.a.v.) yaralı halde çukurdaydı. O’nun (s.a.v.) etrafında sadece 10-12 kişilik bir fedakâr Sahabî (r.anhüm) grubu kalmıştı. Bu grup, İslâm tarihinin gördüğü en büyük kahramanlık destanını yazdı.
• Talha bin Ubeydullah (radıyallâhu anh):
Efendimiz’e (s.a.v.) yönelen bir kılıç darbesine, zırhı veya kalkanı olmadığı için, çıplak elini siper etti. Eli, o darbeyle parçalandı ve kolu çolak kaldı. Aldığı sayısız ok ve mızrak yarasıyla Efendimiz’in (s.a.v.) önünde bir kalkan oldu. (Resûlullah (s.a.v.) O’nun (r.a.) için yıllar sonra, “Uhud gününde yeryüzünde gezen bir Şehit (Yaşayan Şehit) görmek isteyen, Talha bin Ubeydullah’a baksın!” buyuracaktı.)
• Ebû Dücâne (radıyallâhu anh):
Efendimiz (s.a.v.) çukurdayken, O’nu (s.a.v.) korumak için üzerine kapaklandı. Sırtı, atılan oklarla bir kirpiye dönmüştü, ancak Resûlullah’a (s.a.v.) tek bir okun isabet etmesine izin vermedi.
• Nuseybe bint Ka’b (r.anha) (Ümmü Umâre):
Ordunun arkasında su dağıtmakla görevli bu kahraman Ensârî hanım, Resûlullah’ın (s.a.v.) düştüğünü görünce su kırbasını attı, eline bir kılıç aldı ve bir aslan gibi Efendimiz’in (s.a.v.) etrafında dönerek O’nu (s.a.v.) yaralayan İbn Kamia’ya saldırdı, ağır yaralar aldı ama O’nu (s.a.v.) korumaktan bir an geri durmadı.
• Hz. Ali (r.a.) ve Hz. Ebû Bekir (r.a.):
O’nu (s.a.v.) çukurdan çıkardılar. Ebû Ubeyde bin Cerrâh (r.a.), Efendimiz’in (s.a.v.) mübarek yanağına saplanan miğfer halkalarını kendi dişleriyle çekerek çıkardı (bu esnada kendisinin de ön dişleri kırıldı).
Efendimiz (s.a.v.), yaralı halde Uhud Dağı’nın yamacındaki güvenli bir sığınağa çekildi. O’nun (s.a.v.) hayatta olduğunu gören Müslümanlar (yaklaşık 70-80 kişi), O’nun (s.a.v.) etrafında toplandılar.
Uhud harbi (savaşı), İslâm Ordusu’nun zaferiyle başlamış; ancak bir emre itaatsizlik yüzünden büyük bir bozguna, 70 büyük şehidin (Hz. Hamza, Mus’ab bin Umeyr, Abdullah bin Cübeyr, Enes bin Nadr r.anhüm) verildiği acı bir derse dönüşmüştü.
Ebû Süfyan, harbin (savaşın) sonunda Uhud Dağı’nın eteklerine geldi ve bağırdı: “Aranızda Muhammed (s.a.v.) var mı? Ebû Bekir (r.a.) var mı? Ömer (r.a.) var mı?”
Efendimiz (s.a.v.) “Cevap vermeyin” buyurdu.
Ebû Süfyan, cevap alamayınca kibrinin zirvesine çıktı: “Yaşasın (putumuz) Hübel! Hübel yüceldi!”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Hz. Ömer’e (r.a.) “O’na (Ebû Süfyan’a) cevap ver, yâ Ömer!” buyurdu.
Hz. Ömer (r.a.) gürledi:
“Allah (c.c.) en Yüce’dir, en Ulu’dur! (Allahü A’lâ ve Ecell!)”
Ebû Süfyan: “Bizim (putumuz) Uzzâ var, sizin Uzzâ’nız yok!”
Hz. Ömer (r.a.): “Allah (c.c.) bizim Mevlâ’mızdır, sizin mevlânız yoktur!”
Ebû Süfyan: “Bugün, Bedir’e karşılıktır! Harp (Savaş) nöbetleşedir (Bir siz yendiniz, bir biz yendik)!”
Ve son sözünü söyledi: “Seneye sizinle Bedir’de tekrar buluşmak üzere!” (Bedrü’s-Suğrâ).
Kureyş ordusu, Müslümanları tamamen yok edememiş olsa da, intikamını (Hz. Hamza’yı r.a. öldürerek) almış, ağır bir yara vermiş olarak Mekke’ye doğru çekildi.
Meydanda, Resûlullah (s.a.v.), 70 şehidinin, bilhassa amcası Hz. Hamza’nın (r.a.) parçalanmış mübarek bedeninin başında gözyaşı döküyordu.
Uhud Dağı’nın etekleri, 70 mübarek şehidin, bilhassa Şehitlerin Efendisi Hz. Hamza’nın (radıyallâhu anh) mübarek kanıyla sulanmıştı. İslâm Ordusu, bir emre itaatsizlik neticesinde, zaferle başladığı bir harpten (savaştan) ağır yaralar alarak ve Resûl-i Ekrem’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) mübarek dişinin kırıldığı, yüzünün yaralandığı bir imtihanla Medine’ye dönmüştü.
Müslümanların kalbi hüzünlü, bedenleri yaralıydı. Medine’de ise münafıklar (Abdullah bin Übeyy ve taraftarları) fitneyi körüklüyor, “Gördünüz mü, bizi dinlemeyip Uhud’a çıktılar, başlarına neler geldi!” diyerek Müslümanların maneviyatını (moralini) bozmaya çalışıyorlardı.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o Cihan Şümul harp dehasıyla biliyordu ki; eğer Kureyş, Müslümanların bu kadar zayıf düştüğünü fark ederse, “İşlerini tam bitiremedik” pişmanlığıyla Mekke yolundan geri dönebilir ve Medine’ye son, ölümcül baskını yapabilirdi.
Düşmana asla “zayıf” görünmemek gerekiyordu.

BÖLÜM 20: YENİLGİDEN DOĞAN DİRAYET VE İHÂNET TUZAKLARI
(Medenî Dönem – VIII)

1. Düşman Takibi: Hamrâü’l-Esed Gazvesi (Hicret 3)

Uhud harbinin (savaşının) ertesi sabahı, Hicretin 3. Yılı, 8 Şevval Pazar günü… Medine’de herkes şehitlerinin yasını tutuyor, yaralarını sarmaya çalışıyordu.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o sabah müezzinine (Hz. Bilâl r.a.) şu Cihan Şümul emri verdi:
“Derhal ilan et! Düşmanı (Kureyş’i) takibe çıkıyoruz! Ancak, takibe SADECE dün Uhud’da bizimle birlikte olanlar (savaşa katılanlar) gelecektir!”
Bu, inanılmaz bir emirdi. Ordu yorgundu, yaralıydı. Hatta bazı Sahabîler (r.anhüm) yürüyemeyecek haldeydi, birbirlerine yaslanarak ayakta duruyorlardı.
Ama emir katiydi (kesindi). Uhud’un o zorlu imtihanına katılan 700 kişilik o yaralı ve hüzünlü ordu, Resûlullah’ın (s.a.v.) emrine tereddütsüz itaat etti. Uhud’a katılmayıp Medine’de kalanların (münafıklar hariç) katılmasına ise izin verilmedi.
O yaralı aslanlar ordusu, Efendimiz’in (s.a.v.) komutasında derhal silahlandı ve Medine’den çıktı. Hedef, Mekke’ye dönmekte olan Ebû Süfyan ordusuydu.
İslâm Ordusu, Medine’ye yaklaşık 13 km mesafedeki “Hamrâü’l-Esed” mevkiine kadar ilerledi.
Tam da Efendimiz’in (s.a.v.) öngördüğü gibi olmuştu. Yolda, Ebû Süfyan ve Kureyş ordusu duraklamış, kendi aralarında “Müslümanlar ağır yara aldı. Muhammed’i (s.a.v.) (hâşâ) öldüremedik. Geri dönüp Medine’ye baskın mı yapsak?” diye istişare ediyorlardı.
Ancak İslâm Ordusu’nun, o yaralı haliyle, Uhud’dan sadece 24 saat sonra, kendilerini takibe çıkacak kadar cesur ve diri olduğunu öğrenince dehşete kapıldılar.
Ebû Süfyan, “Muhammed (s.a.v.) ve Ashâbında (r.anhüm), bizim bilmediğimiz bir güç kalmış olmalı. Başımıza Bedir’deki gibi yeni bir felaket gelmesin” diyerek, bu takipten korktu ve ordusuna “Süratle Mekke’ye yürüyün!” emrini verdi.
Efendimiz (s.a.v.) ve o yaralı ordusu, Hamrâü’l-Esed’de üç gün (veya beş gün) konakladı. Gece vakti, Kureyş ordusuna gözdağı vermek için, yüzlerce ayrı noktada ateş yaktırdı. Uzaktan bu ateşleri gören düşman casusları, Müslümanların ordusunun ne kadar kalabalık ve zinde olduğunu zannederek korkuya kapıldılar.
Bu gazve (sefer), bir “harp (savaş)” değil, bir “psikolojik harp (savaş)” idi. Bu, Uhud’daki askerî yenilginin, manevî bir zafere ve stratejik bir üstünlüğe dönüştürülmesiydi.
Kur’ân-ı Kerîm, o yaralı halde Allah’ın (c.c.) ve Resûlü’nün (s.a.v.) emrine uyan o kahraman Sahabîleri (r.anhüm) şu ayet-i kerîme ile övmüştür:
“Onlar, o kimselerdir ki, yaralandıktan sonra yine Allah’ın ve Peygamber’in çağrısına uydular. İçlerinden iyilik yapanlara ve Allah’a (c.c.) karşı gelmekten sakınanlara büyük bir mükâfat vardır.” (Âl-i İmrân, 3/172 )

2. İhânet Tuzakları: Recî’ ve Bi’r-i Maûne Fâciaları (Hicret 4)

Uhud, Müslümanların yenilebileceğini (zâhiren) göstermişti. Bu durum, Medine etrafındaki müşrik bedevî kabilelerini ve Medine’deki Yahudileri cesaretlendirmişti. Hicretin 4. yılı, İslâm tarihinin en acı “ihânet” ve “fâcia” yıllarından biri oldu.

a) Recî’ Fâciası (10 Şehit):

Adal ve Kare kabilelerinden bir heyet Medine’ye geldi. “Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Bizim kabilelerimiz İslâm’ı kabul etti. Ancak bize Kur’ân’ı ve dini öğretecek muallimlere (öğretmenlere) ihtiyacımız var. Bize rehberler gönder” dediler.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), bu davete çok sevindi. Ashâbının (r.anhüm) en seçkinlerinden, çoğu Suffe ehli olan 10 (On) Kur’ân muallimi seçti. Başlarına da tecrübeli Sahabî Mersed bin Ebî Mersed’i (r.a.) (veya Âsım bin Sâbit’i r.a.) komutan tayin etti.
Muallimler (r.anhüm) kafilesi, “Recî'” denilen su başına geldiklerinde, o heyetin tuzağı ortaya çıktı. Adal ve Kare kabileleri onlara ihânet etmişti. Etrafları, Lihyânoğulları kabilesinden yüzlerce müşrik savaşçı tarafından sarıldı.
10 Sahabî (r.anhüm) derhal kılıçlarına sarılıp bir tepeye çekildiler. Müşrikler “Teslim olun, size eman veriyoruz, öldürmeyeceğiz!” dediler.
Komutan Âsım bin Sâbit (r.a.) gürledi: “Ben, bir müşriğin emanına (güvencesine) asla güvenmem!”
Ve şu duayı etti: “Allah’ım! Hâlimizi Resûlüne (s.a.v.) ulaştır!”
Âsım (r.a.) ve 7 Sahabî (r.anhüm), o tepede son oklarına, son kılıç darbelerine kadar dövüştüler ve kahramanca şehit oldular.
Geriye 3 Sahabî (r.anhüm) kalmıştı: Hubeyb bin Eret (r.a.), Zeyd bin Desinne (r.a.) ve Abdullah bin Tarık (r.a.).
Onlar (r.anhüm), müşriklerin “eman” sözüne (belki bir kurtuluş olur ümidiyle) inanarak teslim oldular. Abdullah bin Tarık (r.a.), yolda ihâneti anlayıp kaçmak isterken orada şehit edildi.
Hubeyb (r.a.) ve Zeyd’i (r.a.) ise, Kureyş’e sattılar. Çünkü bu ikisi, Bedir’de Kureyş’in ileri gelenlerinden bazılarını öldürmüşlerdi.
Kureyş, bu iki Sahabî’yi (r.anhüm), Uhud’un intikamını almak için Mekke’de, “Ten’im” mevkiinde halka açık bir alanda, işkenceyle “çarmıha gererek” şehit etmeye karar verdi.
Hz. Hubeyb (r.a.), darağacına (çarmıha) çıkarılmadan önce, “Bana izin verin, iki rekât namaz kılayım” dedi. İzin verdiler. Hz. Hubeyb (r.a.), süratle iki rekât namaz kıldı. Sonra müşriklere döndü: “Vallahi, eğer ölümden korktuğumu zannetmeyecek olsaydınız, bu namazı çok daha uzun kılardım.”
(Böylece Hz. Hubeyb (r.a.), “İdamdan önce iki rekât namaz kılma” sünnetini (geleneğini) başlatan Sahabî (r.a.) oldu.)
O’nu (r.a.) çarmıha gerdiklerinde, mübarek yüzü Medine’ye (Kıbleye) dönüktü. Ve o anda, şu meşhur bedduasını etti: “Allah’ım! Onları bir bir say! Onları teker teker helâk et! Hiçbirini sağ bırakma!”
Müşrikler bu bedduadan o kadar korktular ki, çocuklarını bile yüzüstü yere kapattılar.
Hz. Zeyd bin Desinne’ye (r.a.) de aynı işkence yapıldı. Ebû Süfyan, O (r.a.) tam ölmek üzereyken O’na (r.a.) sordu: “Ey Zeyd! Allah (c.c.) aşkına söyle! İster miydin ki, şu an senin yerinde (çarmıhta) Muhammed (s.a.v.) olsaydı da, sen evinde ailenle rahatça otursaydın?”
Hz. Zeyd’in (r.a.) o sarsılmaz imanının ve Resûl (s.a.v.) aşkının cevabı, Ebû Süfyan’ı dondurdu:
“Vallahi! Değil O’nun (s.a.v.) burada benim yerimde olmasını, şu an Medine’de yürürken O’nun (s.a.v.) mübarek ayağına bir diken batmasına bile benim canım feda olsun!”
Ebû Süfyan, hayretle yanındakilere döndü: “Ben, yeryüzünde, Muhammed’in (s.a.v.) Ashâbının (r.anhüm) Muhammed’i (s.a.v.) sevdiği kadar, bir başkasını seven kimse görmedim!”
Ve iki kahraman Sahabî (r.anhüm) de Mekke’de şehit edildi.

b) Bi’r-i Maûne Fâciası (70 Şehit):

Recî’ Fâciasından sadece birkaç gün sonra, daha büyük bir felaket yaşandı.
Necid (Orta Arabistan) bölgesinin en güçlü reisi olan Ebû Berâ (Âmir bin Mâlik), Medine’ye geldi. Efendimiz (s.a.v.) O’na (Ebû Berâ’ya) İslâm’ı anlattı. Ebû Berâ, Müslüman olmadı ama “Eğer kavmime muallimler (öğretmenler) gönderirsen, İslâm’ı kabul edebilirler. Ben, onları himayeme (korumama) alıyorum, onlara eman veriyorum” dedi.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), (Recî’ hadisesinden henüz haberi olmadığı için) bu teklifi kabul etti.
Ancak Necid bölgesi tehlikeliydi. Efendimiz (s.a.v.) bu kez 10 değil, Suffe Ehli’nden, tamamı Kur’ân hâfızı (Kurrâ) olan 70 (Yetmiş) seçkin Sahabî’yi (r.anhüm) gönderdi. Başlarına da Münzir bin Amr’ı (r.a.) tayin etti.
Bu 70 Kurrâ (r.anhüm), gündüzleri odun kesip satarak geçinir, geceleri ise sabahlara kadar Kur’ân okuyup namaz kılan, İslâm’ın en âbid (ibadet eden) ve en âlim (bilen) kadrosuydu.
Kafile, “Bi’r-i Maûne” (Maûne Kuyusu) denilen yere vardığında, ihânet ortaya çıktı. Ebû Berâ’nın verdiği eman (güvence) sözü yalandı (veya yeğeni Âmir bin Tufeyl, amcasının sözünü çiğnemişti).
Âmir bin Tufeyl’in komutasındaki Süleym, Usayye ve Ri’l kabileleri, o 70 silahsız Kur’ân mualliminin (r.anhüm) etrafını sardılar.
Sahabîler (r.anhüm), ihanete uğradıklarını anladılar. Kılıçlarına sarıldılar (çok az silahları vardı). Son nefeslerine kadar dövüştüler. Biri (Ka’b bin Zeyd r.a.) hariç (ki O’nu (r.a.) da öldü zannedip bıraktılar), 70 (veya 69) Sahabî’nin (r.anhüm) tamamı orada hunharca şehit edildi.
Recî’ (10 şehit) ve Bi’r-i Maûne (70 şehit) haberleri Medine’ye aynı günlerde ulaştı.
80 seçkin evladını, İslâm’ın en güzide muallimlerini (öğretmenlerini), hain tuzaklarda kaybeden Resûl-i Ekrem (s.a.v.), hayatı boyunca Uhud’da bile hissetmediği kadar derin bir hüzne (üzüntüye) boğuldu.
O (s.a.v.), o kadar müteessir (üzgün) oldu ki, tam bir ay (30 veya 40 gün) boyunca, sabah namazlarında o kabilelere (Lihyânoğulları, Ri’l, Zekvân, Usayye) isimlerini anarak beddua etti (Kunût okudu).

