Cümle Tahiyyat, ol Hâkim-i Ezel ve Hakîm-i Ezelî ve Rahman-ı Lemyezelî’ye elyaktır ki: Bizi İslâmiyetle serfiraz ve Şeriat-ı Garra ile Sırat-ı Müstakime Hidayet etmiştir.
Öyle bir Şeriat ki; Akıl ve Nakil, dest be-dest ittifak vererek ol Şeriatın Hakaikinin Hakkaniyetini tasdik etmişlerdir.
Öyle Hakaik ki; kökleri Hakikat zemininde rüsuh ile beraber dal ve budakları Kemalâtın göklerine yükselip, intişar edip… öyle Füruat ki; meyveleri Saadet-i Dâreyndir. Ve bizi Kur’an-ı Mu’ciz ile İrşad eylemiş…
Öyle Kitab ki: Kaideleri ile Hilkat-ı Âlemin Kitabından Desti Kader ve Kalem-i Hikmet ile mektub ve cari olan Kavanin-i Amîka-i Dakika-i İlahiyeyi izhar ettiğinden; Ahkâm-ı Âdilanesiyle nev’-i beşerin nizam ve müvazenet ve terakkisine Kefil-i Mutlak ve Üstad-ı Küll olmuştur.
Salavat-ı Bînihaye, ol Server-i Kâinat ve Fahr-i Âlem’e hediye olsun ki: Âlem, enva’ ve ecnasıyla Onun Risaletine şehadet ve Mu’cizelerine delalet ve Hazine-i Gaybdan getirdiği Metâ-ı Âlîye Dellâllık ediyor. Güya Âleme teşrif ettiğinden herbir nev’i, kendi lisan-ı mahsusuyla alkışladığı gibi; Sultan-ı Ezel, zemin ve âsumanın evtarını intak edip herbir tel başka lisan ile Mu’cizatının nağamatını inşad etmekle, O Sadâ-yı Şirin bu Kubbe-i Minada ilelebed tanin-endaz etmiştir. Güya âsuman, kendi Mi’rac ve Melek ve Kamerin Elsine-i Semaviyesiyle Risaletini tebrik.. ve zemin kendi hacer ve şecer ve hayvanın dilleriyle Mu’cizelerine senâhân.. ve cevv-i feza, kendi cinn ve bulutların işaratıyla Nübüvvetine beşaret ve sâyebân.. ve zaman-ı mazi, Enbiya ve Kütüb ve kâhinlerin rumuz ve telvihatıyla o Şems-i Hakikatın fecr-i sadıkını göstererek müjdeci.. ve zaman-ı hal yani Asr-ı Saadet lisan-ı haliyle tabiat-ı Arabdaki inkılab-ı azîmin ve bedeviyet-i sırftan Medeniyet-i Mahzânın def’aten tevellü-dünü şahid göstererek Nübüvvetini isbat.. ve zaman-ı müstakbel kendi vukuat ve fünununun etvar-ı müdakkikanesiyle Onun Mevkib-i İkbalini istikbal.. ve lisan-ı hakîmane ile İrşadatına teşekkür; nev’-i beşer kendi Muhakkikleriyle bahusus Hatib-i Beliği ki, şems gibi kendi kendine bürhan olan Muhammed’in (A.S.M.) Lisan-ı Fasihanesiyle Haktan geldiğini ilân ve Zât-ı Zülcelal kendi Kur’anının Lisan-ı Beliğanesiyle ol Nebiyy-i Ümmi’nin Ferman-ı Risaletini kıraat ediyorlar ve oluyorlar.
Beyt:

جُمْلَه ش۪يرَانِ جِهَانْ بَسْتَهِٔ ا۪ينْ سِلْسِلَه اَنْد

رُوبَه اَزْ ح۪يلَه چِه سَانْ بِگُسَلَدْ ا۪ينْ سِلْسِلَه رَا

​— · ⁖ · —

Bu metin, eserin telif gayesini, müellifin derdini ve asrın hastalığına dair teşhisini ortaya koyan fevkalade ehemmiyetli bir “reçete” hükmündedir.
Konunun geniş ve detaylı izahı, metnin kendi içinde saklı olan ana fikirler etrafında şu şekilde tasvir edilebilir:

1. Teşhis: Asrın Hastalığı ve Sebebi

Bediüzzaman, metne “Mariz Bir Asrın, Hasta Bir Unsurun, Alîl Bir Uzvun Reçetesi” başlığını vererek, içinde bulunduğu İslâm âleminin ve milletin “hasta” olduğunu tesbit etmektedir. Bu hastalığın verdiği ızdırabı “ciğeri yanmış gibi feryad u figan ederek, Ah!. Ah!.. Ah!.. vâ esefâ” diyerek ifade eder.
Hastalığın teşhisi şudur: “İslâmiyetin mağz ve lübbünü terkederek kışrına ve zahirine vakf-ı nazar ettik ve aldandık.”
• Mağz ve Lübb (Öz ve Çekirdek): İslâmiyet’in derûnî (iç) hakikatleri, imanın esasları (Akaid), tefekkür, marifetullah (Allah’ı tanıma) ve Kur’an’ın hikmetleridir.
• Kışır ve Zahir (Kabuk ve Dış Yüz): Dinin sadece şeklî (biçimsel) yönleri, aslı olmayan hikâyeler, teferruata dalıp aslı unutmak ve taassub (bağnazlık).
Bu hatanın neticesi “sû’-i fehim” (kötü anlayış) ve “sû’-i edeb” (edepsizlik) olmuştur. Müellife göre, Müslümanlar “israiliyatı Usûlüne ve hikâyatı Akaidine ve mecazatı Hakaikine karıştırarak” İslâmiyet’in kıymetini takdir edememişlerdir.
Bu sû’-i fehim neticesinde İslâmiyet, “evham ve hayalâtın bulutlarıyla sarılıp tesettür eylemiş” (gizlenmiş) ve ceza olarak Müslümanlar “dünyada te’dib için zillet ve sefalet içinde” kalmışlardır.

2. İslâmiyet’in Hakikati: Akıl ve Naklin İttifakı

Müellif, tenkit ettiği bu yanlış anlayışın zıddına, İslâmiyet’in hakiki yapısını metnin başında tasvir eder:
• Şeriat, Akıl ve Nakil İttifakıdır: İslâmiyet “Öyle bir Şeriat ki; Akıl ve Nakil, dest be-dest ittifak vererek ol Şeriatın Hakaikinin Hakkaniyetini tasdik etmişlerdir.” Bu, İslâm’ın temelinin hem vahiyle (Nakil) hem de selim akıl ve mantıkla (Akıl) tam bir uyum içinde olduğunun isbatıdır.
• Kur’an, Kâinat Kitabının Tercümanıdır: Kur’an-ı Mu’ciz, “Hilkat-ı Âlemin Kitabından Desti Kader ve Kalem-i Hikmet ile mektub ve cari olan Kavanin-i Amîka-i Dakika-i İlahiyeyi izhar” eder. Yani Kur’an, tabiat kitabını (kâinatı) yaratan Allah’ın, o kitabın manalarını açıklayan kelâmıdır. İkisi arasında zıtlık ve aykırılık olamaz.

3. En Büyük Mani: İlim (Fünun) ile Din Arasındaki Zannî Çatışma

Bediüzzaman, İslâm güneşinin “küsufa yüz tutmasına” (tutulmasına) sebep olan sekiz mani (engel) sayar. Bunların “en birinci mani ve bela” olarak tesbit ettiği husus, konunun merkezidir:
“Biz ile ecnebiler; bazı zevahir-i İslâmiyet ve bazı mesail-i fünun ortasında hayal-i bâtıl (!) ile tevehhüm eylediğimiz müsademet ve münakazattır.”
Yani, İslâm’ın bazı zahirî (dış) hükümleri ile modern ilimlerin (fünun) bazı meseleleri arasında gerçekte olmayan, sadece zannedilen (tevehhüm edilen) bir çatışma ve zıtlık anlayışı.
Müellif bu anlayışın bir “tevehhüm-ü bâtıl” (asılsız kuruntu) olduğunu haykırır ve şu muazzam kaideyi koyar:
“İslâmiyet, fünunun Seyyidi ve Mürşidi ve Ulûm-u Hakikiyenin Reis ve Pederidir.”
Nasıl ki “Köle Efendisine… veled Pederine” düşman olamazsa, İslâm’ın (Efendi/Peder) himayesinde gelişen hakiki ilimler (Köle/Veled) de İslâm’a muarız olamaz. Bu yanlış algı, hem Müslümanları (Ekrad ve emsalleri) “bâb-ı medeniyet ve maariften” (medeniyet ve ilim kapısından) ürkütmüş; hem de ecnebileri (Batılıları) “Âhiret Saadetinden” mahrum etmiştir.
Buna misal olarak “Küreviyet-i arz” (Dünyanın yuvarlaklığı) gibi coğrafyanın en bedihî (apaçık) bir meselesini, bazı zahirperestlerin (kışırda kalanların) “altı mes’eleye münafî” (dindeki altı esasa aykırı) zannederek inkâr etmelerini gösterir.

4. Müellifin Hedefi: “Saykal-ül İslâmiyet” (İslâmiyet Elmasını Parlatmak)

Bediüzzaman’ın bu eserle (Muhâkemat) maksadı, bu yanlış algıyı kırmaktır. Hedefini “Ol Elmas Kılınca saykal vurmaktır” (O elmas kılıcı parlatmaktır) cümlesiyle özetler. İslâmiyet elmas bir kılıçtır, fakat zamanla paslanmış (yanlış anlaşılmış, hurafelerle kapanmış); onun vazifesi bu pası silmektir.
Bu parlatma işi, “Tarîk-ı Müstakim”i (Dosdoğru Yolu) göstermekle olur ki, bu yol iki tehlikeli ucun ortasıdır:
• Ehl-i Tefrit (İhmalkârlar): Dinin düşmanlarıdır (“a’da-yı din”). İlimleri (fünun) bir silah gibi kullanarak dine şüphe (“teşkikat”) atarlar. Müellif, bunların şüphelerini reddetmeyi (“red ve yüzlerine vurmak”) hedefler.
• Ehl-i İfrat (Aşırılar): “Sadîk-ı ahmak” (ahmak dost) ve “zahirperest” (dış yüze takılan) kimselerdir. Bunlar, dini savunduklarını zannederken, ilim ve akıl ile dini çatıştırarak (Küreviyet-i arz misalindeki gibi) İslâm’a en büyük zararı verirler. Müellif, bu “tevehhümleri tard ve asılsızlığını göstermeyi” de hedefler.
Maksadı, “Muhakkikîn-i İslâm”a (İslâm hakikatlerini araştıran âlimlere) yardım etmektir.

5. Müjde: İstikbalin Hâkim-i Mutlakı İslâmiyet Olacaktır

Bütün bu olumsuzluklara rağmen müellif, “itikadım ve yakînimdir ki” diyerek şu müjdeyi verir:
“İstikbale hüküm sürecek ve her kıt’asında Hâkim-i Mutlak olacak yalnız Hakikat-ı İslâmiyettir.”
Çünkü “taassub”, “taklid”, “cehalet” ve “istibdad” gibi eski maniler, “Meyl-i Taharri-i Hakikat” (Hakikati Araştırma Eğilimi) ve “Muhabbet-i İnsaniyet” (İnsanlık Sevgisi) gibi yeni ve kuvvetli hakikatler tarafından “zîr ü zeber” (altüst) edilmektedir. İlim ve hikmet geliştikçe, İslâm’ın akla ve fenne uygun olan hakikati daha da parlayacaktır.
Konuyla İlgili Ayet-i Kerimeler ve Müradifler
Metinde geçen temel fikirler, Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayetiyle doğrudan bağlantılıdır:

1. Akıl, Kâinat (Tabiat) ve Vahyin Uyumu (Müradifi: Tefekkür, Nazar, Hikmet):

Müellifin “Akıl ve Nakil ittifakı” ve “Kur’an’ın kâinat kitabını izhar etmesi” fikri, Kur’an’ın sürekli olarak kâinata nazar etmeyi (bakmayı) ve tefekkür etmeyi emretmesine dayanır.
“Şüphesiz, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, insanlara yarar sağlayarak denizde akıp giden gemilerde, Allah’ın gökten indirip de ölü hâldeki toprağı canlandırdığı suda, yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve gökle yer arasındaki emre amade bulutları evirip çevirmesinde elbette düşünen bir topluluk için deliller vardır.”
(Bakara 2/164 – Meali)

“Güneş’i ışıklı, Ay’ı da parlak kılan, yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için ona menziller takdir edendir. Allah, bunları ancak hak ve hikmete uygun olarak yaratmıştır. Bilen bir kavme âyetlerini ayrı ayrı açıklar.”
(Yûnus 10/5 – Meali)

Bu ayetler, tabiatın işleyişinin (fünun/ilim) “hesap” ile bilineceğini ve bunların “bilen” ve “düşünen” topluluklar için Allah’ın ayetleri olduğunu gösterir; böylece ilim ile dinin birliğini isbat eder.

2. Kışır (Kabuk) Değil, Lübb (Öz) (Müradifi: Takva, Birr, Hakikat):

Müellifin “kışır ve zahire” takılıp “mağz ve lübbü” terk etme tenkidi, Kur’an’ın şekilcilikten ziyade öze, yani takva ve birre (iyilik ve fazilet) vurgu yapmasıyla örtüşür.
“Yüzlerinizi doğuya ve batıya çevirmeniz iyilik değildir. Asıl iyilik, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edenin; mala olan sevgisine rağmen, onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışa, (ihtiyacından dolayı) dilenene ve kölelere verenin; namazı dosdoğru kılanın, zekâtı verenin; antlaşma yaptıklarında sözlerini yerine getirenin; zorda, hastalıkta ve savaş zamanında sabredenin iyiliğidir. İşte doğru olanlar bunlardır. Ve işte Allah’a karşı gelmekten sakınanlar da bunlardır.”
(Bakara 2/177 – Meali)

Bu ayet, iyiliğin (lübb/öz) sadece zahirî bir yöne dönmek (kışır/kabuk) olmadığını, asıl hakikatin imanda, ahlâkta ve amelde olduğunu tasvir eder.

3. Habl-ül Metin’e Sarılmak (Müradifi: Tevhid, İttihad, Sırat-ı Müstakim):

Müellifin “El birliğiyle Dest-i Sadakatı uzatacağız, Biat edeceğiz. Onun Habl-ül Metinine sarılacağız” çağrısı, tefrikanın (ayrılığın) zillet ve sefalet getirdiğini, kurtuluşun ise Allah’ın ipine sarılmakta olduğunu belirten şu ayete işaret eder:
“Hep birlikte Allah’ın ipine sımsıkı sarılın; parçalanıp bölünmeyin. Allah’ın size olan nimetini hatırlayın. Hani siz birbirinize düşman idiniz de O, kalplerinizi birleştirmişti. O’nun nimeti sayesinde kardeşler olmuştunuz. Siz bir ateş çukurunun tam kenarında iken O sizi oradan kurtarmıştı. İşte Allah size âyetlerini böyle apaçık bildiriyor ki doğru yola eresiniz.”
(Âl-i İmrân 3/103 – Meali)

​— · ⁖ · —

Risale-i Nur Külliyatı’ndan Muhakemat isimli eserin “Birinci Makale”sinin “Birinci Mukaddeme”si, Üstad Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri’nin usûl-ü tefsir (tefsir metodolojisi) ve İslâmî ilimler sahasındaki en mühim tesbitlerinden bazılarını ihtiva etmektedir. Bu metin, Akıl (Reason) ve Nakil (Revelation/Text) arasındaki münasebeti, Kur’an-ı Kerim’in kâinatı beyan etme tarzını ve bu beyandaki belâgat sırrını vuzûha kavuşturmaktadır.

Mukaddemenin İzahı: Akıl, Nakil ve Kur’an’ın Kâinatı Beyanındaki Belâgat Sırrı
Bu “Birinci Mukaddeme”, iki temel kaide üzerine bina edilmiştir:
• Akıl ve Nakil’in zahirî (görünürdeki) taâruzu (zıtlığı).
• Kur’an-ı Kerim’in kâinat bahislerindeki asıl maksadı.

1. Kaide: “Akıl, Akıl Olsa Gerektir”
Metin, Ehl-i Tahkik arasında kabul görmüş bir düsturu (prensibi) zikrederek başlar:
“Takarrur etmiş usûldendir: Akıl ve Nakil taâruz ettikleri vakitte, Akıl asıl itibar ve Nakil tevil olunur.”
Bu, İslâm düşünce tarihinde, bilhassa kelâm ve felsefe mekteplerinde çokça müzakere (tartışma) edilmiş bir kaidedir. Zahiren akıl ile ayet veya hadis (Nakil) arasında bir zıtlık görünürse, aklın hükmü “asıl” kabul edilir ve “Nakil” bu asla göre “tevil” edilir (yorumlanır).
Fakat Üstad Hazretleri, bu kaideye hayati bir şerh (açıklama) düşer:
“Fakat o Akıl, Akıl olsa gerektir.”
Bu cümlenin müradifi (anlamdaşı) şudur: Burada bahsedilen akıl, her insanın şahsî, hissiyattan müteessir (duygulardan etkilenen), vehimlere (kuruntulara) mağlup, tahsil ile terbiye edilmemiş ham aklı değildir. Bu akıl; akl-ı selim (sağduyu), burhan-ı kat’î (kesin delil), isbatlanmış ilmî hakikatler ve müsellemat-ı akliye (aklın zorunlu olarak kabul ettiği bedihî/açık gerçekler) demektir.
Hakikî ve selim bir Akıl ile hakikatiyle anlaşılmış bir Nakil (vahiy) esasen asla taâruz etmez, birbirini tekzip etmez (yalanlamaz). Zira her ikisi de menbaı (kaynağı) itibariyle Allah’ın (c.c.) iki ayrı kitabıdır: Biri Kitab-ı Kâinat (Aklın okuduğu), diğeri Kur’an-ı Kerim (Naklin getirdiği).
Eğer bir taâruz görünüyorsa, ya Akıl dediğimiz şey zan ve vehimdir, ya da Nakil’den anladığımız mana, ayetin asıl maksadı değildir. İşte bu Mukaddeme, ikinci ihtimal üzerine, yani Kur’an’ın kâinat bahislerindeki maksadını anlamak üzerine yoğunlaşır.

2. Kaide: Kur’an’ın Dört Temel Maksadı (Makasıd-ı Esasiye)

Metin, Kur’an’ın muhtevasını dört ana temele indirir:
• İsbat-ı Sâni’-i Vâhid: Bir olan Sanatkâr’ın (Allah’ın) varlığını ve birliğini isbat etmek (Tevhid).
• Nübüvvet: Peygamberliğin hakikatini ve lüzumunu isbat etmek.
• Haşr-i Cismanî: Bedensel dirilişi (ahireti) isbat etmek.
• Adalet: (Hem ibadet ve muamelatta hem de içtimaî hayatta) adaleti ve kulluğu tesis etmek.
Bu tesbite göre, Kur’an’ın kâinattan, tabiat hadiselerinden (gökler, yer, dağlar, denizler, bitkiler) bahsetmesi aslî maksat değildir. Bu bahisler “istitradîdir” (asıl konuya delil getirmek için ara sıra zikredilen, ikincil derecede olan).
Kur’an’ın kâinattan bahsetmesinin yegâne gayesi, “tâ san’atın intizamıyla Sâni’-i Zülcelal’e istidlal yolu gösterilsin.” Yani, kâinattaki mükemmel san’atı ve nizamı (düzeni) göstererek, o nizamın Sahibi’ne delil getirmektir.

3. Belâgat Prensibi: Delil, Müddeadan (İddiadan) Gizli Olamaz

İşte metnin kilit noktası burasıdır. Madem Kur’an’ın kâinattan bahsetmekteki maksadı “istidlal” (delil getirmek) ve “irşad”dır (yol göstermektir); o halde bu delilin, irşad edilecek olan muhatap (o günkü “hissiyat-ı âmme” yani halkın genel algısı) tarafından anlaşılır olması şarttır.
Bir muallim (öğretmen), maksadını anlatmak için bir misal verdiğinde, misal, anlatmak istediği asıl konudan daha karmaşık ve izaha muhtaç olursa, bu “ihlâl-i ifham” (anlatımı bozma) olur ve belâgata (sözün yerinde ve maksada uygun kullanılması san’atına) aykırıdır.
Metin, bu sırrı şu cümle ile ifade eder:
“Demek delil olan İntizam-ı Kâinatı öyle bir vecih ile zikredecek ki; onlarca maruf ve Akıllarına me’nus ola… Yoksa delil, müddeadan daha hafî olmuş olur.”
Hipotetik Misal (Kur’an’ın Neden Böyle Konuşmadığının İzahı):
Eğer Kur’an-ı Kerim, 1400 sene evvelki Arap çöllerindeki bedevîlere veya o günün insanlarına şöyle hitap etseydi:
“Ey insanlar! Fezada (boşlukta) süratle dönen ve gezen Arz küresine… Güneş’in kendi yörüngesindeki istikrarına (Solar Apex’e)… bu cisimleri birbirine bağlayan cazibe-i umumiye (kütle çekim) kanununa… yahut bir damla sudaki hayvanat-ı hurdebîniyeye (mikroskobik canlılara) bakın da Allah’ın kudretini anlayın!”
Böyle bir hitap, irşad olmazdı. Çünkü muhatap, “cazibe” nedir, “küre” nedir, “hurdebînî” (mikroskobik) nedir bilmezdi. Delil (cazibe), müddeadan (Allah’ın varlığından) daha “hafî” (gizli) ve daha “muhtac-ı izah” (izaha muhtaç) olurdu. Bu, “onların bedahet-i hislerine karşı mugalata-i nefis” (açıkça hissettikleri şeylerin zıddına bir safsata teklif etmek) olurdu.
Kur’an’ın Kullandığı Belîğ (Edebi) Metod:
Kur’an, onlarca “maruf ve me’nus” (bilinen ve alışılmış) olanı kullanır. Onların hissettiği nedir? Yeryüzünün ayakları altında sabit bir “döşek” (beşik) gibi olması, gökyüzünün bir “tavan/bina” gibi başları üstünde durmasıdır. Kur’an, bu hissi alır ve “Bu döşeği kim serdi? Bu tavanı direksiz kim durduruyor?” diye sorarak asıl maksadına, yani *Sâni’*a intikal ettirir.
• Ayet ( Meali): Bakara Sûresi, 22. Ayet:
$$\text{اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ فِرَاشاً وَالسَّمَٓاءَ بِنَٓاءًۖ وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَٓاءِ مَٓاءً فَاَخْرَجَ بِه۪ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْۚ فَلَا تَجْعَلُوا لِلّٰهِ اَنْدَاداً وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ}$$
“O, yeryüzünü sizin için döşek, gökyüzünü de bina kıldı. Gökten su indirip onunla size rızık olarak çeşitli ürünler çıkardı. Öyleyse siz de bile bile Allah’a ortaklar koşmayın.”
Burada “döşek” (firaş) ve “bina” (binaen) kelimeleri, muhatabın hissine bir saygıdır.
• Ayet ( Meali): Nebe’ Sûresi, 6-7. Ayetler:
$${اَلَمْ نَجْعَلِ الْاَرْضَ مِهَاداًۙ ﴿٦﴾ وَالْجِبَالَ اَوْتَاداًۙ ﴿٧﴾}$$
“Biz, yeryüzünü bir döşek, dağları da birer kazık kılmadık mı?”
Burada Arz’ın (Yerkürenin) küreviyetine (yuvarlaklığına) aykırı bir durum yoktur. “Döşek” (mihad) ve “kazık” (evtad) birer teşbih (benzetme) ve kinayedir (üstü kapalı söz).

4. Belâgat Kaidesi: “Maânî-i Ûlâ” ve “Maânî-i Sânevî”

Metnin devamı, bu belâgat sırrının nasıl çalıştığını “Fenn-i Beyan” (Belâgat İlmi) üzerinden izah eder.
• Maânî-i Ûlâ (Birinci Anlamlar): Kelimelerin suretine, lafzına, lügat manasına dayanan ilk anlamdır.
• Maânî-i Sânevî (İkinci Anlamlar): Kelimenin lügat anlamı değil, o kelimeyi kullanmaktaki “maksad ve garaz” (amaç ve niyet) olan asıl anlamdır.
Metindeki Misal: “Filanın kılıncının bendi uzundur” denilse.
• Maânî-i Ûlâ (Suret): O kişinin kılıcının askısı uzundur.
• Maânî-i Sânevî (Maksad): O kişi uzun boyludur. (Çünkü ancak uzun boylu biri uzun kılıç askısı kullanır).
Şimdi, bu kaideye göre “sıdk ve kizb” (doğruluk ve yalan), birincil anlama (surete) göre değil, ikincil anlama (maksada) göre değerlendirilir. Eğer o kişinin kılıcı hiç olmasa bile, boyu gerçekten uzunsa, “Kılıncının bendi uzundur” sözü doğrudur. Çünkü maksat hasıl olmuştur.
Kur’an’a Tatbiki:
Kur’an “Yeryüzünü döşek kıldık” (Nebe’, 6) dediğinde:
• Maânî-i Ûlâ (Suret): Yeryüzü düz bir döşektir (ki bu, ilmî olarak doğru değildir).
• Maânî-i Sânevî (Maksad): Yeryüzü, üzerinde hayat sürmeniz, istirahat etmeniz, gezip dolaşmanız için (dönen bir küre olmasına rağmen) sarsıntısız, istikrarlı, mükemmel bir “beşik” ve “yaşam alanı” olarak yaratılmıştır.
İşte bu maksad (ikinci anlam) yüzde yüz doğrudur ve Sâni’in rahmet ve hikmetine delildir. Kur’an, hem avamın hissine (birinci anlama yakın durarak) saygı göstermiş, hem de hakikate (ikinci anlamla) işaret etmiştir. “Zevahir-i Âyâtı… maksada menâr etmiştir.” (Ayetlerin zahirî/görünür anlamlarını, asıl maksada giden bir deniz feneri yapmıştır).

5. İkaz: Bektaşî Temsili (Siyak ve Sibakın Önemi)

Metin, bu derin usûlü (metodu) anlayamayan ve ayetleri cımbızla çeken kişilerin düşeceği gülünç durumu, meşhur Bektaşî fıkrasıyla sonlandırır:
“…meşhur bektaşî gibi ki: Namazın terkinde taallül yolunda (bahane bularak) demiş: ‘Kur’an diyor: ( لَا تَقْرَبُوا الصَّلٰوةَ) İlerisine de Hâfız değilim.’ Nazar-ı Hakikate karşı maskara olacaktır.”
Mesele şudur: Bektaşî’nin “Namaz’a yaklaşmayın” (لَا تَقْرَبُوا الصَّلٰوةَ) diye iktibas ettiği yer, bir ayetin sadece bir parçasıdır.
• Ayetin Tamamı ( Meali): Nisâ Sûresi, 43. Ayet:
$${يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلٰوةَ وَاَنْتُمْ سُكَارٰى حَتّٰى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُباً اِلَّا عَابِر۪ي سَب۪يلٍ حَتّٰى تَغْتَسِلُوا…}$$
“Ey iman edenler! Sarhoş iken ne söylediğinizi bilinceye kadar… namaza yaklaşmayın…”
Bektaşî, ayetin siyak ve sibakını (metin içi bağlantısını ve bağlamını), yani “ve entüm sükârâ” (siz sarhoş iken) kaydını atarak, ayetin maksadını (sarhoşken namazı yasaklamak) tamamen tersine çevirip (namazı mutlak surette yasaklamak) bir “maskara” olmaktadır.
Aynen bunun gibi, bir kimse de Kur’an’ın “Arz’ı döşek kıldık” ayetini alıp, Kur’an’ın asıl maksadı olan istidlâl-i Sâni’ (Yaratıcı’ya delil getirme) ve belâgat (muhatabın seviyesine inme) cihetini anlamayıp, “Bak, Kur’an Arz düzdür diyor, bilim ise yuvarlaktır diyor, demek ki (hâşâ) Kur’an bilimle çelişiyor” derse, o da hakikat nazarında aynı Bektaşî gibi “maskara” olur.