3. İkinci Yahudi İhâneti: Benî Nadîr Gazvesi (Hicret 4)

Uhud’daki sarsıntı ve bu fâcialar, Medine’deki ikinci büyük Yahudi kabilesi olan Benî Nadîr’i (Nadiroğulları) cesaretlendirmişti. Onlar da zengin, güçlü ve kaleleri olan bir kabileydi.
Efendimiz (s.a.v.), Bi’r-i Maûne’de tuzağa düşürülenlerin diyetine (kan parasına) katkıda bulunmaları için (Medine Vesikası’na (Anayasa’ya) göre müttefik oldukları için) onlarla konuşmak üzere kalelerine gitmişti.
Benî Nadîr Yahudileri, O’nu (s.a.v.) çok iyi karşıladılar. “Elbette yâ Ebâ’l-Kâsım! (s.a.v.) Sana (s.a.v.) yardım edeceğiz. Sen (s.a.v.) şuracıkta, kale duvarımızın dibinde otur, biz de kendi aramızda parayı toplayıp gelelim” dediler.
Efendimiz (s.a.v.), yanlarında Hz. Ebû Bekir (r.a.), Hz. Ömer (r.a.) ve Hz. Ali (r.a.) olduğu halde, o kale duvarının dibine oturdu, beklemeye başladı.
O (s.a.v.) beklerken, Yahudi reisleri gizli bir odaya çekildiler ve o şeytanî planı yaptılar:
“Muhammed’i (s.a.v.) öldürmek için bundan daha büyük bir fırsat elimize geçmez! O (s.a.v.) tam duvarın dibinde oturuyor. İçimizden kim, şu büyük değirmen taşını kalenin tepesinden O’nun (s.a.v.) üzerine atıp başını ezecek?”
İçlerinden Amr bin Cihâş adında bir Yahudi, “Ben yaparım!” dedi ve taşı atmak için kalenin damına çıktı.
Plan yapılmıştı. Ancak onlar tuzak kurarken, Vahiy Meleği Cebrail (aleyhisselâm) derhal Resûl-i Ekrem’e (s.a.v.) nazil oldu ve O’na (s.a.v.) bu alçakça suikast planını haber verdi.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), hiçbir şey belli etmeden, sanki bir ihtiyacı (hâceti) için kalkıyormuş gibi, sâkin (sessizce) oturduğu yerden kalktı ve Ashâbına (r.anhüm) da bir şey demeden, süratle Medine’ye, Mescid-i Nebevî’ye doğru yürüdü.
Hz. Ebû Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer (r.a.), Efendimiz’in (s.a.v.) geciktiğini görünce endişelendiler. Kalkıp Medine’ye döndüklerinde, O’nu (s.a.v.) Mescid’de buldular. Efendimiz (s.a.v.), Benî Nadîr’in ihanetini ve suikast planını onlara anlattı.
Bu, Benî Kaynukâ’nın yaptığı gibi, Medine Vesikası’nın (Anayasa’nın) açık bir ihlâli ve Devlete (ve Devlet Başkanı’na) karşı bir suikast (harp/savaş ilanı) demekti.
Efendimiz (s.a.v.), derhal onlara bir ültimatom (kesin uyarı) gönderdi:
“Mademki ahdinizi (sözünüzü) bozdunuz ve bana suikast planladınız. Size on (10) gün mühlet! Medine’yi terk edin! Bu on günden sonra kim sizden burada görülürse, boynu vurulacaktır!”
Benî Nadîr, önce korkup hazırlanmaya başladı. Ancak Medine’deki münafıkların başı Abdullah bin Übeyy, onlara gizlice şu haberi gönderdi: “Sakın kalelerinizi terk etmeyin! Direnin! Benim 2.000 kişilik ordum (Ensâr’dan ve Gatafân kabilesinden) size yardıma gelecek. Sizinle beraber savaşacağız!”
Bu yalana kanan Benî Nadîr, Efendimiz’e (s.a.v.) “Terk etmiyoruz! Elinden geleni yap!” diye cevap verdi.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), İslâm Ordusu’nu topladı (Sancaktar Hz. Ali r.a. idi) ve Benî Nadîr kalelerini kuşattı.
Benî Nadîr, münafıkların yardımını bekledi. Ancak ne Abdullah bin Übeyy ne de Gatafânlılar yardıma gelmedi. Münafıklar, yine sözlerinde durmamışlardı.
Kuşatma 15 (veya 21) gün sürdü. Dışarıdan yardım alamayan ve kalelerinde mahsur kalan Benî Nadîr Yahudileri, sonunda Benî Kaynukâ gibi teslim oldular.
Efendimiz (s.a.v.), onlara Benî Kaynukâ’ya tanıdığından daha ağır bir şartla sürgün cezası verdi: Sadece develerinin taşıyabildiği kadar eşyayı alabilecekler, ancak hiçbir silah, zırh veya askerî malzeme götüremeyeceklerdi.
Benî Nadîr Yahudileri, Medine’deki o muazzam evlerini, hurma bahçelerini ve servetlerini geride bıraktılar. Evlerini, Müslümanlara kalmasın diye kendi elleriyle yıkarak (tahrip ederek) Medine’den ayrıldılar. (Bu hadise, Kur’ân-ı Kerîm’de Haşr Suresi’nde detaylıca anlatılır).
Bir kısmı Suriye’ye (Ezriât’a), en tehlikeli ve zengin reisleri (Huyey bin Ahtab, Kinâne bin Rebî’ gibi) ise Medine’nin kuzeyindeki “Hayber” Kalesi’ne yerleştiler.
Onların Hayber’e gitmesi, ileride İslâm Devleti’nin başına gelecek en büyük fitnenin ve en büyük harbin (savaşın) (Hendek/Ahzâb Savaşı’nın) tohumlarını ekmiş oldu.

BÖLÜM 21: İTİBARIN YENİDEN TESİSİ VE EN BÜYÜK TEHDİT: AHZÂB
(Medenî Dönem – IX)

1. “Bedir Randevusu” (Gazvetü Bedri’s-Suğrâ / Küçük Bedir)

Uhud harbinin (savaşının) sonunda, Kureyş’in başkomutanı Ebû Süfyan, Uhud Dağı’nın tepesinden İslâm Ordusu’na meydan okumuştu: “Bugün, Bedir’in karşılığıdır! Harp (Savaş) nöbetleşedir! Gelecek yıl, sizinle yine Bedir’de buluşmak (savaşmak) üzere randevulaşıyoruz!”
Hz. Ömer (r.a.) da Resûlullah’ın (s.a.v.) emriyle gürlemişti: “İnşallah! O, bizimle sizin aranızda bir randevudur!”
Uhud’un üzerinden tam bir yıl geçmişti (Hicret 4, Şâban ayı). Randevu vakti gelmişti.
Efendimiz (s.a.v.), Kureyş’in bu meydan okumasına cevap vermek ve İslâm’ın Uhud’da sarsılan (zâhiren) itibarını tamamen geri kazanmak için Ashâbına (r.anhüm) “Bedir’e!” emrini verdi.
Uhud’un acısını unutmayan 1.500 (Bin beş yüz) kişilik sarsılmaz bir ordu toplandı. Bu ordu, Bedir’e doğru yola çıktı.
Mekke’de ise durum farklıydı. O yıl Mekke’de kuraklık ve kıtlık baş göstermişti. Ebû Süfyan, Bedir’de yaşadığı o ilk hezimeti unutamamıştı ve İslâm Ordusu’nun 1.500 kişilik bu güçlü hali karşısında dehşete kapılmıştı. Harbe (Savaşa) gitmek istemiyor, ancak “randevu”dan kaçarsa Kureyş’in itibarının yerle bir olacağını da biliyordu.
Ebû Süfyan, kurnazca bir “psikolojik harp (savaş)” yolunu seçti. Henüz Müslüman olmamış olan (veya gizli anlaşmalı olduğu) Nuaym bin Mes’ud adında birini Medine’ye casus olarak gönderdi. Görevi, Müslümanların maneviyatını (moralini) bozmaktı.
Nuaym, Medine’ye geldi ve feryat etmeye başladı: “Ey Medineliler! Nereye gidiyorsunuz? Ebû Süfyan ve Kureyş, sizin hayal bile edemeyeceğiniz, dağlar gibi bir ordu topladı! Hepinizi yok edecekler! Sakın Bedir’e gitmeyin!”
Bu haber, Medine’deki münafıkların yüreğine korku saldı. Ancak mü’minlerin yüreğine zerre kadar korku vermedi. Onların cevabı, Kur’ân-ı Kerîm’in ölümsüzleştirdiği o tevekkül nidası oldu:
“Hasbünallâhu ve ni’me’l-vekîl!”
(Allah (c.c.) bize yeter! O (c.c.) ne güzel Vekil’dir!)
Resûl-i Ekrem (s.a.v.) ise o Cihan Şümul kararlılığıyla buyurdu:
“Vallahi! Onlar gelmese bile, ben tek başıma kalsam dahi, o randevu yerine gideceğim!”
İslâm Ordusu (1.500 kişi) Bedir’e vardı. Orada tam sekiz (8) gün Kureyş ordusunu beklediler.
Ebû Süfyan ise, 2.000 kişilik bir orduyla Mekke’den çıkmış, “Mecenne” denilen yere kadar gelmişti. Orada durdu ve askerlerine döndü: “Ey Kureyş! Bu yıl kıtlık yılıdır. Develerimiz zayıf, azığımız yok. Böyle bir ‘Kavut Ordusu’ (Ceyşü’s-Sevîk) ile savaşmak akıl kârı değildir. Geri dönüyoruz!”
Ve Kureyş ordusu, savaşmadan, randevu yerine gelme cesaretini gösteremeden, Mekke’ye geri döndü.
Müslümanlar ise, Bedir’de bekledikleri sekiz gün boyunca, orada kurulan panayırda ticaret yaptılar. Yanlarında getirdikleri malları 1’e 2 kârla satarak, hem askerî hem de ekonomik bir zaferle Medine’ye döndüler.
Bu “Küçük Bedir Gazvesi”, İslâm’ın itibarına vurulan Uhud lekesini tamamen temizledi. Kureyş’in korkaklığı ve Müslümanların cesareti bütün Arabistan’a ilan edildi.

2. Çölün Disiplini: Zâtü’r-Rikâ’ Gazvesi ve Korku Namazı

Medine’nin itibarı yükselince, Necid çöllerinde (Orta Arabistan) yaşayan ve yağmacılıkla geçinen bedevî kabileleri (Gatafân, Beni Muhârib, Beni Sa’lebe) bundan rahatsız oldu. Müslümanların Recî’ ve Bi’r-i Maûne’de muallimlerini (öğretmenlerini) kaybetmesinden cesaret alarak, Medine’ye büyük bir baskın yapmak için ordu toplamaya başladılar.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), “Düşmanı Medine’de beklemeyeceğiz, O’nun (düşmanın) vatanına bizzat gideceğiz” stratejisiyle, 400 (veya 700) kişilik seçkin bir birlikle derhal Necid çöllerine, Gatafân yurduna doğru yola çıktı (Hicret 4 veya 5).
Bu sefer, son derece meşakkatliydi. Çöl arazisi o kadar sarp ve kayalıktı ki, Sahabîlerin (r.anhüm) ayakkabıları (nalınları) parçalandı, ayakları kan revan içinde kaldı. Yürüyemeyecek hale geldiklerinde, ayaklarına bez ve kumaş parçaları (“paçavralar” – Rikâ’) sardılar. Bu yüzden bu sefere “Zâtü’r-Rikâ'” (Paçavralar Gazvesi) denildi.
İslâm Ordusu, Gatafân yurdunun kalbine kadar ilerledi. Bedevîler, Müslümanların kendi evlerine kadar gelme cüretine şaşırdılar. Büyük bir harp (savaş) olmadı, çünkü bedevîler savaşı göze alamayıp dağlara kaçtılar.
Ancak bu sefer sırasında, İslâm fıkhı (hukuku) için çok mühim bir hadise yaşandı.
Namaz vakti gelmişti. İslâm Ordusu namaza durmak istiyor, ancak dağların tepesindeki düşman (Gatafân), Müslümanların secdeye vardığı o “savunmasız” anı kolluyordu. “Hepsi birden secdeye varınca, üzerlerine baskın yapalım” diye plan yapıyorlardı.
Tam o anda, Cebrail (aleyhisselâm), Resûlullah’a (s.a.v.) “harp (savaş) anında” dahi namazın nasıl eda edileceğini öğreten “Salâtü’l-Havf” (Korku Namazı) ayetlerini (Nisâ, 4/101-102) getirdi.
Efendimiz (s.a.v.), Ashâbını (r.anhüm) iki safa ayırdı:
• Birinci saf, Efendimiz’in (s.a.v.) arkasında bir rekât kıldı. Efendimiz (s.a.v.) ikinci rekât için ayakta beklerken, onlar (birinci saf) kendi başlarına ikinci rekâtı hızla kılıp selam verdiler ve geri çekilip nöbet yerine geçtiler.
• İkinci saf (nöbette olanlar) ileri geldi, Resûlullah’a (s.a.v.) uydular. Efendimiz (s.a.v.) ile birlikte ikinci rekâtı kıldılar. Efendimiz (s.a.v.) Tahiyyât’ta otururken, onlar (ikinci saf) kalkıp kaçırdıkları ilk rekâtı kıldılar ve Efendimiz (s.a.v.) ile birlikte selam verdiler.
Böylece, harp (savaş) anında dahi cemaatle namaz terk edilmemiş oldu. Bu manzarayı (bir grubun namaz kılıp diğer grubun nöbet tuttuğunu) gören Gatafânlı bedevîler, “Bunlar, ilâhî bir koruma altındalar” diyerek korkuya kapıldılar ve Medine’ye saldırma planlarından tamamen vazgeçtiler.

3. Bütün Fitnelerin Birleşmesi: Ahzâb’a Giden Yol (Hicret 5)

Bedir Randevusu’nda Kureyş yenilmiş (itibaren), Zâtü’r-Rikâ’da Gatafân sindirilmiş, Benî Nadîr ise Medine’den sürülmüştü.
İslâm’ın düşmanları (müşrikler, bedevîler ve Yahudiler), Resûlullah (s.a.v.) ile “ayrı ayrı” baş edemeyeceklerini anlamışlardı.
İşte bu noktada, Medine’den sürülüp Hayber’e yerleşen Benî Nadîr Yahudilerinin reisi Huyey bin Ahtab, İslâm’ı yeryüzünden silmek için o şeytanî “Büyük Koalisyon” planını devreye soktu.
Bu, İslâm’a karşı kurulan en büyük Câhiliye ittifakıydı.

1. Adım: Mekke (Kureyş):

Huyey bin Ahtab, bir Yahudi heyetiyle Mekke’ye, Ebû Süfyan’ın huzuruna çıktı. Dedi ki: “Ey Kureyş! Biz (Hayber Yahudileri), bütün servetimizle ve savaşçılarımızla sizinleyiz. Gelin, Muhammed’i (s.a.v.) Medine’de kuşatalım ve bu işi kökünden bitirelim!”
Ebû Süfyan, bu teklife sevindi ancak Ehl-i Kitap olan Yahudilere güvensizliğini belirtti: “Ey Yahudiler! Siz Kitap sahibisiniz. Bize dürüstçe söyleyin: Bizim dinimiz (putperestlik) mi daha hayırlıdır, yoksa Muhammed’in (s.a.v.) dini (Tevhid) mi?”
Huyey bin Ahtab ve yanındaki Yahudi hahamları, sırf İslâm düşmanlığında birleşebilmek için, kendi kitaplarını inkâr pahasına o korkunç cevabı verdiler:
“Vallahi! Sizin dininiz (putlara tapmanız), O’nun (s.a.v.) dininden daha doğrudur ve daha hayırlıdır!”
(Kur’ân-ı Kerîm, Nisâ Suresi 51. ayette, Ehl-i Kitab’ın bu “Cibt’e ve Tâğût’a (Puta) inanma” ihanetini lanetleyecekti.)
Bu söz üzerine Kureyş, 4.000 (Dört bin) kişilik ordusuyla ittifaka katıldı.

2. Adım: Necid (Gatafân):

Huyey bin Ahtab, Kureyş’in desteğini aldıktan sonra, Necid çöllerine, Zâtü’r-Rikâ’da sindirilen Gatafân kabilelerine (Beni Fezâre, Beni Murre, Beni Eşca’) gitti.
Bedevîler dine değil, paraya (ganimete) bakarlardı. Huyey, onlara şu teklifi yaptı: “Kureyş’le birleştik. Siz de bize katılın. Eğer Medine’yi düşürürsek, Hayber’in bir yıllık hurma mahsulünün tamamı sizin olacaktır!”
Bu muazzam rüşvet karşısında Gatafân kabileleri de ittifaka katıldı. Onlar da yaklaşık 6.000 (Altı bin) kişilik bir ordu çıkardılar.
Sonuç: “Ahzâb” (Hizipler/Gruplar) Ordusu
Kureyş (Mekke Müşrikleri), Gatafân (Necid Bedevîleri) ve Benî Nadîr (Hayber Yahudileri – Finansör ve Provokatör) birleşmişti.
Arap yarımadasının o güne dek gördüğü en büyük ordu: Toplam 10.000 (On bin) (bazı rivayetlerde 12.000) kişilik muazzam bir “Koalisyon Ordusu” (Ahzâb).
Ordunun Başkomutanı Ebû Süfyan idi.
Hicretin 5. Yılı, Şevval ayında (M. 627), bu devasa ordu, tek bir hedef için Medine’ye doğru yürüyüşe geçti:
Medine’yi kuşatmak, Resûlullah’ı (s.a.v.) öldürmek ve İslâm’ı tarihten silmek.

BÖLÜM 22: HENDEK – AKIL, SABIR VE MUCİZE
(Medenî Dönem – X: Ahzâb Gazvesi)

1. Korkunç Haber ve Harp (Savaş) Meclisi

Düşman ordusunun yola çıktığı haberi, müttefik kabilelerden Huzâalıların süratli habercileri (ulakları) vasıtasıyla Medine’ye ulaştı. Haber, şehre bir bomba gibi düştü. Münafıklar derhal fitneye başladı, “İşte sonunuz geldi!” diyerek korku yaydılar. Mü’minlerin kalpleri ise, Kur’ân-ı Kerîm’in tasviriyle, (korkudan) “gırtlaklara dayanmıştı.” (Ahzâb, 33/10)
Resûl-i Ekrem (sallallâhu aleyhi ve sellem), bu topyekûn imha (yok etme) tehdidi karşısında derhal Harp (Savaş) Meclisi’ni (Meşveret) topladı.
Durum vahametini koruyordu. 10.000 kişilik bu ordunun, bilhassa Hâlid bin Velîd ve Gatafânlıların meşhur süvarilerinin, Medine’nin açık meydanlarına girmesine izin verilirse, bu 3.000 kişilik İslâm Ordusu’nun dayanma şansı yoktu. Uhud’daki gibi bir meydan muharebesi, intihar demekti. Uhud’daki “Savunma Harbi (Savaşı)” teklifi de bu kez yetersizdi, zira düşman şehri kuşatacak ve evleri tek tek yıkacak kadar kalabalıktı.
Mecliste derin bir sessizlik vardı. Arapların bildiği bütün harp (savaş) taktikleri bu tehdit karşısında aciz kalıyordu.

2. Fars Diyarından Gelen Çözüm: Selmân-ı Fârisî (r.a.) ve “Hendek”

Tam bu çaresizlik anında, mecliste bulunan, aslen Fars (İran) diyarından olan, hakikati aramak için uzun ve meşakkatli bir yolculuktan sonra Medine’ye gelip İslâm’la şereflenen ve kölelikten yeni kurtulmuş olan Selmân-ı Fârisî (radıyallâhu anh) söz aldı.
O (r.a.), Arapların hiç bilmediği, ancak Fars (İran) ve Sâsânî ordularının iyi bildiği bir “Savunma Harbi (Savaşı)” stratejisini ortaya koydu. O mübarek teklif, tarihin akışını değiştirecekti:
“Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Biz Fars diyarındayken, böyle kalabalık süvari ordularının baskınından korktuğumuz zaman, şehrin etrafına ‘Hendek’ (Farsça ‘Kandak’tan gelir; derin ve geniş siper/çukur) kazar, şehri savunurduk.”
Bu, Arap harp (savaş) geleneğinde olmayan, dâhiyane bir fikirdi.
Medine şehri, zaten üç cihetten (taraftan) tabii (doğal) bir korumaya sahipti: Doğuda “Harretü Vâkım” ve batıda “Harretü’l-Vebere” denilen volkanik, kayalık, atların ve develerin geçişine asla izin vermeyen sarp araziler. Güneyde ise sık, bitişik nizam hurma bahçeleri ve evler (adeta bir kale duvarı gibi) bulunuyordu.
Medine’nin tek bir zayıf, savunmasız noktası vardı: Kuzey cephesi. Burası, Uhud Dağı’na bakan, süvari hücumuna tamamen açık, düz bir araziydi.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Selmân’ın (r.a.) bu teklifini derhal kabul etti. Plan şuydu: Düşman ordusu gelmeden önce, Medine’nin bu açık olan kuzey cephesi, boydan boya derin ve geniş bir Hendek ile kapatılacaktı.

3. Zamanla Yarış: Hendek’in Kazılması

Emir verildi. 3.000 kişilik İslâm Ordusu, derhal bir “amele” ordusuna dönüştü. Resûl-i Ekrem (s.a.v.), araziyi bizzat teftiş etti ve Hendek’in nereden başlayıp nerede biteceğini planladı.
3.000 Sahabî’yi (r.anhüm), onar (10) kişilik takımlara ayırdı. Her takıma, kazmaları gereken (yaklaşık 40 arşın / 20 metre) bir mesafe tayin etti.
Bu, tarihin gördüğü en meşakkatli ve en hızlı inşaatlardan biriydi. Düşman yoldaydı, zaman yoktu.
• Hava: Medine’nin en soğuk, en ayazlı kış günleriydi.
• Yiyecek: Medine’de kıtlık vardı. Uhud’un yaraları, bedevîlerin tacizleri ve yaklaşan harp (savaş) haberi yüzünden yiyecek stokları tükenmişti.
• Durum: Ashâb-ı Kirâm (r.anhüm), o soğuk havada, açlıktan karınlarına (mide kramplarını bastırmak için) taş bağlıyorlardı.
Ama onların en büyük motivasyonu (gayreti), Başkomutanları ve Peygamberleri olan Resûl-i Ekrem’in (s.a.v.) bizzat kendileriyle birlikte çalışmasıydı.
Efendimiz (s.a.v.), bir komutan gibi kenarda durmuyor; bir işçi gibi kazma sallıyor, mübarek omuzlarında toprak taşıyordu. O (s.a.v.) o kadar çalışıyordu ki, mübarek karınlarının tozu toprağa karışmıştı.
Sahâbe (r.anhüm), O’nun (s.a.v.) bu gayretini gördükçe şevke geliyor ve hep bir ağızdan şu şiiri (beyitleri) söylüyorlardı:
“Vallahi, Allah (c.c.) olmasaydı, hidayet bulamazdık,
Namaz kılmaz, zekât vermezdik…
Ey Rabbimiz! Üzerimize sekînet (huzur) indir,
Düşmanla karşılaşırsak, ayaklarımızı sabit kıl!”
“Bizler, Muhammed’e (s.a.v.) biat edenleriz,
Hayatta kaldıkça, Cihâd’dan dönmemeye yeminlileriz!”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.) de, onların bu coşkusuna o mübarek duasıyla karşılık veriyordu:
“Allâhümme! Lâ ‘ayşe illâ ‘ayşü’l-Âhirah!
(Allah’ım! (Gerçek) hayat, ancak Ahiret hayatıdır!)
Fe’n-sur (Fagfir) li’l-Ensâri ve’l-Muhâcirah!
(Ensâr’a ve Muhâcirler’e yardım eyle (veya onları bağışla)!)”

4. Hendek’teki Mucizeler (Mü’minlerin Moralinin Yükselişi)

Bu meşakkatli kazı sırasında, Allah Teâlâ (c.c.), o aç ve yorgun ordunun imanını ve moralini yükselten iki büyük mucize gösterdi:

Mucize 1: Bereketlenen Azık (Hz. Câbir’in Ziyafeti)

Hz. Câbir bin Abdullah (radıyallâhu anh), Resûl-i Ekrem’in (s.a.v.) mübarek karnına açlıktan taş bağladığını ve dudaklarının kuruduğunu fark etti. O’nun (s.a.v.) bu hâli yüreğini dağlamıştı.
Gizlice evine koştu, hanımına sordu: “Evde bir şey var mı? Resûlullah’ı (s.a.v.) çok aç gördüm.”
Hanımı, “Evde sadece bir sa’ (yaklaşık 3 kg) arpa ve küçük bir oğlak (keçi yavrusu) var” dedi.
Hz. Câbir (r.a.) oğlağı kesti, hanımı da arpayı öğütüp ekmek yapmaya başladı. Akşama doğru, gizlice Efendimiz’in (s.a.v.) yanına geldi ve fısıldadı: “Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Az bir yemeğimiz var. Sen (s.a.v.) ve yanındaki birkaç (3-5) Sahabî (r.anhüm) ile bize buyurun.”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Hz. Câbir’in (r.a.) bu davetini duyunca, o küçük fısıltıyı, Cihan Şümul (Evrensel) bir davete çevirdi. Derhal Hendek’in üzerine çıktı ve gür sesiyle haykırdı:
“Ey Hendek Ehli! (Ey 3.000 kişi!) Hepiniz Câbir’in ziyafetine davetlisiniz! Haydi, kalkın!”
Hz. Câbir (r.a.) dehşete kapılmıştı. Evde 3-5 kişilik yemek vardı, 3.000 kişi geliyordu. Telaşla evine koştu, hanımına “Mahvolduk! Resûlullah (s.a.v.) bütün orduyu çağırdı!” dedi.
Hanımının (r.anha) teslimiyeti ve imanı tamdı: “Telaşlanma! Resûlullah’a (s.a.v.) yemeğin az olduğunu söyledin mi?”
“Evet, söyledim.”
“Öyleyse O (s.a.v.) bilir. Bırak, gelsinler.”
Efendimiz (s.a.v.) orduyla birlikte eve geldi. Hz. Câbir’in (r.a.) hanımına, “Ben gelmeden tencereyi ateşten indirmeyin, ekmeği de fırından çıkarmayın” diye tenbih (uyarı) etmişti.
Efendimiz (s.a.v.) o küçük tencerenin ve hamurun başına geçti. Mübarek tükürüğünden (veya duasıyla) yemeği bereketlendirdi.
“Onar (10) kişilik gruplar halinde içeri alın” buyurdu.
3.000 kişi, onar onar Hz. Câbir’in (r.a.) o küçücük evine girdiler. O tek tencereden et yediler, o az arpadan yapılan ekmekten doydular.
Bütün ordu (3.000 kişi) doyduktan sonra, Hz. Câbir (r.a.) tencereye baktığında, tencere hâlâ ilk konulduğu gibi dolu ve kaynıyordu. Hamur da hâlâ pişirilmeyi bekliyordu.
Bu mucize, o aç ordunun karnını doyurmuş ve maneviyatını (moralini) arşa (göğe) yükseltmişti.

Mucize 2: Parçalanan Kaya (Geleceğin Fethi Müjdesi)

Kazı devam ederken, Sahâbe (r.anhüm), bir bölgede devasa bir “Küdye” (kaya kütlesi) ile karşılaştılar. Bütün kazmalar, balyozlar o kayanın üzerinde kırılıyor, ancak kaya bir zerre oynamıyordu. Hendek’in ilerlemesi durmuştu.
Durumu Resûlullah’a (s.a.v.) arz ettiler.
Efendimiz (s.a.v.), mübarek karnına taş bağlamış halde, o kayanın başına geldi. Balyozu (veya kazmayı) eline aldı.
“Bismillâh!” (Allah’ın (c.c.) adıyla!) diyerek ilk darbeyi vurdu.
Kayadan müthiş bir şimşek (kıvılcım) çaktı ve kayanın üçte biri (1/3) parçalandı.
Efendimiz (s.a.v.) gürledi: “Allahu Ekber! Bana Şam’ın (Suriye/Bizans) anahtarları verildi! Vallahi, şu an buradan Şam’ın kırmızı köşklerini görüyorum!”
“Bismillâh!” diyerek ikinci darbeyi vurdu.
Yine müthiş bir şimşek çaktı, kayanın ikinci üçte biri (1/3) parçalandı.
Efendimiz (s.a.v.) tekrar gürledi: “Allahu Ekber! Bana Fârs’ın (İran/Sâsânî) anahtarları verildi! Vallahi, şu an buradan Medâin’in beyaz köşklerini görüyorum!”
“Bismillâh!” diyerek üçüncü ve son darbeyi vurdu.
Kayadan bir şimşek daha çaktı ve o devasa kaya kütlesi kum gibi dağıldı.
Efendimiz (s.a.v.) gürledi: “Allahu Ekber! Bana Yemen’in anahtarları verildi! Vallahi, şu an buradan San’a’nın kapılarını görüyorum!”
Bu mucize, 10.000 kişilik bir ordu tarafından yok edilme tehdidi altında olan o 3.000 kişiye, sadece Medine’yi savunmayacaklarını; bilakis, gelecekte Bizans’ı, Sâsânî’yi ve Yemen’i fethedecek Cihan Şümul (Evrensel) bir gücün temellerini attıklarını müjdeliyordu.

5. Düşmanın Şoku: “Bu, Arap Hilesi Değil!”

Hendek, rivayetlere göre 6 ila 20 gün arasında değişen, rekor bir süratle tamamlandı.
Tam o esnada, Ebû Süfyan komutasındaki 10.000 kişilik Ahzâb Ordusu, Uhud tarafından Medine’nin önüne ulaştı.
Planları basitti: Süvarileriyle (Hâlid bin Velîd ve Gatafân) o açık ovadan Medine’ye dalmak ve 3.000 Müslümanı ezip geçmek.
Ancak karşılaştıkları manzara karşısında donakaldılar.
Medine’nin önünde, atların veya insanların geçmesinin imkânsız olduğu, kilometrelerce uzunlukta, yaklaşık 5-6 metre genişlikte ve 4-5 metre derinlikte devasa bir “Hendek” (Siper) vardı.
Ebû Süfyan, Hâlid bin Velîd ve Gatafân reisleri atlarını sürdüler, ancak Hendek’i görünce şaşkınlıkla geri çekildiler. Araplar, hayatlarında böyle bir savunma stratejisi görmemişlerdi.
Ebû Süfyan, öfkeyle bağırdı: “Vallahi! Bu, Arapların bildiği bir harp (savaş) hilesi değildir! Bu, Farslıların hilesidir! (Bunu onlara Selmân’ın r.a. öğrettiğini biliyorlardı.)”
Ahzâb Ordusu’nun bütün “Meydan Muharebesi” planı çökmüştü. Hendek’i geçemiyorlardı.
Mecburen, planlarını değiştirdiler ve Medine’yi “Kuşatma” (Muhasara) altına aldılar.
İslâm tarihinin en zorlu, en soğuk ve en kritik kuşatması başlamıştı.

BÖLÜM 23: AHZÂB – İHÂNET, SABIR VE İLÂHÎ ZAFER
(Medenî Dönem – XI: Hendek Gazvesi)

1. Kuşatma Günleri ve Hendek’i Geçen Tek Kahraman(!)

Kuşatma, yaklaşık yirmi günden (20) fazla (bazı rivayetlere göre 27 güne yakın) sürdü.
Bu, topyekûn bir harp (savaş) değil, bir “sinir harbi (savaşı)” ve “yıpratma mücadelesi” idi.
Hendek’in iki yakasına mevzilenen ordular, gün boyu birbirlerine ok atışları yapıyor, laf atarak maneviyatı (morali) bozmaya çalışıyorlardı. Müslümanlar, 3.000 kişiyle, o kilometrelerce uzunluktaki Hendek’i gece gündüz, dondurucu soğukta ve açlık içinde nöbetleşe savunuyorlardı.
Kureyş’in en kibirli savaşçıları, bu “Hendek” tuzağına düşmekten ve Araplara “korkak” görünmekten dolayı öfkeliydiler. Birkaç kez, Hendek’in en dar olduğu bir noktadan atlarıyla karşıya geçmeyi denediler.
İçlerinden, Arabistan’ın “Bin (1000) Askere Bedel” denilerek korkuyla anılan en meşhur savaşçısı Amr bin Abd-i Vüdd, yanında İkrime bin Ebî Cehil ve birkaç kişiyle birlikte, atını zorlayarak Hendek’in dar bir yerinden karşıya, Müslümanların tarafına geçmeyi başardı.
Müslümanların saflarının içine dalan Amr, atının üzerinde kibirle durdu ve Câhiliye âdetince bağırdı:
“Ey Müslümanlar! Hani nerede o ‘Ölürseniz Cennet’e, kalırsanız gâzi olursunuz’ dediğiniz yer? Karşıma çıkacak, benimle mübâreze (dövüş) edecek bir er yok mu içinizde?”
Amr o kadar heybetli ve korkunç bir savaşçıydı ki, Müslüman saflarında bir anlık tereddüt ve sessizlik yaşandı.
O sessizliği bozan tek bir ses, İslâm’ın en genç aslanının sesi oldu. Hz. Ali bin Ebî Tâlib (kerremallâhu vecheh) ayağa fırladı: “Yâ Resûlallah! (s.a.v.) İzin ver, ben çıkarım O’nun (Amr’ın) karşısına!”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), O’na (Hz. Ali’ye r.a.) “Otur, yâ Ali. O (Amr), Amr bin Abd-i Vüdd’dür” diyerek, düşmanın tehlikesini hatırlattı.
Amr, ikinci kez meydan okudu: “Karşıma çıkacak kimse yok mu?”
Hz. Ali (r.a.) ikinci kez fırladı: “Ben varım, Yâ Resûlallah! (s.a.v.)”
Efendimiz (s.a.v.) yine “Otur” buyurdu.
Amr, üçüncü kez alay ederek bağırdı: “Sesim kısıldı size meydan okumaktan!”
Artık Hz. Ali’yi (r.a.) tutmak mümkün değildi. Üçüncü kez kalktığında, Resûl-i Ekrem (s.a.v.) müsaade etti. Kendi mübarek Zülfikâr kılıcını O’na (Hz. Ali’ye r.a.) verdi, zırhını giydirdi ve O’nun (Hz. Ali’nin r.a.) için dua etti: “Allah’ım! O’nu (Hz. Ali’yi r.a.) koru, O’na (Hz. Ali’ye r.a.) yardım et!”
Hz. Ali (r.a.), o devasa Amr’ın karşısına dikildi. Amr, bu genç delikanlıyı görünce güldü: “Sen kimsin? Ben, senin babanın (Ebû Tâlib’in) eski dostuyum. Senin gibi bir gencin kanını dökmek istemem. Geri dön!”
Hz. Ali (r.a.) gürledi: “Ama ben, Allah (c.c.) adına senin kanını dökmek istiyorum! Ey Amr! Sana üç teklifim var:
• Allah’tan (c.c.) başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in (s.a.v.) O’nun (c.c.) Resûlü olduğuna şehâdet et, Müslüman ol, kurtul.
• Bunu kabul etmezsen, ordunu al ve Mekke’ye geri dön.
• Bunu da kabul etmezsen, atından in ve benimle dövüş!”
Amr, öfkeyle kahkaha attı: “Bu ne cüret! Bütün Araplar beni bilir. Üçüncüsünü kabul ediyorum!”
Atından indi, atının bacaklarını kesti (geri dönmeyeceğine yemin etti) ve Hz. Ali’nin (r.a.) üzerine saldırdı.
Müthiş bir kılıç dövüşü başladı. Meydan toz duman içinde kalmıştı.
Bir ara Amr, Hz. Ali’nin (r.a.) kalkanını parçaladı, O’nu (Hz. Ali’yi r.a.) başından hafifçe yaraladı. Ancak Hz. Ali (r.a.), o meşhur Zülfikâr kılıcıyla öyle bir hamle yaptı ki, o “Bin (1000) Askere Bedel” denilen Amr bin Abd-i Vüdd’ün zırhını ve bedenini parçalayarak O’nu (Amr’ı) yere serdi.
Toz duman dağıldığında, Müslüman saflarından tek bir nida yükseldi:
“Allahu Ekber!”
Hendek’i geçmeyi başaran o kibir âbidesi, İslâm’ın Haydar’ı (Aslanı) tarafından öldürülmüştü. Bu hadise, Hendek’in dışındaki 10.000 kişilik ordunun maneviyatını (moralini) yerle bir etti. Bir daha hiçbiri, Hendek’i geçmeye cüret edemedi.