Üçüncü Mukaddeme
İsrailiyatın bir taifesi ve hikmet-i yunaniyenin bir kısmı, Daire-i İslâmiyet’e duhûl etmeleriyle, din süsüyle görünerek, efkârı ihtilâle verdiler. Şöyle ki:
O necib Kavm-i Arab, zaman-ı cahiliyette bir ümmet-i ümmiye idi. Vaktaki içlerinden Hak tecelli edip istidad-ı hissiyatları uyandı da meydanda yol açan Din-i Mübini gördüklerinden umum rağabat ve meyilleri, yalnız Dinin Marifetine inhisar eylediler. Fakat Kâinata olan nazarları teşrihat-ı hikemiye nazarıyla değil, belki istitraden yalnız istidlal için idi. Onların o hassas zevk-i tabiîlerine ilham eden, yalnız onların fıtratlarına münasib olan geniş ve ulvî muhitleri; ve safi ve müstaid olan fıtrat-ı asliyeleri talim ve terbiye eden yalnız Kur’an idi. Bundan sonra Kavm-i Arab sair akvamı bel’ettiği gibi, milel-i sairenin malûmatları dahi Müslüman olmaya başladığından, muharrefe olan israiliyat ise Vehb, Kâ’b gibi Ülema-i Ehl-i Kitabın İslâmiyetlerinin cihetiyle Arabların hazain-i hayalâtına bir mecra ve menfez bularak o Efkâr-ı Safiyeye karıştılar. Hem sonra da ihtiram dahi gördüler. Zira Ülema-i Ehl-i Kitabdan İslâmiyet’e gelenler, İslâmiyet şerefiyle gayet Celalet ve Tekemmül ettiklerinden, malûmat-ı müzahrefe-i sâbıkaları makbule ve müselleme gibi oldular.. reddedilmedi. Çünki İslâmiyet’in usûlüne müsadim olmadığından, hikâyat gibi rivayet olunur iken, ehemmiyetsizliği için tenkidsiz dinlenirler idi. Fakat hayfâ, sonra Hak olarak kabul edildiler, çok şübeh ve şükûkata sebebiyet verdiler.
Hem de vaktaki şu israiliyat, Kitab ve Sünnet’in bazı îmaatlarına merci ve bazı mefahimlerine bir münasebetle me’haz olabilirler idi. Fakat Âyât ve Hadîsin manaları değil. Belki faraza doğru olsalar idi, mâsadak ve efradından olmaları mümkün olduğundan; sû’-i ihtiyarlarıyla başka bir me’hazı bulmayan veya atf- ı nazar etmeyen zahirperestler, bazı Âyât ve Ehadîsi o hikâyat-ı israiliyeye tatbik ederek tefsir eylediler. Halbuki Kur’anı tefsir edecek, yine Kur’an ve Hadîs-i Sahihtir. Yoksa Ahkâmı mensuh olduğu gibi, kısası dahi muharrefe olan İncil ve Tevrat değildir. Evet mâsadak ile mana ayrıdırlar. Halbuki mâsadak olmaya mümkün olan şey, mana yerine ikame olundu. Çok da imkânat vukuata karıştırıldı.
Hem de vakta hikmet-i yunaniyeyi Müslüman etmek için Me’mun’un asrında tercüme olundu. Fakat pekçok esatîr ve hurafatın menbaından çıkan o hikmet, bir derece müteaffine olduğundan safiye olan efkâr-ı Arabın içlerine tedahül ettiğinden, bir derece efkârları karıştırdığı gibi Tahkikten taklide bir yol açtı.
Hem de Âb-ı Hayat olan İslâmiyetten kariha-i fıtriyeleriyle istinbat etmeye kabil iken, o hikmetin telemmüzüne tenezzül ettiler. Evet nasılki ihtilat-ı a’cam ile Kelâm-ı Mudarî’nin melekesi fesada yüz tutmakla, Muhakkikîn-i Ülema o melekeyi muhafaza etmek için, Ulûm-u Arabiyenin kavaidini tedvin ettiler. Öyle de şu hikmet ve israiliyat dahi Daire-i İslâmiyete duhûlleriyle beraber, bazı Nekkad-ı Muhakkikîn-i İslâm temyiz ve tasfiyelerine teşebbüs ettiler. Fakat hayfa!. tamamıyla muvaffak olamadılar.
İş bu kadar da kalmadı. Çünki Tefsir-i Kur’an’a sarf-ı himmet edildiği vakit, bazı ehl-i zahir Kur’anın Nakliyatını bazı israiliyata tatbik ve bir kısım Akliyatını dahi hikmet-i mezbureye tevfik ettiler. Çünki gördüler ki, Kur’an makul ve menkule müştemildir. Hadîs de öyle… Sonra Kitab ve Sünnetin bazı Nakliyat-ı Sadıkalarıyla ve bazı muharref israiliyatın ortasında bir mutabakat ve münasebet istinbat ettiler.
Hem de hakikî olan akliyatlarıyla mevhum ve mümevveh olan şu hikmet arasında bir müşabehet ve muvafakat tevehhüm eylediklerinden, şu mutabakat ve müşabeheti Kitab ve Sünnetin manalarına tefsir ve maksadlarına beyan zannedip hükmeylediler.
Kellâ.. sümme kellâ!..Zira Kitab-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın misdakı İ’cazıdır. Müfessiri Eczasıdır. Manası içindedir. Sadefinde dürrdür, meder değildir. Faraza bu mutabakatı izhar etmekten maksad, o şahid-i sadıkın tezkiyesi için olsa da yine abestir. Zira Kur’an-ı Mübin, ona mekalid-i inkıyadı teslim eden öyle akıl ve naklın tezkiyelerinden pek yüksek ve ganidir. Çünki o, onları tezkiye etmezse; şehadetleri mesmu’ olamaz. Evet Süreyya’yı serada değil, Semada aramak gerektir. Kur’an’ın maânîsini de esdafında ara. Yoksa karmakarışık olan senin cebinden arama; zira bulamıyorsun. Bulsan da Sikke-i Belâgat olmadığından Kur’an kabul etmez.
Zira mukarrerdir: Asıl mana odur ki: Elfaz onu sımahta boşalttığı gibi zihne nüfuz ederek Vicdan dahi teşerrüb etmekle, ezahir-i efkârı feyizyab eden şeydir. Yoksa başka şeyin kesret-i tevaggulünden senin hayaline tedahül eden bazı ihtimalât veyahut hikmetin ebatîlinden ve hikâyatın esatîrinden sirkat edip cepte doldurarak sonra Âyât ve Ehadîsin telâfifinde gizletmek, çıkartmak, elde tutmak, çağırmak ki: “Budur mana, geliniz, alınız” dediğin vakit alacağın cevab şudur: “Yahu! İşte senin manan siliktir. Sikkesi takliddir, Nekkad-ı Hakikat reddeder. Sultan-ı İ’caz dahi onu darb edeni tardeder. Sen Âyet ve Hadîsin Nizamlarına taarruz ettiğinden Âyet şikayet edip Hâkim-i Belâgat senin hülyanı, senin hayalinde hapsedecektir. Ve Müşteri-i Hakikat dahi senin bu metaını almayacaktır. Zira diyecek: Âyetin manası dürrdür. Bu ise mederdir. Hadîsin mefhumu mühec, bu hemecdir.
Tenvir için bir darb-ı mesel:
Kürdlerin emsal-i edebiyesindendir: Bir adamın ismi Alo imiş. Bal hırsızlıyordu. Ona denildi; hırsızlığın tebeyyün edecektir. O da aldatmak için bir boş petekte yabancı arıları doldurup balı başka yerden hırsızlar, küvarda saklıyor idi. Biri sual etse idi, derdi: “Bu, bal mühendisi olan arılarımın san’atıdır.” Sonra da arıları ile konuştuğu vakit müşterek bir lisan ile
فِظْ فِظْ ژِوَه هِنْگِ¬۪ينْ ژِمِنْ
derdi. Yani: “Tanin sizden, bal benden.”
Ey teşehhi ve heves ile tevil edici efendi!.. Bu teşbih ile teselli etme. Zira bu teşbih temsildir. Senin manan bal değil, zehirdir. O elfaz arılar değil, belki Kalb ve Vicdana Ervah-ı Hakaiki vahyeden o Kitab-ı Kâmilin Kelimatı Melaike gibidirler.
Hadîs, Maden-i Hayat ve Mülhim-i Hakikattır. Elhasıl: İfrat gibi tefrit de muzırdır, belki daha ziyade. Fakat ifrat, tefrite sebeb olduğundan daha kabahatlidir. Evet ifrat ile müsamahanın kapısı açıldı. Çürük şeyler o Hakaik-i Âliyeye karıştığından; ehl-i tefrit ile insafsız olan ehl-i tenkid, gayet haksızlık olarak şu çürük şeylerin yüzer misline olan Hakaik-i Âliye içinde gördüklerinden ürktüler, nefret ettiler. Hâşâ.. lekedar ve kıymetsiz zannettiler. Acaba defineye hariçten girmiş bir silik para bulunsa veyahut bir bostanda başka yerden düşmüş olan çürük ve acı bir elma görünse, hak ve insaf mıdır ki; umum defineyi kalp ve umum elmaları acı zannedip vazgeçmekle lekedar edilsin…

​— · ⁖ · —

Bu iki mukaddeme, Üstad Bediüzzaman Hazretleri’nin Kur’an tefsirine dair takip edeceği usûlün (metodolojinin) ve İslâmî ilimlerin nasıl anlaşılması gerektiğinin temellerini atmaktadır.
• İkinci Mukaddeme: Zamanın ilerlemesiyle ilimlerin nasıl tekâmül ettiğini, fakat bu tekâmülün “maddî” ve “manevî” ilimlerde nasıl farklı tezahür ettiğini izah eder.
• Üçüncü Mukaddeme: İslâm tefekkür (düşünce) tarihine sızan “İsrailiyat” ve “Yunan Hikmeti (Felsefesi)” gibi yabancı unsurların, Kur’an hakikatlerinin anlaşılmasında nasıl bir ihtilâl-i efkâra (fikir karışıklığına) sebebiyet verdiğini tenkit eder.
Aşağıda bu iki mühim mukaddemenin tafsilatlı bir şerhini bulacaksınız.

İKİNCİ MUKADDEME’NİN İZAHI:
(İlimlerin Tekâmülü, Maddiyat ve Maneviyat Ayrımı)

Bu mukaddeme, ilmin ve idrakin zaman içindeki seyrini tasvir eder.
Ana Fikir: Maziden Müstakbele Fikrî Tekâmül
Metnin ana tezi, “Mazide nazarî olan birşey, müstakbelde bedihî olabilir.” cümlesidir. Yani, geçmişte isbata muhtaç, derin nazarî (teorik) tetkik gerektiren bir hakikat, gelecekte herkesin kolayca anlayabileceği bedihî (apaçık, aksiyomatik) bir bilgi haline gelebilir.
Bu tekâmülün (kemale erme sürecinin) mekanizması şöyle izah edilir:
• Meyl-ül İstikmal (Kemâle Meyil): Kâinatta (âlemde) umumî bir “istikmal meyli”, yani noksanlıktan kemâle doğru bir temayül vardır. Bu, hilkatin (yaratılışın) yapısına dercedilmiştir.
• Meyl-üt Terakki (İlerlemeye Meyil): İnsan, kâinatın bir semeresi (meyvesi) ve eczası (cüzü) olduğundan, onda da bu kemâle meyil, “terakki meyli” (ilerleme arzusu) olarak tezahür eder.
• Telahuk-u Efkâr (Fikirlerin Birikimi): Bu terakki meyli, tek bir şahsın gayretiyle değil, Telahuk-u Efkâr yani “fikirlerin birbirine eklenmesi, birikimli olarak ilerlemesi” ile neşv ü nema bulur (gelişir).
• Tekemmül-ü Mebadi (Esasların Olgunlaşması): Fikirlerin birikimi ise, Tekemmül-ü Mebadi yani “ilimlerin temel esaslarının ve vasıtalarının olgunlaşması” ile inbisat eder (genişler).

Misaller: İbn-i Sina ve Kolomb
Üstad Hazretleri, bu fikri isbat için iki parlak misal verir:
• İbn-i Sina: Hikmetin bir pederi (babası) hükmünde olan İbn-i Sina; zekâsı, fikir kuvveti ve hikmetiyle bu zamanın yüzlerce hükemasından (düşünüründen) üstün olsa da, zamanının noksaniyeti sebebiyle (çünkü ibn-i zamandır) bazı bedihî meselelerde geri kalmıştır. Bugünün çocuklarının bildiği coğrafya, kimya veya kozmoğrafya hakikatleri, onun zamanında mebadi (temel esaslar) ve vesait (araçlar) tekemmül etmediği için ona nazarî (teorik) ve hafî (gizli) kalmıştır.
• Kolomb (Columbus): Yeni Dünya’nın (Amerika’nın) keşfi, Kolomb’un tebahhur-u fikrine (fikir derinliğine) ve mehaliki iktihamına (tehlikelere atılmasına) bağlı büyük bir hadise idi. Faraza bu keşif bu zamana kalsa idi, “hiç kaptan arasında kıymeti olmayan bir kayık sahibi de” basit bir pusula ile bu keşfi yapabilirdi.
Asıl Mesele: İlimlerin İki Kısma Ayrılması
Mukaddemenin kilit noktası burasıdır. Üstad, ilimleri (mesaili) iki kısma ayırır:
1. Kısım (Maddiyat ve Ulûm-u Maddiye):
• Misali: Büyük bir taşı kaldırmak.
• Usûlü: Teavün (yardımlaşma) ve Telahuk-u Efkâr (fikir birikimi) elzemdir. Bin kişi, bir kişiden daha güçlüdür.
• Muvaffakiyet: Tedricîdir (aşamalıdır). İbn-i Sina’nın bilemediğini, asırlar sonra gelen bir çocuk bilebilir.
2. Kısım (Maneviyat ve Ulûm-u İlahiyye):
• Misali: Bir uçurum üzerinden atlamak veya dar bir yerden geçmek.
• Usûlü: Teavün (yardımlaşma) ve Telahuk-u Efkâr (fikir birikimi) bu kısmın mahiyetini (özünü) değiştirmez. “Bin de, bir de birdir.” İman hakikatlerini veya İlahî sıfatları idrak etmek, şahsî bir tecrübe ve def’î (anî) bir inbisat (açılım) ile olur.
• Muvaffakiyet: Def’îdir (birdenbire olur). Bir sahabenin, velayetin en yüksek mertebesindeki bir zâtın asırlarca çalışarak elde edeceği hakikate bir anda sohbet-i nebevî ile vasıl olması gibi.
• İstisna: Telahuk-u efkâr bu kısmın mahiyetini (özünü) değiştirmese de, “bürhanların mesleklerine vuzuh ve zuhur ve kuvvet verir.” Yani, iman hakikatlerinin isbat yollarını (bürhanları) daha net, açık ve kuvvetli hale getirebilir.

Tenkit: Maddiyyun Zihniyetinin Maneviyattaki Gabâveti
Mukaddeme, mühim bir “sır” ile biter: “Kim bir şeyde çok tevaggul etse (derinleşse); galiben başkasında gabileşmesine (idraksizleşmesine) sebebiyet verir.”
Buna binaen:
• “Maddiyatta tevaggul eden, maneviyatta gabileşir ve sathî olur.”
• Maddî ilimlerde mahareti olanın, manevî ilimlerde ve İlahî hakikatlerde hükmü hüccet (geçerli delil) değildir; sözü dahi şâyan-ı istima’ (dinlemeye değer) değildir.
• Misal: Tıbbî bir mesele için tabibe bedel (yerine) mühendise müracaat etmek, hastanın vefatına davetiye çıkarmaktır.
• Netice: Hakaik-i Mahza (sırf hakikatler) ve Mücerredat-ı Sırfe (sırf soyut meseleler) olan maneviyatta, maddiyyunun (materyalistlerin) hükümlerine müracaat etmek; “Latife-i Rabbaniye denilen Kalbin sektesini (durmasını) ve Cevher-i Nuranî olan Aklın sekeratını (can çekişmesini) ilân etmek demektir.”
Bu tenkidin esası, şu ayet-i kerimede mündemiçtir:
﴿أَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَٓا اَوْ اٰذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَاۚ فَاِنَّهَا لَا تَعْمَى الْاَبْصَar وَلٰكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّت۪ي فِي الصُّدُورِ﴾
Meali: “Yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı ki, düşünecek kalpleri, işitecek kulakları olsun? (Dolaştılar, ama ibret almadılar). Çünkü gerçekte gözler kör olmaz; asıl göğüslerdeki kalpler kör olur.” (Hac, 22:46)
Üstad’ın “Herşeyi maddiyatta arayanların Akılları gözlerindedir. Göz ise maneviyatı göremez…” hükmü, bu ayetin bir tefsiri gibidir. Maneviyatın idrak mahalli kalbdir (Latife-i Rabbaniye); sadece maddî âleme bakan göz (basar) değil, basiret (kalb gözü) lazımdır.

ÜÇÜNCÜ MUKADDEME’NİN İZAHI:
(Tefsir Usûlüne Giren İsrailiyat ve Yunan Hikmetinin Tenkidi)

Bu mukaddeme, İslâm ilim geleneğine, bilhassa Tefsir ilmine giren ve efkârı ihtilâle veren (fikirleri karıştıran) iki yabancı kaynağı tenkit eder.
Problem 1: İsrailiyat’ın Duhûlü (Girişi)
• Zemin: Cahiliye devrinde ümmet-i ümmiye (okuma yazma bilmeyen bir topluluk) olan Kavm-i Arab, İslâm ile uyanmış ve bütün rağbetlerini Dinin Marifetine (Dini tanımaya) hasretmiştir. Kâinata bakışları teşrihat-ı hikemiye (hikmetli analiz) için değil, istidlal (Allah’ın varlığına ve birliğine delil çıkarma) içindi. Yegâne mürebbileri (terbiyecileri) Kur’an idi.
• Sızma (Tedahül): Vehb (İbn Münebbih) ve Kâ’b (el-Ahbâr) gibi Ülema-i Ehl-i Kitab (Ehl-i Kitap âlimleri) İslâmiyet’e dâhil olunca, muharrefe (tahrif edilmiş) olan eski malûmatları (İsrailiyat) da onlarla beraber İslâm hazinesine girdi.
• Kabul Sebebi: Bu zatlar İslâmiyet şerefiyle tekemmül ettiklerinden, onların müzahrefe-i sâbıka (önceki süslü, asılsız) malûmatları da makbul ve müsellem (kabul edilmiş) gibi oldu.
• Tenkitsizlik: Bu rivayetler, İslâmiyet’in usûlüne (temel esaslarına) müsadim (zıt, çarpışan) olmadığından ve ehemmiyetsiz görüldüğünden, hikâyat (hikâyeler) gibi dinlendi ve tenkitsiz bırakıldı.
• Netice: “Fakat hayfâ (ne yazık ki), sonra Hak olarak kabul edildiler, çok şübeh (şüphe) ve şükûkata (şeklere) sebebiyet verdiler.”
• Tefsirdeki Hata: En büyük hata, bu İsrailiyat’ın, Kur’an ve Sünnet’in bazı îmaatlarına (işaretlerine) merci (kaynak) ve mefahimlerine (anlamlarına) me’haz (dayanak) yapılmasıdır. Zahirperestler (yüzeysel bakanlar), bu rivayetleri ayetlerin manası zannettiler. Halbuki onlar mana değil, belki doğru olsalardı ancak mâsadak (mananın tatbik edildiği bir fert, bir örnek) olabilirdi.
• Kaide: “Halbuki Kur’anı tefsir edecek, yine Kur’an ve Hadîs-i Sahihtir. Yoksa Ahkâmı mensuh (hükmü kaldırılmış) olduğu gibi, kısası dahi muharrefe olan İncil ve Tevrat değildir.”
Bu noktada Kur’an-ı Kerim’in bizzat kendisinin Müheymin (gözetici, tasdik edici ve tashih edici) vasfı hatırlanmalıdır:
﴿وَاَنْزَلْنَٓا اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِناً عَلَيْهِ…﴾
Meali: “Sana da o Kitab’ı (Kur’an’ı) hak, önündeki kitapları doğrulayıcı, onları gözetici olarak indirdik…” (Mâide, 5:48)
Kur’an, önceki kitaplara Müheymin (hâkim) iken, o kitapların muharref (tahrif edilmiş) rivayetlerini Kur’an’a tefsir yapmak, Müheymin olanı, Müheymin aleyh (hüküm altında) olana tâbi kılmaktır ki, bu apaçık bir hatadır.

Problem 2: Hikmet-i Yunaniye’nin (Yunan Düşüncesi) Duhûlü
• Zemin: Me’mun (Abbasi Halifesi) devrinde, Yunan hikmetini (felsefesini) “Müslüman etmek” niyetiyle tercüme edildi.
• Hata: “Pekçok esatîr (mitoloji) ve hurafatın (hurafelerin) menbaından çıkan o hikmet, bir derece müteaffine (kokuşmuş) olduğundan” safî olan Arap efkârını (düşüncelerini) bulandırdı.
• Netice: Tahkikten taklide bir yol açtı. (Araştırmadan, körü körüne taklide). Âb-ı Hayat (hayat suyu) olan İslâmiyet’ten hakikatleri istinbat etmek (çıkarmak) yerine, o hikmete telemmüz (öğrencilik) etmeye tenezzül ettiler.
Umumî Hata: Tevilde Sirkat (Hırsızlık)
Bazı ehl-i zahir (yüzeysel âlimler), Kur’an’ın Nakliyatını (kıssalarını) İsrailiyata; Akliyatını (aklî delillerini) ise Yunan hikmetine tatbik ettiler. Bu yabancı kaynaklarla Kur’an arasında bir mutabakat (uygunluk) ve müşabehet (benzerlik) tevehhüm (zannettiler) ve bu zannı “tefsir” olarak sundular.
Bediüzzaman’ın Cevabı: “Kellâ.. sümme kellâ!..”
• “Kitab-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın misdakı İ’cazıdır. Müfessiri Eczasıdır. Manası içindedir. Sadefinde dürrdür, meder değildir.”
(Kur’an’ın doğruluğunun delili kendi icazıdır [mu’cizeliğidir]. Onun tefsircisi yine kendi parçalarıdır [diğer ayetlerdir]. Manası dışarıda değil, kendi içindedir. O, sedef içindeki inci gibidir, değersiz bir çamur parçası değildir.)
• “Süreyya’yı serada değil, Semada aramak gerektir. Kur’an’ın maânîsini de esdafında (sedeflerinde) ara. Yoksa karmakarışık olan senin cebinden arama…”
• Alo’nun Bal Hırsızlığı Misali: Üstad, bu hali, Kürtlerin bir darb-ı meseli ile izah eder: Alo isimli bir bal hırsızı, yabancı arıları boş bir peteğe doldurur, balı ise başka yerden çalarmış. Soranlara “Bu, bal mühendisi arılarımın san’atıdır” der, sonra arılara dönüp “فِظْ فِظْ ژِوَه هِنْگِ¬۪ينْ ژِمِنْ” (Tanin sizden, bal benden / Vızıltı sizden, bal benden) dermiş.
• Teşbihin İzahı: Ey hevesiyle tevil yapan (yorumlayan) efendi! Senin yaptığın da budur. Elfaz (Kur’an’ın lafızları) arı kovanı gibidir; sen ise manayı (balı) Yunan hikmetinden veya İsrailiyat’tan sirkat edip (çalıp) o lafızların içine koyuyorsun. Sonra da “İşte ayetin manası budur” diyorsun.
• Hakikat: “Halbuki senin manan bal değil, zehirdir.” Ve o lafızlar arı değil, “Kalb ve Vicdana Ervah-ı Hakaiki (Hakikatlerin Ruhlarını) vahyeden o Kitab-ı Kâmilin Kelimatı Melaike gibidirler.”

Netice: İfrat ve Tefrit Çıkmazı
• İfrat (Aşırılık): Bu çürük, yabancı malûmatı İslâmiyet’e dâhil etme hususunda gösterilen müsamaha (gevşeklik) bir ifrat idi.
• Tefrit (Tepkisel Reddiyecilik): Bu ifrat, bir tefrite sebeb oldu. Ehl-i tenkid (insafsız tenkitçiler), Hakaik-i Âliye (yüce hakikatler) içine karışmış bu çürük şeyleri gördüklerinde, “umum defineyi kalp (sahte) ve umum elmaları acı zannedip” İslâm’ın bütün hakikatlerinden ürktüler ve nefret ettiler.
Halbuki bir bostana dışarıdan düşmüş “çürük ve acı bir elma” yüzünden bütün bostanı, veya bir defineye girmiş “bir silik para” yüzünden bütün defineyi inkâr etmek, hak ve insaf değildir.

HÂTİME’NİN İZAHI:
(Çözüm Teklifi: Meşveret ile Kolektif Tefsir)

​— · ⁖ · —

Risale-i Nur Külliyatı’ndan Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri’nin Muhakemat isimli eserinin “Unsuru’l-Belâgat” bölümünde yer alan “Dördüncü Mukaddeme” ve “Beşinci Mukaddeme” metinleri, hakikat arayışında (tahkik) karşılaşılan iki büyük tehlikeyi ve hurafelerin (yanlış inançların) menbaını tasvir etmektedir.
Bu iki mukaddeme, hakikatin nasıl bozulduğunu (tahrif olduğunu) ve ilmin nasıl cehle inkılab ettiğini izah eder. Birincisi, sosyal ve tarihî bir tahrif mekanizması olan şöhret; ikincisi ise lisanî ve itikadî bir tahrif mekanizması olan mecazdır.
Talep ettiğiniz üzere, bu iki mühim konunun ayetler ve müradif (alakalı) kavramlar ışığında geniş ve detaylı izahı aşağıdadır:

BÖLÜM 1: DÖRDÜNCÜ MUKADDEME – ŞÖHRETİN HAKİKATİ PERDELEMESİ

Bu mukaddeme, “şöhret”in, bir şahsı veya fikri nasıl aslından uzaklaştırıp bir “u’cube” (garabet) haline getirdiğini ve bunun tahkik yolunu nasıl kapattığını izah eder.

1. Metnin Tahlil ve İzahı
Ana Fikir: “Şöhret, insanın malı olmayanı da insana mal eder.”
Beşerin yapısında (seciyesinde), kıymetli bir şeyi veya garip bir hadiseyi, o sahanın en meşhur şahsına isnat etme (dayandırma) meyli vardır. Bu, o söze “revac” (geçerlilik) kazandırmak veya tekzip edilmesini (yalanlanmasını) engellemek gibi maksatlarla yapılır.
• Tahrifin Mekanizması: Metin, bu isnadı “zalimane ve istibdadkârane” olarak tasvir eder. Bir milletin ortak düşünce mahsulleri (netaic-i efkârı) veya güzel ahlakı (mehasin-i etvarı) tek bir şahsa yüklenir.
• Neticesi: O şahsı bu kadar eserin “mercii” (kaynağı) olarak kabul edebilmek için, tahayyül (hayal gücü) o şahsa “levazım-ı hârikulâde” (olağanüstü gereklilikler) isnat etmeye mecbur kalır. Ona harika bir kuvvet, dehşetli bir zekâ, çok uzun bir ömür atfeder.
• Misal (Rüstem-i Zâl): İran kahramanı Rüstem misali verilir. Şecaati (cesareti) ile meşhur olduğundan, İranlıların bütün mefahirini (övünç kaynaklarını) kendi şahsında toplamış, hayallerde “şişmiş” ve hakikatten kopuk, “Gulyabanî” gibi hurafeleri arkasına takan bir efsaneye dönüşmüştür.
• Misal (Molla Nasreddin): İkinci misal olarak verilen Molla Nasreddin (Nasreddin Hoca) ise, bu durumu latif bir surette reddeder. Kendisine isnat edilen bütün o garip sözler (nevadir) için, “Ben hocayım. Onların Zekatını da bana verseler razıyım ve kâfidir. Fazlasını istemem.” der. Zira fazlası, onun “zarafetini tabiîlikten çıkarıp tasannua kalbeder” (yapmacıklığa dönüştürür).
• Tehlike: Bu mukaddeme, “hurafatın kapısı bu yerden açılır” ve “Bab-ı Tahkik (hakikati araştırma kapısı) dahi bunun ile seddolur (kapanır)” diyerek en mühim tehlikeye işaret eder.

Hatime’nin (Sonuç) İzahı:
Hatime, bu sosyal tahlili en tehlikeli alana, yani dinî rivayetlere tatbik eder:
• “Bir Dane-i Hakikat bir harman hayalâta müreccahtır.” Az da olsa saf hakikat, hayallerle şişirilmiş bir yığından üstündür.
• “İhsan-ı İlahîden fazla ihsan, ihsan değildir.” Allah’ın bir şahsa verdiği faziletten (erdemden) fazlasını ona yüklemeye çalışmak, iyilik değil, tahriftir.
• Tatbiki (Hadis Mevzuu): Avamı teşvik (tergib) veya korkutma (terhib) gayesiyle, uydurma rivayetleri (Ehadîs-i mevzua) İbn-i Abbas (r.a.) gibi ilmiyle meşhur zatlara isnat etmek, tam da Dördüncü Mukaddeme’de anlatılan “şöhret” hastalığının bir neticesidir. O sözün kabul görmesi için İbn-i Abbas’ın şöhreti kullanılır.
• Çözüm: “Hak müstağnidir. Hakikat ise, zengindir… Müfessir-i Kur’an olan Ehadîs-i Sahiha bize kifayet eder.”