2. En Büyük İhânet: Benî Kurayza’nın Ahdi Bozması

Kuşatma uzuyordu. Ahzâb Ordusu, Hendek’i geçemiyordu. Ebû Süfyan ve Kureyş çaresizdi.
İşte o anda, İslâm düşmanlığının mimarı, Hayber’deki Benî Nadîr Yahudilerinin reisi Huyey bin Ahtab (ki Uhud’da Efendimiz’in (s.a.v.) mübarek dişinin kırılmasına sebep olan Utbe’nin kayınpederiydi), son ve en şeytanî planını devreye soktu.
Planı şuydu: Medine’nin içinde hâlâ bir Yahudi kabilesi vardı: Benî Kurayza (Kurayzaoğulları).
Benî Kurayza, Medine Vesikası’na (Anayasa’ya) imza atmıştı. Onların kaleleri, Müslümanların kadınlarının, çocuklarının ve ailelerinin sığındığı Medine’nin güney cephesindeydi. Müslümanlar, Hendek’te (Kuzey’de) savaşırken, ailelerini Benî Kurayza’ya “emanet” etmiş, “müttefik” (anlaşmalı) oldukları için onlara güvenmişlerdi.
Huyey bin Ahtab, gecenin karanlığında gizlice Benî Kurayza Kalesi’ne gitti ve reisleri Ka’b bin Esed’in kapısını çaldı.
Ka’b, önce kapıyı açmadı: “Git buradan, Huyey! Sen (Huyey) uğursuz bir adamsın! Bizim Muhammed (s.a.v.) ile ahdimiz (anlaşmamız) var. Biz O’ndan (s.a.v.) sadakatten ve iyilikten başka bir şey görmedik. Senin (Huyey’in) yüzünden ahdimizi (anlaşmamızı) bozamayız!”
Huyey, saatlerce dil döktü, yalvardı, tehdit etti ve sonunda o zehirli vaadi yaptı:
“Ey Ka’b! Aklını başına al! Ben sana ne getirdim, biliyor musun? Ben sana Kureyş’in tamamını, Ebû Süfyan’ı, Gatafân’ın tamamını; Arap’ın denizler gibi ordusunu getirdim! 10.000 kişi! Muhammed’in (s.a.v.) ve Ashâbının (r.anhüm) kurtuluşu yok! Bu, son şansın! Gel, sen de bize katıl. Muhammed’in (s.a.v.) işini içeriden bitirelim!”
Ka’b bin Esed, bu güce ve vaade aldandı. Kalesinin kapısını Huyey’e açtı. Ve Benî Kurayza kabilesi, o gece, Medine’nin en kritik anında, Resûlullah (s.a.v.) ile yaptıkları Medine Vesikası’nı (Anayasa’yı) yırttılar (bozdular). Ahzâb Ordusu’na katıldıklarını ilan ettiler.

3. İki Ateş Arasında Kalan Müslümanlar

Bu “ihânet” haberi, Hendek’te nöbet tutan Müslümanların üzerine bir yıldırım gibi düştü.
Durum, artık bir “felaket” idi.
Müslümanlar, şimdi iki ateş arasındaydılar:
• Önlerinde (Kuzey’de): Hendek’in ardında 10.000 kişilik Ahzâb Ordusu (Kureyş ve Gatafân).
• Arkalarında (Güney’de): Kendi kadınlarının, çocuklarının ve ailelerinin bulunduğu sığınakların hemen yanındaki kalelerde, silahlanmış, ihânet etmiş ve saldırı anını bekleyen Benî Kurayza Yahudileri.
Kur’ân-ı Kerîm, o anın dehşetini ve Müslümanların yaşadığı o sarsıntıyı şöyle tasvir eder:
“Hani onlar (düşman orduları) size hem üst tarafınızdan (Hendek’ten) hem alt tarafınızdan (Benî Kurayza’dan) gelmişlerdi. Hani gözler kaymış, yürekler ağızlara gelmişti ve siz Allah (c.c.) hakkında türlü türlü zanlara kapılıyordunuz. İşte orada mü’minler (zorlu bir imtihanla) sınanmış ve çok şiddetli bir sarsıntıya uğratılmışlardı.” (Ahzâb, 33/10-11 )
Münafıklar, bu haberi duyunca derhal fitneye başladılar: “Gördünüz mü? Muhammed (s.a.v.) bize Kisrâ’nın (İran’ın) ve Kayser’in (Bizans’ın) saraylarını vaat ediyordu; bugün ise biz, korkudan tuvalete (helâya) bile gidemiyoruz! Evlerimiz savunmasız! Kaçalım!” diyerek Hendek’ten kaçmaya başladılar.
Mü’minler ise, o sarsıntıya rağmen sabrettiler. Efendimiz (s.a.v.), derhal ailelerin bulunduğu güney cephesini korumak için Zeyd bin Hârise (r.a.) ve Seleme bin Eşlem (r.a.) komutasında 500 kişilik bir birliği Hendek’ten çekip oraya göndermek zorunda kaldı. Hendek’teki savunma gücü 2.500’e düşmüştü.

4. İlâhî Yardım (1): Nifak (Ayrılık) Tohumları (Nuaym bin Mes’ud r.a.)

Bütün kapılar kapanmış, insanî (beşerî) tedbirler tükenmişti.
İşte tam o anda, gecenin karanlığında, Hendek’i gizlice geçen bir adam, Resûlullah’ın (s.a.v.) huzuruna geldi. Bu adam, Gatafân kabilesinin reislerinden Nuaym bin Mes’ud (radıyallâhu anh) idi.
Ve o müjdeyi fısıldadı: “Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Ben, gizlice Müslüman oldum! Kavmim (Gatafân) ve müttefikler (Kureyş ve Yahudiler) benim Müslüman olduğumu bilmiyorlar. Emret, Senin (s.a.v.) için ne yapabilirim?”
Resûl-i Ekrem’in (s.a.v.) mübarek yüzü aydınlandı. Bu, Allah’ın (c.c.) gönderdiği bir yardımdı. O’na (Nuaym’a r.a.), İslâm harp (savaş) stratejisinin en mühim kaidelerinden birini söyledi:
“Yâ Nuaym! Sen (Nuaym) bizim içimizde sadece bir kişisin. Git, (düşman) saflarına dön. Gücün yettiğince onların arasını aç (Onları birbirine düşür). Zira ‘Harp (Savaş), hiledir (taktiktir)’.”
Nuaym (r.a.), o Cihan Şümul planı aldı ve derhal harekete geçti:
• Önce Benî Kurayza’ya (Yahudilere) Gitti: (Onlar Nuaym’a r.a. güveniyorlardı.) Dedi ki: “Ey Kurayza! Kureyş ve Gatafân size benzemez. Onlar buraya savaşa geldi. Eğer zafer kazanamazlarsa, ganimet bulamazlarsa, çekip vatanlarına (Mekke ve Necid’e) dönerler. Ama siz, Muhammed (s.a.v.) ile burada, Medine’de baş başa kalırsınız. Muhammed (s.a.v.) de bu ihânetinizden dolayı sizden korkunç bir intikam alır. Aklınızı başınıza alın! Kureyş’ten ve Gatafân’dan ‘Rehineler’ (reislerinin çocuklarını) almadıkça, onlarla birlikte savaşa girmeyin. Rehineler elinizde olursa, sizi bırakıp kaçamazlar.”
Benî Kurayza, “Vallahi, bu çok akıllıca bir fikir!” dedi.
• Sonra Kureyş’e (Ebû Süfyan’a) Gitti: Dedi ki: “Ey Kureyş! Benî Kurayza Yahudileri, Muhammed (s.a.v.) ile yaptıkları ihânetten pişman oldular. Muhammed’e (s.a.v.) gizlice haber gönderdiler: ‘Eğer bizi affedersen, sana Kureyş ve Gatafân reislerinden bazılarını yakalayıp rehin olarak teslim edelim, sen de (s.a.v.) onları öldür.’ Şimdi sizden ‘rehineler’ isteyecekler. Sakın ha! Onlara tek bir adam bile vermeyin! Onlar size ihânet edecekler!”
Ebû Süfyan, “Bu Farslı (Selmân r.a.) bize Hendek’le, bu Yahudiler de ihânetle mi gelecek!” diyerek Nuaym’a (r.a.) inandı.
• Son Olarak Gatafân’a Gitti: (Kendi kabilesi) Onlara da Kureyş’e söylediğinin aynısını söyledi.
Nuaym’ın (r.a.) ektiği “Nifak (Ayrılık)” tohumları, ertesi gün meyvesini verdi.
Ebû Süfyan, (plan gereği) Benî Kurayza’ya “Yarın sabah topyekûn saldırıya geçiyoruz, siz de güneyden saldırın!” diye haber gönderdi.
Benî Kurayza, (Nuaym’a r.a. inandıkları için) şu cevabı verdi: “Siz bize reislerinizden ‘rehineler’ vermedikçe, biz yarın savaşmayız!”
Bu cevabı alan Ebû Süfyan ve Gatafân, gürledi: “Nuaym (r.a.) doğru söylemiş! Yahudiler bize ihânet ettiler! Bizi Muhammed’e (s.a.v.) satacaklar!”
Böylece, 10.000 kişilik Ahzâb Ordusu’nun o sarsılmaz ittifakı, tek bir adamın (Nuaym bin Mes’ud’un r.a.) zekâsı ve Resûlullah’ın (s.a.v.) stratejisiyle, tek bir kılıç çekilmeden, içeriden çökmüş oldu.

5. İlâhî Yardım (2): Semâvî Ordu (Rüzgâr ve Melekler)

İttifak çökmüş, kuşatma uzamış, Ahzâb Ordusu’nun yiyeceği ve hayvanlarının yemi tükenmişti. Tam o esnada, o dondurucu soğuk kış gecelerinden birinde, Allah’ın (c.c.) “Semâvî Orduları” (İlâhî Yardımı) devreye girdi.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o gece secdede Rabbine (c.c.) yalvarıyordu: “Ey Kitab’ı (Kur’ân’ı) indiren, hesabı pek çabuk gören Allah’ım! Bu Ahzâb’ı (Hizipleri/Grupları) hezimete uğrat! Allah’ım! Onları sars!”
Ve Allah (c.c.), o duaya icabet etti.
O gece, Şark (Doğu) tarafından, daha önce benzeri görülmemiş, dondurucu, uğultulu ve şiddetli bir “Kasırga” (Fırtına) koptu.
Bu, sıradan bir rüzgâr değildi. Bu, Kur’ân’ın deyimiyle “Görmediğiniz Ordular” (Melekler a.s.) tarafından desteklenen ilâhî bir kasırgaydı (Ahzâb, 33/9).
• Rüzgâr, 10.000 kişilik Ahzâb Ordusu’nun bütün çadırlarını yerlerinden söktü, havada uçurdu.
• Yaktıkları ateşleri söndürdü.
• İçinde yemek pişirdikleri kazanları ve tencereleri devirdi.
• Atları ve develeri birbirine kattı.
• Askerlerin gözüne kum ve çakıl doldurdu.
(Efendimiz (s.a.v.), o gece Huzeyfetü’l-Yemân’ı (r.a.) casus olarak göndermiş, O (r.a.) da Ebû Süfyan’ın o panik içindeki “Vallahi burası durulacak yer değil! Çadırlar uçtu, ateşler söndü! Herkes devesine binsin, Mekke’ye dönüyoruz!” feryadını bizzat işitmişti.)
Sabah olduğunda, Medine’nin ufkunda, Hendek’in karşısında, ne 10.000 kişilik o devasa ordudan, ne çadırlardan, ne de ateşlerden geriye hiçbir şey kalmamıştı.
Allah Teâlâ (c.c.), mü’minleri, açlıkla, soğukla ve ihânetle imtihan etmiş; sonunda onları, görünmez ordularıyla (Rüzgâr ve Melekler a.s.) kurtarmış ve İslâm’ı mutlak bir zafere ulaştırmıştı.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), sabah Hendek’ten dönerken, o mübarek müjdeyi verdi:
“Artık bundan sonra, onlar (Kureyş) bize saldırmayacak. Biz onlara (Mekke’ye) gideceğiz!”
Hendek (Ahzâb) Savaşı, Kureyş’in ve müttefiklerinin Medine’ye saldırma cesaretini gösterdiği “SON” harp (savaş) olmuştu. Savunma dönemi bitmiş, “Feth” dönemi başlamıştı.
Hendek’te (Ahzâb) kazanılan o ilâhî zafer, Medine’nin ufkunu düşmandan temizlemişti. 10.000 kişilik muazzam “Ahzâb” (Hizipler/Gruplar) ordusu, Allah’ın (c.c.) gönderdiği o dondurucu kasırga (fırtına) ve melek (a.s.) ordularının yardımıyla, bir gecede darmadağın olmuş ve arkalarına bakmadan kaçmışlardı.
Müslümanlar, 20 küsur gündür süren o açlık, soğuk ve dehşet dolu kuşatmadan, Allah’ın (c.c.) lütfuyla, tek bir kılıç darbesi almadan (Hendek’i geçen Amr bin Abd-i Vüdd’ün öldürülmesi hariç) kurtulmuşlardı. Resûl-i Ekrem (sallallâhu aleyhi ve sellem) sabah olduğunda, o boşalan düşman karargâhına bakmış ve o Cihan Şümul müjdesini vermişti:
“Artık bundan sonra, onlar (Kureyş) bize saldırmayacak. Biz onlara (Mekke’ye) gideceğiz!”
Savunma dönemi bitmiş, Fetih dönemi başlamıştı.
Ancak, Hendek’ten zaferle dönülmüş olsa da, Medine’nin içindeki en büyük yara hâlâ kanıyordu. Müslümanların can düşmanlarıyla, 10.000 kişilik orduyla işbirliği yapan; Müslümanların kadınlarının ve çocuklarının sığındığı güney cephesine saldırmayı planlayan ve Medine Vesikası’na (Anayasa’ya) ihânet eden son Yahudi kabilesi Benî Kurayza, hâlâ kalelerinde ve silahlıydı.

********

BÖLÜM 24: İHÂNETİN TASFİYESİ: BENÎ KURAYZA’NIN HÜKMÜ
(Medenî Dönem – XII)

1. İlâhî Emir: “Zırhları Çıkarmayın!”

Hendek zaferinin kazanıldığı gün (Hicret 5, Zilkade ayı), Resûl-i Ekrem (s.a.v.) ve Ashâb (r.anhüm), o uzun nöbetin yorgunluğuyla Medine’ye döndüler. Efendimiz (s.a.v.), hanesine (Hz. Ümmü Seleme’nin r.anha evine) geldi, zırhını ve silahlarını çıkardı, omuzlarındaki Hendek tozunu silkelemek için yıkanmaya (gusletmeye) hazırlanıyordu.
Tam o esnada, Vahiy Meleği Hz. Cebrail (aleyhisselâm), başında miğferi, üzerinde zırhı, toza toprağa bulanmış bir Savaşçı suretinde, atının üzerinde dörtnala geldi:
“Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Siz zırhınızı çıkardınız mı? Vallahi, biz Melekler (a.s.) zırhlarımızı henüz çıkarmadık!”
Efendimiz (s.a.v.) “Nereye, yâ Cebrail?” diye sordu.
Cebrail (a.s.), Medine’nin güneyindeki kaleleri işaret etti:
“Allah Teâlâ (c.c.), Sana (s.a.v.) Benî Kurayza üzerine yürümeni emrediyor! Ben de şimdi, kalplerini sarsmak (korku salmak) için onların üzerine gidiyorum!”
Emir, ilâhî ve katiydi (kesindi). İhânetin hesabı, derhal sorulacaktı.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o yorgun Ashâbına (r.anhüm), zırhlarını çıkarmadan derhal şu Cihan Şümul (Evrensel) emri verdi:
“Her kim (Allah’a c.c. ve Resûlü’ne s.a.v.) itaat ediyorsa, İkindi Namazını (Salâtü’l-Asr) Benî Kurayza yurdundan başka bir yerde kılmasın!”

2. Ashâbın (r.anhüm) İtaati ve İctihadı

Bu emir, “derhal ve süratle” hareket edilmesi gerektiğinin bir parolasıydı.
3.000 kişilik İslâm Ordusu, Hendek yorgunluğunu unutup, “İtaat ettik!” diyerek derhal silahlandı. Medine’de sancağı Hz. Ali’ye (r.a.) verdiler ve Benî Kurayza kalelerine doğru dörtnala yola çıktılar.
Yolda İkindi namazı vakti girdi. Ashâb (r.anhüm) arasında bir “ictihad” (hukukî yorum) farkı oluştu:
• Bir grup Sahabî (r.anhüm): “Resûlullah’ın (s.a.v.) maksadı bize ‘acele etmemizi’ emretmekti, ‘namazı terk etmemizi’ değil” diyerek, yolda durup namazlarını kıldılar.
• Diğer grup Sahabî (r.anhüm): “Hayır! Emir katidir (kesindir). ‘Benî Kurayza yurdunda kılıncaya kadar kılmayın!’ dedi. Biz, o yurda vardıktan sonra (vakit geçmiş olsa bile) kılarız” diyerek yollarına devam ettiler.
Durum daha sonra Efendimiz’e (s.a.v.) arz edildiğinde, her iki grubun da “niyeti” Resûlullah’a (s.a.v.) itaat olduğu için, O (s.a.v.) her iki ictihadı da tebessümle karşıladı ve hiçbir grubu kınamadı.

3. Kuşatma ve Teslimiyet

İslâm Ordusu, Benî Kurayza’nın o müstahkem kalelerini kuşattı.
Benî Kurayza, Müslümanları görünce dehşete kapıldı. Ahzâb Ordusu’nun kaçıp gittiğini anlamışlardı. İhânetleriyle baş başa kalmışlardı.
Kalelerinin damlarına çıktılar ve Resûl-i Ekrem’e (s.a.v.) ve Ashâbına (r.anhüm) hakaretler ve küfürler yağdırmaya başladılar.
Kuşatma, tam 25 (Yirmi beş) gün sürdü.
Münafıkların başı Abdullah bin Übeyy’in veya Gatafân’ın onlara yardım etme ihtimali yoktu. Hendek’te onlara ihâneti telkin eden Huyey bin Ahtab da (Benî Nadîr reisi) verdiği sözü tutmuş, onlarla birlikte kalenin içinde mahsur kalmıştı.
Yiyecekleri tükendi, maneviyatları (moralleri) çöktü. Müslümanların kararlılığını gördüler. Sonunda, Benî Nadîr veya Benî Kaynukâ gibi “sürgün” edilme ümidiyle, teslim olmaya karar verdiler.
Ancak Resûl-i Ekrem (s.a.v.), onların teslim şartını kabul etmedi. Onların ihaneti, diğer iki kabilenin ihanetinden çok daha büyüktü; bu, harp (savaş) esnasında bütün Medine’nin, bütün kadın ve çocukların canına kastetmek demekti. Bu, “Vatana İhânet”in en ağır şekliydi.
Efendimiz (s.a.v.), onların “Kayıtsız Şartsız Teslim” olmalarını ve kendisi (s.a.v.) haklarında ne hüküm verirse ona razı olmalarını şart koştu.
Benî Kurayza, çaresizce bu şartı kabul etti.

4. Hakem Talebi: Sa’d bin Muâz (r.a.)

Benî Kurayza teslim olduğunda, Medine’deki eski müttefikleri olan Evs kabilesi (Ensâr’dan) harekete geçti. (Benî Kaynukâ, Hazrec’in müttefikiydi; Benî Kurayza ise Evs’in müttefikiydi.)
Evs kabilesinden bazıları, Resûlullah’a (s.a.v.) geldiler: “Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Kaynukâ’yı, müttefikleri olan Hazrec’in hatırına (ve Abdullah bin Übeyy’in ısrarına) bağışlayıp sürgün etmiştiniz. Bunlar (Kurayza) da bizim müttefikimizdir. Ne olur, onlara merhamet edin!”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Evs kabilesinin bu ricası üzerine, onlara Cihan Şümul bir adalet dersi verecek şu teklifi yaptı:
“Ey Evs cemaati! Sizin müttefikleriniz (Kurayza) hakkında, sizden birinin, sizin reisinizin vereceği ‘Hakem’liğe razı olur musunuz?”
Evs kabilesi ve Benî Kurayza, bu teklifi sevinçle kabul ettiler. Zira akıllarında, kendilerini kurtaracak tek bir isim vardı: Evs kabilesinin Reisi Sa’d bin Muâz (radıyallâhu anh).
Sa’d bin Muâz (r.a.), onların Câhiliye’den kalma en büyük dostu ve koruyucusuydu. “Sa’d (r.a.) bizi mutlaka kurtarır” diye düşündüler.
Ancak unuttukları bir şey vardı: Sa’d bin Muâz (r.a.), aynı zamanda İslâm’ın en büyük kahramanlarından biriydi. Ve Sa’d (r.a.), Hendek siperinde savaşırken, Benî Kurayza’nın ihânet haberini duyduğu anda, koluna isabet eden bir okla (koldaki ana atardamarı ‘Ekhal’ damarı parçalanmıştı) ağır yaralanmıştı.
Sa’d (r.a.), o anda Mescid-i Nebevî’de, kendisi için kurulan bir hasta çadırında, kan kaybından ölmek üzere yatıyordu.
Ve O (r.a.), yaralandığı gün şu duayı etmişti: “Allah’ım! Eğer Kureyş ile aramızda bir harp (savaş) daha olacaksa, beni yaşat. Ama eğer bu (Hendek) son ise, bana şehâdeti nasip et. Ancak, şu ihânet eden Benî Kurayza hakkında benim gözümü aydınlatacak (adaletin sağlandığını gösterecek) bir hüküm görmeden benim canımı alma!”

5. Sa’d’ın (r.a.) Hükmü: “Allah’ın (c.c.) Hükmü”

Resûlullah’ın (s.a.v.) emriyle, ağır yaralı olan Sa’d bin Muâz (r.a.), Mescid’den alındı ve bir merkebe bindirilerek Benî Kurayza yurduna, o büyük “Mahkeme” yerine getirildi.
Yolda, kendi kabilesi olan Evs’in adamları, O’nun (r.a.) merkebinin etrafını sardılar ve yalvarmaya başladılar: “Ey Sa’d! Müttefiklerine merhamet et! Onları koru! Resûlullah (s.a.v.) seni hakem yaptı ki, sen onları kurtarasın!”
Sa’d (r.a.), o solgun ve yaralı yüzüyle, bu ısrarlara hiç cevap vermedi.
Israrlar dayanılmaz bir noktaya gelince, durdu ve o Cihan Şümul sözünü söyledi:
“Artık Sa’d için, Allah (c.c.) yolunda, hiçbir kınayıcının kınamasının (hiçbir hatırın, hiçbir dostluğun) tesir etmeyeceği an gelmiştir!”
Evs kabilesi, bu sözü duyunca, hükmün “adalet” olacağını, “hatır” olmayacağını anladı ve sustu.
Sa’d (r.a.) mahkeme yerine geldi. Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Ashâbına (r.anhüm), “Reisiniz (Seyyidiniz) için ayağa kalkın!” buyurdu.
Sa’d’a (r.a.) döndü: “Ey Sa’d! Bu insanlar (Benî Kurayza), senin vereceğin hükme kayıtsız şartsız teslim oldular.”
Sa’d (r.a.), önce Benî Kurayza’ya ve kendi kabilesi Evs’e döndü: “Ben her ne hüküm verirsem, Allah (c.c.) adına yemin eder misiniz ki, bu hükmü kabul edeceksiniz?”
Hepsi bir ağızdan “Evet! Yemin ederiz!” dediler.
Sonra Sa’d (r.a.), o mübarek yüzünü, hürmetinden dolayı doğrudan bakamadığı Resûl-i Ekrem’in (s.a.v.) bulunduğu tarafa çevirdi ve sordu:
“Ve burada bulunan Zât (Efendimiz’i s.a.v. kastederek) da bu hükme razı mıdır?”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), “Evet, yâ Sa’d” buyurdu.
Bütün taraflardan yemini alan Sa’d bin Muâz (radıyallâhu anh), o tarihî ve âdil hükmünü açıkladı:
“Öyleyse, ben onlar (Benî Kurayza) hakkında hükmümü veriyorum:

1. Savaşabilecek yaştaki bütün erkeklerinin (muhariplerin) öldürülmesine,
2. Kadınlarının ve çocuklarının esir alınmasına,
3. Mallarının, mülklerinin ve arazilerinin Müslümanlar arasında taksim (pay) edilmesine…
Hükmettim!”
Bu, “Vatana İhânet”in en ağır cezasıydı.
Bu hükmü duyan Resûl-i Ekrem (s.a.v.), derhal ayağa kalktı ve o sarsılmaz adaleti tasdik etti:
“Vallahi, yâ Sa’d! Sen (Sa’d), onlar hakkında, yedi kat semânın üzerinden Allah’ın (c.c.) verdiği hükmün aynısıyla hükmettin!”
Bu hüküm, aynı zamanda, Benî Kurayza’nın kendi Kitapları olan Tevrat’ın (Tesniye, 20. Bâb) kuşatılan bir şehre isyanı halinde verdiği cezanın da aynısıydı. Hüküm derhal infaz edildi.
Medine’ye, Müslümanların ailelerine ve Resûlullah’a (s.a.v.) ihânet eden, Hendek’teki o korkunç kuşatmanın en büyük sorumlularından olan Benî Kurayza ve onlara fitneyi getiren Huyey bin Ahtab, bu dünyadaki cezalarını buldular.
Medine şehri, o gün, içerideki son “İhânet Odağı”ndan da tamamen temizlenmiş oldu.
Hükmünü veren ve duası kabul olan Sa’d bin Muâz’ın (r.a.) ise, o anda kolundaki yarası tekrar açıldı ve kanı fışkırdı. Birkaç gün sonra Mescid’deki çadırında ruhunu teslim ederek “Şehîd” oldu.
Cenazesi taşınırken, münafıklar “Ne kadar da hafif” dediler. Efendimiz (s.a.v.) ise şöyle buyurdu: “Siz hafif zannedersiniz! Vallahi, Sa’d’ın (r.a.) cenazesini (teberrüken/şereflenmek için) Melekler (a.s.) taşıyordu!”
Ve O’nun (r.a.) vefatıyla ilgili şu müjdeyi verdi:
“Rahmân’ın (Allah’ın c.c.) Arş’ı, Sa’d bin Muâz’ın (r.a.) vefatıyla (O’nun r.a. ruhunun gelişine sevinerek) titremiştir!”
Hendek (Ahzâb) Gazvesi’nde kazanılan o muazzam ilâhî zafer ve ardından Medine’nin içindeki en büyük ihânet odağı olan Benî Kurayza’nın tasfiyesi, Arabistan yarımadasındaki bütün siyasî ve askerî dengeleri altüst etmişti.
Resûl-i Ekrem’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) “Artık onlar bize saldırmayacak, biz onlara (Mekke’ye) gideceğiz!” müjdesi, yeni bir devrin başladığını ilan ediyordu. Artık inisiyatif (üstünlük) tamamen Medine Devleti’ne geçmişti.
Bu askerî ve siyasî gücün zirvesindeyken, Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Hicret’in 6. Yılında (Zilkade ayı), bütün dünyayı hayrete düşürecek, kılıca değil akla ve imana dayalı Cihan Şümul bir hamle yapmaya karar verdi.

BÖLÜM 25: BARIŞ YOLCULUĞU VE “RIDVÂN BİATI”
(Medenî Dönem – XIII: Hudeybiye Seferi)

1. Mekke’ye Hasret ve Rüyâ-yı Sâdıka

Muhâcirlerin (Mekke’den göç edenlerin) yüreğinde altı yıldır dinmeyen bir hasret vardı: Doğdukları şehir Mekke, büyüdükleri Kâbe-i Muazzama… Altı yıldır ne Kâbe’yi tavaf edebilmişler ne de yurtlarını görebilmişlerdi.
Hicretin 6. Yılında, Resûl-i Ekrem (s.a.v.), sâdık (doğru) bir rüyâ gördü. Rüyâsında, Ashâbıyla (r.anhüm) birlikte emniyet içinde Mescid-i Harâm’a girdiklerini, bazılarının saçlarını tıraş ederek, bazılarının kısaltarak “Umre” ibadetini yerine getirdiklerini müşahede etti.
Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) rüyâsı, Vahyin bir parçasıdır (Vahy-i Zımnî).
Bu rüyâ üzerine Efendimiz (s.a.v.), Ashâbına (r.anhüm) müjdeyi verdi: “Kâbe’ye, Umre yapmaya gidiyoruz!”
Bu bir “harp (savaş) ilanı” değil, bir “barış yolculuğu” ve “ibadet” çağrısıydı. Bu çağrıya, Muhâcir ve Ensâr’dan yaklaşık 1.400 – 1.500 Sahabî (radıyallâhu anhüm) icabet etti.
Hazırlıklar, niyetin harp (savaş) olmadığını gösterecek şekilde yapıldı:
• Herkes, Hac ibadeti için giyilen o dikişsiz, beyaz elbiselere, yani **”İhram”**lara büründü.
• Yanlarına, yolcu kılıçları (sadece kınına sokulmuş meşru müdafaa silahları) dışında hiçbir harp (savaş) silahı (mızrak, zırh, miğfer) almadılar.
• Kâbe’de kurban etmek üzere yanlarına 70 (Yetmiş) kurbanlık deve aldılar ve bu develeri (haram aylarda olduklarını ve niyetlerinin ibadet olduğunu göstermek için) gerdanlıklarla işaretlediler.
İslâm Ordusu, tepeden tırnağa “barış” ve “ibadet” niyetiyle, o meşhur telbiyeyi (Lebbeyk Allâhümme Lebbeyk…) getirerek, Mekke’ye doğru yola çıktı.

2. Kureyş’in Paniği ve Hâlid bin Velîd’in Engellemesi

Efendimiz’in (s.a.v.) 1.500 kişilik bu ordusuyla Mekke’ye yaklaştığı haberi, Kureyş’e ulaştığında, Mekke’de büyük bir panik ve öfke yaşandı.
Ebû Süfyan ve Kureyş reisleri, bunu bir “baskın” veya “onur meselesi” olarak algıladılar. Dediler ki: “Muhammed (s.a.v.) ve Ashâbı (r.anhüm), Bedir’de, Uhud’da ve Hendek’te bize yaptıklarından sonra, şimdi zorla, kılıçla mı Kâbe’mize girecekler? Vallahi, sağ olduğumuz müddetçe O’nu (s.a.v.) Mekke’ye sokmayacağız!”
Kureyş, derhal harp (savaş) kararı aldı. Arapların en dâhi süvari komutanı olan Hâlid bin Velîd komutasında 200 (İki yüz) atlı süvari birliğini hazırladılar. Hâlid’in görevi, Müslümanların Mekke’ye geliş yolunu (Gamîm mevkiinde) kesmek ve onları gerekirse kılıçla geri püskürtmekti.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Kureyş’in bu harp (savaş) hazırlığı haberini aldı. O (s.a.v.), harp (savaş) için gelmemişti. Haram aylarda (Zilkade) ve ihramlıyken kan dökmek istemiyordu.
Hâlid bin Velîd’in ordusuyla çatışmamak için, o eşsiz stratejisiyle, normal Mekke yolunu terk etti. Kimsenin bilmediği, son derece sarp, kayalık ve zorlu bir dağ yoluna (“Seniyyetü’l-Murâr”) saptı.
O zorlu yoldan ilerleyerek, Hâlid’in ordusunun arkasından dolaştı ve Mekke’nin hemen girişindeki “Hudeybiye” denilen mevkie (bugünkü Şümeyşî) ulaştı.
Efendimiz’in (s.a.v.) mübarek devesi Kasvâ, Hudeybiye’deki (suyu çekilmiş olan) kuyunun başında aniden çöktü. Sahâbe (r.anhüm) “Kalkmıyor!” dediyse de, Efendimiz (s.a.v.) “O’na (Kasvâ’ya) bu âdet verilmemiştir. Ancak O’nu (Kasvâ’yı), (Ebrehe’nin) filini (Mekke’ye girmekten) meneden (Allah c.c.) menetmiştir” buyurdu. Ve karargâhın buraya kurulmasını emretti. (O (s.a.v.) mübarek elini kuyuya sokunca, o kurak kuyudan su fışkırmış ve 1.500 kişi o sudan istifade etmişti.)
Hâlid bin Velîd, Müslümanların ihramlı ve silahsız halde o sarp yoldan geçerek Hudeybiye’ye ulaştıklarını görünce, hem hayrete hem de dehşete kapıldı. “Bunların niyeti harp (savaş) değil, ancak önlerinde durulmaz bir güç var” diyerek durumu rapor etmek için hızla Mekke’ye döndü.

3. Elçiler ve Müzakereler

Hudeybiye’de konaklayan Efendimiz (s.a.v.), Kureyş’e niyetlerinin harp (savaş) olmadığını anlatmak için elçiler göndermeye başladı.
Kureyş de kendi elçilerini gönderdi:
Önce Budeyl bin Verkâ geldi, durumu gördü, döndü.
Sonra Urve bin Mes’ud es-Sekafî (Tâif’in reisi) geldi. Urve, kibirli bir adamdı. Resûlullah (s.a.v.) ile konuşurken, Câhiliye âdetince Efendimiz’in (s.a.v.) mübarek sakalına dokunmaya yeltendi. Efendimiz’in (s.a.v.) yanında kılıcıyla nöbet tutan Muğîre bin Şu’be (r.a.) (Urve’nin öz yeğeniydi), kılıcının kabzasıyla Urve’nin eline sertçe vurdu: “Elini Resûlullah’tan (s.a.v.) çek! Yoksa o el sana geri dönmez!”
Urve, bu konuşma sırasında, Ashâbın (r.anhüm) Resûlullah’a (s.a.v.) olan bağlılığını hayretle izledi:
• Resûlullah (s.a.v.) konuştuğunda, herkes nefesini tutuyordu.
• Resûlullah (s.a.v.) abdest aldığında, O’nun (s.a.v.) abdest suyundan tek bir damlayı yere düşürmemek için kapışıyorlar, o mübarek suyu yüzlerine gözlerine sürüyorlardı (Teberrük).
• O’nun (s.a.v.) mübarek ağzından bir tükürük çıksa, onu kapıp bereket sayıyorlardı.
• O’nun (s.a.v.) huzurunda gözlerinin içine dahi bakamıyorlardı.
Urve, Kureyş’e döndüğünde o meşhur raporunu verdi:
“Ey Kureyş! Vallahi ben, nice Kralların huzuruna çıktım. Bizans Kayser’inin (İmparatorunun), Fars Kisrâ’sının, Habeş Necâşî’sinin saraylarını gördüm. Ama vallahi, yeryüzünde, Muhammed’in (s.a.v.) Ashâbının (r.anhüm) Muhammed’e (s.a.v.) bağlı olduğu (O’nu s.a.v. tâzim ettiği/yücelttiği) kadar, hiçbir kralın adamlarının krallarına bağlı olduğunu görmedim! Bu adamlar, O’nun (s.a.v.) abdest suyunu yere düşürmüyorlar! Aklınızı başınıza alın, bu adamlarla baş edemezsiniz!”

4. “Osman (r.a.) Öldürüldü!” Şâyiası (Asılsız Haberi)

Müzakereler tıkanmıştı. Efendimiz (s.a.v.), Kureyş’e son ve en resmî elçi olarak, Mekke’de güçlü bir himayesi olan (Ümeyyeoğullarından), yumuşak huylu ve diplomatik bir lisanı olan Hz. Osman bin Affân’ı (radıyallâhu anh) göndermeye karar verdi.
Hz. Osman (r.a.), Mekke’ye gitti. Ebû Süfyan ve Kureyş reislerine, “Biz harp (savaş) için değil, sadece Umre (Kâbe ziyareti) için geldik” mesajını iletti.
Kureyş, inat etti: “Siz giremezsiniz! Ama sen (r.a.), madem buraya kadar geldin, istersen tek başına Kâbe’yi tavaf et!”
Hz. Osman’ın (r.a.) o mübarek cevabı, sadakatin zirvesiydi:
“Resûl-i Ekrem (sallallâhu aleyhi ve sellem) tavaf etmedikçe, ben (Osman r.a.) de tek başıma Kâbe’yi tavaf etmem!”
Kureyş, bu cevap üzerine sinirlendi ve Hz. Osman’ı (r.a.) Mekke’de göz hapsine aldı. O’nun (r.a.) Hudeybiye’ye dönmesine izin vermediler.
Mekke’de kalış süresi uzadıkça, Hudeybiye’deki İslâm karargâhına, o korkunç şâyia (asılsız haber) ulaştı:
“Kureyş, elçimiz Osman’ı (r.a.) öldürdü! Osman (r.a.) şehit edildi!”