2. Müradif (Alakalı) Kavramlar
• İfrat ve Taassup: Bir şahsı sevmede veya ona kıymet vermede ifrata (aşırılığa) gitmek, hakikati görmeye mani olan bir taassup perdesi çeker.
• Tahkik ve Tenkit: Şöhretin parlaklığı, aklın tahkik ve tenkit kabiliyetini köreltir. “Bunu falan zat söylemişse doğrudur” şeklindeki taklidî yaklaşım, tahkikî imanın zıddıdır.
• Şirk-i Hafî (Gizli Şirk): Sebeplere ve şahıslara, kabiliyetlerinin ve Allah’ın onlara verdiği hissenin fevkinde bir makam, tesir ve ilim isnat etmek, rububiyet-i İlahiyeye karşı bir nevi gizli ortak koşma manasına gelir.
• Rivayetperestlik: Delile (isbata) ve senedin sıhhatine bakmaksızın, sadece meşhur bir kitaptan veya şahıstan geldiği için bir haberi kabul etme hastalığıdır.

3. Konuyla Alakalı Ayet-i Kerimeler ( Meali)
Şöhrete veya zanna değil, hakikate ve ilme tabi olmayı emreden ayetler:
• Zannın Değersizliği:
$${Yûnus 10:36 – “Onların çoğu zandan başkasına uymaz. Şüphe yok ki zan, haktan hiçbir şeyin yerini tutmaz. Allah onların yaptıklarını elbette bilmektedir.”}$$
İzah: Şöhrete dayalı isnatlar, ilim değil, “zan” kategorisindedir. Zan ise hakikat namına bir değer taşımaz.
• Bilmediğinin Ardına Düşmemek (Tahkik Emri):
$${İsrâ 17:36 – “Hakkında bilgin olmayan şeyin ardına düşme! Çünkü kulak, göz ve gönül, bunların hepsi ondan sorumludur.”}$$
İzah: Bir sözün meşhur bir zata ait olup olmadığını tahkik etmeden kabul etmek, tam da bu ayetin nehyettiği (yasakladığı) bir davranıştır.
• Şahısları Aşırı Yüceltmenin Yasaklanması (İfrat):
$${Nisâ 4:171 – “Ey Ehl-i kitap! Dininizde aşırı gitmeyin ve Allah hakkında, gerçekten başkasını söylemeyin. Meryem oğlu İsa Mesîh, ancak Allah’ın peygamberi, Meryem’e ulaştırdığı kelimesi ve O’ndan bir ruhtur. Şu hâlde Allah’a ve peygamberlerine inanın. “(İlah) üçtür” demeyin. Kendi iyiliğiniz için bundan vazgeçin. Allah, ancak bir tek ilâhtır. O, çocuk sahibi olmaktan münezzehtir. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O’nundur. Vekil olarak Allah yeter.”}$$
İzah: Bu ayet, Ehl-i Kitab’ın Hz. İsa’yı (a.s.) şöhretinden ve harika vasıflarından dolayı nasıl ilahlaştırdığını (ifrat) gösterir. Aynı tehlike, başka şahıslar için de geçerlidir.
• Allah Adına Yalan Uydurmak (Mevzu Hadisler):
$${Nahl 16:116 – “Dillerinizin yalan vasfetmesi ile: “Şu helâldir, şu haramdır” demeyin; çünkü Allah’a karşı yalan uydurmuş olursunuz. Şüphesiz, Allah’a karşı yalan uyduranlar kurtuluşa eremezler.”}$$
İzah: Peygamber (a.s.m.) adına hadis uydurmak, O’nun şöhretini kullanarak Allah’ın dinine iftira etmektir.

BÖLÜM 2: BEŞİNCİ MUKADDEME – MECAZ’IN HAKİKATE İNKILABI

Bu mukaddeme, “mecaz”ın (metator, alegori), cehlin eline düştüğünde nasıl asıl manasını yitirip lafzî (literal) bir hurafeye dönüştüğünü izah eder.

1. Metnin Tahlil ve İzahı
Ana Fikir: “Mecaz, İlmin elinden cehlin eline düşse Hakikate inkılab eder, hurafata kapı açar.”
Mecaz, aslında ilmin elinde bir vasıtadır. Hakikatin parıltısının (Şu’le-i Hakikat) kendisinden göründüğü “şeffaf” bir perdedir. Bir hakikati, insanların zihnine yakınlaştırmak için kullanılan bir teşbih (benzetme) veya temsildir.
• Tahrifin Mekanizması: Bu mecazlar “cehlin yesar-ı muzlimanesi” (cehaletin karanlık solu) tarafından “İlmin Yemin-i Nuranîsinden” (ilmin nurlu sağından) kaçırılırsa veya zamanla mecaz olduğu unutulursa, “hakikate inkılab eder.”
• Neticesi: Mecaz, asıl maksadını kaybeder. “Şarap iken serap… nazenin ve hasna iken acuze-i şemtâ (kocakarı)” olur. Yani, hakikati gösteren latif bir vasıta iken, hakikatin üzerini örten “kesif” (yoğun) bir engel haline gelir.
• Misal (Ay Tutulması): Metin, bu dönüşümü harika bir misalle izah eder.
• İlmî Hakikat (Ehl-i Heyet): Astronomi alimleri, Ay’ın yörüngesinin (mail-i kamer) Dünya’nın yörüngesiyle (mıntakat-ül büruc) kesiştiği iki varsayımsal noktaya “Re’s” (Baş) ve “Zeneb” (Kuyruk) adını verdiler. Bu iki kavisi, bir yılan veya ejderhaya (Tinnîn) teşbih ettiler. Ay bu noktalara geldiğinde Dünya’nın gölgesi (hayluleti) ile tutulur (inhisaf).
• Cehlin Elinde Mecaz: Üstad’ın çocukken validesinden duyduğu cevap: “Yılan Ay’ı yutmuş.”
• Tahlil: Alimlerin kullandığı “Tinnîn” (yılan/ejderha) teşbihi, avamın elinde hakiki bir yılana dönüşmüştür. Mecaz, hakikate inkılab etmiş ve asıl ilmî hakikatin (arzın hayluleti) üzerini örtmüştür.
• Tehlike: “Bu asıl üzerine pek çok hurafat ve hilafat tevellüd ederler.”

Hatime’nin (Sonuç) İzahı:
Hatime, bu lisanî tahrifin itikadî (inançlı) sahada doğurduğu iki zıt (aykırı) ve tehlikeli mezhebi tasvir eder:
• Tefrit (Eksiklik) – Zahiriyyun: “Herşeyi zahire hamlettire ettire… Zahiriyyun meslek-i müteassifesini tevlid etmek.” Bu görüş, dindeki (Kur’an ve Sünnet’teki) bütün mecazları, teşbihleri ve temsilleri reddedip her şeyi zahirî, lafzî manasına alır. Bu durum, Allah’a mekân ve cisim isnat etmeye (teşbih ve tecsim) kadar giden bozuk itikatlara sebep olur.
• İfrat (Aşırılık) – Bâtıniyyun: “Herşeye mecaz nazarıyla baktıra baktıra… Bâtıniyyunun mezheb-i bâtılasını intac etmek.” Bu görüş ise, dinin zahirî (açık) ve muhkem (temel) emirlerini (namaz, oruç, hac gibi) dahi “bunlar mecazdır, bunların derûnî/batınî manaları vardır” diyerek reddeder. Bu da şeriatın inkârına ve ilhada (dinsizliğe) kapı açar.

Çözüm (Hadd-i Evsat – Orta Yol):
Metin, bu iki aşırılığı kıracak “Hadd-i Evsat”ı (dengeli orta yolu) gösterir: “Felsefe-i Şeriat (Şeriatın hikmeti/felsefesi), Belâgat (Söz sanatları ilmi) ve Mantık ile Hikmettir.”
Bir ifadenin hakikat mi mecaz mı olduğunu anlamak için, o ifadenin Belâgat kaidelerine uyup uymadığına, Mantık süzgecinden geçip geçmediğine ve Şeriatın genel maksatlarına (Makasıd-ı Şeriat) uygun olup olmadığına bakmak lazımdır.

2. Müradif (Alakalı) Kavramlar
• Muhkem ve Müteşabih: Kur’an ayetlerinin bir kısmı “muhkem” (manası açık, temel), bir kısmı “müteşabih”tir (manası kapalı, teşbihe veya tefsire muhtaç). Mecazlar, müteşabih kısmına dahildir.
• Teşbih ve Temsil: Hakikatleri akla yakınlaştırmak için kullanılan benzetme ve misal getirme sanatıdır.
• Hakikat ve Mecaz: Kelimenin asli manası (hakikat) ve asli manası dışında bir alaka ile kullanıldığı ikinci manasıdır (mecaz).
• Tevil: Müteşabih bir lafzı, muhtemel manalarından birine (Kur’an ve Sünnet’in bütünlüğüne uygun olarak) hamletmektir.
• Tahrif: Kelimenin manasını bozmak veya saptırmaktır. Mecazı hakikat zannetmek bir tahriftir.

3. Konuyla Alakalı Ayet-i Kerimeler ( Meali)
• Kur’an’ın Muhkem ve Müteşabih Olması:
$${Âl-i İmrân 3:7 – “Kitabı sana indiren O’dur. Onun (Kur’an’ın) bazı âyetleri muhkemdir, onlar kitabın anasıdır. Diğerleri de müteşâbihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu tevil etmek için ondaki müteşâbih âyetlerin peşine düşerler. Hâlbuki onun tevilini ancak Allah bilir. İlimde derinleşmiş olanlar ise, “Biz ona inandık, hepsi rabbimiz katındandır” derler. (Bu incelikleri) ancak akıl sahipleri düşünüp anlar.”}$$

İzah: Bu ayet, tam da Beşinci Mukaddeme’nin merkezindedir. “Kalplerinde eğrilik olanlar” (cehalet veya kötü niyet), “müteşabih” (mecaza açık) ayetlere takılarak fitne çıkarırlar. “İlimde derinleşmiş olanlar” ise (ehl-i ilim), onların mecaz olduğunu bilir ve hadlerini aşmazlar.
• Allah’ın Temsil ve Mecaz Kullanması:
$${İbrâhîm 14:24-25 – “Görmedin mi Allah güzel bir sözü nasıl misal getirdi? (Güzel bir söz), kökü sağlam, dalları göğe yükselen bir ağaç gibidir. (O ağaç), rabbinin izniyle her zaman yemişini verir. Allah, öğüt alsınlar diye insanlara böyle misaller getirir.”}$$
İzah: Allah Teâlâ bizzat “Kelime-i Tayyibe”yi (güzel söz, iman) bir ağaca teşbih etmiştir. İlim sahibi bilir ki bu bir temsildir. Cehil ise burada hakiki bir ağaç arayabilir.
• Dengeli Ümmet (Hadd-i Evsat):
$${Bakara 2:143 – “İşte böylece, siz insanlara şahit olasınız, peygamber de size şahit olsun diye sizi vasat (dengeli) bir ümmet yaptık. Peygamberin yöneldiği kıbleyi (Kâbe’yi) biz ancak peygambere uyanı, ökçeleri üzerinde geri dönenden ayırmak için kıble yaptık. Bu, Allah’ın hidayet verdiklerinin dışındakilere elbette ağır gelir. Allah, imanınızı boşa çıkaracak değildir. Şüphesiz Allah, insanlara karşı çok şefkatli, çok merhametlidir.”}$$
İzah: İslam ümmetinin yolu, Bâtıniyyun’un ifratı ile Zahiriyyun’un tefriti arasında “vasat” (dengeli, orta) yoldur.

​— · ⁖ · —

Bediüzzaman Said Nursi Hazretlerinin Muhakemat isimli eserinin, “Birinci Makale (Unsur-ul Hakikat)” bölümünde yer alan “Altıncı Mukaddeme”dir. Bu mukaddeme, ilimlerin mahiyeti, usûlü, tenkidi ve sahaları hakkında fevkalade ehemmiyetli bir “usûl” dersidir. Bilhassa tefsir ve şeriat gibi ulûm-u âliyenin (yüce ilimlerin) nasıl anlaşılması ve bu sahalarda yazılan eserlerin nasıl tenkit edilmesi gerektiğine dair sarsılmaz kaideler vaz’etmektedir.
Bu mukaddemenin geniş ve tafsilatlı izahını, ayetler ve müradif (alakalı) kavramlar ile birlikte aşağıda takdim ediyorum:

Altıncı Mukaddeme’nin Geniş İzahı: İhtisas, Usûl ve Tenkit

Bu mukaddemenin temel gayesi, “ilimde ihtisas” (uzmanlaşma) prensibini ve “taksim-ül a’mal” (iş bölümü) kaidesini müdafaa etmek; bu kaideye riayet etmemekten kaynaklanan vahim hataları, bilhassa tefsir ve şeriat ilimlerine yöneltilen haksız tenkitleri bertaraf etmektir.
Metnin ana fikirlerini şu başlıklar altında toplayabiliriz:

1. İlimde İhtisasın Lüzumu ve “Tufeylîlik” (Parazitlik)

Üstad Bediüzzaman, mukaddemeye “İlim İlme kuvvet verir. Tahakküm etmemek şarttır.” tespitiyle başlar. İlimler birbirine meded verir, ancak bir ilmin kaidesi, diğer ilme zorla tatbik edilemez (tahakküm edemez).
• Esas Fikir: Bir fende (ilim dalında) mahir (üstat) olan bir zat, başka bir fende “âmi” (cahil), “tufeylî” (parazit, başkasının sahasına izinsiz giren) ve “dahîl” (dışarıdan karışan) olabilir.
• Misaller:
• Hendese (mühendislik) sanatında mahir olan, tıb ilminde âmi olabilir.
• Usûl-ül Fıkıh (Fıkıh Metodolojisi) ilminde müçtehid dahi olsa, “fakîh” (fıkhın bizzat kendisine vakıf) değilse, fakîhlerin icmaında (görüş birliğinde) sözü muteber değildir. Zira o, fakîhlere nispeten “âmidir”.
• Müradifi (Alakalı Kavram): Liyakat, ehliyet, sahasına hürmet.
• Ayet ile İzah: Bu ihtisas prensibi, Kur’an-ı Kerim’in cihan şümul bir kaidesine dayanır. Cenab-ı Hak, bilmeyenin bilene müracaat etmesini emreder:
“Senden önce de ancak kendilerine vahyettiğimiz birtakım erkekleri peygamber gönderdik. Eğer bilmiyorsanız ilim sahiplerine (zikir ehline) sorun.” (Nahl, 16/43)
( Meali)
Bu ayet, sadece dinî meselelerde değil, her fende ve sanatta, o fennin ehline, mütehassısına müracaat etmenin lüzumuna işaret eden küllî bir kaidedir.

2. “Malûmat-ı Perişan” ve “U’cube-i Acibe” Teşbihi

Üstad, “Umuma el atmak, umumu terk etmek demektir” diyerek, her ilimden yüzeysel malûmat toplamanın (ansiklopedik malûmatfuruşluk) tehlikesini izah eder.
• Esas Fikir: Bir fenni “esas” tutup, diğer malûmatı o esasa “mütemmime” (tamamlayıcı) ve “meded verici” (yardımcı) yapmayan kimsenin bilgisi, “malûmat-ı perişan” (dağınık bilgiler) yığınıdır.
• Tenvir (Aydınlatma) İçin Latife: Bu dağınık bilgiden “suret-i acibe” (tuhaf bir suret) temessül edeceğini (şekilleneceğini) izah için harika bir faraziye sunar:
• Başka bir âlemden gelip, insanı tam görmemiş bir nakkaş, insandan gördüğü bir el, bir ayak, bir göz; attan gördüğü bir kuyruk, deveden gördüğü bir boyun, arslandan gördüğü bir başı birleştirerek bir “hayvan” sureti yapsa, ortaya “hayat şartlarına” (şerait-i hayat) müsaid olmayan, imtizaçsız (uyumsuz) bir “u’cube” (hilkat garibesi) çıkar.
• Aynen öyle de, bir fende meleke (derin kabiliyet) kazanmadan, farklı fenlerden topladığı “perişan malûmatı” birleştiren kişinin zihninde, hakikatle alakası olmayan, hayat-ı ilmiyeye (ilim hayatına) aykırı bir “u’tube-i ilmiye” teşekkül eder.

3. Şeriat-ı Fıtriye (Tabiat Kanunu) Olarak “Taksim-ül A’mal”
Mukaddemenin “İşaret” kısmı, meselenin derûnî ve hikmetli boyutunu izah eder. İhtisas, sadece beşerî bir kolaylık değil, İlahî bir kanundur.
• Esas Fikir: Sâni’-i Zülcelal (Cenab-ı Hak), kâinatı yaratırken (Hilkat-i Âlem) bir “Kanun-u Tekemmül ve Terakki” (Mükemmelleşme ve İlerleme Kanunu) vaz’etmiştir. Bu kanunun temeli “taksim-ül a’mal” (iş bölümü) kaidesidir.
• Şeriat-ı Hilkat (Yaratılış Şeriatı): Allah, insanın mahiyetine (yapısına) farklı istidatlar (kabiliyetler) ve müyulat (eğilimler) ekmiştir. Bu istidatlarla, “Farz-ı Kifaye” hükmünde olan fünun (fenler) ve sanayiin (sanatların) eda edilmesi için “Emr-i Manevî” vermiştir.
• İsyan ve Ceza: Bizler, bu fıtrî emre “sû’-i istimal” (kötüye kullanma) ile mukabele ettik. Fıtrî istidadımızı, “hırs-ı kâzib” (yalancı hırs, her şeyi isteme) ve “re’s-i riya olan meyl-üt tefevvuk” (riyânın başı olan üstün gelme meyli) ile zayi ettik.
• Netice: Bu “Şeriat-ı Fıtriye”ye isyan ettiğimiz için, “cehennem-i cehl” (cehalet cehennemi) ile muazzeb (azap içinde) olduk. Kurtuluş, bu İlahî kanuna, yani taksim-ül a’mal’e (ihtisasa) dönmektir.
• Ayet ile İzah: Bu fıtrî iş bölümü ve insanların birbirine muhtaç kılınması, İlahî bir taksimdir:
“Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Bir kısmı diğerini istihdam etsin diye kimini kiminden derecelerle üstün kıldık. Rabbinin rahmeti, onların biriktirdikleri şeylerden daha hayırlıdır.” (Zuhruf, 43/32)
( Meali)
Bu ayet, İlahî hikmetin, hayatın devamı için insanları farklı kabiliyet ve derecelerde yaratarak birbirlerine hizmet ettirdiğini, böylece medeniyetin ve ilimlerin (Farz-ı Kifayelerin) vücut bulduğunu gösterir.

4. Asıl Mesele: “Tefsir” Başka, “Tefsir Kitabı” Başkadır

Mukaddemenin asıl hedefi, önceki noktaları kullanarak, tefsir ve şeriat ilimlerine yapılan haksız tenkitleri kırmaktır.
• Zahirperestin (Yüzeyselin) Hatası: Bir “Şeriat” veya “Tefsir” kitabında, istitraden (konu dışı olarak, yeri gelmişken) derc olunmuş (eklenmiş) bir meseleyi (mesela coğrafya, tarih veya kozmolojiye dair bir notu) gören “zahirperest” (yüzeysel bakan) veya “mugalatacı” (safsata yapan) adam, hemen “Şeriat ve Tefsir böyledir!” der.
• Hâşâ, Yanlış: Eğer düşman ise, o zayıf veya o fenne ait olmayan noktayı bahane ederek “Şeriat veya Tefsir (hâşâ) yanlıştır” der.
• Üstad’ın Cevabı: “Ey ifrat ve tefrit sahibleri!.. Tefsir ve Şeriat başkadır, Tefsir ve Şeriatta te’lif olunan Kitab yine başkadır. Zira Kitab daha geniştir. O dükkânda cevherden başka kıymetsiz şeyler dahi bulunur.”
• Hâtime (Sonuç) ile Pekiştirme:
• Bir gayr-ı müslim mescide girmekle Müslüman olmaz. Aynı şekilde, bir tefsir kitabına coğrafya veya tarih meselesi girmekle o mesele “tefsir” veya “şeriat” olmaz.
• Bir müfessir veya fakîhin sözü, ancak “mütehassıs olduğu” sahada, yani “Nefs-i Şeriat ve Tefsirde” hüccettir (delildir).
• Onların, kitaplarına “tufeylî” (izinsiz, amatörce) olarak aldığı başka fenlere (tarih, coğrafya, tıp) dair sözleri hüccet değildir.

5. Misal: İmam Beyzavî ve (بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ) Ayeti

Diyor:

اَفَلَا يَنْظُرُونَ

ve

فَانْظُرُوا

ve

اَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ

ve

اَفَلَا يَتَذَكَّرُونَ

ve

تَفَكَّرُوا

ve

مَا يَشْعُرُونَ

ve

يَعْقِلُونَ

ve

مَايَعْقِلُونَ

ve

يَعْلَمُونَ

ve

فَاعْتَبِرُوا يَٓا اُولِى الْاَلْبَابِ

Ben dahi derim:

فَاعْتَبِرُوا يَٓا اُولِى الْاَلْبَابِ

Hâtime

فَاعْتَبِرُوا يَٓا اُولِى الْاَلْبَابِ

Zahirden ubûr ediniz! Hakikat sizi bekliyor. Fakat gördüğünüz vakit incitmeyiniz. Esah ve lâzım…

​— · ⁖ · —

Risale-i Nur Külliyatı’ndan Muhakemat isimli eserde yer alan “Yedinci Mukaddeme” ve “Sekizinci Mukaddeme” başlıklı metinlerin tafsilatlı bir izahını, mevzuyla alakalı ayetler ve temel kavramların (müradiflerinin) tahliliyle birlikte takdim ediyorum.
Bu iki mukaddeme, birbirini tamamlayan iki mühim hakikati ders vermektedir:
• Yedinci Mukaddeme: Dinin tebliğinde ve anlaşılmasında mübalağa (abartı) ve ifratın (aşırılığın) ne kadar zararlı olduğunu, hakikatin güzelliğinin müvazene (denge) ile kaim olduğunu izah eder.
• Sekizinci Mukaddeme: İnsanlık tarihini mazi (geçmiş) ve istikbal (gelecek) olarak iki devreye ayırır. Mazide hissiyat ve kuvvetin hâkim olduğunu, istikbalde ise akıl, ilim ve bürhanın (delilin) hâkim olacağını; İslamiyet’in de tam olarak aklın ve bürhanın dini olması cihetiyle istikbalin dini olacağını isbat eder.

BİRİNCİ BÖLÜM: YEDİNCİ MUKADDEME (MÜBALAĞA VE MÜVAZENESİZLİĞİN TEHLİKESİ)

Bu mukaddeme, din namına yapılan tebliğ ve nasihatlerdeki en mühim hastalıklardan birine, yani mübalağaya (abartıya) ve mücazefeye (ölçüsüzlüğe) dikkat çeker.

1. Mübalağanın Yapısı: Hakikati Tahriptir

Metin, mübalağayı “ihtilâlcidir” (yıkıcı, düzen bozucu) olarak tasvir eder. İnsanın yapısında, lezzet aldığı veya anlattığı bir şeyi abartma meyli (meyl-ül mücazefe) olduğunu belirtir. Fakat bu “seciye-i seyyie” (kötü haslet) dine tatbik edildiğinde, “iyilik etmek, fenalık etmek demektir.”
• Temel Kavramlar:
• Mübalağa / Mücazefe / İfrat: Bir şeyi haddinden fazla göstermek, ölçüyü kaçırmak, tefritin (azımsamanın) zıddı.
• Müvazene / Tenasüb: Denge, itidal, ölçü. Hakikatin güzelliği (hüsnü) ancak müvazene ile ortaya çıkar.
• Hakikat: Dinin özü, gerçeğin ta kendisi. Kendi güzelliği için mübalağaya ihtiyacı yoktur.
Bediüzzaman, bu durumu bir ilacın dozunu artırarak onu zehre çevirmeye benzetir (“devayı dâ’e inkılab etmektir”).
• Misal: Metinde zikredildiği gibi, “gıybeti katle müsavi” (gıybeti adam öldürmekle bir tutmak) veya “bir dirhemi tasadduk etmek Hacca mukabil tutmak” gibi müvazenesiz sözler;
• Ters Etki Yapar: Hakikatte daha büyük günah olan katil ve zinayı tahfif (hafifletir) eder.
• Kıymeti Düşürür: Haccın azametli kıymetini tenzil (aşağı çeker) eder.
Bu sebeple vaiz, “hem hakîm, hem muhakemeli olmalıdır.” Zira müvazenesiz sözler, “çok Hakaik-i Neyyire-i Diniyenin husufuna (parlak dinî hakikatlerin sönükleşmesine) sebeb olmuşlardır.”

2. Mübalağanın Mu’cizeye Zararı: İnşikak-ı Kamer Misali

Metin, bu mübalağa hastalığının en bariz misallerinden birini zikreder: İnşikak-ı Kamer (Ay’ın yarılması) mu’cizesi. Bu, “Mu’cize-i Mütevatire-i Bahire” (tevâtürle sabit, parlak bir mu’cize) olduğu halde, bazı mübalağacıların “arza nüzul ile Peygamberin cebine girip çıkmış olan ilâve”si, yani Ay’ın yeryüzüne inip Peygamber Efendimiz’in (A.S.M.) cebine girdiği şeklindeki asılsız ilaveler, bu güneş gibi parlak mu’cizeyi sönük bir yıldız (Süha yıldızı) gibi “mahfî” (gizli) bırakmış ve “münkirlerinin bahanelerine kapılar açmıştır.”

3. Netice: “Mücazefe Kudrete İftiradır”
Hakikate âşık olan kişi, mücazefeden (ölçüsüzlükten) kaçınmalıdır. Zira her şeyin bir kıymeti vardır ve onu aşmak, Allah’ın kudretine ve hilkatteki (yaratılıştaki) kemal ve hüsne (güzelliğe) karşı bir adem-i kanaat (kanaatsizlik) ve istihfaf (hafife alma) demektir.
Bu bölüm, “ulema-i sû'” (kötü alimler) olarak isimlendirilen, dini zahirperestlik (yüzeysellik) ve müvazenesizlik ile anlatanların, İslamiyet’e perde olduğunu ve insafsız tenkitçilerin de bu perdeye bakarak aldandığını belirtir. Hâlbuki o hicabın (perdenin) arkasına bakılsa, “herbir Hakikat-ı İslâmiye necm-i münir gibi Bürhan-ı Neyyirdir.”

4. Mevzu ile Alakalı Ayet-i Kerimeler

Yedinci Mukaddeme’nin tenkit ettiği ifrat, mübalağa ve haddi aşma, Kur’an-ı Kerim’in şiddetle nehyettiği bir durumdur. Kur’an daima mizan (denge) ve vasatı (orta yolu) emreder.
• Dinde Haddi Aşmanın (İfratın) Yasaklanması:
• $${قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ}$$
• Meal : “De ki: “Ey Ehl-i kitap! Dininizde haksız yere haddi aşmayın. Daha önceden sapan, birçoklarını saptıran ve doğru yoldan çıkan bir kavmin heva ve heveslerine uymayın.”” (Mâide Sûresi, 5:77)
• $${يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ…}$$
• Meal : “Ey Ehl-i kitap! Dininizde sınırları aşmayın ve Allah hakkında gerçekten başkasını söylemeyin…” (Nisâ Sûresi, 4:171’den bir bölüm)
• Mizan (Denge) ve Vasat (Orta Yol) Emri:
• $${وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ ﴿٧﴾ أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ ﴿٨﴾ وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ}$$
• Meal : “Göğü yükseltti ve mizanı (dengeyi) koydu. (7) Sakın dengeyi bozmayın. (8) Ölçüyü adaletle tutun ve eksik tartmayın. (9)” (Rahmân Sûresi, 55:7-9)
• $${وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا…}$$
• Meal : “Böylece, sizler insanlara birer şahit olasınız ve Peygamber de size bir şahit olsun diye sizi vasat (dengeli) bir ümmet yaptık…” (Bakara Sûresi, 2:143’ten bir bölüm)

İKİNCİ BÖLÜM: SEKİZİNCİ MUKADDEME (MAZİ VE İSTİKBAL MÜVAZENESİ)

Bu uzun ve son derece mühim mukaddeme, ümitsizliği (ye’si) öldüren ve ümidi (recayı) hayatlandıran bir beşaret (müjde) verir. İnsanlık tarihini iki ana eksende tahlil eder.

1. Mazi ve İstikbalin Tahlili
Metin, maziyi ve istikbali (geleceği) şu şekilde ayırır:
• Ebna-yı Mazi (Geçmişin Evlatları): (İslam’ın ilk asırları hariç, takriben 5. asırdan 12. asra kadar olan devre).
• Hâkim Unsur: Hissiyat (duygular), Kuvvet, Heva (nefsanî arzular), Tab’ (mizaç) ve Garaz (kin).
• Neticesi: İstibdad (baskı), Tahakküm (zorbalık), Husumet (düşmanlık), Taassub (körü körüne bağlılık) ve İhtilafat (anlaşmazlıklar).
• İkna Yöntemi: O devirde hissiyat hâkim olduğundan, iknaiyat-ı hitabiye (hitabete dayalı ikna) kâfi idi. Müddeayı (iddia) süslemek, hayale hoş göstermek bürhanın yerini tutardı.
• Ebna-yı Müstakbel (Geleceğin Evlatları): (Günümüz ve sonrası).
• Hâkim Unsur: Efkâr (düşünceler), Akıl, Hak (gerçek), Hikmet, Bürhan (delil) ve Hüda (doğru yol).
• Neticesi: Hukuk-u Umumiye (kamu hakları), Meşveret-i Efkâr (fikir danışması), Hakk-ı Sabit (değişmez gerçek).
• İkna Yöntemi: “Biz Ehl-i Haliz, namzed-i istikbaliz. Tasvir ve tezyin-i müddea, zihnimizi işba’ etmiyor. Bürhan isteriz.”
Bu müvazeneye (karşılaştırmaya) göre, istikbalde kuvvete bedel Hak, safsataya bedel Bürhan, heva ve tab’a bedel Akıl ve Hüda hâkim olacaktır.