5. “Ölüm Yemini”: Bey’atü’r-Rıdvân (Rıdvân Biatı)

Arap geleneğinde, “elçiye zeval olmaz” (elçi öldürülmez) kaidesi vardı. Elçinin öldürülmesi, en büyük “harp (savaş) ilanı” ve en büyük “hakaret” idi.
Hz. Osman’ın (r.a.) şehit edildiği haberi, 1.500 kişilik o ihramlı ve silahsız ordunun üzerine bir bomba gibi düştü. Barış için gelen Müslümanların niyeti, o anda “intikam”a dönüştü.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), bu ihânet karşısında, Ashâbının (r.anhüm) kararlılığını görmek istedi. O (s.a.v.), Hudeybiye’deki bir “Semûre” (Sakız) ağacının altına oturdu. Ve o Cihan Şümul (Evrensel) yemini başlattı:
“Ashâbım (r.anhüm)! Kureyş ahdini (sözünü) bozdu, elçimizi öldürdü! Kureyş ile sonuna kadar savaşmadan, ölsek de kaçmamak üzere (Ölüm Yemini) bana biat (yemin) etmeyecek misiniz?”
Bu çağrıyı duyan 1.500 Sahabî (r.anhüm), o ağacın altında bir sel gibi coştu. Tek tek, Resûlullah’ın (s.a.v.) mübarek elini tuttular ve “Vallahi, yâ Resûlallah! (s.a.v.) Ya Kâbe’ye gireceğiz ya da bu uğurda son damla kanımıza kadar şehit olacağız! Asla kaçmayacağız!” diye “Ölüm Yemini” ettiler. (Sadece münafık olduğu bilinen Ced bin Kays, devesinin arkasına saklanıp biat etmedi.)
Efendimiz (s.a.v.), biat (yemin) tamamlanınca, sağ elini kaldırdı ve “Bu da, Mekke’de elçi olarak görevde olan kardeşim Osman’ın (r.a.) biatıdır” diyerek, sol elinin üzerine koydu ve Hz. Osman (r.a.) adına da biat (yemin) etmiş oldu.
Bu, ihramlı, zırhsız, sadece yolcu kılıçları olan 1.500 kişinin, Mekke’nin tamamına ve Kureyş’in ordusuna karşı yaptığı bir “ölümüne meydan okuma” yeminiydi.
Bu biat (yemin), Arş-ı Âlâ’yı titretti.
Cenâb-ı Hak, o ağacın altında, o zor anda Peygamber’ine (s.a.v.) bağlılık yemini eden o 1.500 Sahabî’nin (r.anhüm) tamamından “razı” olduğunu, Kur’ân-ı Kerîm’de şu ayet-i kerîme ile ilan etti:
“Andolsun ki o ağacın altında sana biat ederlerken Allah (c.c.), o mü’minlerden razı olmuştur. Kalplerinde olanı (sadakati) bilmiş, onlara bir sekîne (güven duygusu, huzur) indirmiş ve onlara yakın bir fetih (Hayber’in Fethi) ve elde edecekleri birçok ganimetler bahşetmiştir…” (Fetih, 48/18-19)
Allah’ın (c.c.) “Razı Olduğu” bu yemine, tarihte “Bey’atü’r-Rıdvân” (Rıdvân / Razılık Biatı) denildi.
Bu biatın (yeminin) haberi, Mekke’ye ulaştığında Kureyş dehşete kapıldı. 1.500 kişinin, ölümü göze alarak yemin ettiğini duydular. Hz. Osman’ı (r.a.) öldürmenin ne büyük bir felakete yol açacağını anladılar.
Derhal Hz. Osman’ı (r.a.) serbest bıraktılar ve barış (sulh) masasına oturmak için acil olarak elçileri Süheyl bin Amr’ı Hudeybiye’ye gönderdiler.
O “Rıdvân Ağacı”nın (Şeceretü’r-Rıdvân) altında, 1.500 Sahabî’nin (radıyallâhu anhüm) “Ölüm Yemini” etmesi, Kureyş’in bütün inadını kırmıştı. İhramlı ve silahsız olan bu insanların, elçilerinin (Hz. Osman r.a.) öldürüldüğü zannıyla ölüme biat (yemin) etmeleri, Mekke’ye harp (savaş) istemediklerini ancak harptan (savaştan) da asla kaçmayacaklarını ispat etmişti.
Kureyş, paniğe kapıldı. Derhal Hz. Osman’ı (r.a.) serbest bıraktılar ve barış (sulh) antlaşması yapmak üzere en güvendikleri, en çetin diplomatları olan Süheyl bin Amr’ı Hudeybiye’ye gönderdiler.

BÖLÜM 26: ZÂHİREN ZİLLET, HAKİKATTE “FETH-İ MÜBÎN”
(Medenî Dönem – XIV: Hudeybiye Muahedesi/Antlaşması)

1. Müzakerelerin Zorluğu: Süheyl bin Amr

Süheyl bin Amr, Hudeybiye’ye geldiğinde, Resûl-i Ekrem (sallallâhu aleyhi ve sellem) O’nu (Süheyl’i) görünce Ashâbına (r.anhüm) tebessüm etti ve “İşiniz kolaylaştı (‘Sehl’ oldu)” buyurdu (Süheyl’in ismiyle tevriye yaparak).
Ancak Süheyl, Kureyş’in onurunu kurtarmak ve Müslümanları zâhiren (dışsal olarak) ezmek için çok katı şartlarla gelmişti. Müzakereler çetin geçiyordu. Efendimiz (s.a.v.) barışı (sulhu) tesis etmek için muazzam bir sabır ve hikmet gösteriyordu.
Antlaşma metnini yazmak üzere kâtip olarak Hz. Ali (radıyallâhu anh) çağrıldı.

2. Mü’minlerin İmtihanı: “Resûlullah” (s.a.v.) Sıfatı

Efendimiz (s.a.v.), Hz. Ali’ye (r.a.) “Yaz, yâ Ali!” dedi, ” Bismillâhirrahmânirrahîm ” (Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın (c.a.) adıyla).
Süheyl bin Amr, derhal itiraz etti. Küstahça dedi ki:
“Dur! Biz, ‘Rahmân’ nedir bilmeyiz! Bizim âdetimiz üzere, sadece ‘ Bismike Allâhümme ‘ (Allah’ım! Senin isminle) yazarsın.”
Ashâb (r.anhüm) öfkelendi, ancak Resûl-i Ekrem (s.a.v.), barış (sulh) bozulmasın diye, o Cihan Şümul (Evrensel) sabrıyla Hz. Ali’ye (r.a.) döndü: “Peki, yâ Ali. ‘Bismike Allâhümme’ yaz.”
Metin devam etti. Efendimiz (s.a.v.) yazdırdı: “Bu, Allah’ın (c.c.) Resûlü Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem) ile Süheyl bin Amr’ın üzerinde anlaştığı maddelerdir…”
Süheyl, ikinci ve daha büyük itirazını yaptı:
“Dur! Vallahi, eğer biz senin ‘Allah’ın (c.c.) Resûlü’ (s.a.v.) olduğuna inansaydık, seninle harp (savaş) etmez, Kâbe’yi sana (s.a.v.) bırakırdık! ‘Resûlullah’ (s.a.v.) sıfatını sil! Sadece kendi ismini ve babanın ismini, ‘ Muhammed bin Abdullah ‘ (Abdullah oğlu Muhammed) yazarsın!”
Bu, bardağı taşıran son damlaydı. Ashâb-ı Kirâm’ın (r.anhüm) öfkesi zirveye çıktı.
Ancak en büyük imtihanı, metni yazan Hz. Ali (r.a.) yaşıyordu. O (r.a.), o mübarek eliyle, “Resûlullah” (s.a.v.) sıfatını silmeyi reddetti: “Vallahi, yâ Resûlallah! (s.a.v.) Ben (Ali r.a.) senin (s.a.v.) isminin yanından ‘Resûlullah’ (s.a.v.) sıfatını silemem!”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o anda Peygamberlik Nübüvvet’ini değil, barışın (sulhun) selametini düşünüyordu. Hz. Ali’ye (r.a.) sordu: “Yâ Ali! O (s.a.v.) kelimenin yerini bana göster.”
Hz. Ali (r.a.), o kelimeyi gösterdi. Efendimiz (s.a.v.), (Ümmî olmasına/okuma-yazma bilmemesine rağmen) o kelimeyi bizzat mübarek eliyle sildi (veya Hz. Ali’ye r.a. sildirtti) ve yerine “Abdullah oğlu Muhammed” yazılmasını emretti.
Ve Süheyl’e döndü: “Siz beni (s.a.v.) yalanlasanız da (inkâr etseniz de), ben (Muhammed s.a.v.) Allah’ın (c.c.) Resûlüyüm (s.a.v.).”

3. Zâhiren Ağır Şartlar ve Ebû Cendel’in (r.a.) Feryadı

İsimlerde anlaşıldıktan sonra, Kureyş’in (Süheyl’in) o ağır şartları masaya geldi:
• Müslümanlar, bu yıl Umre yapmadan, Kâbe’yi görmeden Hudeybiye’den Medine’ye geri dönecekler.
• Gelecek yıl Umre yapabilirler; ancak Mekke’de sadece üç (3) gün kalacaklar ve yanlarında sadece yolcu kılıçları olacak.
• Antlaşma süresi on (10) yıl olacak. Bu 10 yıl boyunca iki taraf birbiriyle savaşmayacak. (Bu, İslâm Devleti’nin Kureyş tarafından “resmen tanınması” demekti.)
• Ve en ağır, en adaletsiz, Müslümanların kanını donduran o son iki madde:
• (Madde A): Medine’den bir kimse (Müslümanlıktan dönerek) Kureyş’e sığınırsa, Kureyş onu Medine’ye geri vermek zorunda olmayacak.
• (Madde B): Mekke’den bir kimse (Müslüman olarak), velisinin izni olmadan Medine’ye, Muhammed’e (s.a.v.) sığınırsa, Müslümanlar o kişiyi Kureyş’e geri iade etmek zorunda olacak.
Bu, zâhiren (dışsal olarak) tam bir zillettı (aşağılanmaydı). Müslümanlar, Mekke’deki o zulümden kaçan bir mü’mini, nasıl olur da tekrar o işkenceye, o müşriklere teslim edebilirlerdi?
Tam bu madde imzalanmak üzereyken, o acı imtihanın zirvesi yaşandı.
Mekke’de işkence altında olan ve babası bizzat Kureyş elçisi Süheyl bin Amr olan Ebû Cendel (radıyallâhu anh), bir yolunu bulmuş, zincirlerini sürükleyerek, kan revan içinde, Hudeybiye’deki İslâm karargâhına kendini atmıştı.
Feryat ediyordu: “Yetişin yâ Resûlallah! (s.a.v.) Yetişin ey Müslümanlar! Beni (Ebû Cendel’i r.a.) bu müşriklerin işkencesinden kurtarın!”
Bu manzarayı gören 1.500 Sahabî’nin (r.anhüm) yüreği parçalandı.
Ancak Kureyş elçisi Süheyl bin Amr (Ebû Cendel’in r.a. babası), oğlunu (r.a.) gördü. Resûlullah’a (s.a.v.) döndü ve antlaşmayı işaret etti:
“Ey Muhammed! (s.a.v.) İşte bu, seninle aramızdaki antlaşmanın yürürlüğe girdiği ilk maddedir! Bu adamı (oğlunu r.a.) bana geri vereceksin!”
Efendimiz (s.a.v.) rica etti: “Yâ Süheyl! Antlaşma henüz tam imzalanmadı. Ne olur, bu bir kişiyi (Ebû Cendel’i r.a.), benim hatırım için bana bağışla.”
Süheyl, o katı kalbiyle gürledi: “Asla! Eğer O’nu (Ebû Cendel’i r.a.) geri vermezsen, ben (Süheyl) de bu 10 yıllık barış (sulh) antlaşmasını yırtarım!”
Ebû Cendel (r.a.) feryat ediyordu: “Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Ben (Ebû Cendel r.a.) size Müslüman olarak sığınmışken, beni (Ebû Cendel’i r.a.) tekrar o müşriklere, o işkenceye mi teslim edeceksiniz?”
Resûl-i Ekrem’in (s.a.v.) mübarek gözleri dolmuştu. Ancak O (s.a.v.), bir kişinin feryadına değil, 10 yıllık “Barış (Sulh)”a, o Cihan Şümul (Evrensel) davetin geleceğine bakıyordu. O acı kararı verdi.
Ebû Cendel’e (r.a.) döndü ve o mübarek teselliyi verdi:
“Yâ Ebâ Cendel! Sabret! Mükafatını Allah’tan (c.c.) bekle. Muhakkak ki Allah Teâlâ (c.c.), sana ve senin durumundaki zayıflara (Müslümanlara) bir çıkış kapısı (ferec ve mahrec) yaratacaktır. Biz bu kavimle bir antlaşma yaptık. Onlara Allah (c.c.) adına ahid (söz) verdik. Biz, ahdimizi (sözümüzü) bozamayız (gadr edemeyiz).”
Süheyl bin Amr, oğlu Ebû Cendel’i (r.a.) zincirlerinden tuttu, O’nu (Ebû Cendel’i r.a.) yerlerde sürükleyerek Kureyş karargâhına, o işkenceye geri götürdü.

4. Hz. Ömer’in (r.a.) İtirazı ve Ashâbın (r.anhüm) Hüznü

Bu manzara, Ashâb-ı Kirâm (r.anhüm) için dayanılmaz bir noktaydı. Bilhassa “Fâruk” (Hak ile Bâtıl’ı Ayıran) Hz. Ömer (radıyallâhu anh), imanın verdiği o celâlle (hiddetle) yerinde duramıyordu.
Doğruca Resûl-i Ekrem’in (s.a.v.) huzuruna gitti. O güne kadar Resûlullah’a (s.a.v.) hiç sormadığı bir tonda, o meşhur sorgulamayı yaptı:
“Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Sen (s.a.v.), Allah’ın (c.c.) hak Peygamberi değil misin?”
Efendimiz (s.a.v.) sâkince: “Evet, öyleyim” buyurdu.
“Biz hak üzere, onlar (Kureyş) bâtıl (yanlış inanç) üzere değil mi?”
Efendimiz (s.a.v.): “Evet, öyledir” buyurdu.
“Öyleyse, biz neden dinimiz uğrunda bu ‘Zeniyye’yi (Zilleti/Aşağılanmayı) kabul ediyoruz?”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Nübüvvet’in o sarsılmaz vakarıyla cevap verdi:
“Yâ Ömer! (r.a.) Ben (Muhammed s.a.v.), Allah’ın (c.c.) Resûlüyüm (s.a.v.) ve O’na (c.c.) asla âsi olmam! O (c.c.), benim Yardımcımdır. O (c.c.), beni (s.a.v.) zâyi etmeyecektir.”
Hz. Ömer (r.a.) tatmin olmamıştı: “Peki, Sen (s.a.v.) bize rüyânda Kâbe’ye gireceğimizi, tavaf edeceğimizi vaat etmedin mi?”
Efendimiz (s.a.v.): “Evet, vaat ettim. Ama bu yıl gireceğimizi vaat ettim mi?”
Hz. Ömer (r.a.): “Hayır…”
Efendimiz (s.a.v.): “Elbet oraya girecek ve tavaf edeceksin.”
Hz. Ömer (r.a.), hırsını alamamış, aynı sualleri sormak için Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) yanına gitmişti.
Hz. Ebû Bekir es-Sıddîk (r.a.), o sarsılmaz “Sıddîkıyet” makamıyla, Resûlullah’ın (s.a.v.) cevaplarının tıpatıp aynısını Hz. Ömer’e (r.a.) vermiş ve O’nu (Hz. Ömer’i r.a.) şöyle uyarmıştı:
“Ey Ömer! (r.a.) O (Muhammed s.a.v.), Allah’ın (c.c.) Resûlü’dür (s.a.v.)! O’nun (s.a.v.) emrine (eteğine) yapış! Vallahi, O (s.a.v.) hak üzeredir!”
Antlaşma imzalanmıştı. Zâhiren tam bir yenilgiydi.
Efendimiz (s.a.v.), Ashâbına (r.anhüm) emretti: “Kalkın! Kurbanlarınızı (70 deveyi) burada, Hudeybiye’de kesin! Saçlarınızı tıraş edin ve ihramdan çıkın!”
Ancak Ashâb (r.anhüm), o hüzün, o şok ve o kırgınlıkla, yerinden kıpırdayamadı. Kimse kalkmıyordu.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), emrini üç kez tekrarladı. Kimse itaat etmedi (edemedi).
Hayatı boyunca emri bir kez bile ikiletilmeyen Efendimiz (s.a.v.), bu duruma çok müteessir (üzgün) oldu. Üzgün bir halde çadırına, zevcesi Hz. Ümmü Seleme’nin (radıyallâhu anhâ) yanına girdi.
Hz. Ümmü Seleme (r.anha), o ferâsetli hanımefendi, durumu gördü ve o tarihî tavsiyeyi yaptı:
“Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Ashâbın (r.anhüm) helâk olmasını istemiyorsan, dışarı çık. Hiç kimseyle tek bir kelime konuşma. Kendi deveni (kurbanını) kendin kes. Ve berberini çağır, herkesin içinde kendi saçını tıraş et (ihramdan çık).”
Efendimiz (s.a.v.), zevcesinin (r.anha) bu dâhiyane tavsiyesine uydu.
Çadırdan çıktı, hiç konuşmadan kurbanını kesti ve berberini çağırıp tıraş oldu.
O’nun (s.a.v.) ihramdan çıktığını gören Ashâb-ı Kirâm (r.anhüm), “Emri kaçırdık, helâk olacağız!” korkusuyla, o hüzün içinde, hep birlikte ayağa fırladı. Birbirlerinin saçlarını, o keder ve pişmanlıkla, neredeyse birbirlerini yaralayacak bir telaşla tıraş etmeye ve kurbanlarını kesmeye başladılar.

5. İlâhî Müjde: “Biz Sana (s.a.v.) Apaçık Bir Fetih Verdik!”

Ordu, zâhiren (dışsal olarak) yenilmiş, Umre yapamamış, Ebû Cendel’i (r.a.) bırakmış, hüzün ve keder içinde Medine’ye doğru geri dönüyordu. Hz. Ömer’in (r.a.) deyişiyle, “Kalbimizdeki hüzün dağı” ile yürüyorlardı.
Tam bu esnada, Medine yolu üzerinde, Cebrail (aleyhisselâm) nazil oldu.
Ve Cenâb-ı Hak, o hüzünlü Peygamber’ine (s.a.v.) ve O’nun (s.a.v.) kederli Ashâbına (r.anhüm), bu “Zillet” gibi görünen antlaşmanın, aslında İslâm tarihinin en büyük “Zaferi” olduğunu müjdeleyen o Cihan Şümul Sûreyi indirdi:
“İnnâ Fetehnâ Leke Fethan Mübînâ!”
“Şüphesiz biz sana (Hudeybiye Antlaşması ile) apaçık bir fetih (zafer) sağlamışızdır. (Ey Muhammed!) (s.a.v.)…
…Allah (c.c.), O (c.c.) hakkında besledikleri kötü zandan dolayı münafık erkeklere ve münafık kadınlara, Allah’a (c.c.) ortak koşan erkeklere ve Allah’a (c.c.) ortak koşan kadınlara azap edecektir…
…Andolsun ki o ağacın altında sana biat ederlerken Allah (c.c.), o mü’minlerden razı olmuştur…” (Fetih, 48/1, 6, 18 )
Ashâb (r.anhüm) hayret etti: “Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Bu bir Fetih midir?”
Efendimiz (s.a.v.): “Evet! Vallahi, bu Apaçık bir Fetihtir!” buyurdu.
Bu nasıl bir Fetihti?
• Kureyş, İslâm Devleti’ni 10 yıllık bir antlaşma ile resmen tanımıştı.
• “Harp (Savaş) durmuştu” (Emniyet gelmişti). Artık Müslümanlar, Kureyş’in kılıç tehdidi olmadan, bütün Arap kabilelerine serbestçe gidebilecek, onlarla konuşabilecek, ticaret yapabilecek ve İslâm’ı (Kur’ân’ı) tebliğ edebileceklerdi.
• Zâhiren aleyhte görünen “iade” maddesi, hakikatte lehe (iyiye) dönecekti (Ebû Basîr r.a. hadisesinde görüleceği gibi).
• Hudeybiye’den sonraki 2 yıl içinde Müslüman olanların sayısı, Nübüvvet’in (Peygamberliğin) ilk 19 yılında (Hudeybiye’ye kadar) Müslüman olanların sayısından kat kat fazla olacaktı.
• Ve bu antlaşma, İslâm’ın en büyük düşmanlarından birini, Hayber Yahudilerini, müttefikleri olan Kureyş’ten “izole” etmiş (yalnız bırakmış) ve bir sonraki büyük fethin, **”Hayber’in Fethi”**nin kapısını açmıştı.
Hudeybiye’de imzalanan o zâhiren ağır antlaşma, Ashâbın (r.anhüm) kalbinde bir hüzün bırakmış olsa da, Medine’ye dönüş yolunda nâzil olan “Fetih Suresi”, bunun “Apaçık bir Fetih” (Feth-i Mübîn) olduğunu ilâhî bir mühürle tasdik etmişti.
Artık harp (savaş) durmuş, “Tebliğ” ve “Strateji” dönemi başlamıştı. Ve bu “Feth-i Mübîn”in meyveleri, hiç beklenmedik yerlerden, çok hızlı bir şekilde toplanmaya başlandı.

BÖLÜM 27: FETH-İ MÜBÎN’İN MEYVELERİ: HAYBER’İN FETHİ
(Medenî Dönem – XV)

1. Ahdin (Sözün) Stratejik Zaferi: Ebû Basîr (r.a.) Hadisesi

Hudeybiye Antlaşması’nın en acı veren maddesi, “Mekke’den Müslüman olup Medine’ye sığınanların, Kureyş’e geri iade edilmesi” şartıydı. Bu madde, Ebû Cendel’in (r.a.) feryatlarıyla Müslümanların yüreğini dağlamıştı.
Antlaşmadan hemen sonra, Ebû Cendel’den (r.a.) daha beter bir imtihan yaşandı. Mekke’de ağır işkence gören Müslümanlardan Ebû Basîr Utbe bin Esîd (radıyallâhu anh), bir yolunu bulup Mekke’den kaçtı ve Medine’ye, Resûlullah’ın (s.a.v.) huzuruna sığındı.
Daha nefes alamamıştı ki, arkasından O’nu (Ebû Basîr’i r.a.) geri götürmek için Kureyş’in gönderdiği iki elçi (bir müşrik ve O’nun (müşriğin) hizmetlisi) Medine’ye geldi.
Antlaşmayı gösterdiler: “Ey Muhammed! (s.a.v.) Ahid (Söz) ortadadır. Adamımızı (Ebû Basîr’i r.a.) bize geri ver!”
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o Cihan Şümul vefâsıyla, “Biz ahdimizi (sözümüzü) bozmayız (gadr edemeyiz)” buyurdu.
Ebû Basîr (r.a.), Ebû Cendel’den (r.a.) daha hiddetliydi: “Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Ben (Ebû Basîr r.a.) Müslüman olarak geldim! Beni (Ebû Basîr’i r.a.) tekrar o dinimden döndürmek isteyen müşriklere mi teslim edeceksiniz?”
Efendimiz (s.a.v.), O’na (Ebû Basîr’e r.a.) da aynı teselliyi verdi:
“Yâ Ebâ Basîr! Sabret! Allah Teâlâ (c.c.), sana ve senin durumundakilere (Ebû Cendel r.a.) muhakkak bir çıkış yolu (ferec) yaratacaktır. Biz ahdimizi (sözümüzü) bozmayız.”
Ebû Basîr (r.a.), çaresizce, o iki Kureyşli muhafızla birlikte Mekke’ye doğru yola çıktı.
Ancak Ebû Basîr’in (r.a.) niyeti teslim olmak değildi. Medine’den epeyce uzaklaştıktan sonra, “Zülhuleyfe” mevkiinde, muhafızlarla birlikte mola verdiler. Ebû Basîr (r.a.), muhafızın (müşriğin) belindeki kılıca iltifat etti: “Ne güzel kılıcın var!”
Müşrik, kibirle kılıcını çekti: “Evet, çok iyidir, nice yiğitleri bununla doğradım!”
Ebû Basîr (r.a.), “Bir bakabilir miyim?” diyerek kılıcı eline aldı. Aldığı gibi, bir hamlede o müşrik muhafızın başını uçurdu.
Diğer muhafız (hizmetli), bunu görünce can havliyle kaçtı ve durmaksızın Medine’ye, Resûlullah’ın (s.a.v.) Mescidi’ne kadar koştu. Mescid’e daldı ve “Canımı kurtarın!” diye bağırdı.
Az sonra, elinde kanlı kılıçla Ebû Basîr (r.a.) Mescid’e geldi:
“Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Sen (s.a.v.) ahdini (sözünü) yerine getirdin, beni (Ebû Basîr’i r.a.) onlara teslim ettin. Allah (c.c.) da beni (Ebû Basîr’i r.a.) onlardan kurtardı. Artık senin (s.a.v.) üzerinde bir mesuliyet (sorumluluk) kalmamıştır!”
Efendimiz (s.a.v.), O’nun (Ebû Basîr’in r.a.) bu gözü kara cesaretini görünce, hem harp (savaş) dehasını fark etti hem de Hudeybiye Antlaşması’na sadık kalmak zorundaydı. Şöyle buyurdu:
“Veyl ümmihî! Mis’aru harbin!” (Anası ağlayasıca! Bu adam, bir harp (savaş) ateşleyicisi/kışkırtıcısıdır! Yanında adamları olsaydı, neler yapardı!)
Ebû Basîr (r.a.), Resûlullah’ın (s.a.v.) bu sözünden, O’nu (Ebû Basîr’i r.a.) Medine’de tutmayacağını, yine iade etmek zorunda kalacağını anladı.
Ancak O (Ebû Basîr r.a.) Mekke’ye de dönmedi. Medine’ye de girmedi.
Hudeybiye Antlaşması’na göre O’nun (Ebû Basîr’in r.a.) Medine’ye girmesi yasaktı. O (Ebû Basîr r.a.) da Medine’ye girmedi. Kureyş’in Şam ticaret kervanlarının geçtiği sahil yoluna, “Îs” mevkiine gitti ve oraya yerleşti.
O’nun (Ebû Basîr’in r.a.) bu hareketi, Mekke’deki diğer mazlum Müslümanlara (Ebû Cendel r.a. dahil) ilham oldu. Mekke’den kaçan, ancak Medine’ye girmesi yasak olan herkes, Ebû Basîr’in (r.a.) yanına, “Îs” mevkiine gelmeye başladı.
Orada, yaklaşık 70 (yetmiş) (bazı rivayetlerde 300) kişilik, Medine Devleti’ne bağlı olmayan, ancak Resûlullah’a (s.a.v.) âşık, “bağımsız” bir Müslüman “Ordu Birliği” kurulmuş oldu.
Bu birlik, Kureyş’in Şam’a giden ne kadar kervanı varsa, hepsine baskın yapmaya, mallarına el koymaya ve müşrikleri öldürmeye başladı.
Hudeybiye’nin o zâhiren aleyhteki maddesi, Kureyş’in aleyhine dönmüştü:
• Resûlullah (s.a.v.), antlaşmaya uyarak Medine’ye kimseyi almıyor, ahdini (sözünü) bozmuyordu.
• Ancak Ebû Basîr (r.a.) ve arkadaşları (r.anhüm) da Medine’de olmadıkları için, Kureyş, Resûlullah’a (s.a.v.) “Antlaşmayı bozuyorsun!” diyemiyordu.
Ebû Basîr’in (r.a.) bu baskınları, Kureyş’in can damarı olan Şam ticaret yolunu tamamen kesti. Kureyş, ekonomik olarak iflas etme noktasına geldi.
Sonunda Kureyş, Ebû Süfyan’ın ağzından, bizzat Medine’ye yalvarmak zorunda kaldı.
Kureyş elçileri Medine’ye geldiler ve Resûlullah’a (s.a.v.) yalvardılar:
“Ey Muhammed! (s.a.v.) Allah (c.c.) aşkına ve akrabalık (rahim) bağı aşkına! Ne olur, o maddeyi (iade maddesini) kaldıralım! Ebû Basîr (r.a.) ve arkadaşlarına (r.anhüm) haber sal, Medine’ye gelsinler, onları (Ebû Basîr r.a. ve arkadaşlarını r.anhüm) yanına al! Yeter ki bizim ticaret yolumuzu açsınlar!”
Böylece, Müslümanların aleyhine görünen o madde, bizzat Kureyş’in yalvarmasıyla kaldırıldı. Ebû Basîr (r.a.) ve Ebû Cendel (r.a.) gibi kahramanlar, izzetle Medine’ye kabul edildiler. Bu, Hudeybiye’nin “diplomatik” bir zafer olduğunun ilk isbatı idi.

2. “Yakın Fetih” Müjdesi: Hayber’in Fethi (Hicret 7, Muharrem Ayı)

Fetih Suresi (48/18), Hudeybiye’deki o “Rıdvân Biatı”nı (Yeminini) yapan Sahabîlere (r.anhüm) (1.400-1.500 kişi), Allah’ın (c.c.) onlardan razı olduğunu müjdelemiş ve onlara “Fethan Karîbâ” (Yakın bir Fetih) vaat etmişti.
Bu “Yakın Fetih”, Hudeybiye’den sadece birkaç ay sonra, Hicretin 7. Yılında (M. 628) gerçekleşecekti.
Hedef, Hayber idi.
Hayber neden hedefti?
• Benî Nadîr (Medine’den sürülen Yahudiler), Huyey bin Ahtab gibi reisleriyle oraya yerleşmişti.
• Hendek (Ahzâb) Savaşı’nın finansörü, provokatörü ve mimarı Hayber Yahudileriydi.
• Gatafân gibi bedevî kabileleri parayla kiralayıp Medine’ye saldırtanlar onlardı.
• Hayber, Arap yarımadasının en zengin, en verimli topraklarına ve en müstahkem, en sarsılmaz kalelerine (Kamûs, Naîm, Şıkk, Ketîbe kaleleri vb.) sahip olan İslâm düşmanı bir fitne merkeziydi.
Hudeybiye’de Kureyş ile 10 yıllık saldırmazlık antlaşması yapan Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Arabistan’ın güneyini (Mekke’yi) emniyete almıştı. Artık sıra, kuzeydeki o en büyük fitne merkezini (Hayber’i) temizlemeye gelmişti.
Efendimiz (s.a.v.), Fetih Suresi’nin (48/20) bir emri olarak, “Bu sefere sadece ganimet için değil, Allah (c.c.) rızası için katılanlar gelsin” buyurdu ve orduyu, Hudeybiye’ye katılan o 1.500 kişilik “Rıdvân Ehli”nden (r.anhüm) oluşturdu.
İslâm Ordusu, Hayber’e doğru yola çıktı. Hayber, 8 (veya daha fazla) ayrı kaleden oluşan bir şehir devletiydi. Fethedilmesi imkânsız görünüyordu.
Hayber Yahudileri, Müslümanların geldiğini görünce kalelerine çekildiler ve müttefikleri olan 6.000 kişilik Gatafân Ordusu’na “Yardıma gelin!” haberi gönderdiler.
Ancak Gatafânlılar yola çıktıklarında, geride kalan ailelerinin çadırlarından “Baskına uğruyoruz!” feryatları (ilâhî bir vesvese/korku) duydular ve ailelerini korumak için Hayber’e yardıma gitmeden geri kaçtılar.
Hayber, en büyük müttefikini kaybetmiş, İslâm Ordusu ile tek başına kalmıştı.

3. Sancağın Verilişi ve Hayber’in Kapısı (Hz. Ali r.a.)

Kuşatma başladı. Kaleler birer birer düşüyor, ancak en büyük, en müstahkem kale olan Kamûs Kalesi (içinde reisleri Kinâne bin Rebî’ ve en güçlü savaşçıları Merhab vardı) bir türlü düşmüyordu. Kuşatma uzamıştı.
Ashâb (r.anhüm) yorulmuştu. Resûl-i Ekrem (s.a.v.), o günlerde şiddetli bir göz ağrısı (aşûb) çekiyordu.
Bir akşam, o mübarek müjdeyi verdi:
“Vallahi, yarın sancağı (İslâm Ordusu’nun komutasını) öyle bir adama vereceğim ki; O (Ali r.a.), Allah’ı (c.c.) ve Resûlü’nü (s.a.v.) sever; Allah (c.c.) ve Resûlü (s.a.v.) de O’nu (Ali r.a.) sever. O (Ali r.a.), ‘Kerrâr’dır (Döne döne hücum eden), ‘Ferrâr’ değildir (Asla kaçmaz). Allah (c.c.), Fethi O’nun (Ali r.a.) eliyle müyesser (kolay) kılacaktır!”
O gece, Sahâbe (r.anhüm) uyuyamadı. Hz. Ömer (r.a.) der ki: “Hayatımda komutanlığı (sancaktarlığı) o gece arzuladığım kadar hiç arzulamadım. ‘Acaba yarın o adam ben (Ömer r.a.) mi olacağım?’ diye bekledim.”
Sabah oldu. Bütün Sahâbe (r.anhüm), Efendimiz’in (s.a.v.) nazarı (bakışı) kendisine dönsün diye bekliyordu.
Efendimiz (s.a.v.) sordu: “Ali bin Ebî Tâlib (r.a.) nerededir?”
“Yâ Resûlallah! (s.a.v.) O’nun (Ali’nin r.a.) gözleri şiddetle ağrıyor, neredeyse görmüyor” dediler.
“Getirin O’nu (Ali’yi r.a.) bana!”
Hz. Ali’yi (r.a.), gözlerini tutarak, Efendimiz’in (s.a.v.) huzuruna getirdiler.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), mübarek tükürüğünden (veya duasıyla) Hz. Ali’nin (r.a.) o ağrıyan gözlerine sürdü.
Hz. Ali (r.a.) der ki: “O anda gözlerimdeki ağrıdan ve sızıdan eser kalmadı; sanki hayatımda hiç göz ağrısı çekmemiş gibi oldum.”
Efendimiz (s.a.v.), Sancağı O’na (Ali’ye r.a.) verdi ve emretti: “Onları (Yahudileri) önce İslâm’a davet et. Kabul etmezlerse, Cizye’yi (vergi/haraç) teklif et. Onu da kabul etmezlerse, Allah’tan (c.c.) yardım dile ve savaş!”
Hz. Ali (r.a.): “Yâ Resûlallah! (s.a.v.) Onlar da bizim gibi (Müslüman) oluncaya kadar mı savaşayım?”
Efendimiz (s.a.v.): “Yâ Ali! (r.a.) Senin (Ali’nin r.a.) vesilenle tek bir kişinin hidayete ermesi, senin (Ali’nin r.a.) için (en kıymetli mal olan) kırmızı develere sahip olmandan daha hayırlıdır.”
Hz. Ali (r.a.), Sancağı aldı ve Kamûs Kalesi’nin önüne dikildi.
Kalenin içinden, Hayber’in en kibirli, en güçlü ve “Bin (1000) Askere Bedel” sayılan devi Merhab, tepeden tırnağa zırhlı halde, kılıcını sallayarak ve şiirler (recez) okuyarak meydana çıktı.
Hz. Ali (r.a.) de O’na (Merhab’a) şiirle (recez) cevap verdi.
İki kahraman birbirine girdi. Hz. Ali (r.a.), Zülfikâr ile öyle bir darbe vurdu ki, Merhab’ın miğferini, zırhını ve başını ikiye biçerek O’nu (Merhab’ı) oracıkta öldürdü.
Merhab’ın ölümü, Yahudilerin maneviyatını (moralini) çökertti.
Savaş kızıştığında, Siyer kaynaklarının nakline göre, Hz. Ali’nin (r.a.) kalkanı elinden düştü. O (r.a.), o anda, harbin (savaşın) verdiği o ilâhî güçle, Kamûs Kalesi’nin o devasa, rivayetlere göre 40 (kırk) kişinin ancak kaldırabileceği o ağır demir (veya ahşap) kapısını menteşelerinden söktü ve onu “Kalkan” olarak kullanarak dövüşmeye devam etti.
Bu kahramanlıklar ve Merhab’ın ölümü üzerine Hayber Kalesi düştü.
Hayber, fethedilmişti. Yahudiler, canlarının bağışlanması ve topraklarında “kiracı” (yarıcı) olarak kalıp, mahsulün yarısını Medine Devleti’ne “vergi” (haraç/cizye) olarak ödemeleri şartıyla barış (sulh) istediler. Efendimiz (s.a.v.) kabul etti.
Hayber’in o muazzam zenginlikleri (altın, gümüş, silahlar, araziler) Müslümanların eline geçti. Fetih Suresi’nin (48/19) vaat ettiği “elde edecekleri birçok ganimetler” müjdesi de gerçekleşmiş oldu.