2. İstikbal Neden İslamiyet’in Olacaktır?

Metin, bu tahlilden yola çıkarak “Asıl İnsaniyet-i Kübra olan İslâmiyet”in, “Sema-i Müstakbelde… bulutsuz güneş gibi pertev-efşan (ışık saçan) olacağını” müjdeler. Bunun sebeplerini şöyle sıralar:
• İslamiyet Akıl ve Bürhan Üzere Teessüs Etmiştir: Diğer dinlerin (misal olarak nasara – Hristiyanlık zikredilir) “Aklı azl ve Bürhanı tard ve ruhbanı taklid etmek” ile (aklı devreden çıkarıp, delili kovup, din adamlarını körü körüne taklit etmekle) dalalete düştüğünü belirtir. Hâlbuki İslamiyet’i daima parlatan şey, “Hakikat üzerinde olan teessüs ve Bürhan ile takallüdü (delil kılıcını kuşanması) ve Akıl ile meşvereti”dir.
• İslamiyet Hikmet-i Ezeliyeye Mutabıktır: İslamiyet, Ezel’den Ebed’e uzanan kâinattaki hikmetin düsturlarına (prensiplerine) mutabıktır.
• Kur’an’ın Metodu Akla Hitaptır: Metin, Kur’an ayetlerinin sonlarının (havatim) sürekli olarak insanı vicdana havale ettiğini ve aklın istişaresine (akla danışmaya) sevk ettiğini vurgular.

3. Mevzu ile Alakalı Ayet-i Kerimeler

Sekizinci Mukaddeme’nin tamamı, Kur’an’ın akla, tefekküre ve bürhana verdiği ehemmiyet üzerine kuruludur. Metnin kendisi de bu ayetlere işaret eder:
• Kur’an’ın Akla ve Tefekküre Daveti:
• Metnin zikrettiği أَفَلَا يَنْظُرُونَ (Bakmıyorlar mı?), أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ (Hâlâ düşünmüyorlar mı?) ve فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَلْبَابِ (İbret alın ey akıl sahipleri!) gibi ifadeler, Kur’an’ın temel metodudur.
• $${إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ ﴿١٩٠﴾ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُobihimْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُbuhâneke فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ}$$
• Meal : “Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde selim akıl sahipleri için elbette ibretler vardır. (190) Onlar ayaktayken, otururken ve yanları üzerine yatarken Allah’ı anarlar. Göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler. “Rabbimiz! Bunu boş yere yaratmadın, seni eksikliklerden uzak tutarız. Bizi ateş azabından koru” derler. (1191)” (Âl-i İmrân Sûresi, 3:190-191)
• $${…كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ}$$
• Meal : “…Allah, size ayetlerini böyle açıklar ki akıl erdiresiniz.” (Bakara Sûresi, 2:242’den bir bölüm)
• Hakkın Hâkimiyeti ve Delil (Bürhan) Talebi:
• Metnin müjdelediği istikbal, Hakk’ın bâtıla galebesidir.
• $$\{وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا}$$
• Meal : “De ki: “Hak geldi, bâtıl yok oldu. Şüphesiz bâtıl, yok olmaya mahkûmdur.”” (İsrâ Sûresi, 17:81)
• Din, iddia değil, isbat ve bürhan ister.
• $${…قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}$$
• Meal : “…De ki: “Eğer doğru söyleyenler iseniz (iddianızı isbat edecek) delilinizi getirin.”” (Bakara Sûresi, 2:111’den bir bölüm)
• $${أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ…}$$
• Meal : “Yoksa O’ndan başka ilâhlar mı edindiler? De ki: “Delilinizi getirin!…”” (Enbiyâ Sûresi, 21:24’ten bir bölüm)

HÂSIL-I KELÂM (NETİCE)

Bu iki mukaddeme, İslamiyet’in özünün Hakikat olduğunu ve hakikatin iki düşmanı olduğunu gösterir:
• Dahilî Düşman (Yedinci Mukaddeme): Mübalağa, ifrat, taassub ve müvazenesizliktir. Bunlar, hissiyatın akla galebe çalmasıyla olur ve dini çirkin gösteren “ulema-i sû'” tavrıdır.
• Zahirî Düşman (Sekizinci Mukaddeme): Aklı ve bürhanı reddeden safsata, heva ve kuvvettir.
Sekizinci Mukaddeme müjdeler ki, istikbal aklın ve bürhanın devri olacaktır. Bu devir, fıtraten, Yedinci Mukaddeme’de tenkit edilen mübalağayı ve hissî taşkınlığı reddedecektir.

Ukûl-ü Selime yanında muhakkaktır ki: Hilkatte Hayır asıl, şer ise tebeîdir. Hayır küllî, şer cüz’îdir. Şöyle görünüyor ki: Âlemin herbir nev’ine dair bir fen teşekkül etmiş ve etmektedir. Fen ise, kavaid-i külliyeden ibarettir. Külliyet-i kaide ise, o nev’de olan Hüsn-ü İntizamına keşşaftır. Demek cemi’ fünun, Hüsn-ü İntizama birer şahid-i sadıktır. Evet külliyet İntizama delildir. Zira birşeyde İntizam olmazsa, Hüküm külliyetiyle cereyan edemez. Çok istisnaâtıyla perişan oluyor. Bu şahidleri tezkiye eden, Nazar-ı Hikmetle İstikra-i Tâmmdır. Fakat bazan İntizam görülmüyor. Çünki dairesi, ufk-u nazardan daha geniş, tamamen tasavvur ve ihata olunmadığı için, Nizamın tasvir-i bîmisali kendini gösteremiyor. Binaenaleyh umum fünunun şehadetleriyle ve Nazar-ı Hikmetten neş’et eden istikra-i tâmmın tasdikıyla sabittir ki: Hilkat-ı Âlemde maksud-u bizzât ve galib-i mutlak, yalnız Hüsün ve Hayr ve Hak ve Kemaldir. Amma şer ve kubuh ve bâtıl ise; tebaiye ve mağlube ve mağmuredirler. Eğer çendan savlet etseler de muvakkattır. Hem de sabittir ki: Ekrem-i Halk Benî-Âdemdir. İstidadı ve san’atı buna şahiddir. Hem de Benî-Âdemin en Eşrefi, Ehl-i Hak ve Hakikat olan doğru Müslümanlardır. Hakaik-i İslâmiyet buna şehadet ettiği gibi istikbalin vukuatı da tasdik edecektir. Hem de sabittir ki: Ekmel-i Küll Muhammed’dir (Aleyhissalâtü Vesselâm). Mu’cizatı ve Ahlâk-ı Kâmilesi şehadet ettiği gibi, Muhakkikîn-i Nev’-i Beşer de tasdik ederler. Hattâ a’dası da teslim ediyorlar ve etmeye mecburdurlar.
Vakta ki bu böyle, şu şöyle ve o öyledir. Acaba nev’-i beşer şekavetiyle o fünunların şehadetini cerh ve istikra-i tâmmı nakz ve ibtal ve Meşiet-i İlahiyesinin karşısında temerrüd, taannüde muktedir olacak mıdır? Kellâ, muktedir olmaz ve olamaz. Âdil ve Hakîm-i Mutlak’ın Rahman ve Rahîm İsmine kasem ederim: Nev’-i beşer, şer ve kubuh ve bâtılı, zahmetsiz yani (biselâmet-il Emr) ile hazmedemeyecektir. Hem de Hikmet-i İlahiye müsaade etmeyecektir.
Evet Hukuk-u Umumiye-i Kâinata cinayet eden afvolunmaz, râh-ı adem verilmez. Evet binler sene şerrin galebesi yalnız bu dünyada en ekall bin sene mağlubiyet-i mutlaka ile netice verecektir. Âlem-i Uhrada Hayır, şerri i’dam-ı ebedî ile mahkûm edecektir. Yoksa Âlemin muntazama ve mükemmele ve Evamir-i İlahiyeye mutia olan sair enva’ ve ecnas; bu perişan ve şekavetçi olan nev’-i beşeri kendileri içinde kabul etmeyerek, hukuk-u vücuddan iskat ve zulmethane-i ademe nefiy ve Vazife-i Hilkatten tardetmek, iktiza ve arz-ı hal edeceklerdir. Bu ise bütün istidadat-ı beşeriyeyi ve Âlemde saltanat sürmek ve Âhirette Saadet-i Ebediyeye mazhar olmak için mücehhez edilen kabiliyatı ve müyulatı abes ve beyhude olmaklığı istilzam eder. Abes ise İstikra-i Tâmma münakız olduğu gibi Sâni’-i Hakîm’in Hikmetine dahi muarız ve Nebiyy-i Sadık’ın Hükmüne de muhaliftir. Evet istikbal bu Davaların bir kısmını tasfiye edecektir. Fakat tamam tasfiyesi ise Âhirette görülecektir. Şöyle: Eşhastan kat’- ı nazar, nev’î ve umumî Hüsün ve Hakkın meydan-ı galebesi istikbaldir. Biz ölsek, milletimiz bâkidir. Kırk sene ile razı değiliz. En ekall bin sene galebeyi isteriz. Lâkin hem şahsî, hem umumî, hem cüz’î, hem küllî olan Hüsün, Hak ve Hayır ve Kemalin Meydan- ı Galebesi ve Mahkeme-i Kübrası; ve beşeri, sair İhvanı olan Kâinat-ı Muntazama gibi tanzim ve istidadıyla mütenasib tecziye ve mükâfat veren, yalnız Dâr-ı Âhirettir. Zira onda Hak ve Adalet-i Mahza tecelli edecektir. Evet bu dar dünya, beşerin cevherinde mündemiç olan İstidadat-ı Gayr-ı Mahdude ve Ebed için mahluk olan müyulat ve arzularının sünbüllenmesine müsaid değildir. Beslemek ve terbiye için başka Âleme gönderilecektir. İnsanın cevheri büyüktür, mahiyeti âliyedir, cinayeti dahi azîmdir. İntizamı da mühimdir, sair Kâinata benzemez; intizamsız olamaz. Evet Ebede namzed olan büyüktür; mühmel kalamaz, abes olamaz. Fena-i mutlak ile mahkûm olamaz. Adem-i Sırfa kaçamaz. Cehennem ağzını, Cennet dahi ağuş-u nazendaranesini açıp bekliyorlar.
H â t i m e
İslâm’ın ve Asya’nın istikbali, uzaktan gayet parlak görünü- yor. Çünki Asya’nın hâkim-i evvel ve âhiri olan İslâmiyetin galebesi için dört-beş mukavemet-sûz kuvvetler ittifak ve ittihad etmektedirler.
Birinci Kuvvet: Maarif ve medeniyet ile mücehhez olan İslâmiyetin Kuvvet-i Hakikiyesidir.
İkincisi: Tekemmül-ü mebadi ve vesaitle mücehhez olan ihtiyac-ı şediddir.
Üçüncüsü: Asya’yı gayet sefalette, başka yerleri nihayet refahette görmekten neş’et eden tenebbüh-ü tâm ve teyakkuz-u kâmil ile mücehhez olan gıbta ve rekabet ve kin-i muzmerdir.
Dördüncüsü: Ehl-i Tevhidin Düsturu olan Tevhid-i Kelime ve zeminin hasiyeti olan itidal ve ta’dil-i mizac ve zamanın ziyası olan Tenevvür-ü Ezhan ve medeniyetin kanunu olan Telahuk-u Efkâr ve bedeviyetin lâzımı olan Selâmet-i Fıtrat ve zaruretin semeresi olan hafiflik ve cür’et-i teşebbüs ile mücehhez olan istidad-ı fıtrîdir.
Beşincisi: Bu zamanda maddeten terakkiye mütevakkıf olan İ’la-yı Kelimetullah; İslâmiyetin Emriyle ve zamanın ilcaatıyla ve fakr-ı şedidin icbarı ile ve her arzuyu öldüren ye’sin ölmesiyle Hayat bulan ümid ile mücehhez olan arzu-yu medeniyet ve meyl-i teceddüddür. Ve bu kuvvetlere yardım etmek için ecanib içine ihtilâl veren ve medeniyetleri ihtiyarlandıran mesavi-i medeniyetin mehasinine galebesidir. Ve sa’yin sefahete adem-i kifayetidir. Bunun iki sebebi vardır:
Birincisi: Din ve Fazileti düstur-u medeniyet etmemeklikten neş’et eden müsaade-i sefahet ve muvafakat-ı şehvet-i nefistir.
İkincisi: Hubb-üş şehevat ve diyanetsizliğin neticesi olan merhametsizlikten neş’et eden maişetteki müdhiş müsavatsızlıktır. Evet şu diyanetsizlik avrupa medeniyetinin iç yüzünü öyle karıştırmış ki; o kadar fırak-ı fesadiyeyi ve ihtilâliyeyi tevlid etmiş. Faraza Habl-ül Metin-i İslâmiye ve Sedd-i Zülkarneyn gibi Şeriat-ı Garranın Hakikatına iltica ve tahassun edilmezse, bu fırak-ı fesadiye, onların Âlem-i medeniyetlerini zîr ü zeber edeceklerdir. Nasılki şimdiden tehdid ediyorlar.
Acaba Hakikat-ı İslâmiyenin binler mesailinden yalnız Zekat mes’elesi, düstur-u medeniyet ve muavenet olursa, bu belaya ve yılanın yuvası olan maişetteki müdhiş müsavatsızlığa deva-i şâfî olmayacak mıdır? Evet en mükemmel ve bozulmaz bir deva olacaktır.
Eğer denilse: Şimdiye kadar avrupa’yı galib ettiren sebeb, bundan sonra neden etmesin?
Cevab: Bu Kitabın Mukaddimesini mütalaa et. Sonra buna da dikkat et. Sebeb-i terakkisi, herşeyi geç almak ve geç de bırakmak ve metanet etmek şe’ninde olan bürudet-i memleket ve mekân ve meskenin darlığı ve sâkinlerin kesretinden neş’et eden fikr-i marifet ve arzu-yu san’at ve deniz ve maden ve sair vesaitin müsaadesiyle hasıl olan teavün ve telahuk idi. Fakat şimdi tekemmül-ü vesait-i nakliye ile Âlem bir şehr-i vâhid hükmüne geçtiği gibi, matbuat ve telgraf gibi vesait-i muhabere ve müdavele ile ehl-i dünya bir meclisin ehli hükmündedir. Velhasıl: Onların yükleri ağır, bizimki hafif olduğundan yetişip geçeceğiz. Eğer Tevfik refik ola…
Hâtimenin Hâtimesi
Asya’nın bahtını, İslâmiyetin taliini açacak yalnız meşrutiyet ve hürriyettir. Fakat Şeriat-ı Garranın terbiyesinde kalmak şartıyla…
Tenbih: Mehasin-i medeniyet denilen emirler, Şeriatın başka şekle çevrilmiş birer mes’elesidir.
Onuncu Mukaddeme
Bir Kelâmda, her fehme gelen şeylerde mütekellim muahaze olunmaz. Zira mesûk-u lehülkelâmdan başka mefhumlar irade ile deruhde eder. İrade etmezse, itab olunmaz. Fakat garaz ve maksada mutlaka zâmindir. Fenn-i beyanda mukarrerdir: Sıdk ve kizb, mütekellimin kasd ve garazının arkasında gidiyorlar. Demek maksud ve mesâk-ı kelâmda olan muahaze ve tenkid mütekellime aid’dir. Fakat Kelâmın müstetbeatı tabir olunan telvihat ve telmihatında ve suver-i maânî ve tarz-ı ifade ve maânî-i ûlâ tabir olunan vesail ve üslûb garazında olan günah ve muahaze; mütekellimin zimmetinde değil, belki örf ve âdete ve kabul-ü umumîye aid’dir. Zira tefhim için, kabul-ü umumî ve örf, ihtiram olunur. Hem de eğer hikâye ise, halel ve hata mahkiyyun anh’a aid’dir. Evet mütekellim suver ve müstetbeatta muahaze olunmaz. Zira onlara el atmak, semeratını almak için değildir. Belki daha yukarı makasıdın dallarına çıkmak içindir. Eğer istersen kinaî şeylere dikkat et. Meselâ: “Filanın kılıncının bendi uzundur” ve “Ramadı çoktur” denildiği vakit, o adam uzun ve sahî ola.. Ramad ve kılıncı hiç olmazsa da kelâm sadıktır. Eğer istersen misal ve müsül-i faraziyeye dikkat et. Göreceksin: İştihardan neş’et eden kıymet ve kuvvet ile müdavele-i efkâr ve akıllar arasında sefarete müstaid oluyorlar. Hattâ Mesnevî Sahibi ve Sa’dî-i Şirazî gibi en doğru Müellif ve en muhakkik Hakîm, o müsül-i faraziyeyi istihdam ve istimal etmelerinden, müşahhat görmemişlerdir. Eğer bu Sır sana göründü ve ışıklandı: Mumunu ondan yandır, kıssat ve hikayetin köşelerine git. Zira cüz’de cari olan, bazan küllde dahi cari olabilir.
Tenbih: Üçüncü Makale’de müşkülât ve Müteşabihat-ı Kur’aniyeye dair bir Kaide gelecektir. İktiza-i makam ile şimdilik bir nebzesini zikredeceğiz. Şöyle: Vakta ki, Kitab-ı Hakîm’den maksudu ehemm, ekseriyeti teşkil eden cumhurun İrşadı idi. Çünki Havass, avamın mesleğinden istifade edebilirler. Fakat avam ise, Havassa hitab olunan Kelâmı hakkıyla fehmedemezler. Halbuki cumhur ise ekseri avam ve avam ise me’lufat ve mütehayyelatından tecerrüd edip Hakikat-ı Mahza ve mücerredat-ı sırfeyi çıplak olarak göremezler. Fakat görmekleri temin edecek yalnız zihinlerinin te’nisi için, me’luf olan ziyy ve libas ile mücerredat arz-ı endam etmektir. Tâ mücerredatı, suver-i hayaliye arkasında temaşa etmekle görüp tanısın. Öyle ise Hakikat-ı Mahza, me’luflerini giyecektir. Fakat surete hasr-ı nazar etmemek gerektir. Bu Sırra binaendir: Esalîb-i Arabda ukûl-ü beşere olan Tenezzülât-ı İlahiye tabir olunan Müraat-ı Efham ve Mümaşat-ı Ezhan, Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’da cereyan etti. Ezcümle:

فَاسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ

ve

يَدُ اللّٰهِ فَوْقَ اَيْد۪يهِمْ

ve

جَاءَ رَبُّكَ

ve emsali… Hem de

تَغْرُبُ ﴿الشَّمْسُ﴾ ف۪ى عَيْنٍ حَمِئَةٍ

ve eşbahı… Hem de

وَ الشَّمْسُ تَجْر۪ى لِمُسْتَقَرٍّ

ve nezairi bu üslûba birer mecradır.

ذٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ ف۪يهِ

Hâtime
H â t i m e
Sa’b olan bir kelâmın iğlak ve işkali, ya lafız ve üslûbun perişanlığından neş’et eder -bu kısım Kur’an-ı Vâzıh-ul Beyan’a yanaşmamıştır- veyahut mananın dakik, derin veyahut kıymetdar veyahut gayr-ı me’luf, gayr-ı mebzul olduğundan güya fehme karşı nazlanmak ve şevki arttırmak için kendini göstermemek ve kıymet ve ehemmiyet vermek ister; Müşkilât-ı Kur’aniye bu kısımdandır.
T e n b i h : Hadîs-i Şerifte vârid olduğu gibi her Âyetin birer zahir ve bâtın ve her zahir ve bâtının birer hadd ve muttala’ı ve her hadd ve muttala’ın çok şücun ve gusûnu vardır. Ulûm-u İslâmiye buna şahiddir. Bu meratibin herbirinin birer derecesi, birer kıymeti, birer makamı vardır; temyiz lâzımdır. Lâkin tezahüm yoktur. Fakat iştibak iştibahı intac eder. Nasıl daire-i esbab daire-i akaide karıştırılsa; ya tevekkül namıyla bir betalet veya müraat-ı esbab namıyla bir itizali intac eder. Öyle de devair ve meratib tefrik olunmaz ise, böyle neticeleri verir.

​— · ⁖ · —

Risale-i Nur Külliyatı’ndan Muhakemat isimli eserde yer alan “Dokuzuncu Mukaddeme” ve “Onuncu Mukaddeme” metinleri, iki mühim ve temel mevzuyu tafsilatlı bir surette ele almaktadır.

• Dokuzuncu Mukaddeme: Kâinattaki hayır ve şer muvazenesini, hilkatin gayesini, insanın mevkisini ve Dâr-ı Ahiretin lüzum ve zaruretini felsefî ve hikmetli bir nazarla isbat eder.
• Onuncu Mukaddeme: Kelâmın (sözün) ve bilhassa Kur’an-ı Hakîm’in nasıl anlaşılması gerektiğine dair bir tefsir usûlü kaidesini vaz’ eder; müteşâbihat (manası kapalı, teşbihli) ayetlerin hikmetini “Tenezzülât-ı İlahiye” (Allah’ın, kullarının anlayış seviyesine tenezzül buyurması) prensibiyle izah eder.
Bu iki mühim mevzunun, metnin kendi tasviri ve ayetlerin ışığı altında geniş bir izahı aşağıda takdim edilmiştir:

BÖLÜM 1: DOKUZUNCU MUKADDEME’NİN İZAHI
(Kâinatta Hayrın Hâkimiyeti ve Ahiretin Zarureti)

Bu mukaddemenin temel davası, “Ukûl-ü Selime” (sağduyu sahibi akıllar) nezdinde, kâinatın yaratılışında (hilkatte) hayrın asıl ve küllî (temel ve genel), şerrin ise tebeî ve cüz’î (ikincil ve kısmî) olduğudur.

1. Hayrın Asıl Olduğunun İsbatı: Fünun (Bilimler)

Metin, bu davayı isbat için ilk olarak “fünun”u, yani bilimleri şahit gösterir:
• Esas: Âlemin her bir nev’ine (türüne) dair bir fen (bilim) teşekkül etmektedir.
• Fennin Yapısı: Her fen, “kavaid-i külliyeden ibarettir” (evrensel kaidelerden oluşur).
• Şehadet: Bir kaidenin “küllî” (genel, istisnasız) olabilmesi, o türün tamamında bir “Hüsn-ü İntizam” (mükemmel bir nizam) olduğuna “keşşaftır” (açığa çıkarıcıdır). Eğer bir şeyde intizam olmasaydı, hüküm külliyetiyle cereyan edemez, çok istisnalarla perişan olurdu.
• Netice: Demek ki, fizik, kimya, biyoloji, astronomi gibi “cemi’ fünun” (bütün bilimler), kâinattaki bu mükemmel nizam ve hayra birer “şahid-i sadıktır.”
Bu intizamı teyit eden ise, hikmet nazarıyla yapılan “İstikra-i Tâmm”dır (bütün parçalara bakarak bütüne dair hüküm verme, tam tümevarım).

2. Şer ve İntizamsızlık Neden Görünür?

Metin, “Fakat bazan İntizam görülmüyor” itirazına şu cevabı verir:
İntizamsızlık zannı, bizim “ufk-u nazar”ımızın (bakış ufkumuzun) darlığındandır. O nizamın dairesi bizim nazarımızdan daha geniştir; biz onu “tamamen tasavvur ve ihata” edemediğimiz için, o “Nizamın tasvir-i bîmisali” (emsalsiz tasviri) kendini bize gösteremez.

Hülâsa: Kâinatın yaratılışındaki asıl maksat (maksud-u bizzât) ve mutlak galip olan; Hüsün (Güzellik), Hayır, Hak ve Kemaldir. Şer, kubuh (çirkinlik) ve bâtıl ise; bunlara tâbidir (tebaiye), mağlup (mağlube) ve gömülüdür (mağmuredir). Görünürdeki savletleri (saldırıları) ise muvakkattır (geçicidir).

3. İnsanın Mevkii ve Ahiretin Lüzumu

Bu kâinat nizamı içinde insanın (Benî-Âdem’in) yeri “Ekrem-i Halk” (yaratılmışların en keremi) ve “en Eşrefi” (en şereflisi) olmaktır. İnsanın bu âlî (yüce) mahiyetine rağmen, dünyada işlediği şerler ve yaptığı zulümler ne olacaktır?
Metin, insanın bu zulmü “hazmedemeyeceğini” ve “Hikmet-i İlahiye”nin de buna müsaade etmeyeceğini belirtir.

Ahiretin Zarureti:
Eğer şerri işleyen ve “Hukuk-u Umumiye-i Kâinata” (Kâinatın genel hukukuna) cinayet eden insan, cezasını tam çekmeden ademe (yokluğa) gitseydi, bu iki büyük zıddiyeti (paradoksu) doğururdu:
• Kâinatın İtirazı: Âlemin diğer “muntazama ve mükemmele ve Evamir-i İlahiyeye mutia” (nizamlı, mükemmel ve İlahi emirlere itaatkâr) olan varlıkları (enva’ ve ecnas), bu “perişan ve şekavetçi” insan nev’ini içlerinde kabul etmeyerek, onun yokluğa atılmasını (adem-i nefiy) ve varlık hakkından düşürülmesini (hukuk-u vücuddan iskat) talep edeceklerdi.
• Abesiyet (Saçmalık): İnsanın bu şekilde yok olması, onun “İstidadat-ı Gayr-ı Mahdude” (sınırsız kabiliyetlerini) ve “Ebed için mahluk olan müyulat ve arzularını” abes ve beyhude (boş ve manasız) kılardı.
Halbuki kâinattaki bu intizam, abesiyete (abes) zıttır. Allahu Teâlâ’nın “Sâni’-i Hakîm” (Her şeyi hikmetle yapan Sanatkâr) ismi, abesiyete müsaade etmez.
Cenâb-ı Hak bu hakikati şöyle tasvir eder:
أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ
“Sizi sırf boş yere yarattığımızı ve sizin hakikaten huzurumuza geri getirilmeyeceğinizi mi sandınız?”
(Mü’minûn, 23/115 – Meali)

Netice: Bu “dar dünya”, insanın o büyük cevherinin ve sonsuz istidatlarının “sünbüllenmesine” (filizlenip açılmasına) müsait değildir. Beslenmesi ve terbiye edilmesi için “başka Âleme” (Ahirete) gönderilecektir. İnsanın “cevheri büyüktür… cinayeti dahi azîmdir.” Bu sebeple “mühmel kalamaz, abes olamaz. Fena-i mutlak ile mahkûm olamaz.”
Mutlaka hayrın hayır, şerrin şer olarak tam karşılığını bulacağı bir “Mahkeme-i Kübra” ve “Dâr-ı Âhiret” zaruridir. Zira orada “Hak ve Adalet-i Mahza” (sırf ve mutlak adalet) tecelli edecektir.
فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ ﴿٧﴾ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ ﴿٨﴾
“Artık kim zerre ağırlığınca bir hayır işlerse, onun mükâfatını görecektir. Kim de zerre ağırlığınca bir şer işlerse, onun cezasını görecektir.”
(Zilzâl, 99/7-8 – Meali)

4. Hatime (İslâm ve Asya’nın İstikbali)

Mukaddeme, bu küllî hayır kaidesini hususi bir alana, yani “İslâm’ın ve Asya’nın istikbali”ne tatbik eder. “Uzaktan gayet parlak görünüyor” hükmünü verdikten sonra, bu galebeyi hazırlayan beş “mukavemet-sûz” (direnç kırıcı) kuvveti zikreder. Bunların özeti şudur:
• Marifet ve medeniyetle donanmış İslâm’ın hakiki kuvveti.
• Tekâmül etmiş vesait (araçlar) ile donanmış şiddetli ihtiyaç.
• Başkalarının refahını görüp uyanmaktan (tenebbüh-ü tâm) doğan gıpta ve rekabet.
• Tevhid-i kelime, itidal, tenevvür-ü ezhan (zihinlerin aydınlanması) ve selâmet-i fıtrat (bozulmamış yapı) ile donanmış fıtrî istidat.
• Maddî terakkiye muhtaç olan İ’la-yı Kelimetullah (Allah’ın adını yüceltme) gayesi, zamanın icbarı ve ye’sin (ümitsizliğin) ölmesiyle hayat bulan medeniyet arzusu.
Buna mukabil, Batı medeniyetinin “diyanetsizlik” ve “maişetteki müdhiş müsavatsızlık” (gelir dağılımındaki dehşetli eşitsizlik) sebebiyle kendi içinde ihtilâl ve fesat fırkalarını (anarşist grupları) doğurduğunu belirtir. Bu müsavatsızlığa karşı İslâm’ın “Zekât mes’elesi”nin tek başına “deva-i şâfî” (tam şifa) olacağını vurgular.
Asya ve İslâm’ın bahtını açacak anahtarın ise “meşrutiyet ve hürriyet” olduğunu, ancak bunun mutlak bir şartı olduğunu belirtir: “Şeriat-ı Garranın terbiyesinde kalmak şartıyla…”

BÖLÜM 2: ONUNCU MUKADDEME’NİN İZAHI
(Kelâmın Anlaşılması ve Müteşâbihat Usûlü)

Bu mukaddeme, kelâmın (sözün) nasıl anlaşılması gerektiğine dair çok mühim bir belâgat ve tefsir kaidesini vaz’ eder.