4. İki Mutluluk Bir Arada: Hz. Ca’fer’in (r.a.) Dönüşü

Tam Hayber Fethi’nin tamamlandığı, ganimetlerin toplandığı o sevinçli anda, ufukta bir kafile daha belirdi.
Bunlar, yıllar önce (Nübüvvet’in 5. yılında), Kureyş’in zulmünden kaçarak Habeşistan’a hicret eden Müslümanların son kafilesiydi.
Ve o kafilenin başında, Resûlullah’ın (s.a.v.) amcasının oğlu, Hz. Ali’nin (r.a.) ağabeyi, Necâşî’nin huzurunda İslâm’ı o muhteşem hitabetle savunan Hz. Ca’fer bin Ebî Tâlib (radıyallâhu anh) vardı.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), yıllardır görmediği o mübarek amcaoğlu Hz. Ca’fer’i (r.a.) karşısında görünce, sevinçten ne yapacağını şaşırdı. Koştu, O’nu (Hz. Ca’fer’i r.a.) kucakladı ve alnından öptü.
Ve o gün, o mübarek dudaklardan şu tarihî söz döküldü:
“Bilemiyorum, bugün şu iki sevinçten hangisi benim için daha mühimdir: Hayber’in Fethi’ne mi (sevineyim), yoksa Ca’fer’in (r.a.) (Habeşistan’dan) gelişine mi?”
(Hz. Ca’fer (r.a.), fakirlerin babası (Ebû’l-Mesâkîn) olarak bilinirdi. Efendimiz (s.a.v.) O’na (Hz. Ca’fer’e r.a.) Hayber ganimetlerinden büyük bir pay ayırdı.)
Hudeybiye’de imzalanan ve zâhiren Müslümanların aleyhine görünen o muahede (antlaşma), bizzat Allah Teâlâ (c.c.) tarafından “Feth-i Mübîn” (Apaçık Fetih) olarak isimlendirilmişti. Bu antlaşmanın hikmeti, kısa sürede hem diplomatik alanda (Ebû Basîr r.a. hadisesi) hem de askerî alanda (Hayber’in Fethi) apaçık ortaya çıkmıştı.
Artık Kureyş ile 10 yıllık bir “saldırmazlık” (sulh) dönemi başlamıştı. İslâm’ın Cihan Şümul (Evrensel) davetinin önündeki en büyük engel olan Kureyş tehdidi (zâhiren/dışsal olarak) ortadan kalkmıştı. Sıra, bu “Feth-i Mübîn”in (Apaçık Fethin) manevî meyvelerini toplamaya gelmişti.

BÖLÜM 27: FETHİN TASDİKİ VE CİHAN ŞÜMUL (EVRENSEL) DAVET
(Medenî Dönem – XVI)

1. “Umretü’l-Kazâ” (Kazâ Umresi) – Yedi Yıllık Hasretin Sonu (Hicret 7)

Hudeybiye Muahedesi’nin (Antlaşmasının) en mühim maddelerinden biri şuydu: Müslümanlar, antlaşmanın yapıldığı o yıl (Hicret 6) Umre yapamayacak, ancak tam bir yıl sonra (Hicret 7) Mekke’ye gelip, Kâbe’yi ziyaret (Umre) edebileceklerdi.
Hudeybiye’nin üzerinden tam bir yıl geçmişti. Hicretin 7. Yılı, Zilkade ayı.
Resûl-i Ekrem (sallallâhu aleyhi ve sellem), Hudeybiye’de O’nunla (s.a.v.) birlikte “Rıdvân Biatı”na (Yeminine) katılan ve Hayber’in Fethi’ne şahit olan Ashâbına (r.anhüm) seslendi. Efendimiz’in (s.a.v.) o sâdık (doğru) rüyâsının tahakkuk etme vakti gelmişti.
Yaklaşık 2.000 (İki bin) Müslüman (Hudeybiye’ye katılamayan diğer Sahabîler r.anhüm de iştirak etmişti), yedi yıllık hasretin ardından Kâbe’ye kavuşmak için, yine ihramlarına büründüler. Antlaşma gereği, yanlarına sadece “yolcu kılıçları”nı alarak Medine’den yola çıktılar.
Mekke’de ise Kureyş’i bir telaş sarmıştı. Antlaşmaya uymak zorundaydılar, ancak yedi yıl önce “sihirbaz, mecnûn, sâbiî” (hâşâ) diyerek kovdukları, öldürmek için ordular topladıkları Muhammed’in (s.a.v.) ve Ashâbının (r.anhüm), şimdi 2.000 kişilik muazzam bir cemaatle, izzetle Mekke’ye girmesini hazmedemiyorlardı.
Ebû Süfyan, Safvân bin Ümeyye ve Kureyş’in diğer reisleri, o manzarayı görmeye tahammül edemediler. Bütün Mekkelilere “Şehri boşaltın!” emri verdiler. Kureyş’in tamamı, Mekke’nin etrafındaki dağlara (bilhassa Ebû Kubeys Dağı’na) çekildiler. Oradan, hüzün, öfke ve hayretle, Müslümanların Kâbe’ye girişini seyretmeye başladılar.
Ve o an geldi.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), devesi Kasvâ’nın üzerinde, Ashâbı (r.anhüm) O’nun (s.a.v.) etrafında pervaneydi. 2.000 Müslüman, yedi yıllık ayrılığın ardından, hep bir ağızdan “Lebbeyk Allâhümme Lebbeyk!” (Buyur Allah’ım (c.c.) buyur!) nidalarıyla Mescid-i Harâm’a girdiler.
Müşrikler dağlardan, “Müslümanlar Medine’nin sıtmasından zayıf düşmüşler, bitkin haldeler” diye şâyia (asılsız haber) yayıyorlardı.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), bu şâyiayı (asılsız haberi) kırmak için Ashâbına (r.anhüm) emretti: “Allah (c.c.), bugün müşriklere karşı kuvvetini gösteren kuluna rahmet etsin!”
Müslümanlar, tavafın ilk üç şavtını (dönüşünü) “Remel” (hızlı ve çalımlı adımlarla koşar adım yürüme) yaparak; ihramlarını sağ omuzlarını açacak şekilde (“Iztıbâ”) giyerek, dağlardaki Kureyş’e ne kadar zinde ve güçlü olduklarını gösterdiler.
Tavaf bittikten sonra, Resûl-i Ekrem (s.a.v.), yedi yıl önce Medine semâlarını “Ezan” ile tanıştıran o mübarek müezzinini çağırdı: Hz. Bilâl-i Habeşî (radıyallâhu anh).
Efendimiz’in (s.a.v.) emriyle Hz. Bilâl (r.a.), o gün, putların gölgesindeki Kâbe-i Muazzama’nın üzerine çıktı.
Ve yedi yıl sonra, İslâm’ın Cihan Şümul daveti, “Allahu Ekber!” nidalarıyla, bizzat Kâbe’nin üzerinden, Mekke dağlarında yankılandı.
Dağlardan bu manzarayı izleyen müşrikler, atalarının putlarının üzerinde okunan bu Ezan karşısında öfkeden ve çaresizlikten yerlerinde duramıyorlardı. Ancak antlaşma, ellerini kollarını bağlamıştı.
Bu, “Kazâ Umresi” idi. Bu, kan dökülmeden kazanılmış, Hudeybiye’nin “Apaçık Fetih” olduğunun manevî bir ispatı (kanıtı) idi.

2. Mekke ile Kurulan Akrabalık: Hz. Meymûne (r.anha) Evliliği

Resûl-i Ekrem (s.a.v.), antlaşma gereği Mekke’de kaldığı bu üç (3) gün içinde, Kureyş ile olan buzları tamamen eritecek, barışı (sulhu) perçinleyecek bir adım daha attı.
O (s.a.v.), amcası Hz. Abbâs’ın (r.a.) (ki o esnada gizli Müslüman’dı) baldızı olan, Kureyş’in en asil hanımlarından Meymûne bint Hâris (radıyallâhu anhâ) ile nikahlandı (evlendi).
Bu evlilik, son derece mühim bir stratejik hamleydi. Zira Hz. Meymûne (r.anha), Mekke aristokrasisinin tam merkezindeydi:
• O’nun (r.anha) bir kız kardeşi, Efendimiz’in (s.a.v.) amcası Hz. Abbâs (r.a.) ile evliydi.
• Diğer kız kardeşi, (Habeşistan’dan dönen kahraman) Hz. Ca’fer (r.a.) ile evliydi.
• Diğer kız kardeşi, (Şehitlerin Efendisi) Hz. Hamza (r.a.) ile evliydi.
• Ve en mühimi, Hz. Meymûne’nin (r.anha) (anne bir) kız kardeşi, Kureyş’in en büyük süvari komutanı olan Hâlid bin Velîd’in annesiydi (veya teyzesiydi).
Bu evlilikle Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Hâlid bin Velîd gibi Kureyş’in en sert komutanlarıyla dahi “akrabalık (sıhriyet)” bağı kurmuş oluyordu.
Efendimiz (s.a.v.), bu barış (sulh) havasını pekiştirmek için, Mekkelilere bir “düğün ziyafeti (velîme)” vermeyi teklif etti.
Ancak Kureyş’in inadı ve kibri (enaniyeti) buna müsaade etmedi. Üçüncü günün sonunda Süheyl bin Amr geldi ve sert bir dille dedi ki: “Mühletin (süren) doldu, ey Muhammed! (s.a.v.) Artık şehrimizden çık!”
Efendimiz (s.a.v.), o Cihan Şümul nezaketiyle, “Ne olurdu acele etmeseydiniz? Burada evlendim. Size bir ziyafet verseydik, hep birlikte yeseydik…” dediyse de, Süheyl “Bizim senin (s.a.v.) yemeğine ihtiyacımız yok! Derhal çık!” diye ısrar etti.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), antlaşmaya harfiyen uyarak, Ashâbına (r.anhüm) “Çıkıyoruz” emrini verdi. Düğün ziyafeti (velîme), Mekke’nin hemen dışındaki “Serif” mevkiinde yapıldı.

3. Cihan Şümul Davet: Krallara Mektuplar (Hicret 7)

Hudeybiye Barışı (Sulhu), İslâm’ın önündeki en büyük engel olan Kureyş tehdidini ortadan kaldırmıştı. Hayber’in Fethi ise kuzeydeki fitne odağını yok etmişti. Medine Devleti, artık Arabistan’ın en büyük ve en itibarlı gücüydü.
Resûl-i Ekrem (s.a.v.), İslâm’ın sadece Araplara değil, bütün insanlığa (Cihan Şümul/Evrensel) gönderildiğini biliyordu.
Hicretin 7. Yılında (Hayber Fethi’nden hemen sonra veya Kazâ Umresi’nden hemen önce), o Cihan Şümul davetini başlattı. O günün “Süper Güçleri” olan İmparatorlara ve Krallara, onları İslâm’a davet eden “Mektuplar” gönderdi.
Bu mektupların resmî (devlet mektubu) olması için, üzerinde “Muhammed Resûlullah” (Allah’ın (c.c.) Elçisi Muhammed) yazan mübarek gümüş mührünü yaptırdı.
Bu mektuplar ve elçilerin (r.anhüm) aldıkları cevaplar, İslâm’ın gelecekteki yayılışının da bir habercisiydi:
• Bizans (Doğu Roma) İmparatoru Herakliyus’a:
Elçi: Dihye bin Halîfe el-Kelbî (r.a.).
Herakliyus, mektubu aldığında Kudüs’teydi. O esnada ticaret için orada bulunan Ebû Süfyan’ı (henüz müşrikti) huzuruna çağırdı. Ebû Süfyan’a, Resûlullah (s.a.v.) hakkında (soyu, ahlâkı, yalan söyleyip söylemediği, kimlerin O’na (s.a.v.) tâbi olduğu) sualler sordu. Ebû Süfyan, o an “en büyük düşmanı” olmasına rağmen, kabile onuru (enaniyeti) gereği yalan söyleyemedi ve Efendimiz’in (s.a.v.) bütün vasıflarının “Peygamber” vasıfları olduğunu itiraf etti.
Herakliyus, Ebû Süfyan’a şu tarihî sözü söyledi: “Eğer bu anlattıkların doğruysa, O (Muhammed s.a.v.), muhakkak ki bir Peygamberdir. Ve O’nun (s.a.v.) ayakları, şu an benim oturduğum bu topraklara (Kudüs/Suriye) bir gün muhakkak hâkim olacaktır!”
Herakliyus, iman etmeye meyletti, ancak etrafındaki papazların ve komutanların “Krallığını kaybedersin!” tehdidi üzerine korktu ve iman etmedi. Mektuba hürmet etti.
• Sâsânî (İran) İmparatoru Kisrâ II. Hüsrev Pervîz’e:
Elçi: Abdullah bin Huzâfe es-Sehmî (r.a.).
İran Kisrâsı Hüsrev, mektubu okuduğunda, kendi isminden önce “Allah’ın (c.c.) Resûlü Muhammed’in (s.a.v.)” isminin yazılmış olmasına kibirlendi (enaniyet gösterdi). O Cihan Şümul (Evrensel) davet mektubunu yırtıp parçaladı.
Haber, Medine’ye Resûlullah’a (s.a.v.) ulaştığında, Efendimiz (s.a.v.) o meşhur bedduasını etti:
“Allâhümme mezzik mülkehu!” (Allah’ım! O’nun (Hüsrev’in) krallığını (mülkünü) paramparça et!)
Çok geçmeden Hüsrev, bizzat kendi oğlu Şîrûye tarafından öldürüldü ve o muazzam Sâsânî İmparatorluğu, Hz. Ömer (r.a.) devrinde paramparça olarak tarihe karıştı.
• Mısır Valisi (Bizans’a bağlı) Mukavkıs’a:
Elçi: Hâtıb bin Ebî Beltea (r.a.).
Mukavkıs, mektuba hürmet etti. İman etmedi, ancak “Ben (Mukavkıs) de bir peygamber (s.a.v.) bekliyordum, ama Şam’dan (Suriye’den) çıkacağını sanıyordum” diye cevap verdi. Elçiye (r.a.) çok iyi davrandı ve Resûlullah’a (s.a.v.) çok kıymetli hediyeler gönderdi.
Bu hediyelerin içinde, Efendimiz’in (s.a.v.) mübarek oğlu İbrahim’in (r.a.) annesi olacak olan Hz. Mâriye (radıyallâhu anhâ) ve O’nun (r.anha) kız kardeşi Sîrin (r.anha) de vardı.
• Habeşistan (Etiyopya) Kralı Necâşî Ashame’ye:
Elçi: Amr bin Ümeyye ed-Damrî (r.a.).
Necâşî (ki zaten Hz. Ca’fer’in (r.a.) tebliğiyle kalbi yumuşamıştı), mektubu alır almaz tahtından indi, yere oturdu, mektubu hürmetle gözlerine sürdü ve elçinin (r.a.) önünde Kelime-i Şehâdet getirerek Müslüman oldu.
Resûlullah’a (s.a.v.) bir cevap mektubu yazarak, “Şehâdet ederim ki Sen (s.a.v.), Allah’ın (c.c.) Resûlüsün (s.a.v.) ve Îsâ’nın (a.s.) haber verdiği Zâtsın! (s.a.v.)” dedi.
(Hicretin 9. Yılında Necâşî vefat ettiğinde, Cebrail (a.s.) O’nun (Necâşî’nin) vefat haberini Medine’ye getirmiş ve Resûl-i Ekrem (s.a.v.), Ashâbını (r.anhüm) toplayarak, Arabistan dışında, gıyâbında (görmeden) cenaze namazı kıldığı tek kişi olan Necâşî Ashame’nin (r.a.) gıyâbî cenaze namazını kıldırmıştır.)
Hudeybiye Barışı (Sulhu), İslâm’ı Medine’den çıkarmış; Mekke’nin kapılarını (Umre), Hayber’in kalelerini (Fetih) ve dünyanın saraylarını (Davet Mektupları) açmıştı.
Hudeybiye Barışı (Sulhu), Kureyş tehdidini bertaraf etmişti. Hayber’in Fethi, Yahudi fitnesinin kuzeydeki merkezini kırmıştı. “Kazâ Umresi”, Müslümanların manevî itibarını ve Kâbe’ye olan bağlılıklarını perçinlemişti.
Artık İslâm’ın Cihan Şümul daveti, Resûl-i Ekrem’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) mübarek mührünü taşıyan mektuplarla, Arabistan yarımadasının dışına, o devrin süper güçlerinin (Bizans, Sâsânî, Mısır) saraylarına ulaşmıştı.
Habeş Necâşî’si (r.a.) iman etmiş, Mısır Mukavkıs’ı hürmet göstermiş, İran Kisrâ’sı ise mektubu yırtarak kendi mülkünün (krallığının) parçalanmasına beddua almıştı.
Ancak en kritik ve en tehlikeli cevap, Kuzey’den, dünyanın en büyük gücü olan Bizans (Doğu Roma) İmparatorluğu’nun sınırından gelecekti.