1. Kelâmda Sorumluluk: Maksad ve Üslûb
• Ana Fikir: Bir mütekellim (konuşan), sözünden (kelâmından) “her fehme gelen şeylerde” (anlaşılabilecek her manada) sorumlu (muahaze olunmaz) tutulamaz.
• Sorumluluk Alanı: Mütekellim, sadece “irade” ettiği ve “mesûk-u lehülkelâm” (sözün asıl sevk edildiği, ana gaye) olan manadan ve “garaz ve maksad”ından sorumludur.
• Sorumluluk Dışı Alan: Fakat bu maksada ulaşmak için kullanılan “vesail” (vasıtalar), “üslûb”, “telvihat ve telmihat” (imâlar, atıflar) ve “suver-i maânî” (manaların büründüğü suretler, biçimler) mütekellimin zimmetinde değildir. Bunlar, manayı “tefhim” (anlatabilmek) için kullanılan ve “örf ve âdete” ve “kabul-ü umumîye” (genel kabule) ait olan araçlardır.

Mühim Misal (Kinaye):
Metin, bu kaideyi “kinaî” (üstü kapalı) sözle izah eder:
“Filanın kılıncının bendi uzundur” (Kılıcının bağı uzundur) = O adam uzundur.
“Ramadı çoktur” (Külü çoktur) = O adam “sahî”dir (cömerttir, çok misafir ağırlar, çok ateş yakar).
Bu sözler, o adamın “kılıcı” veya “ramadı (külü) hiç olmazsa da” sadıktır (doğrudur). Çünkü maksat kılınç değil boy, kül değil cömertliktir.

2. Kur’an-ı Kerim ve “Tenezzülât-ı İlahiye”

Bu kaidenin en mühim tatbik alanı “Müşkilât ve Müteşabihat-ı Kur’aniyeye” (Kur’an’ın anlaşılması zor ve müteşâbih ayetleri) dairdir.
• Kur’an’ın Gayesi: Kitab-ı Hakîm’in “maksudu ehemm” (en mühim maksadı), ekseriyeti teşkil eden “cumhurun İrşadı”dır (halkın çoğunluğunun, yani avamın irşadıdır).
• Avamın İdrak Sınırı: “Avam ise me’lufat ve mütehayyelatından tecerrüd edip” (alıştığı ve hayal ettiği şeylerden sıyrılıp) “Hakikat-ı Mahza ve mücerredat-ı sırfeyi çıplak olarak göremezler.” (Yani soyut, saf hakikatleri doğrudan idrak edemezler).
• İlahi Usûl: Avamın bu hakikatleri görebilmesi için, “zihinlerinin te’nisi” (zihinlerinin yatışması, alışması) gayesiyle, o “mücerredat” (soyut hakikatler) onlara “me’luf olan ziyy ve libas ile” (alıştıkları kılık ve elbise ile) arz-ı endam eder.
• Kural: Bu durumda “surete hasr-ı nazar etmemek gerektir.” (Bakışı surette, yani o elbisede dondurup kalmamak gerekir).
İşte belâgatta “Tenezzülât-ı İlahiye” (İlahi tenezzüller), “Müraat-ı Efham” (Anlayış seviyelerini gözetme) ve “Mümaşat-ı Ezhan” (Zihinlere uygun hareket etme) tabir edilen sır budur.
Bu usûle binaen, Cenâb-ı Hak, avamın zihnine çok âlî (yüce) ve mücerred (soyut) hakikatleri, onların alıştığı suretler ve teşbihler libasında (elbisesinde) göstermiştir.

3. Metinde Zikredilen Müteşâbih Ayet Misalleri ve İzahları

Metin, bu Tenezzülât-ı İlahiye kaidesine Kur’an’dan şu misalleri verir:
• İstivâ (Hâkimiyetin Tasviri):
…ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ…
“…sonra Arş’a istivâ edendir…” (A’râf, 7/54 – Meali’nden bir kısım)
• İzah: Cenâb-ı Hakk’ın kâinat üzerindeki mutlak hâkimiyeti, rububiyeti ve saltanatı; mücerred (soyut) bir manadır. Avamın zihni bunu idrak edemez. Bu soyut mana, avamın “me’luf” olduğu (alıştığı) bir suret olan “padişahın tahtına oturup (istivâ edip) memleketini idare etmesi” suretinde (libasında) ifade edilmiştir. Maksat, suret (oturmak) değil, manadır (mutlak hâkimiyet).
• Yed (Kudretin Tasviri):
…يَدُ اللّٰهِ فَوْقَ اَيْد۪يهِمْ…
“…Allah’ın eli onların ellerinin üzerindedir…” (Fetih, 48/10 – Meali’nden bir kısım)
• İzah: Sahabelerin Peygamber Efendimiz (A.S.M.) ile yaptığı bîatı tasdik etmek, İlahi kudretin ve teyidin onlarla olduğunu bildirmek; soyut bir manadır. Bu mana, onların alıştığı “el sıkışma” ve “üstteki elin gücünü ve onayını” temsil etme suretinde ifade edilmiştir. Maksat, zahirî bir “el” değil, İlahi “kudret, ahd ve teyid”dir.
• Câe (Tecellinin Tasviri):
وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا
“Rabbinin emri gelip de melekler saf saf dizildiği zaman…” (Fecr, 89/22 – Meali)
• İzah: Cenâb-ı Hakk’ın bir yerden bir yere intikal etmesi (gelmesi) muhaldir. Burada “gelmek” (câe) suretiyle, Ahirette Allah’ın kahrının, celâlinin ve adaletinin “tecelli etmesi”, yani emrinin ve hükmünün zahir olması (ortaya çıkması) tasvir edilmiştir. Meal de bu tenezzül sırrına işaretle, manayı “Rabbinin emri gelip…” şeklinde vermiştir.
• Aynin Hamie (Görüş Ufkunun Tasviri):
…حَتّٰٓى اِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُbُ ف۪ى عَيْنٍ حَمِئَةٍ…
“…Güneşin battığı yere varınca, onu siyah balçıklı bir su gözesinde batar (gibi) buldu…” (Kehf, 18/86 – Meali’nden bir kısım)
• İzah: Bu ayet, Güneş’in hakikatte nerede battığını değil, Zülkarneyn’in (A.S.) “ufk-u nazar”ına (onun bakış açısına) göre hadisenin nasıl göründüğünü “hikâye” etmektedir. Bu, tam bir “Mümaşat-ı Ezhan”dır (Zihne uygun konuşmadır). Maksat kozmoloji dersi vermek değil, Zülkarneyn’in seyahatinin ulaştığı noktayı, onun gördüğü “suret” ile tasvir etmektir.
• Tecrî (Görünen Hareketin Tasviri):
وَالشَّمْسُ تَجْر۪ى لِمُسْتَقَرٍّ لَهَاۜ ذٰلِكَ تَقْد۪يرُ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ
“Güneş de kendi yörüngesinde akıp gitmektedir. Bu, mutlak güç sahibi, hakkıyla bilen Allah’ın takdiri (düzenlemesi)dir.” (Yâsîn, 36/38 – Meali)
• İzah: Bu ayet, “avamın” zihnine hitap ederek, gözle gördükleri “cereyanı” (akışı) esas alarak konuşur. Maksat, Güneş’in hareketinin hakikat-i ilmiyesinden (bilimsel gerçeğinden) ziyade, bu hareketin bir “Takdir-i Aziz-i Alîm” (Kudretli ve Bilen Allah’ın takdiri) olduğunu, yani bir nizam içinde bulunduğunu (intizamı) ders vermektir.

4. Hatime ve Tenbih (Zahir ve Bâtın Mertebeleri)
• Müşkilât-ı Kur’aniye: Metin, Kur’an’daki zorluğun (işkal), lafız perişanlığından (bu Kur’an’a yanaşamaz) değil, mananın “dakik, derin, kıymetdar ve gayr-ı me’luf” (çok ince, derin, kıymetli ve alışılmamış) olmasından kaynaklandığını belirtir. Bu kıymetli manalar, şevki artırmak için “fehme karşı nazlanmak” isterler.
• Meratib (Mertebeler): En mühim tenbih şudur: Her ayetin “zahir, bâtın, hadd, muttala'” gibi pek çok mertebesi ve bu mertebelerin de “şücun ve gusûnu” (dalları ve budakları) vardır.
• Tehlike (İştibak): Tehlike, bu mertebeleri “iştibak” (birbirine karıştırmak) etmekten doğan “iştibah”tır (şüphe, bulanıklık).
• Misal: “Daire-i esbab” (sebepler dairesi) ile “daire-i akaid” (inançlar dairesi) karıştırılırsa ne olur?
• Ya sebepleri tamamen inkâr edip “tevekkül namıyla bir betalet” (tembellik) ortaya çıkar.
• Ya da sebeplere hakiki tesir verip “müraat-ı esbab namıyla bir itizal” (Mu’tezile mezhebi gibi sebeplere yaratıcılık atfetme) ortaya çıkar.
İşte Kur’an’ın müteşâbih ayetlerindeki zahirî suret (elbise) ile bâtınî manayı (hakikat) ayırt edememek (tefrik edememek) de böyle hatalı neticeler verir.
Nitekim Âl-i İmrân Suresi, bu müteşâbih ayetlerin varlığını ve onlara nasıl yaklaşılması gerektiğini şöyle beyan eder:
هُوَ الَّذ۪ىٓ اَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ اٰيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ اُمُّ الْكِتَابِ وَاُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌۜ فَاَمَّا الَّذ۪ينَ ف۪ى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَٓاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَٓاءَ تَأْو۪يلِه۪ۚ…
“Sana kitabı indiren O’dur. Ondan, kitabın anası olan bir kısım âyetler muhkem (açık ve kesin)dir; diğerleri de müteşâbihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu (kişisel arzularına göre) te’vil etmek için ondaki müteşâbihlerin peşine düşerler…”
(Âl-i İmrân, 3/7 – Meali’nden bir kısım)

وَ اِلَى اللّٰهِ الْمُشْتَكٰى

Onikinci Mukaddeme
Lübbü bulmayan, kışır ile meşgul olur. Hakikatı tanımayan hayalâta sapar. Sırat-ı Müstakimi göremeyen, ifrat ve tefrite düşer. Müvazenesiz ve mizansız olan çok aldanır, aldatır.
Zahirperestleri aldatan bir sebeb: Kıssanın hisse ile münasebeti ve mukaddemenin maksud ile zihinde mukareneti, vücud-u haricîde olan mukarenetle iltibas olunmasıdır. Bu noktaya dikkat et, sonra muhtaç olacaksın.
Hem de ihtilâlatı tevlid eden, ihtilafatı îka’ eden, hurafatı icad eden, mübalağatı intac eden esbabın birisi ve belki en birincisi, Hilkatte olan Hüsün ve Azamet ve Ulviyete adem-i kanaattır. Hâşâ zevk-i fasidesiyle istihfaf-ı nizam etmektir. Halbuki Akıl ve Hikmet nazarlarında herbiri Kudretin en bahir Mu’cizelerinden olan Hakaik-i Âlemde olan Hüsn-ü İntizam ve Kemal ve Ulviyet, o derece Dest-i Hikmet ile nakşolmuş ki: Bütün hayalperestlerin ve mübalağacıların hülyalarından geçmiş olan hârikulâde Hüsün ve Kemale nisbet olunsa; o hârikulâde hayaller gayet âdi ve o Âdâtullah gayet hârikulâde bir Hüsün ve Haşmet gösterecektir. Fakat cehl-i mürekkebin hemşiresi ve nazar-ı sathînin annesi olan ülfet, mübalağacıların gözlerini kapatmıştır. Böyle gözleri açmak içindir: Me’luf olan âfâk ve enfüste dikkat-i nazara, Kitab-ı Hakîm emreder. Evet gözleri açan yalnız Nücum-u Kur’aniyedir. Öyle Nücum-u Sâkıbedirler ki: Cehlin zulmünü ve nazar-ı sathînin zulümatını def ettikleri gibi; Âyât-ı Beyyinat, Yed-i Beyza ile, ülfet ve sathiyetin hicablarını ve zahirperestliğin perdesini parça parça ederek, Ukûlü âfâk ve enfüsün Hakaikine tevcih edip İrşad etmişlerdir.
Hem de meyl-ül mübalağatı tevlid eden, beşerin kendi meylini kuvveden fiile çıkarmasına meyelan-ı fıtriyesidir. Zira meyillerinden birisi; hayret verecek acib şeyleri görmeye ve göstermeye ve teceddüde ve icada olan meylidir. Buna binaen vakta beşer, nazar-ı sathî ile Kâinat kaplarında ülfet kapağı altında olan Gıda-yı Ruhanîyi zevkedemediğinden kabı ve kapağı yalamakla usanmak ve kanaatsızlık ve hârikulâdeye meyil ve hayalâta iştihadan başka netice vermediğinden meyl-i hârikulâde ile ya teceddüd veya tervic için meyl-ül mübalağa tevellüd eder. O mübalağa ise, dağ tepesinde bir kartopu gibi yuvarlamakla tâ hayalin yüksek zirvesinden lisana kadar tekerlense, sonra lisandan lisana yuvarlanıp giderken kendi Hakikatının çok parçalarını dağıtmakla beraber, her lisandan meyl-ül mübalağa ile çok hayalâtı kendine toplar, şape gibi büyür. Hattâ Kalbe değil, belki sımahta, belki hayalde bile yerleşemiyor. Sonra bir Nazar-ı Hak gelir, onu tecrid etmekle çıplak ederek tevabiini dağıtıp aslına irca’ eder. “Hak gelir, bâtıl ölür” Sırrı da zahir olur.
Ezcümle: Bugünlerde bir hikâye buna misal olabilir: Fahr olmasın; zaman-ı sabavetimden beri üssülesas-ı mesleğim; ifrat ve tefrit ile Hakaik-i İslâmiyete sürülen lekeleri temizlemek ve O Elmas gibi Hakikatlarına saykal vurmak idi. Bu mesleğime tarih-i hayatım, pek çok vukuatıyla şehadet eder. Bununla beraber, bugünlerde küreviyet-i Arz gibi bedihî bir mes’eleyi zikrettim. O mes’eleye temas eden Mesail-i Diniyeyi tatbik ve tevfik ederek düşmanların itirazatını ve Muhibb-i Dinin vesveselerini def’ eyledim. Nasılki mesailde mufassalan gelecektir. Sonra gulyabanî gibi, hayalâta alışan zahirperestlerin dimağları kabul etmeyecek gibi göründüler. Fakat asıl sebeb başka garaz olmak gerektir. Güya göz yummakla gündüzü gece veya üflemekle güneşi söndürmeye ihtimal vermek gibi bir hareket-i mecnunanede bulundular. Güya onların zannınca küreviyet-i arza hükmeden, Dinde çok mesaile muhalefet ediyor. Onu bahane ederek büyük bir iftirayı ettiler. O derecede kalmadı. Vesveseli ezhanı, iftiranın büyümesine müsaid bir zemin bulduklarından, iftirayı o derece büyüttüler ki; Ehl-i Diyanetin hakikaten ciğerlerini dağdar ve Ehl-i Hamiyeti, gerd-i terakkiyatından me’yus ettiler. Lâkin bu hal büyük bir Derstir. Beni ikaz etti ki: Cahil dost, düşman kadar zarar verebilir. Öyle ise şimdiye kadar yalnız düşmanın tarafına bakıp eldeki Elmas Kılınçla onların tefritlerini kırardım; fakat şimdi mecburum: Öyle dostların terbiyeleri için, onların avamperestane ve ifratkârane olan hayalâtlarına, O Kılıncı bir derece iliştireceğim. Eğer çendan böyle şahsî şeylerin böyle mebahisatta zikirleri lâzım değildir. Fakat şahsiyette kalmadı. Medreselerin hayatlarına taalluk eder bir mes’ele-i umumî hükmüne geçti. O zahirperestler emin olsunlar ki, sa’yleri beyhudedir. Şimdiye kadar böyle avamperestane safsatalar ile bizi cahil bıraktılar. Bundan sonra bizi cahil bırakmakla cehlimizden istifade etmek istiyorlar. Olmaz ve olamaz; Medreseler hayatlanacaktır vesselâm…
Hem de zahiriyyunun efkârını teşviş eden ve hayalâtını intizamdan çıkaran Sıdk-ı Enbiyanın delaili yalnız hârikulâdelerde münhasır olduklarını itikad etmeleridir. Hem de Peygamberimizin cümle Hali veya ekseriyeti, Hârika olmak itibar etmeleridir. Bu ise, vücud müsaade etmediği için mütehayyelâtları intizam bulamıyor.
Halbuki böyle itikad; Sırr-ı Hikmet-i İlahiyeden ve Hilkat-ı Âlemde cârî olan Kavanin-i İlahiyeye Peygamberlerin teslim ve ittibalarından gaflet, pek büyük bir gafletin neticesidir. Evet Peygamberimizin herbir Hal ve Hareketi, Sıdkına delalet ve Hakka temessüküne şehadet etmekle beraber, Peygamber de Âdâtullaha ittiba’ ve inkıyad ediyor. Makale-i Sâlise’de bu Sırra tenbih edilecektir.
Hem de Hârikulâdenin izharı Tasdik-ı Nübüvvet içindir. Tasdik ise, zahir olan Mu’cizatıyla, ekmel-i vech ile hasıl olabilir. Eğer hacetten fazla hârika olsa, ya abestir veya Sırr-ı Teklife münafîdir. Zira Teklif, nazarî olan şeyde bir imtihandır. Bedihiyat veya bedahete yakın olan şeylerde edna, a’lâ ile müsavi olabilir. Veyahut Cereyan-ı Hikmetin Sırrına Teslim ve İtaate muhaliftir. Halbuki Peygamberler herkesten ziyade Ubudiyet ve Teslime mükelleftirler.
Ey şu perişan Sözlerime nazar eden Talib-i Hak! Senin mahiyetinde ekilmiş olan müyulat, şu Oniki Mukaddime’de sükû- nuyla beraber cereyan eden Şems-i Hakikatın ziyasıyla, neşv ü nema bulup çiçekler açacaktır…
H â t i m e
Seyyid olmayan Seyyidim ve Seyyid olan değilim diyenler, ikisi de günahkâr ve duhûl ile huruc haram oldukları gibi.. Hadîs ve Kur’an’da dahi, ziyade veya noksan etmek memnu’dur. Fakat ziyade etmek, Nizamı bozduğu ve vehme kapı açtığı için daha zararlıdır. Noksana, cehil bir derece özür olur. Fakat ziyade etmek, İlim ile olur. Âlim olan mazur değildir. Kezalik Dinden bir şeyi fasl veya olmayanı vasletmek, ikisi de caiz değildir.
Belki hikâyatın bakırları ve israiliyatın müzahrefatı ve teşbihatın mümevvehatı Elmas-ı Akidede, Cevher-i Şeriatta, Dürer-i Ahkâmda idhal etmek; kıymetini daha ziyade tenzil ve Müteharri-i Hakikat olan müşterisini daha ziyade tenfir ve pişman eder.
Hâtimenin Hâtimesi
Bir adam müstaid ve kabil olduğu şeyi terk ve ehil olmayan şeye teşebbüs etmek, Şeriat-ı Hilkate büyük bir itaatsizliktir. Zira şanı odur ki; istidadı san’atta intişar ve tedahül ve san’atın mekayisine ihtiram ve muhabbet ve nevamisine temessül ve imtisal… Elhasıl, fena fi-s san’at olmaktır. Vazife-i Hilkat bu iken, bu yolsuzlukla san’atın suret-i lâyıkasını tağyir eder ve nevamisini incitir. Ve asıl müstaid olduğu san’ata olan meyliyle; teşebbüs ettiği gayr-ı tabiî san’atın suretini çirkin eder. Zira bilkuvve olan meyil ve bilfiil olan san’atın imtizaçsızlığı için bir keşmekeş olur. Bu Sırra binaen pek çok adam meyl-ül ağalık ve meyl-ül âmiriyet ve meyl-üt tefevvuk ile mütehakkim geçinmek istediğinden, İlmin şanında olan Teşvik ve İrşad ve Nasihat ve Lütfu terkedip kendi istibdad ve tefevvukuna vesile-i cebir ve ta’nif eder. İlme Hizmete bedel, İlmi istihdam eder. Buna binaen Vezaif, ehil olmayanın ellerine geçti. Bahusus medaris, bunun ile indirasa yüz tuttu. Buna çare-i yegâne: Daire-i vâhidenin hükmünde olan müderrisleri, dâr-ül fünun gibi çok devaire tebdil ve tertib etmektir. Tâ herkes sevk-i insanîsiyle hakkına gitmekle, Hikmet-i Ezeliyenin Emr-i Manevîsini, meyl-i fıtrîsiyle imtisal edip kaide-i taksim-ül a’male tatbik edilsin.
Tenbih: Ulûm-u Medarisin tedennisine ve mecra-yı tabiîden çevrilmesine bir sebeb-i mühim budur: Ulûm-u Âliye (آلِيَه ) maksudu bizzât sırasına geçtiğinden, Ulûm-u Âliye ( عَالِيَه ) mühmel kaldığı
gibi, libas-ı mana hükmünde olan ibare-i Arabiyenin halli ezhanı zabtederek, asıl maksud olan İlim ise, tebeî kalmakla beraber ibareleri bir derece mebzul olan ve silsile-i tahsile resmen geçen Kitablar; evkat, efkârı kendine hasredip harice çıkmasına meydan vermemeleridir.
Ey Birader-i Vicdan!.. Zannediyorum: Şimdi şu Mukaddimat üzerine terettüb edecek olan Kütüb-ü Selâseyi, ne mahiyette olduklarını görmek istiyorsun, fakat daha sabret. Şimdilik sana bir mevzu söyleyeceğim ki; o Kütübün bir zemin-i icmalîsini, tabir-i diğer ile küçük bir fotoğrafını veya icmalî bir haritasını teşkil eder. Hem de o Kütübde sekiz-dokuz mes’eleyi, acele edip sana takdim edeceğim. Üçüncü Makale’den sonra eğer Meşiet-i İlahiye taalluk etse ve Tevfik-i Rabbanî refik olsa, tafsilatını zikretmek fikrindeyim. İşte mevzu ve zemin budur:
Kur’an’ın gösterdiği vesail ile, doğru Hikmetin kuvvetiyle, bir Seyr-i Ruhanî olarak Semavatın Ulûmlarına çıkacağım. Tâ oradan temaşa edip göreceğiz ki: Küre-i Arz hol veya top veya fırfıra veya sapan taşı gibi Sâni’-i Hakîm Dest-i Kudretle döndürüp, atmakla çeviriyor. Tâ parça parça ederek daha iyisine tebdil edeceğine Nazar-ı Hikmetle göreceğiz. Sonra da Semavattan asılıp, cevvden geçeceğiz. Tedricen, beşiğimiz olan ve beşerin yatıp ve istirahat eylemesi için Hâlık-ı Rahman, sathını serip müheyya ve mümehhed etmiş olan küre-i arza ineceğiz. Sonra da beşer, çocukluğundan çıktığı gibi beşiğini atıp harab etmekle beşeri Saadet-Saray-ı Ebediyeye gönderilmesine nazar-ı dikkatle temaşa edeceğiz. Bunu tamamen temaşa ettiğimizden sonra, zaman ve mekân ile mukayyed olmayan Seyr-i Ruhanî ile zaman-ı mazi kıt’asına girip ebna-yı cinsimiz olan ebna-yı mazi ile seyyale-i berkıye-i tarihiye ile muhabere edeceğiz. O mağrib-i ihtifanın köşesinde vukua gelen hâdisatı öğrenip, ondan fikir için bir şimendiferi yapacağız. Sonra dönüp gelmek üzere olan ebna-yı cinsimizi ziyaret ve istikbal için Saadetin Fecr-i Sadıkını uzaktan görmek ve göstermek ile maşrık-ı istikbale müteveccih olarak şimendifer-i terakkiye ve tevfik denilen sefine-i sa’ye bindiğimiz ile beraber ellerimizde olan bürhanın misbahıyla, o bidayeti karanlık görülen fakat arkası gayet parlak olan zamana dâhil olacağız. Tâ ebna-yı müstakbel ile musafaha edip Saadetlerini tebrik edeceğiz.
İşte bu küçük fotoğrafta öyle bir güzel resim mündemiçtir ki, ileride tahrir ile sana görünecektir. Şimdi bu zeminde kütüb-ü mezburenin şecereleri tenebbüt ve makalât-ı selâsenin cedaviliyle sulanacaktır.
Ey Birader!.. Senin elini tutup Hazine-i Hakaike götürmekten evvel va’d ettiğim birkaç mes’ele ile acele edip basar-ı basiretinize gışavet ve perde olan hayalâtı def’ edeceğim. Öyle hayalât, gulyabanî gibi elleriyle senin gözünü kapar, göğsüne vurur, seni tahvif eder. Faraza gösterse de Nuru nar, Dürrü mederr gibi gösterir. O hayalâttan sakın! Senin vesveselerinin en büyük menşei, küreviyete taalluk eden birkaç mes’eledir. Ezcümle: Sevr ve Hut ve Kaf Dağı ve Sedd-i Zülkarneyn ve cibalin evtadiyetleri ve yer altında Cehennem’in yerini tayin etmek ve

دَحٰيهَا

ve

سُطِحَتْ

ve

اَلشَّمْسُ تَجْر۪ى لِمُسْتَقَرٍّ

ve

يُنَزِّلُ مِنَ السَّمَٓاءِ مِنْ جِبَالٍ ف۪يهَا مِنْ بَرَدٍ

gibi mesaildir. Hakikatlerini beyan edeceğim; tâ, dinin düşmanlarının gözleri kapatılsın ve dostlarının gözleri dahi açılsın.

​— · ⁖ · —

Muhakemat’tan (RNK, s. 16-20 aralığından) Onbirinci ve Onikinci Mukaddemeler, hakikate vukufiyetin usûlünü (metodolojisini) ve bu yoldaki engelleri tasvir eden son derece mühim iki bahistir. Bu iki mukaddemenin temel meselesi; hakikatin özü (lübb) ile kabuğu (kışır) arasındaki farkı idrak etmek, zahirî (dış) manalara takılıp kalmanın (zahirperestlik), alışkanlık perdesinin (ülfet) ve ifrat-tefrit (aşırılık ve eksiklik) bataklıklarının, kâinatı ve Kelâm-ı İlahî’yi doğru anlamaya nasıl mâni olduğunu ortaya koymaktır.
Bu iki mukaddemenin geniş ve detaylı izahını, ayetler ve müradif (alakalı) mefhumlar ile birlikte şu şekilde tafsil edebiliriz:

1. KELÂM-I VÂHİD’DEKİ ÇOK CEVHER: USÛLÜ’D-DİN VE İCTİHAD (Onbirinci Mukaddeme)

Bu mukaddeme, bir sözün (kelâm) veya bir metnin (ayet/hadis) nasıl anlaşılması gerektiğine dair temel bir usûl dersidir.

a. Bir Sadef, Çok Cevahir (Tek Söz, Çok Hüküm)

Üstad Bediüzzaman, “Kelâm-ı vâhidde ahkâm-ı müteaddide olabilir” buyurarak, tek bir ifadenin bir “sadef” gibi olduğunu, içinde ise birden çok “cevher” (hüküm, mana, hakikat) barındırabileceğini belirtir. Bu, özellikle icaz (az sözle çok mana ifade etme) sıfatına sahip olan Kur’an ve Hadisler için geçerlidir.

b. Üç Kaziye (Önerme) ile Hakikati Ayrıştırmak

Bir kelâmın anlaşılmasında üç temel katman (kaziye) vardır. Bu, verilen hadis misali üzerinden (اَنَا وَ السَّاعَۃُ کَھٰذَیْنِ – “Ben ve Kıyamet şu iki parmak gibiyiz.”) şöyle izah edilir:
• Birinci Kaziye (Sıhhat/Menşe): “Bu Kelâm Peygamberin Kelâmıdır.” Bu, o sözün kaynağının (menşeinin) sabit olmasıdır. Hadis için bu tevatür veya sahih senet ile bilinir. Kur’an için bu, zaten kat’îdir. Bunu inkâr, mükâbire (inatçılık) ve tekzib (yalanlama) olur.
• İkinci Kaziye (Sıdk/Doğruluk): “Kelâmın mana-yı muradı Hak ve Sadıktır.” Yani, bu sözün taşıdığı temel mesaj doğrudur. Bu, Peygamberin (a.s.m.) nübüvvetine delâlet eden mucizelerin ve bürhanların neticesidir. Bunu inkâr, dalâlettir, zulmettir.
• Üçüncü Kaziye (Murad/İctihad): “Bu Kelâmda murad budur.” Yani, o sadefteki cevherin tam olarak ne olduğunu tayin etmektir. “Ben ve Kıyamet yakınız” sözünden murad, “arada başka peygamber yoktur” manası mıdır, yoksa başka bir incelik mi vardır? İşte bu üçüncü kaziye, ictihadın ve tefekkürün sahasıdır.

c. İhtilafın ve Taassubun Menşei

Mukaddeme, ilk iki kaziyede (sıhhat ve sıdk) “ittifak etmek gerektir” derken, asıl ihtilafların ve “kal u kîl”in (dedikodunun) üçüncü kaziyede, yani muradın ne olduğunda (ictihad sahasında) feveran ettiğini belirtir.
Buradaki en mühim tehlike, Tenbih kısmında zikredilen hubb-u nefis (ene sevgisi) hastalığıdır. Kişinin kendi ictihadını veya anlayışını mutlak hakikat zannedip, başka bir müctehidin anlayışını inkâr etmesi; taassub-u bârid (soğuk/yersiz bağnazlık), meyl-üt tefevvuk (üstün gelme meyli) ve hiss-i tarafdarlık gibi süflî hislerle hareket etmesidir.
Bu, bir kapısı olan eve başka yoldan girmeye çalışmaktır. Hakikate ancak kendi usûl kapısından girilir.

Konuyla Alakalı Ayetler (İctihad ve Taassub):

İctihadın ve anlayış farkının meşruiyetine, ancak körü körüne taassubun reddine dair:
• Meali: “Sana da, insanlar arasında Allah’ın sana gösterdiği gibi hükmedesin diye kitabı hak olarak indirdik; sakın hainlerin savunucusu olma!” (Nisâ 4/105)
• İzah: “Allah’ın sana gösterdiği gibi” tabiri, vahyin ışığında akıl ve ictihad ile hakikati bulma vazifesine işaret eder.
• Meali: “Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ denildiği zaman, ‘Hayır, biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ derler. Ya ataları bir şey anlamamış, doğru yolu da bulamamışlarsa?” (Bakara 2/170)
• İzah: Bu ayet, taassub-u bâridi ve ictihad yerine kör taklidi tenkit eder; Onbirinci Mukaddeme’deki “Müctehid olan başka Müctehidin taklidine mükellef değildir” düsturunun zeminini gösterir.

2. LÜBB VE KIŞIR MÜCADELESİ: ZAHİRPERESTLİK VE ÜLFETİN REDDİ (Onikinci Mukaddeme)

Bu mukaddeme, hakikati anlamadaki en büyük iki manevî ve zihnî engele odaklanır: Zahirperestlik (sathîlik/literalizm) ve Ülfet (alışkanlık).

a. Lübbü Bulmayan Kışır ile Meşgul Olur

Mukaddemenin esası budur:
• Lübb (öz, çekirdek) yerine Kışır (kabuk) ile,
• Hakikat yerine Hayalât (kuruntular, fanteziler) ile,
• Sırat-ı Müstakim (denge yolu) yerine İfrat ve Tefrit (aşırılıklar) ile meşgul olmak.
Zahirperestler (sadece dış yüze bakanlar), kıssanın hissesiyle olan zihnî alakasını, haricî bir vücud zannetmekle aldanırlar. Mesela, Cenab-ı Hakk’ın azametini anlatan bir teşbihi, hakikatin kendisi zannederler.

b. Hurafâtın Kaynağı: Hilkatteki Güzelliğe Kanaatsizlik

İnsanların mübalağaya, hurafata ve hayalâta sapmasının mühim bir sebebi, “Hilkatte olan Hüsün ve Azamete adem-i kanaattır.” Yani, kâinattaki mevcut nizamı ve sanatı (Âdâtullah’ı) zevk-i fasidesiyle (bozuk zevkiyle) istihfaf (hafife almak) etmektir.
Halbuki hakikat şudur: Kâinattaki âdi görünen nizam (Âdâtullah), hayalperestlerin en hârikulâde hayallerinden daha hârikulâde, daha yüksek ve daha güzeldir.

c. En Büyük Perde: Ülfet

Peki, insan bu âşikâr güzelliği neden göremez? Cevap: Ülfet.
Ülfet, yani alışkanlık, “cehl-i mürekkebin hemşiresi (kız kardeşi)” ve “nazar-ı sathînin annesi” olarak tasvir edilir. Her gün güneşi görmeye alışan göz, onun ne büyük bir mucize olduğunu idrak edemez.

d. Ülfetin İlacı: Nazar-ı Kur’anî (Âfâk ve Enfüs)

Bu ülfet perdesini yırtan ve gözleri açan tek şey “Nücum-u Kur’aniyedir” (Kur’an’ın yıldızları/ayetleri). Kur’an, ısrarla insanı me’luf (alışılmış) olan âfâk (dış âlem) ve enfüse (iç âlem) dikkat-i nazara davet eder.

Konuyla Alakalı Ayetler (Ülfeti Kıran Nazar):
• Meali: “Kesin olarak inananlara, yeryüzünde ve kendi nefislerinizde (Allah’ın varlığına) deliller vardır. Hâla görmüyor musunuz?” (Zâriyât 51/20-21)
• İzah: Bu ayetler, tam da mukaddemede belirtilen âfâk (“yeryüzünde”) ve enfüs (“kendi nefislerinizde”) delillerine bakmayı emrederek ülfeti kırar.
• Meali: “Bakmıyorlar mı o deveye, nasıl yaratılmış? Göğe, nasıl yükseltilmiş? Dağlara, nasıl dikilmiş? Yeryüzüne, nasıl yayılmış?” (Gâşiye 88/17-20)
• İzah: Her gün görülen, alışılmış (me’luf) varlıklara “Bakmıyorlar mı?” diyerek nazarı çevirmek, ülfet perdesini yırtmaktır.

e. Mübalağa Meyli ve “Kartopu” Misali

İnsan, ülfet sebebiyle kâinat kabındaki “Gıda-yı Ruhanîyi” zevk edemeyince, bu manevî açlığını mübalağa ile doyurmaya çalışır. Bu mübalağa, “dağ tepesinde bir kartopu gibi” başlar; hayalden lisana, lisandan lisana gezdikçe devasa bir hayalât yığınına dönüşür. Sonra “Nazar-ı Hak” (hakikatin bakışı) gelir, onu çıplak bırakır. Zira:
• Meali: “De ki: ‘Hak geldi, bâtıl yok oldu. Şüphesiz bâtıl yok olmaya mahkûmdur.'” (İsrâ 17/81)

f. İfrat (Cahil Dost) ve Tefrit (Düşman) Arasında Hakikat

Üstad, bu mübalağa ve zahirperestliğe şahsî bir misal verir: Küreviyet-i Arz (Dünya’nın yuvarlaklığı). Bu bedihî (apaçık) ilmî hakikati zikrettiğinde, zahirperestler (literalistler) ve avamperestler (avamın hoşuna gidecek şekilde konuşanlar), “göz yummakla gündüzü gece yapmak” gibi bir hamakatle, bunun dine muhalif olduğunu iddia etmişlerdir.
Bu, şu dersi vermiştir: “Cahil dost, düşman kadar zarar verebilir.”
• Düşman: Hakikatleri tefrit (eksiltme, inkâr) yoluyla tenkit eder.
• Cahil Dost: Hakikatleri ifrat (aşırılık, mübalağa) ve avamperestane safsatalar (hurafe) ile savunur görünerek hakikate zarar verir.
Bu sebeple, eldeki “Elmas Kılınç” (Kur’anî bürhanlar), sadece düşmanın tefritine karşı değil, o cahil dostların ifratkârane hayalâtına karşı da kullanılmak mecburiyetindedir.

g. Nübüvvet ve Âdâtullah

Zahirperestlerin bir diğer hatası, nübüvvet delillerini yalnız hârikulâde mucizelere hasretmektir. Onlar, Peygamberin (a.s.m.) her halinin hârika olmasını beklerler.
Halbuki bu, “Sırr-ı Hikmet-i İlahiyeden” gaflettir. Peygamberler de Âdâtullah’a (tabiat kanunlarına) ittiba ederler. Mucizelerin gayesi, tasdik-ı nübüvvettir ve bu, zahir olan mucizelerle zaten hasıl olmuştur. Hacetten fazla hârika göstermek, Sırr-ı Teklife (imtihan sırrına) münafîdir. Zira teklif, nazarî (tefekkür gerektiren) bir imtihandır; bedihî (apaçık) olursa imtihan sırrı kalmaz.
• Meali: “De ki: ‘Ben de ancak sizin gibi bir insanım. Fakat bana ilâhınızın yalnızca bir tek ilâh olduğu vahyediliyor. Artık O’na yönelin ve O’ndan bağışlanma dileyin. Allah’a ortak koşanların vay hâline!'” (Fussilet 41/6)
• İzah: Bu ayet, Peygamberin (a.s.m.) beşerî yönünü ve Âdâtullah’a tabi olduğunu, farkın ise vahiy olduğunu vurgular.
h. Usûlün Gayeye Kurban Edilmesi (Medreselerin Tedennisi)
Hâtimenin Hâtimesi, bu zahirperestliğin ve usûlsüzlüğün içtimaî bir neticesini gösterir: İlimde gaye ve vasıtanın karıştırılması.
• Ulûm-u Âliye (عَالِيَه): Gayedir (Tefsir, Hadis, Kelâm gibi yüksek ilimler).
• Ulûm-u Âliye (آلِيَه): Vasıtadır (Sarf, Nahiv, Mantık gibi alet ilimleri).
Medreselerin tedennisinin (gerilemesinin) sebebi, vasıta olan alet ilimlerinin (bilhassa ibare-i Arabiyenin halli) gaye yerine geçmesi, asıl maksud olan yüksek ilimlerin ise tebeî (ikincil) kalmasıdır.

Netice ve Seyr-i Ruhanî

Bu iki mukaddeme, bir “Seyr-i Ruhanî” için zemin hazırlar. Bu seyrin gayesi, Kur’an’ın gösterdiği vesileler ve doğru hikmetin kuvvetiyle, zahirperestlerin ve cahil dostların ürettiği hayalâtı (gulyabanîleri) def etmektir.
Bu hayalâtın en büyük menşei ise, kâinatın yapısına dair yanlış telakkilerdir: Sevr ve Hut (Dünya’yı taşıdığı zannedilen öküz ve balık), Kaf Dağı, Sedd-i Zülkarneyn ve bilhassa bazı ayetlerin (دَحٰيهَا – yaydı, سُطِحَتْ – yayıldı, اَلشَّمْسُ تَجْر۪ى – güneş akar gider) sathî tefsirleridir.
Müteakip bahislerde (ki metinde zikredilen Kütüb-ü Selâse – Üç Kitap), bu meselelerin hakikatleri, lübbü kışırdan, hakikati hayalâttan ayırarak izah edilecektir.

Senin munsıf olan zihnine malûmdur ki: Küreviyet-i arz ve yerin yuvarlaklığına; muhakkikîn-i İslâm -eğerçi ittifak-ı sükûtîyle olsa- ittifak etmişlerdir. Eğer bir şübhen varsa “Makasıd” ve “Mevakıf”a git; maksada vukuf ve ıttıla’ peyda edeceksin ve göreceksin: Sa’d ve Seyyid, top gibi küreyi ellerinde tutmuşlar, her tarafına temaşa ediyorlar.

Eğer o kapı sana açılamadı; “Mefatîh-ül Gayb” olan İmam-ı Râzî’nin geniş olan tefsirine gir ve serir-i tedriste o dâhî imamın halka-i dersinde otur, dersini dinle.

Eğer onun ile mutmain olamadın; arzı, küreviyet kabına sığıştıramadın; İbrahim Hakkı’nın arkasına düş, Hüccet-ül İslâm olan İmam-ı Gazalî’nin yanına git, fetva iste… De ki: “Küreviyette müşahhat var mıdır?” Elbette diyecek: “Kabul etmezsen müşahhat vardır.” Zira tâ zamanından beri şöyle bir fetva göndermiş: “Kim küreviyet-i arz gibi bürhan-ı kat’îyle sabit olan bir emri, dine himayet bahanesiyle inkâr ve reddetse; dine cinayet-i azîm etmiş olur. Zira bu, sadakat değil, hıyanettir.”

Eğer ümmisin fetvayı okuyamıyorsun, bizim hem-asrımız ve fikren biraderimiz olan Hüseyn-i Cisrî’nin sözünü dinle!.. Zira yüksek sesle münkir-i küreviyeti tehdid ettiği gibi, hakikat kuvvetiyle pervasız olarak der: “Kim dine istinad ile, himayet yolunda müdevveriyet-i arzı inkâr eder ise sadîk-ı ahmaktır, adüvv-ü şedidden daha ziyade zarar vermiş olur.”

Eğer bu yüksek sesle senin yatmış olan fikr-i hakikatın uykudan kalkmadıysa ve gözün de açılamadı; İbn-i Hümam ve Fahr-ül İslâm gibi zâtların ellerini tut, İmam-ı Şafiî’ye git, istifta et, de ki:

“Şeriatta vardır: Bir vakitte beş vaktin namazı kılınır. Hem de bir kavim vardır, yatsı namazlarının vakti bazı vakitte yoktur. Hem de bir kavim vardır: Güneş çok günlerde gurub ve çok gecelerde tulû’ etmez; nasıl oruç tutacaklar? Hem de istifsar et ki: Şartın tarif-i şer’îsi olan sair erkâna mukarin olan şeydir. Nasıl namazda şart olan istikbal-i kıbleye intibak eder. Halbuki yalnız kıyam ve yarı kuudda mukarenet vardır?”

Emin ol, İmam-ı Şafiî mes’ele-i ûlâyı şarktan ve garbdan geçen dairenin müdevveriyetiyle tasvir edecektir. İkinci ve üçüncü mes’eleyi dahi, cenubdan şimale mümted olan dairenin mukavvesiyetiyle tatbik edecektir. Bürhan-ı aklî gibi cevab verecektir. Hem de kıble mes’elesinde diyecek: “Kıble ve Kâ’be öyle bir amud-u nuranîdir ki; semavatı arşa kadar takmış ve nazmedip Küre-i Arz’ın tabakatını ferşe kadar delerek kâinatın muntazam bir amud-u nuranîsi olmuştur. Eğer gıtâ ve perde keşfolunsa, hatt-ı şakuliyle senin gözünün şuaı, namazın herbir hareketinde ayn-ı kıble ile temas ve musafaha edecektir.

Ey birader!.. Eğer sen zannettiğim adamlardansan, acib hülyaların âlem-i hayalden başka bir yer bulamadığından bir kıymeti yoktur tâ kalbe girebilsin. Sen de inanmıyorsun, nefsini kandıramıyorsun; fakat sapmışsın. Eğer o hayalâta açık ve hakikata kapalı olan kalbinizde pek çok defa mütehayyilenizden daha küçük olan küre-i arz yerleşmez ise tevsi-i zihin için nazarın ufkunu genişlettir. Bir meclis hükmünde geçinen arzın sâkinlerini gör, sual et. Zira ev sahibi evini bilir. Onlar umumen müşahede ve tevatür ile bir lisanla sana söyleyecekler: “Yahu!.. Bizim beşiğimiz ve feza-yı âlemde şimendiferimiz olan küremiz o kadar divane değildir. Ecram-ı ulviyede cari olan kaide ve kanun-u İlahîden şüzuz ve serkeşlik etsin.” Hem de delail-i mücesseme-i musattaha olarak haritaları ibraz edecektir.

İşaret:

Nizam-ı hilkat-i âlem denilen şeriat-ı fıtriye-i İlahiye; mevlevî gibi cezbe tutan meczub ve misafir olan küre-i arza, güneşe iktida eden safbeste yıldızların safında durup itaat etmesini farz ve vâcib kılmıştır. Zira zemin, sema ile beraber

اَتَيْنَا طَٓائِع۪ينَ

demişlerdir. Taat ise, cemaat ile daha efdal ve daha ahsendir.

Elhasıl:

Sâni’-i Âlem, arzı istediği gibi ve hikmeti iktiza ettiği gibi yaratmıştır. Sizin -ey ehl-i hayal!..- teşehhi ile istediğiniz gibi yaratmamıştır; akıllarınızı kâinata mühendis etmemiştir.
Tenbih:

Za’f-ı akideye veyahut sofestaî mezhebine olan meyle; veyahut daha almamış, yeni müşteri olmasına işaret eden umûrun biri de; “Bu hakikat, dine münafîdir” olan kelime-i hamkadır. Zira bürhan-ı kat’î ile sabit olan bir şeyi hak ve hakikat olan dine muhalif olduğuna ihtimal veren ve münafatından havfeden adam, hâlî değil; ya dimağında bir sofestaî gizlenmiş karıştırıyor veyahut kalbini delerek bir müvesvis saklanmış, ihtilâl ediyor veyahut yeniden dine müşteri olmuş, tenkid ile almak istiyor…

​— · ⁖ · —

İkinci Mes’ele

Pûşide olmasın, Sevr ve Hut’un kıssa-i meşhuresi İslâmiyetin dahîl ve tufeylîsidir. Râvisiyle beraber müslüman olmuştur. İstersen Mukaddeme-i Sâliseye git, göreceksin; hangi kapıdan daire-i İslâmiyete dâhil olmuştur. Amma İbn-i Abbas’a olan nisbetin ittisali ise, Dördüncü Mukaddeme’nin âyinesine bak, o ilhakın sırrını göreceksin. Bundan sonra mervîdir: “Arz, sevr ve hut üzerindedir.” Hadîs olarak rivayet ediliyor.

Evvelâ:

Teslim etmiyoruz ki, hadîstir. Zira İsrailiyatın nişanı vardır.

Sâniyen:

Hadîs olsa da za’f-ı ittisal için yalnız zannı ifade eden âhâddendir. Akideye dâhil olmaz, zira yakîn şarttır.

Sâlisen:

Mütevatir ve kat’iyy-ül metin olsa da kat’iyy-üd delalet değildir. Eğer istersen Beşinci Mukaddeme’ye müracaatla, Onbirinci Mukaddeme ile müşavere et!
Göreceksin nasıl hayalât, zahirperestleri havalandırmış. Bu hadîsi mahamil-i sahihadan çevirmişlerdir. İşte vücuh-u sahiha üçtür:

Nasıl Sevr ve Nesir ve İnsan ve diğeriyle müsemma olan hamele-i arş, melaikedir. Bu sevr ve hut dahi, öyle iki melaikedir. Yoksa arş-ı a’zamı melaikeye; küreyi, küre gibi himmete muhtaç olan bir öküze tahmil etmek, nizam-ı âleme münafîdir. Hem de lisan-ı şeriattan işitiliyor: Herbir nev’e mahsus ve o nev’e münasib bir melek-i müekkel vardır. Bu münasebete binaen o melek o nev’in ismiyle müsemma, belki âlem-i melaikede onun suretiyle mütemessil oluyor… Hadîs olarak işitiliyor: “Her akşamda güneş arşa gider, secde eder. İzin alıyor, sonra geliyor.” Evet şemse müekkel olan melek; ismi şems, misali de şemstir. Odur gider, gelir. Hem de hükema-i İlahiyyun nezdinde herbir nev’ için hayy ve nâtık ve efrada imdad verici ve müstemiddi bir mahiyet-i mücerrede vardır. Lisan-ı şeriatta melek-ül cibal ve melek-ül bihar ve melek-ül emtar gibi isimler ile tabir edilir. Fakat tesir-i hakikîleri yoktur. Müessir-i hakikî yalnız Zât-ı Akdes’tir.

اِذْ لَا مُؤَثِّرَ فِى الْكَوْنِ اِلَّا اللّٰهُ

Esbab-ı zahiriyenin vaz’ındaki hikmet ise: İzhar-ı izzet ve saltanat tabir olunan dest-i kudret perdesiz daire-i esbaba mün’atıf olan nazara karşı, zahiren umûr-u hasise ile mübaşeret ve mülabeseti görülmemektedir. Fakat daire-i akide denilen hak ve melekûtiyette herşey ulvîdir. Dest-i kudretin perdesiz mübaşereti izzete münasibdir.

ذٰلِكَ تَقْد۪يرُ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ
İkinci mahmil:

Sevr, imaret ve ziraat-ı arzın en büyük vasıtası olan öküzdür. Hut ise, ehl-i sevahilin belki pek çok nev’-i beşerin medar-ı maişeti olan balıktır. Nasıl biri sual ederse: “Devlet ne şey üstündedir?” Cevab verilir: “Kılınçla kalem üstündedir.” Veyahut “Medeniyet ne ile kaimdir?” “Marifet ve san’at ve ticaret ile” cevab verilir. Veyahut “Nev’-i beşer, ne şey üzerinde beka bulur?” Cevab ise: “İlim ve amel üstünde beka bulur.” Kezalik vallahu a’lem Fahr-i Kâinat buna binaen cevab vermiş. Şöyle sual eden zât -İkinci Mukaddeme’nin sırrıyla- böyle hakaika zihni istidad kesbetmediğinden vazifesi olmayan bir şeyden sual ettiği gibi, Peygamberimiz de asıl lâzım olan şöyle cevab buyurdu ki: “Yer, sevr üstündedir.” Zira yerin imareti nev’-i beşer iledir. Nev’-i beşerden olan ehl-i kura’nın menba-i hayatları ziraat iledir. Ziraat ise, öküzün omuzu üstündedir ve zimmetindedir. Kısm-ı diğeri olan ehl-i sevahilin a’zam-ı maişetleri, belki ehl-i medeniyetin büyük bir maden-i ticaretleri balığın cevfinde ve hutun üstündedir.

كُلُّ الصَّيْدِ ف۪ى جَوْفِ الْفَرٰى

mes’elesine mâsadaktır. Bu latif bir cevabdır. Mizah da olsa haktır. Zira mizah etse de yalnız hak söyler. Farazâ sâil keyfiyet-i hilkatten sual etmişse; fenn-i beyanda olan

تَلَقَّى السَّامِعُ بِغَيْرِ الْمُتَرَقَّبِ

kaidesinin üslûb-u hakîmanesiyle, lâzım ve istediği cevabı vermiştir. Yoksa hasta olan sâil, iştiha-i kâzibiyle istediği cevabı vermemiştir.
يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْاَهِلَّةِ قُلْ هِىَ مَوَاق۪يتُ لِلنَّاسِ

bu hakikata bir beraat-ül istihlaldir.

Üçüncü Mahmil:

Sevr ve Hut, arzın mahrek-i senevîsinde mukadder olan iki burçtur. O burçlar eğer çendan farazî ve mevhumedirler. Asıl ecramı nazm ve rabt ile yüklenmiş olan âlemde cari ve lafzen ve ıstılahen cazibe-i umumiye ile müsemma olan âdâtullahın kanunu o burçlarda temerküz ve tahassül ettiğinden, “Arz burçlar üstündedir” olan tabir-i hakîmane caizdir. Bu mahmil, hikmet-i cedide nokta-i nazarındadır. Zira hikmet-i atîka burçları semada, hikmet-i cedide ise medar-ı arzda farz etmişlerdir. Bu tevil yeni hikmetin nazarında büyük bir kıymeti tazammun eder.

Hem de mervidir: Sual taaddüd etmiş. Bir kerre “Hut üstündedir.” Demek bir aydan sonra “Sevr üstündedir” denilmiştir. Yani feza-yı gayr-ı mahdudenin her tarafında münteşir olan mezbur kanunun huyût ve eşi’alarının nokta-i mihrakıyesi olan Hut Burcu’nda temerküz ettiğinden, küre-i arz Delv Burcu’ndan koşup Hut’taki tedelli eden kanunu tutup, şecere-i hilkatin bir dalıyla semere gibi asıldı. Veyahut kuş gibi kondu. Sonra tayyar olan yer, yuvasını Burc-u Sevr üstünde yapmış demektir. Bunu bildikten sonra insafla dikkat et! Beşinci Mukaddeme’nin sırrıyla ehl-i hayalin ihtira-kerdesi olan kıssa-i acibe-i meşhurede acaba hikmet-i ezeliyeye isnad-ı abesiyet ve san’at-ı İlahiyede isbat-ı israf ve bürhan-ı Sâni’ olan nizam-ı bedîi ihlâl etmekten başka ne ile tevil olunacaktır? Nefrin, hezârân nefrin, cehlin yüzüne…

​— · ⁖ · —

Risale-i Nur Külliyatı’ndan Muhakemat isimli eserin “Unsur-u Akîde” bahsinde yer alan “Birinci Mes’ele” ve “İkinci Mes’ele”dir. Bu bahisler, Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri’nin, İslam akidesini hurafelerden, İsrailiyat’tan ve zahirperest (literalist) anlayışlardan ayıklama gayretinin en mühim numunelerinden biridir.

Metnin gayesi, iki temel hakikati isbat etmektir:
• Birinci Mes’ele: Din (İslam) ile bürhan-ı kat’î (kesin delil) ile isbat edilmiş ilmi hakikatler (o günün meselesi olarak arzın küreviyeti/yuvarlaklığı) arasında hiçbir zıtlık (aykırılık) yoktur. Bilakis, din bu hakikatleri teyid eder.
• İkinci Mes’ele: İslam akidesine sonradan dahil olmuş, “İsrailiyat” menşeli veya mecazî ifadelerin zahirî (dış) manaya hamledilmesiyle ortaya çıkan hurafelerin (arzın öküz ve balık üzerinde durması gibi) tenkit edilmesi ve akidenin bunlardan tasfiye edilmesinin (arınmasının) lüzumu.
Aşağıda bu iki meselenin, talep buyurduğunuz vechile, ayetler ve müradifleri (ilişkili kavramlar) ile birlikte tafsilatlı bir izahı sunulmuştur:

BİRİNCİ MES’ELE: ARZIN KÜREVİYETİ VE DİN İLE İLİM MUTABAKATI

Bu mesele, ilim ile dinin çatıştığını zannedenlere veya ilmi bir hakikati (arzın yuvarlaklığı) “dine himayet bahanesiyle” inkâr edenlere karşı kaleme alınmıştır. Üstad Bediüzzaman, bu tavrın dine sadakat değil, “cinayet-i azîm” (büyük bir cürüm) ve “hıyanet” olduğunu İmam-ı Gazalî’den iktibasla beyan eder.

1. İslam Âlimlerinin İttifakı (İcma-ı Sükûtî)
Metin, arzın kürevî olduğunun yeni bir keşif olmadığını, “muhakkikîn-i İslâm” (İslam hakikatlerini araştıran büyük âlimler) nezdinde bu meselenin en azından “ittifak-ı sükûtî” (sükût ile onaylanmış bir ittifak) ile kabul gördüğünü belirtir.
• Deliller: Kelâm ilminin zirveleri olan “Makasıd” (Taftazanî) ve “Mevakıf” (Cürcânî) müelliflerinin (Sa’d ve Seyyid) bu konuyu tartıştığını, İmam-ı Râzî’nin “Mefatîh-ül Gayb” (Tefsir-i Kebir) isimli devasa tefsirinde buna dair bahisler açtığını zikreder. Bu, meselenin İslam düşünce geleneğinde bir “hakikat” olarak yerleştiğinin isbatıdır.

2. İmam-ı Gazalî’nin Fetvası: “Ahmak Dost” Tenkidi

Metnin can damarı, Hüccet-ül İslâm İmam-ı Gazalî’nin şu tespiti üzerine kuruludur:
“Kim küreviyet-i arz gibi bürhan-ı kat’îyle (kesin delille) sabit olan bir emri, dine himayet bahanesiyle inkâr ve reddetse; dine cinayet-i azîm etmiş olur.”
• Müradif Kavram: Bu tavır, metinde zikredilen Hüseyn-i Cisrî’nin tabiriyle “sadîk-ı ahmak” (ahmak dost) olmaktır. Ahmak dostun dine verdiği zarar, “adüvv-ü şedid”den (şiddetli düşmandan) daha ziyadedir.
• Sebebi: Çünkü din, hak ve hakikattir. Bir ilmi hakikati “dine aykırı” zannedip inkâr etmek, zımnen (dolaylı olarak) “din hakikate aykırıdır” demek olur. Bu, metnin “Tenbih” kısmında belirtildiği gibi “za’f-ı akide”ye (inanç zayıflığına) veya aklı her şeyin ölçüsü zanneden “sofestaî” (safsatacı) mezhebine olan meyle işarettir.

3. Fıkhî ve Zihnî Deliller (İmam-ı Şafiî)

Bediüzzaman, arzın kürevî olmasının sadece bir astronomi bilgisi değil, aynı zamanda bazı fıkhî (İslam hukuku) meselelerin anlaşılabilmesi için “şart” olduğunu İmam-ı Şafiî üzerinden delillendirir:
• Kutuplarda Namaz ve Oruç: “Bir vakitte beş vaktin namazı kılınır” (güneşin batmadığı veya doğmadığı kutup noktaları), “yatsı namazlarının vakti bazı vakitte yoktur” (bazı kuzey enlemleri) veya “güneş çok günlerde gurub ve çok gecelerde tulû’ etmez” (kutuplarda altı ay gece/gündüz). Bu fıkhî istisnalar, ancak arzın kürevî yapısı ve eksen eğikliği ile izah edilebilir.
• İstikbal-i Kıble (Kıbleye Yönelme): Düz bir dünyada herkesin tek bir noktaya yönelmesi fiziksel olarak farklı açılar gerektirirken, kürevî bir dünyada Kâbe, arzın merkezinden geçen “amud-u nuranî” (nuranî bir sütun) olarak tasvir edilir. Arzın neresinde olursanız olun, kâinata uzanan o nuranî sütuna yönelmiş olursunuz.

4. Ayetler Işığında Kainatın Nizamı

Metin, arzın bu kürevî yapısı ve hareketiyle, Allah’ın “nizam-ı hilkat-i âlem” (âlemin yaratılış nizamı) dediği “şeriat-ı fıtriye-i İlahiye”ye (Allah’ın fıtrî/tabii kanunlarına) itaat ettiğini belirtir. Arz, diğer “ecram-ı ulviye” (yüce gök cisimleri) gibi bu kanundan “şüzuz ve serkeşlik” (aykırı hareket ve başkaldırı) etmez.
Metnin iktibas ettiği ayet:
$$”…Gök ve yer: «İsteyerek veya istemeyerek gelin!» dedi. İkisi de «İsteyerek geldik» dediler.” $$(Fussilet 41/11 – Meali) Bu ayet, arzın da semavat gibi İlahi emre ve fıtrî kanunlara tam bir teslimiyet içinde olduğunu gösterir. Ayrıca, Kur’an-ı Kerim’de arzın kürevî yapısına ve hareketine işaret eden başka ayetler de müfessirlerce (tefsir edenlerce) zikredilmiştir: * **Tekvir (Yuvarlama/Sarma):** $$
$$”Gökleri ve yeri hak ve hikmete uygun olarak yarattı. Geceyi gündüzün üzerine örtüyor, gündüzü de gecenin üzerine örtüyor. Güneşi ve ayı da koyduğu kanunlara boyun eğdirmiştir. Her biri belirlenmiş bir vakte kadar akıp gitmektedir. İyi bilin ki O, mutlak güç sahibidir, çok bağışlayandır.”

$$
$$(Zümer 39/5 – Meali)
Ayette geçen “yükevviru” (يُكَوِّرُ) fiili, Arapçada bir şeyi bir küre üzerine sarmak (örneğin sarığı başa sarmak) manasında kullanılır. Gecenin gündüz üzerine ve gündüzün gece üzerine bu şekilde “sarılması”, ancak kürevî bir cisimde mümkündür.
• Dahv (Yayma ve Yuvarlatma):
$$ “Bundan sonra yeryüzünü serip döşedi.” $$(Nâziât 79/30 – Meali)
Burada “serip döşedi” olarak çevrilen “dahv” (دَحٰيهَا) kelimesi, aynı kökten gelen “duhye” (devekuşu yumurtası) kelimesiyle de bağlantılıdır. Bu, arzın sadece düz bir “döşek” olmadığını, aynı zamanda geo-it (elips/yumurta şeklinde) bir kürevîliğe sahip olduğunu tasvir eder.
• Yörüngede Yüzme:
$$ “Ne güneş aya yetişebilir, ne de gece gündüzü geçebilir. Her biri bir yörüngede yüzmektedir.” $$
$$(Yâsîn 36/40 – Meali)
Arzın da dahil olduğu bütün gök cisimlerinin bir “felek” (yörünge) içinde “yüzmesi” (hareket etmesi), sabit ve düz bir dünya anlayışıyla değil, dinamik ve hareketli bir kâinat tasviriyle uyumludur.

Birinci Meselenin Neticesi: “Sâni’-i Âlem, arzı istediği gibi ve hikmeti iktiza ettiği gibi yaratmıştır… Akıllarınızı kâinata mühendis etmemiştir.”

İKİNCİ MES’ELE: “SEVR U HUT” KISSASI VE AKİDENİN TASFİYESİ

Bu mesele, İslam akidesine nasıl zarar verildiğini gösteren bariz bir misal olan “Arz, bir öküz (Sevr) ve bir balık (Hut) üzerindedir” şeklindeki meşhur rivayeti tenkit eder.

1. Usûl Tenkidi: Rivayetin Senedi ve Metni
Bediüzzaman, bu rivayeti hadis usûlü ve akide metodolojisi açısından şiddetle tenkit eder:
• Menşei (Kaynak): Bu kıssa, “İslâmiyetin dahîl ve tufeylîsidir” (İslam’a dışarıdan girmiş bir asalak, bir eklentidir). “İsrailiyatın nişanı vardır.” Yani Yahudi-Hristiyan kültüründen veya eski mitolojilerden sızmıştır.
• Sıhhati (Sağlamlığı): “Hadîs olsa da” (ki teslim etmiyor), “âhâddendir” (tek bir koldan gelmiştir). Âhâd haberler “zannı” ifade eder, “yakîn” (kesin bilgi) ifade etmez. Akide ise yakîn ister; zannî meseleler akideye temel olamaz.
• Delaleti (Manası): Faraza “mütevatir ve kat’iyy-ül metin” (çok sağlam bir senetle gelmiş) olsa bile, “kat’iyy-üd delalet değildir” (manası kesin ve tek değildir). Yani, zahirî (dış) manasına alınamaz. “Zahirperestleri” (yüzeysel bakanları) havalandırmıştır.

2. Sahih Teviller (Mahamil-i Sahiha): Mecaz ve Hikmet

Üstad, bu rivayetin eğer bir aslı varsa, bunun ancak şu üç hikmetli manadan biri olabileceğini beyan eder:
• Melekî Tevil: “Sevr” ve “Hut”, “hamele-i arş” (Arş’ı taşıyan melekler) gibi, arz ile “müekkel” (vazifeli) olan iki meleğin ismi veya suretidir. Nasıl ki her bir nev’in (yağmur, dağ, deniz vb.) o nev’in ismiyle anılan bir müekkel meleği (Melek-ül Emtar, Melek-ül Cibal…) varsa, arzın idaresinde vazifeli melekler de bu isimlerle anılmıştır.
• Bu tevil, kâinattaki düzeni (nizam-ı âlemi) korur ve Allah’ın kudretini (اِذْ لَا مُؤَثِّرَ فِى الْكَوْNِ اِلَّا اللّٰهُ – “Kâinatta Allah’tan başka hakiki müessir yoktur”) prensibiyle çelişmez. Melekler, kudretin icraatçısı değil, o icraatın perdeleridir.
• Mecazî (İktisadî) Tevil: Bu, en latif ve hikmetli tevilidir. “Arz (yani arz üzerindeki hayat) neyin üzerinde durur?” sorusuna verilmiş mecazî bir cevaptır.
• Sevr (Öküz): “İmaret ve ziraat-ı arzın en büyük vasıtası”dır. İnsanlığın (ehl-i kura/köy ahalisi) hayatı ziraate, ziraat ise öküzün omuzlarına bağlıdır.
• Hut (Balık): “Ehl-i sevahilin” (kıyı ehli) ve “ehl-i medeniyetin” (şehirli insanların) “medar-ı maişeti” ve “maden-i ticareti”dir.
• Bu cevap, “Devlet ne üstündedir?” sorusuna “Kılınçla kalem üstündedir” demek gibidir.
• Astronomik Tevil: “Sevr” (Taurus/Boğa) ve “Hut” (Pisces/Balık), arzın senelik yörüngesinde (medar-ı arz) bulunduğu iki “burç”tur. Arzın hareketini tanzim eden “cazibe-i umumiye” (kütle çekim) kanunu bu burçlarda (yani o yörünge noktalarında) “temerküz” (yoğunlaşma) eder. Yani arz, bu kanunlar üzerinde durur. Bu tevil, “hikmet-i cedide” (modern bilim) nazarıyla da uyumludur.

3. Üslûb-u Hakîmane (Hikmetli Cevap Üslûbu)

Peygamberimiz (s.a.v.) neden böyle mecazî bir cevap vermiştir? Metin, bunu “Üslûb-u Hakîmane” kaidesiyle izah eder. Bu, muhatabın sorduğu lüzumsuz veya anlayamayacağı bir sual yerine, ona asıl lazım olan ve fayda verecek cevabı verme sanatıdır.
Metnin iktibas ettiği ayet, bu üslûbun Kur’an’daki delilidir:
$$”Sana, hilâlleri soruyorlar. De ki: «Onlar, insanlar ve hac için vakit ölçüleridir…»” $$(Bakara 2/189 – Meali) Onlar Ay’ın *şeklini* (keyfiyetini) sordular; Allah ise onlara Ay’ın *faydasını ve hikmetini* (vakit ölçüsü olmasını) haber verdi. Zira onlara lazım olan buydu. Aynı şekilde, “Arz neyin üzerinde?” diye (o günkü zihniyetle) abes bir sual sorana, Peygamberimiz (s.a.v.) arzın *nasıl* yaratıldığını değil, arz üzerindeki *hayatın* neye dayandığını (ziraat ve balıkçılık) hikmetle beyan etmiştir. **İkinci Meselenin Neticesi:** Bu “kıssa-i acibe-i meşhure”yi (meşhur acayip hikayeyi) zahirî manasıyla dine mal etmek, “hikmet-i ezeliyeye isnad-ı abesiyet” (Ezeli Hikmete lüzumsuzluk isnat etmek), “san’at-ı İlahiyede isbat-ı israf” (Allah’ın sanatında israf olduğunu iddia etmek) ve “bürhan-ı Sâni’ olan nizam-ı bedîi ihlâl” (Yaratıcının delili olan eşsiz düzeni bozmak) anlamına gelir. Metin, bu cehalete “Nefrin, hezârân nefrin, cehlin yüzüne…” (Lanet, binlerce lanet, cehaletin yüzüne…) diyerek son bulur.

Kaf Dağı’dır.

İşaret:

Malûmdur, bir şeyin mahiyetinin keyfiyetini bilmek başkadır, o şeyin vücudunu tasdik etmek yine başkadır. Bu iki noktayı temyiz etmek lâzımdır. Zira çok şeylerin asıl vücudu yakîn iken, vehim onda tasarruf ederek tâ imkândan imtina’ derecesine çıkarıyor. İstersen Yedinci Mukaddeme’den sual et; sana “neam” cevabı verecektir. Hem de çok şeylerin metinleri kat’î iken delaletlerinde zunûn tezahüm eylemişlerdir. Belki “Murad nedir” olan sualinin cevabında efhâm, mütehayyir olmuşlardır. İstersen Onbirinci Mukaddeme’nin sadefini aç. Bu cevheri bulacaksın.

Tenbih:

Vaktaki bu böyledir. “Kaf”a işaret eden kat’iyy-ül metinlerden yalnız

قٓ وَ الْقُرْاٰنِ الْمَج۪يدِ

dir. Halbuki caizdir; “Kaf”, “Sad” gibi olsun. Dünyanın şarkında değil, belki ağzın garbındadır. Şu ihtimal ile delil yakîniyetten düşer. Hem de kat’iyy-üd delalet bundan başka olmadığının bir delili; Şer’in müçtehidlerinden olan Karafî’nin

لَا اَصْلَ لَهُ

demesidir. Lâkin İbn-i Abbas’a isnad olunan keyfiyet-i meşhuresi, Dördüncü Mukaddeme’ye bak. Vech-i nisbeti sana temessül edecektir. Halbuki İbn-i Abbas’ın her söylediği sözü, hadîs olması lâzım gelmediği gibi, her naklettiği şeyi de onun makbulü  olmak lâzım gelmez. Zira İbn-i Abbas gençliğinde İsrailiyata, bazı hakaikin tezahürü için hikâyet tarîkiyle bir derece atf-ı nazar eylemiştir.

Eğer dersen: “Muhakkikîn-i sofiye, “Kaf”a dair pek çok tasviratta bulunmuşlardır?” Buna cevaben derim: “Meşhur olan âlem-i misal, onların cevelangâhıdır. Biz elbisemizi çıkardığımız gibi, onlar da cesedlerini çıkarıp seyr-i ruhanî ile o ma’rezgâh-ı acaibe temaşa ediyorlar. “Kaf” ise; o âlemde onların tarif ettikleri gibi mütemessildir. Bir parça âyinede, semavat ve nücum temessül ettikleri gibi, bu âlem-i şehadette velev küçük şeyler de olsa -çekirdek gibi- âlem-i misalde tecessüm-ü maanînin tesiriyle bir büyük ağaç oluyor. Bu iki âlemin ahkâmları birbirine karıştırılmaz. Muhyiddin-i Arabî’nin mağz-ı kelâmına muttali olan bunu tasdik eder. Amma avamın yahut avam gibi adamların mabeynlerinde müştehir olan keyfiyeti ki: “Kaf” yere muhittir ve müteaddiddir.. her ikisinin ortasında beş yüz senedir.. ve zirvesi semanın ketfine mümastır.. ilâ âhiri hayalâtihim… Bunu, ne kıymette olduğunu bilmek istersen, git Üçüncü Mukaddeme’den fenerini yak; sonra gel, bu zulümata gir. Belki âb-ı hayat olan belâgatını göreceksin.

Eğer bizim bu mes’elede olan itikadımızı anlamak istersen; bil ki ben “Kaf”ın vücuduna cezmederim; fakat keyfiyeti ise, havale ederim. Eğer bir hadîs-i sahih ve mütevatir, keyfiyetin beyanında sabit olursa iman ederim ki; murad-ı Nebi sadık ve doğru ve haktır. Fakat murad-ı Nebevî üzerine… Yoksa nâsın mütehayyelleri üzerine değildir. Zira bazan fehmolunan şey, muradın gayrısıdır. Bu mes’elede malûmumuz budur:
Kaf Dağı, ekser şarkı ihata eden ve eski zamanda bedevi ve medenîlerin aralarında fâsıl olan ve a’zam-ı cibal-i dünya olan Çamular’ının annesi olan Himalaya silsilesidir. Bu silsilenin ırkından cibal-i dünyanın ekserîsi teşa’ub eyledikleri denilir. Bu hal öyle gösteriyor ki: “Kaf”ın dünyaya meşhur olan ihatanın fikir ve hayali bu asl-ı teşa’ubdan neş’et etmiş olmak gerektir.

Ve sâniyen:

Âlem-i şehadete suretiyle ve âlem-i gayba manasıyla müşabih ve ikisinin mabeyninde bir berzah olan âlem-i misal o muammayı halleder. Kim isterse keşf-i sadık penceresiyle veya rü’ya-yı sadık menfeziyle veya şeffaf şeyler dûrbîniyle ve hiç olmazsa hayalin vera’-i perdesiyle o âleme bir derece seyirci olabilir. Bu âlem-i misalin vücuduna ve onda maanînin tecessüm etmelerine pek çok delail vardır. Binaenaleyh bu kürede olan “Kaf”, o âlemde zül-acaib olan “Kaf”ın çekirdeği olabilir. Hem de Sâni’in mülkü geniştir. Bu sefil küreye münhasır değildir. Feza ise gayet vâsi’, Allah’ın dünyası gayet azîm olduğundan zül-acaib olan “Kaf”ı istiab edebilir. Fakat eyyam-ı İlahiye ile beşyüz sene bizim küreden uzak olmakla beraber mevc-i mekfuf olan semaya temas etmek, imkân-ı aklîden hariç değildir. Zira “Kaf” sema gibi şeffaf ve gayr-ı mer’î olmak caizdir.

Ve râbian:

Dördüncü Mes’ele

Sedd-i Zülkarneyn’dir.

Nasıl bildin ki: Birşeyin vücudunu bilmek, o şeyin keyfiyet ve mahiyetini bilmekten ayrıdır. Hem de bir kaziye, çok ahkâmı tazammun eder. O ahkâmın bazısı zarurî ve bazısı dahi nazarî ve “muhtelefün fîha”dır. Hem de malûmdur: Müteannid ve mukallid bir sâil, imtihan cihetiyle, bir kitabda gördüğü bir mes’eleyi, eğerçi bir derece de muharref olsa, bir adamdan sual etse.. tâ, gaybda olan malûmuna cevab verse, o cevab iki cihetle doğrudur: Ya doğrudan doğruya cevab verse veyahut sâil-i müteannidin malûmuna ya bizzât veya tevil ile cevab-ı muvafık veriyor. İkisi de doğrudur. Demek bir cevab, hem vaki’i razı eder, zira haktır. Hem sâili ikna eder; zira eğerçi murad değilse, malûmuna tatbik eder. Hem makamın hatırını dahi kırmıyor; zira cevabda ukde-i hayatiyeyi derceder ki: Makasıd-ı kelâm ondan istimdad-ı hayat eder.

İşte cevab-ı Kur’an dahi böyledir. Bundan sonra zarurî ve gayr-ı zarurîyi tefrik edeceğiz. İşte cevab-ı Kur’anîde mefhum olan zarurî hükümler ki; inkârı kabul etmez. Şudur: Zülkarneyn “müeyyed min indillah” bir şahıstır. Onun irşad ve tertibiyle iki dağ arasında bir sed bina edilmiştir. Zalimlerin ve bedevilerin def’-i fesadları için… Ve Ye’cüc Me’cüc iki müfsid kabîledirler. Emr-i İlahî geldiği vakit sed harab olacaktır. İlââhirihî. Bu kıyas ile, ona Kur’an delalet eden hükümler, Kur’anın zaruriyatındandırlar. Bir harfin inkârı dahi kabil değildir.

Fakat o mevzuat ve mahmulâtın keyfiyatlarının teşrihatları ve mahiyetlerinin hududu ise; Kur’an onlara kat’iyy-üd delalet değildir. Belki “Âmm hassa, delalet-i selâseden hiçbirisiyle delalet etmez” kaidesiyle ve mantıkta beyan olunduğu gibi “Bir hüküm, mevzu ve mahmulün vechün-mâ ile tasavvur etmek, kâfi olduğu”nun düsturuyla sabittir ki, Kur’an onlara delalet etmez fakat kabul edebilir. Demek o teşrihat, ahkâm-ı nazariyedendir. Başka delaile muhavveldir. İçtihadın mazannesidir. Onda tevil için mecal vardır. Muhakkikînin ihtilafatı nazariyetine delildir.

Fakat vâ esefâ… Cevabın suale, her cihetle lüzum-u mutabakatın tahayyülüyle, sualdeki halele ehemmiyet vermeyerek cevabın zarurî ve nazarî olan hükümlerini, birden me’haz-i sâilden ve menbit-i sualden hûşeçîn olup, alıp müfessir oldular. Yok, belki müevvil, yok belki mâsadakı mana yerine mana gösterdiler. Yok, belki mâsadakı olmak caiz ve bir derece mümkün olan şeyi, medlûl ve mefhum olarak tevil ettiler.

Halbuki Üçüncü Mukaddeme’nin sırrıyla zahirperestler kabul ederek ve muhakkikîn dahi hikâyat gibi ehemmiyetsiz olduğundan tenkidsiz şu tevili dinlediler. O teşrihatı, muharref olan Tevrat ve İncil’de olduğu gibi kabul ederse, akide-i ehl-i sünnet ve cemaatte olan masumiyet-i enbiyaya muhalefet oluyor. Kıssa-i Lut ve Davud Aleyhimesselâm, buna iki şahiddir. Vakta ki keyfiyette içtihad ve tevilin mecali vardır. Ben de bitevfikillah derim: İtikad-ı câzim Huda ve Peygamberimizin muradlarına kat’iyyen vâcibdir; zira zaruriyat-ı diniyedendir. Fakat murad hangisidir, muhtelefün fîhdir. Şöyle:

Zülkarneyn, İskender demem; zira isim bırakmaz. Bazı müfessir melik “lâm’ın kesriyle”, bazı melek “lâm’ın fethiyle”, bazı nebi, bazı veli, ilââhir demişlerdir. Herhalde Zülkarneyn, “müeyyed min indillah” ve seddin binasına mürşid bir şahıstır. Amma sed ise: Bazı müfessir sedd-i Çin ve bazı müfessir başka yerde cebelleşmiş ve bazı müfessir sedd-i mahfîdir, inkılab ve ahval-i âlem setreylemiştir. Ve bazı ve bazı.. demişlerdir, demişlerdir… Her halde müfsidlerin def’-i şerleri için bir redm-i azîm ve cesîm bir duvardır.

Amma Ye’cüc Me’cüc, bazı müfessir “Veled-i Yafes’ten iki kabîle” ve bazı diğer “Moğol ve Mançur” ve bazı dahi “akvam-ı şarkıye-i şimalî” ve bazı dahi “Benî-Âdemden bir cem’iyet-i azîme, dünya ve medeniyeti herc ü merc eden bir taife” ve bazı dahi “Mahluk-u İlahîden yerin zahrında veyahut batnında âdemî veya gayr-ı âdemî bir mahluktur ki kıyamete, böyle nev’-i beşerin herc ü mercine sebeb olacaktır.” Bazı ve bazı ve bazı dediklerini dediler… Nokta-i kat’iyye ve cihet-i ittifakî budur: Ye’cüc ve Me’cüc, ehl-i garet ve fesad ve ehl-i hadaret ve medeniyete ecel-i kaza hükmünde iki taife-i mahlukullahtır.

Amma harabiyet-i sed; bazı, kıyamette ve bazı, kıyamete yakın ve bazı, emaresi olmak şartıyla uzaktır ve bazı, harab olmuştur fakat dekk olmamış. “Kîle”ler çok. Herhalde nokta-i ittifak; seddin inhidamı, yerin sakalına bir beyaz düşmek ve oğlu olan nev’-i beşer de ihtiyar olmasına bir alâmettir. Eğer bu müzakeratı müvazene ve muhakeme etmişsen caizdir, tecviz edesin: Sedd-i Kur’an, sedd-i Çin’dir ki: Çok fersahlar ile uzun ve acaib-i seb’a-i meşhureden bir “müeyyed min indillah”ın irşadıyla bina olunmuş, o zamanın ehl-i medeniyeti, ehl-i bedeviyetin şerlerinden temin eylemiştir. Evet o vahşilerden Hun Kabîlesi Avrupa’yı herc ü merc ettiği gibi, onlardan Moğol taifesi de Asya’yı zîr ü zeber eylemiştir. Sonra seddin harabiyeti kıyamete alâmet olur. Bahusus dekk, ondan başkadır. Peygamber: “Eşrat-ı saattenim. Ben ve kıyamet bu iki parmak gibiyiz.” dese neden istiğrab olunsun ki, harabiyet-i sed zaman-ı saadetten sonra alâmet-i kıyamet olsun… Hem de seddin inhidamı ömr-ü arza nisbeten yerin yüzünde ihtiyarlıktan bir buruşukluktur. Belki tamam-ı nehara nisbeten vakt-i ısfırar gibidir. Eğerçi binler sene de fâsıl olsa… Kezalik Ye’cüc ve Me’cüc’ün ihtilâlleri, nev’-i beşerin şeyhuhetinden gelme bir humma ve sıtması hükmündedir. Bundan sonra Onikinci Mukaddeme’nin fatihasında bir tevil-i âher sana feth-i bâb eder. Şöyle: Kur’an hısası için kısası zikrettiği gibi ukad-ı hayatiye hükmünde ve makasıd-ı Kur’aniyeden bir maksadına münasib noktaları intihab ve rabt-ı maksada ittisal ettiriyor. Eğerçi hariçte ve husulde birbirinin nârı veya nuru birbiriyle görünmediği halde, zihninde ve üslûbda teanuk ve musahabet edebilirler. Hîna ki, kıssa hisse içindir; sana ne lâzım teşrihatı.. nasıl olursa olsun sana taalluk edemez. Kendi hisseni al, git. Hem de Onuncu Mukaddeme’den istizhar et. Göreceksin: Mecaz mecaza kapı açar..

وَ تَغْرُبُ ﴿الشَّمْسُ﴾ ف۪ى عَيْنٍ حَمِئَةٍ

zahirperestleri dışarıya sürüyor.

Malûm olsun ki: Esalîb-i Arab’da tecelli eden hüccetullahın miftahı, yalnız istiare ve mecaz üzerine müesses ve asl-ı i’caz olan belâgattır. Yoksa şöhret sebebiyle yalancı hadsle lakîta olunan ve rızaları olmadığı halde esdaf-ı âyâtta saklanan boncuklar değildir. İstersen Onuncu Mukaddeme’nin Hâtimesini istişmamla zevk et. Zira hitamı misktir ve içinde baldır. Hem de caizdir ki: Meçhul-ül keyfiyet olan sed başka yerde sair alâmat-ı kıyamet gibi mestur ve kıyamete kadar bâki ve bazı inkılabatıyla meçhul kalarak kıyamette harab olacaktır.

İşaret:

Malûmdur: Mesken, sâkinlerinden daha ziyade yaşar. Kal’a, ehl-i tahassundan daha ziyade ömrü uzundur. Sükûn ve tahassun, vücudunun illetidir, beka ve devamına değildir. Beka ve devamına olsa da, istimrar ve adem-i hulüvvü iktiza etmez. Birşeydeki garazın devamı, belki terettübü o şeyin devamının zaruriyatından değildir. Pek çok binalar sükna veya tahassun için yapılmışken hâvi ve hâlî olarak ortada muallak kalıyor. Bu sırrın adem-i tefehhümünden, tevehhümlere yol açılmıştır.

Tenbih:

Şu tafsilden maksad; tefsiri tevilden, kat’îyi zannîden, vücudu keyfiyetten, hükmü etrafın teşrihatlarından, manayı mâsadaktan, vukuu imkândan temyiz ve tefrik ile bir yol açmaktır.

​— · ⁖ · —

Bu iki mühim mes’elenin (Kaf Dağı ve Sedd-i Zülkarneyn) izahı, Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri’nin Muhakemat isimli eserinin “Unsuru’l-Akîde” bahsinde yer almaktadır. Bu metinlerde müellif, sadece bu iki hususi konuyu izah etmekle kalmaz, aynı zamanda Kur’an-ı Kerim’deki müteşabih (manası kapalı, birden fazla manaya gelebilen) ve anlaşılması zor meselelere nasıl yaklaşılması gerektiğine dair derûnî bir usûl ve metodoloji ortaya koyar.
İzahı, metinde ortaya konulan bu temel usûl üzerine bina edeceğiz.
Temel Metodoloji: Vücud, Keyfiyet, Mana ve Mâsadak Tefriki
Müellif, bu iki mes’elenin tahliline geçmeden evvel ve tahlil esnasında, hakikati vehimden, kat’î olanı zannî olandan ayırmak için şu mühim düsturları tesbit eder:
• Vücudu Bilmek, Keyfiyeti Bilmekten Başkadır: Bir şeyin varlığını (vücudunu) tasdik etmek ile o şeyin mahiyetini, nasıl olduğunu (keyfiyetini) bilmek tamamen ayrı şeylerdir. (Üçüncü Mes’ele, İşaret). Vücudu kat’î olan bir şeyin keyfiyeti zannî veya meçhul olabilir.
• Kat’î (Zarurî) ve Zannî (Nazarî) Hükümleri Ayırmak: Bir nassın (ayet veya hadîsin) ihtiva ettiği hükümlerin tamamı aynı derecede kat’î değildir. Bazı hükümleri zarurî (inkârı mümkün olmayan) iken, o hükümlerin etrafındaki teşrihat (detaylar, tasvirler) nazarî (yoruma, içtihada açık) olabilir. (Dördüncü Mes’ele).
• Mana ve Mâsadak Farkı: Bir kelamın manası (ifade ettiği küllî hakikat) ile o mananın mâsadakı (dış dünyadaki muhtemel bir örneği, tatbik edildiği yer) farklıdır. Müfessirlerin bir kısmı, bazen muhtemel bir mâsadakı, kelamın yegâne ve kat’î manası zannederek hataya düşmüşlerdir. (Dördüncü Mes’ele, Tenbih).
Bu usûl ışığında, metindeki iki mes’eleyi tahlil edelim:

1. ÜçÜncÜ Mes’ele: Kaf Dağı’nın İzahı
Bu mes’elede müellif, $ق$ (Kaf) harfi etrafında teşekkül eden ve İsrailiyat’tan tefsirlere giren rivayetleri tenkit eder ve hakikatin ne olabileceğine dair aklî ve naklî ihtimalleri sıralar.

A. Ayet ve Müradifleri

Metnin işaret ettiği kat’î nass, Kaf Suresi’nin başlangıcıdır:
$$قٓ وَالْقُرْاٰنِ الْمَج۪يدِ ﴿١﴾$$
Meali: “Kâf. Şerefli Kur’an’a andolsun.” (Kâf 50/1)
Burada $ق$ (Kaf) harfi, hurûf-u mukattaa (manası Allah’a malum olan mukattaa harfleri) olarak zikredilmiştir. Müfessirler bu harfin manası hakkında farklı görüşler beyan etmişlerdir; kimisi “Allah’ın bir ismi”, kimisi “Kur’an’ın bir ismi” demiş, kimisi de (metinde zikredildiği gibi) “dünyayı ihata eden bir dağın adı” olduğunu söylemiştir.

B. Metodolojik Tahlil (Vücud ve Keyfiyet)

• Kat’î Olan (Vücud): Kur’an’da $ق$ harfi vardır. Bu, “kat’iyy-ül metin”dir.
• Zannî Olan (Keyfiyet): Bu harfin muradı nedir?
• Müellif, bu harfin $ص$ (Sad) gibi bir harf-i mukattaa olmasının “caiz” olduğunu belirtir. Bu ihtimal, onun delaletini zannîleştirir.
• Ayrıca, Karafî gibi bir müçtehidin, meşhur Kaf Dağı rivayeti için “لَا اَصْلَ لَهُ” (Aslı yoktur) demesini, bu rivayetin kat’î bir delile dayanmadığının isbatı olarak sunar.

C. Rivayetlerin Tenkidi (Alem-i Misal ve Alem-i Şehadet)

Müellif, İbn-i Abbas’a (r.a.) isnad edilen ve avam arasında meşhur olan “Kaf yere muhittir… zirvesi semaya değer…” gibi tasvirleri tahlil eder:
• İbn-i Abbas Mes’elesi: İbn-i Abbas’ın her söylediğinin hadîs olmadığını, her naklettiğinin onun makbulü olmadığını, bilhassa gençliğinde bazı hakikatlerin tezahürü için İsrailiyat’a hikâye tarîkıyla nazar ettiğini belirtir.
• Muhakkikîn-i Sofiye (Sufi Hakikat Araştırıcıları): Sofiyenin “Kaf” tasvirlerinin, bu âlem-i şehadete (gördüğümüz maddi âlem) ait olmadığını, onların seyr-i ruhanî ile gezdikleri âlem-i misale (manaların ve suretlerin tecessüm ettiği, rüya âlemi gibi bir ara âlem) ait olduğunu söyler.
• Hata Noktası: Avamın (veya avam gibi düşünenlerin), âlem-i misalde mütemessil olan o “zül-acaib” (acayip) Kaf’ı, bu dünyada (âlem-i şehadette) aramasının ve bu iki âlemin ahkâmını birbirine karıştırmasının bir “hayalât” olduğunu ifade eder.

D. Müellifin İtikadı ve Muhtemel Mâsadaklar

Müellif kendi itikadını şöyle özetler: “Ben ‘Kaf’ın vücuduna cezmederim; fakat keyfiyeti ise, havale ederim.” Yani, Kur’an’ın işaret ettiği bir “Kaf” hakikati vardır, ama onun ne olduğu (keyfiyeti) hususunda kesin konuşmaz, Allah’a havale eder. Ancak, bu âlemde o hakikatin mâsadakı (örneği/yansıması) olabilecek muhtemel izahları sıralar:
• Coğrafî Mâsadak: “Kaf Dağı, ekser şarkı ihata eden… Himalaya silsilesidir.” Bu silsile, dünyanın en azamî dağı olup, bedevî ve medenîleri ayıran bir fasıldır. Dünyayı “ihata etme” fikri, bu azametli silsileden neş’et etmiş olabilir.
• Berzahî Mâsadak (Alem-i Misal): Bu dünyadaki Himalaya silsilesi, o âlem-i misalde görünen “zül-acaib olan ‘Kaf’ın çekirdeği olabilir.”
• Kevnî Mâsadak (Kozmolojik): Allah’ın mülkü geniştir. Bu sefil küreye (dünyaya) münhasır değildir. Uzaklarda, belki şeffaf ve görünmez (gayr-ı mer’î) yapıda, semaya temas eden azîm bir “Kaf” hakikati bulunabilir.
• Ufukî Mâsadak (Algısal): “Kaf”, “daire-i ufuktan tecelli eden silsile-i a’zamdan ibaret ola…” Nereye bakılırsa bakılsın, ufuk daima bir daire şeklinde dağ silsilesi gibi görünür. Hayal, bu silsilenin semanın etrafına temas ettiğini tahayyül eder.

2. DÖrdÜncÜ Mes’ele: Sedd-i ZÜlkarneyn’in İzahı

Bu mes’elede müellif, aynı metodolojiyi Zülkarneyn kıssasına tatbik ederek, kıssanın zarurî (kat’î) hükümlerini, nazarî (içtihada açık) teferruatından ayırır.

A. Ayetler ve Müradifleri

Mesele, Kehf Suresi’ndeki Zülkarneyn kıssasıyla ilgilidir (Kehf 18/83-98). Metnin odaklandığı ayetler:
$$قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ اِنَّ يَاْجُوجَ وَمَاْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلٰٓى اَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا ﴿٩٤﴾$$
Meali: “Dediler ki: ‘Ey Zülkarneyn! Ye’cûc ve Me’cûc (adlı kavimler) yeryüzünde bozgunculuk yapmaktadırlar. Bizimle onlar arasında bir set yapman için sana bir vergi verelim mi?'” (Kehf 18/94)
$$فَاِذَا جَٓاءَ وَعْدُ رَبّ۪ي جَعَلَهُ دَكَّٓاءَ وَكَانَ وَعْدُ رَبّ۪ي حَقًّا ﴿٩٨﴾$$
Meali: “Zülkarneyn, ‘Bu, Rabbimin bir rahmetidir. Rabbimin va’di (kıyametin kopma vakti) gelince onu yerle bir eder. Rabbimin va’di gerçektir’ dedi.” (Kehf 18/98)
Ayrıca müellif, mecaz ve istiarenin ehemmiyetini vurgulamak için aynı kıssadaki şu ayete de atıf yapar:
$$…وَجَدَهَا تَغْرُبُ ف۪ي عَيْنٍ حَمِئَةٍ…$$
Meali: “…Güneşi kara balçıklı bir gözede batar (gibi) buldu…” (Kehf 18/86)

B. Metodolojik Tahlil (Zarurî ve Nazarî)

• Zarurî Hükümler (Kat’î Olanlar): Kur’an’ın açıkça bildirdiği, inkârı kabil olmayan hükümler:
• Zülkarneyn, Allah tarafından te’yid edilmiş (“müeyyed min indillah”) bir şahıstır.
• Onun irşadıyla iki dağ arasında bir “sed” (duvar/engel) bina edilmiştir.
• Bu sed, zalimlerin ve bedevilerin (Ye’cüc ve Me’cüc) fesadını def etmek içindir.
• Emr-i İlahî geldiği vakit (Rabbimin va’di gelince) o sed harab olacaktır.
• Nazarî Hükümler (Zannî ve İçtihada Açık Olanlar): Bu temel hükümlerin “keyfiyatlarının teşrihatları” (niteliklerinin detaylı açıklamaları) ve “mahiyetlerinin hududu” (ne olduklarının sınırları) Kur’an’da kat’î olarak belirtilmemiştir. Bunlar içtihadın ve tevilin alanıdır:
• Zülkarneyn kimdir? (İskender mi? Bir nebi mi? Veli mi? Melek mi?)
• Sed nerededir? (Sedd-i Çin mi? Başka bir yerde mi? Gizli (mahfî) bir sed mi?)
• Ye’cüc ve Me’cüc kimdir? (Yafes’in evladı mı? Moğol ve Mançur mu? Şark kavimleri mi? Medeniyeti herc ü merc eden herhangi bir taife mi? Âdemî mi, gayr-ı âdemî mi?)
• Sed ne zaman harap olacak? (Kıyamette mi? Kıyamete yakın mı? Harap olmuş da “dekk” (yerle bir) mi olmamış?)

C. Müfessirlerin Hatası ve Mecazın Ehemmiyeti

Müellif, bazı müfessirlerin, sual ve cevap arasında tam bir mutabakat olması gerektiği zannıyla, Kur’an’ın zarurî hükümleri ile nazarî teferruatı birleştirip, muhtemel bir mâsadakı (örneğin Sedd-i Çin) alıp, onu Kur’an’ın yegâne manası gibi sunduklarını belirterek tenkit eder.
$ف۪ي عَيْنٍ حَمِئَةٍ$ (kara balçıklı göze) ayetinin, “zahirperestleri” (lafzın zahirine takılanları) dışarı sürdüğünü söyler. Zira güneşin hakikatte bir gözede batması muhaldir. Bu, Zülkarneyn’in nazarındaki (bakışındaki) bir tasvirdir ve Kur’an’ın belâgatının mecaz ve istiare üzerine kurulu olduğunun delilidir.

D. Müellifin İtikadı ve Muhtemel Mâsadak (Sedd-i Çin)

Müellif, “itikad-ı câzim” (kesin inancın) Allah ve Peygamber’in muradına vacib olduğunu, fakat o muradın hangisi olduğunun “muhtelefün fîh” (ihtilaflı) olduğunu belirtir.
Bu noktada kendisi bir tevil (içtihad) ortaya koyar ve “Sedd-i Kur’an, sedd-i Çin’dir” demenin “caiz” olduğunu söyler:
• Mâsadak: Sedd-i Çin (Çin Seddi).
• Muvafakat (Uygunluk):
• Çok uzundur ve “acaib-i seb’a-i meşhureden” (dünyanın yedi harikasından) biridir.
• “Müeyyed min indillah” birinin irşadıyla yapılmış olması mümkündür.
• O zamanın “ehl-i medeniyeti”ni (Çinlileri), “ehl-i bedeviyetin” (barbar kavimlerin) şerlerinden temin eylemiştir.
• Ye’cüc ve Me’cüc’e Mâsadak: Bu seddin engellediği “vahşilerden” olan “Hun Kabîlesi” (Avrupa’yı herc ü merc etti) ve “Moğol taifesi” (Asya’yı zîr ü zeber etti).
• Harabiyet ve Kıyamet: Seddin harabiyeti (aşılması, fonksiyonunu yitirmesi) kıyamete bir alâmettir. Peygamberimiz (a.s.m.) “Ben ve kıyamet bu iki parmak gibiyiz” buyurmuştur. Seddin harabiyetinin (mesela Moğol istilası) Saadet Asrı’ndan sonra olması, “ömr-ü arza” (dünyanın ömrü) nisbeten kıyamete yakınlıktır; “ihtiyarlıktan bir buruşukluktur.”

E. Alternatif İhtimal

Müellif, bu tevilin (Sedd-i Çin) caiz olduğunu söylemekle beraber, kapıyı kapatmaz. “Caizdir ki: Meçhul-ül keyfiyet olan sed başka yerde sair alâmat-ı kıyamet gibi mestur (örtülü) ve kıyamete kadar bâki… kalarak kıyamette harab olacaktır” diyerek, seddin keyfiyetinin bizce bilinmeyen bir halde varlığını sürdürmesinin de mümkün olduğunu belirtir.

Netice ve Maksad

Metnin sonundaki “Tenbih” kısmında müellif, bu uzun tafsilattan maksadının şu olduğunu açıkça beyan eder:
Maksad; tefsiri (nassın açık manası) tevilden (içtihadî yorum), kat’îyi (kesin) zannîden (yoruma dayalı), vücudu (varlığı) keyfiyetten (nitelikten), hükmü (ana kararı) etrafın teşrihatlarından (yan detaylardan), manayı (küllî hakikati) mâsadaktan (tekil örnekten) ve vukuu (olmuş olanı) imkândan (olabilir olandan) “temyiz ve tefrik ile bir yol açmaktır.”

Meşhurdur: “Cehennem yer altındadır.” Fakat biz ehl-i sünnet ve cemaat kat’an ve yakînen yerini tayin edemeyiz. Lâkin zahir olan tahtiyettir ve yer altında olmasıdır. Buna binaen derim: Şecere-i Tûbâ gibi olan hilkat-i âlemin sair nücumları gibi bizim küremiz dahi bir semeresidir. Semerenin altı o ağacın umum ağsanı altına şamil olur. Buna binaen Cehennem yer altında o dallar içindedir. Nerede olsa yeri vardır. Tahtiyetin mesafesi uzun ve ittisali iktiza etmez. Hikmet-i cedidenin nokta-i nazarında, ateş ekser kâinata müstevlidir. Bu hal arka tarafında gösterir ki: Bu ateşin asıl ve esası ve nev’-i beşer ile beraber ebede giden ve yolda refakat eden Cehennem, bir gün perdeyi yırtacak, hazır olun diyecek, meydana çıkacaktır. Bu noktada dikkat isterim…

Sâniyen:

Kürenin tahtı ve altı merkezi ve dâhilîsidir. Bu noktaya binaen küre-i arz şecere-i zakkum-u Cehennem’in çekirdeğiyle hamiledir. Günün birinde doğacaktır. Belki fezada tayaran eden Arz öyle bir şeyi yumurtlayacaktır ki, o yumurtada Cehennem tamamıyla olunmaz ise.. başı veya diğer bir a’zâsı matvî olarak tazammun etmiş ki; yevm-i kıyamette derekât ve a’zâ-yı sairesiyle birleşecek, dev-i acib-i Cehennem, ehl-i isyana hücum edecektir. Yâhu!.. Kendin Cehennem’e gitmezsen hesab ve hendese seni oraya kadar götürebilir. Her otuzüç metrede takriben bir derece-i hararet tezayüd eylediğinden, merkeze kadar iki yüz bin dereceye yakın hararet mevcud oluyor. Bu nar-ı merkeziyenin bizim galiben bin dereceye baliğ olan ateşimizle nisbeti iki yüz defa olduğu gibi meşhur hadîsteki: “Cehennem ateşi ateşimizden iki yüz defa daha şediddir” olan nisbetin aynını isbat eder. Hem de Cehennem’in bir kısmı zemherirdir. Zemherir ise bürudetiyle yandırır. Hikmet-i tabiiyede sabittir ki: Ateş bir dereceye gelir ki, suyu buz eder. Harareti def’aten bel’ ettiği için, bürudetle ihrak eder. Demek umum meratibi ihtiva eden ateşin bir kısmı da zemherirdir.
Tenbih:

Malûm olsun ki: Ebede namzed olan âlem-i uhrevî fena ile mahkûm olan bu âlemin mekayisiyle mesaha ve muamele olunmaz. Muntazır ol. Üçüncü Makale’nin âhirinde âhiret bir derece sana arz-ı didar edecektir…

İşaret:

Umum fünunun gösterdiği intizamın şehadetiyle ve hikmetin istikra-i tâmmının irşadıyla ve cevher-i insaniyetin remziyle ve âmâl-i beşerin tenahîsizliğinin îmasıyla yevm ve sene gibi çok enva’da olan birer nevi kıyamet-i mükerrerenin telmihiyle ve adem-i abesiyetin delaletiyle ve hikmet-i ezeliyenin telvihiyle ve rahmet-i bîpâyan-ı İlahiyenin işaretiyle ve Nebiyy-i Sadık’ın lisan-ı tasrihiyle ve Kur’an-ı Mu’ciz’in hidayetiyle, Cennet-âbâd olan saadet-i uhreviyeden nazar-ı aklın temaşası için sekiz kapı, iki pencere açılır.

​— · ⁖ · —

Altıncı Mes’ele

Muhakkaktır ki: Tenzil’in hâssa-i cazibedarı, i’cazdır. İ’caz ise, belâgatın yüksek tabakasından tevellüd eder. Belâgat ise hasais ve mezaya, bahusus istiare ve mecaz üzere müessesedir. Kim istiare ve mecaz dûrbîniyle temaşa etmezse, mezayasını göremez. Zira ezhan-ı nâsın te’nisi için, esalîb-i Arabda yenabi-i ulûmu isale eden Tenzil’in içinde tenezzülât-ı İlahiye tabir olunan müraat-ı efhâm ve ihtiram-ı hissiyat ve mümaşat-ı ezhan vardır. Vakta ki bu böyledir, ehl-i tefsire lâzımdır: Kur’anın hakkını bahş ve kıymetini noksan etmesin. Ve belâgatın tasdik ve sikkesi olmayan bir şeyle, Kur’an’ı tevil etmesinler. Zira her hakikattan daha zahir ve daha vâzıh tahakkuk etmiş ki; Kur’an’ın manaları hak oldukları gibi, tarz-ı ifade ve suret-i manası dahi beligane ve ulvîdir. Cüz’iyatı o madene irca’ ve teferruatı o menbaa ilhak etmeyen, Kur’an’ın îfa-i hakkında mutaffifînden oluyor. Bir-iki misal göstereceğiz. Zira nazarı celbeder.

Birinci Misal:

وَ جَعَلْنَا الْجِبَالَ اَوْتَادًا

(Allahu a’lemu bimuradihi). Caizdir: İşaret olunan mecaz, böyle bir tasavvuru îma eder ki: Sefine gibi olan küre, bahr-i muhit-i havaînin içinde taht-el bahr bir gemisi ve umman gibi fezada direk veya demir gibi dağlarıyla irsa ve ta’mid ederek hava ile iştibak ettiğinden müvazeneti muhafaza olunmuştur. Demek dağlar o geminin demir ve direkleri hükmündedirler.

Sâniyen:

İnkılabat-ı dâhiliyeden ihtizazat, o dağlar ile iskât olunurlar. Zira dağlar yerin mesamatı hükmündedir. Dâhilî bir heyecan olduğu vakit arz dağlar ile teneffüs ettiğinden gazabı ve hiddeti sükûnet bulur. Demek arzın sükûn ve sükûneti dağlar iledir.

Sâlisen:

İmaret-i arzın direği beşerdir. Hayat-ı beşerin direği dahi, menabi’-i hayat olan mâ’ ve türab ve havanın istifadeye lâyık suretiyle muhafazalarıdır. Halbuki şu üç şerait-i hayatın kefili dahi dağlardır. Zira dağ ve cibal mehazin-i mâ’ olduğu gibi, cezb-i rutubet hâsiyetiyle havaya meşşata oluyor… Hararet ve bürudeti ta’dil ettiği gibi, havaya mahlut olan muzır gazların teressübüne ve havanın tasfiyesine sebeb olduğu gibi, toprağa da terahhum ediyor. Çamurluk ve bataklık ve bahrin tasallutundan muhafaza eder.
Râbian:

Belâgatça vech-i münasebet ve müşabehet budur: Farazâ bir adam hayal balonuyla küreden yüksek yere uçarsa; dağların silsilelerine baksa, acaba tabaka-i türabiyeyi direkler üstüne serilip atılmış bedevi haymeler gibi tahayyül ederse ve münferid dağları da bir direk üstünde kurulan bir çadıra benzetilse, acaba tabiat-ı hayale muhalefet olur mu? Farazâ sen o silsileleri müstakil dağlar ile beraber sath-ı arza keyfiyet-i vaziyeti bir bedevi Arabın karşısında tasvir tarzında tahayyül ve tahyil edersen, şöyle: Bu silsileler A’rab-ı Bedeviyenin haymeleri gibi arz sahrasında kurulmuş ve taraf taraf da çadırlar tahallül etmiş desen… Arabların hayalî olan üslûblarından uzak düşmüyorsun… Hem de eğer vehim ile bu kasr-ı müşeyyed-i âlemden tecerrüd edip uzaktan hikmet dûrbîniyle mehd-i beşer olan yere ve sakf-ı merfu’ olan semaya temaşa edersen.. sonra silsile-i cibalde temessül ve etraf-ı semaya temas eden daire-i ufuk ile mahdud olan semayı, bir fustat gibi yerin üstüne vaz’ ve cibal evtadıyla rabtolunmuş bir çadır kubbesini tahayyül ve tevehhüm edersen müttehem edemezler. Sekizinci Mes’ele’nin Tenbih’inde bir-iki misal daha gelecektir.

​— · ⁖ · —

Bu iki metin, birbirini tamamlayan iki ulvî hakikati tasvir etmektedir:
• Beşinci Mes’ele: Gaybî hakikatlerin (Cehennem gibi) bu dünyadaki akıl ve fen (bilim) lisanıyla nasıl anlaşılabileceğini, ancak bu anlayışın bu âlemin ölçüleri (mekayis) ile sınırlı olduğunu ve hakiki mahiyetlerinin âlem-i uhrevîye (ahiret âlemine) ait olduğunu beyan eder.
• Altıncı Mes’ele: Kur’an-ı Kerim’in gaybî veya dünyevî hakikatleri ifade ederken kullandığı üslûbun temelini teşkil eden belâgat, mecaz (metafor) ve istiarenin ehemmiyetini vurgular. Kur’an’ı tefsir ederken bu edebî ve manevî derinliği göz ardı etmenin, manayı noksan bırakacağını (mutaffifîn) tenbih eder.
Bu iki meseleyi birleştirdiğimizde, “Kur’an’ın hem bu dünyaya bakan (dağlar gibi) hem de ahirete bakan (Cehennem gibi) hakikatleri ifade ederken kullandığı mu’cizevî belâgatı ve mecazî üslûbu nasıl anlamalıyız?” sualinin cevabını buluruz.
Birinci Başlık: Gaybî Hakikatlerin Aklî Deliller ve Dünyevî Ölçülerle İzahı (Beşinci Mes’ele Tahlili)
Beşinci Mes’ele, ehl-i Sünnet akidesine göre yeri tam olarak tayin edilemeyen, ancak “yerin altında” (tahtiyet) olduğu rivayet edilen Cehennem’in varlığını ve dehşetini aklî delillerle ve “hikmet-i cedide” (modern bilim) verileriyle isbat etmeye çalışır.

1. Tahtiyet (Yer Altında Olma) ve Merkezî Ateş:
Metin, “Kürenin tahtı ve altı merkezi ve dâhilîsidir” diyerek, yerin altındaki Cehennem tasavvuru ile yerkürenin merkezindeki (çekirdeğindeki) muazzam ateşi birbirine bir delil ve emare olarak yaklaştırır.
• Bilimsel Veri (Hikmet-i Cedide): Metnin “Her otuzüç metrede takriben bir derece-i hararet tezayüd eylediğinden, merkeze kadar iki yüz bin dereceye yakın hararet mevcud oluyor” tesbiti, o günün jeolojik malûmatıdır. Günümüzde bu ölçüm farklılaşsa da (ortalama 25-30 metrede 1°C artış, merkezde 6000°C civarı), ana fikir değişmez: Yerkürenin merkezi (çekirdeği) muazzam bir ateş ve basınç kütlesidir.
• Hadîs ile Tevafuk: Bu merkezî ateşin, bizim yüzeyde bildiğimiz ateşten katbekat şiddetli olması, şu meşhur Hadîs-i Şerif’teki nisbete işaret eder: “Sizin şu yaktığınız ateş, Cehennem ateşinin yetmiş cüz’ünden bir cüz’üdür.” (Buhârî, Bed’ü’l-Halk 10; Müslim, Cennet 30). Metindeki “iki yüz defa” ifadesi, muhtemelen o günkü hesaplamaya veya farklı bir rivayete dayanmaktadır, ancak manadaki nisbet aynıdır.

2. Arz’ın “Yumurtlaması” ve Şecere-i Zakkum:
Metin, “küre-i arz şecere-i zakkum-u Cehennem’in çekirdeğiyle hamiledir” şeklinde son derece beliğ (edebî) bir mecaz kullanır.
• Mana: Nasıl ki bir çekirdek (mesela bir hurma çekirdeği) bir ağacın (şecere) bütün programını ve fihristesini ihtiva eder ve şartlar oluşunca o ağacı netice verirse; aynı şekilde, bu fani dünyanın merkezine yerleştirilen o merkezî ateş ve jeolojik yapı, ebedî âlemdeki Cehennem’in bir “çekirdeği” veya “yumurtası” hükmündedir. Kıyametle birlikte bu âlem değişime uğradığında (tebeddül ettiğinde), o çekirdek açılacak ve kendi âlemine münasip devasa bir Cehennem olarak tezahür edecektir.
• Müradif Kavram: Buna “potansiyelden fiile çıkma” (kuvveden fiile) veya “çekirdekten ağaca” (nüveden şecereye) geçiş nazarıyla bakılabilir.
• Destekleyici Ayet (Zakkum): Metnin “Şecere-i Zakkum” (Zakkum Ağacı) tabirini kullanması tesadüfî değildir. Bu, Cehennem’in tam merkezinde (aslında) biten bir ağaçtır:
$\ اِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ ف۪ٓي اَصْلِ الْجَح۪يمِ$$
Meali: “O, cehennemin tâ dibinde bitip çıkan bir ağaçtır.” (Sâffât, 37/64)

3. Zemherir (Şiddetli Soğuk) Boyutu:
Metin, Cehennem’in sadece ateş olmadığını, “bir kısmı zemherirdir” diyerek soğuk ile azabın da bulunduğunu belirtir. Bu, Hadîs-i Şerif’e dayanır (Buhârî, Mevâkît 9). Metin, bunu “Hikmet-i tabiiyede sabittir ki: Ateş bir dereceye gelir ki, suyu buz eder. Harareti def’aten bel’ ettiği için, bürudetle ihrak eder (yakma)” şeklinde izah eder. Bu, mutlak sıfır noktasına yakın aşırı soğuğun da ateş gibi yakıcı olması hakikatine bir işarettir.

4. En Mühim İhtar (Tenbih): Âhiret Ölçüleri:
Metin, tüm bu aklî ve bilimsel yaklaştırmalardan (takrib) sonra en mühim kaideyi koyar:
“Ebede namzed olan âlem-i uhrevî fena ile mahkûm olan bu âlemin mekayisiyle (ölçüleriyle) mesaha (ölçümleme) ve muamele olunmaz.”
• İzahı: Yani, Cehennem’in hakiki mahiyeti, bu dünyadaki 6000 derecelik çekirdek sıcaklığı veya mutlak sıfır soğukluğu ile aynı şey değildir. Bunlar sadece, aklımızın idrak ufkuna o dehşetli hakikati yaklaştırmak için kullanılan birer “dürbün” veya “misal”dir. Ahiret âlemi (Cennet ve Cehennem) bu fani âlemin maddesinden değil, farklı ve ebedî bir “esir”den veya “nur”dan yaratılmıştır. Oradaki ateş bu dünyadaki ateşe, oradaki soğuk bu dünyadaki soğuğa benzese de, mahiyetleri ve tesirleri ebedîdir.
İkinci Başlık: Kur’an Tefsirinde Belâgat ve Mecazın Zarureti (Altıncı Mes’ele Tahlili)
Altıncı Mes’ele, Kur’an-ı Kerim’in en büyük mu’cizesinin (i’caz) onun benzersiz belâgatı (edebî üstünlüğü ve yerli yerindeliği) olduğunu belirtir. Bu belâgat ise büyük ölçüde istiare (bir kelimeyi, aralarındaki benzerlik ilgisiyle geçici olarak başka bir manada kullanma sanatı) ve mecaz (sözü hakiki manasının dışında kullanma) üzerine kuruludur.

1. Tenezzülât-ı İlahiye (İlahî Tenezzüller):
Metin, Allahu Teâlâ’nın, insanların anlayış seviyesine (efhâm), his dünyasına (hissiyat) ve zihin yapılarına (ezhan) göre konuşmasını “Tenezzülât-ı İlahiye” olarak tabir eder. Yani, sonsuz ve mücerred (soyut) hakikatleri, insanların dünyasından alınmış somut misallerle (teşbih ve mecazlarla) anlatmasıdır.
• Zarureti: Eğer Allah, dağların jeolojik fonksiyonunu, levha tektoniğini veya su döngüsünü 21. yüzyıl bilim diliyle anlatsaydı, 1400 yıl evvelki insanlar hiçbir şey anlamayacaktı. Eğer sadece onlara hitap etseydi, bu asrın insanları Kur’an’ı basit bulacaktı.
• Kur’an’ın Mu’cizesi: Kur’an öyle bir belâgat kullanır ki, her asrın insanı, kendi idrak seviyesine göre o ayetten hissesini alır. 7. yüzyıldaki bir bedevi “evtad” (kazık) kelimesinden çadırının direğini anlar, 21. yüzyıldaki bir jeolog ise “izostatik dengeyi” anlar. İşte bu, mecazın gücüdür.

Kur’an’da zikrolunan:

دَحٰيهَا

ve

سُطِحَتْ

ve

فُرِّشَتْ

ve

تَغْرُبُ ﴿الشَّمْسُ﴾ ف۪ى عَيْنٍ حَمِئَةٍ

ve emsalleri gibi; bazı ehl-i zahir tağlit-ı ezhan için, onlar ile temessük ederler. Lâkin müdafaaya biz muhtaç değiliz. Zira müfessirîn-i izam, âyâtın zamairindeki serairleri izhar eylemişlerdir. Bize hacet bırakmamışlar fakat bir ders-i ibret vermişler ve sermeşk yazmışlar.

وَلٰكِنْ بَكَوْا قَبْل۪ى فَهَيَّجُوا لِىَ الْبُكَاءَ وَ هَيْهَاتَ ذُو رَحْمٍ يَرُقُّ لِبُكَائ۪ى

Malûmdur: Malûmu i’lam bahusus müşahed olursa, abestir. Demek içinde bir nokta-i garabet lâzımdır, tâ onu abesiyetten çıkarsın. Eğer denilse: Bakınız nasıl arz küreviyetiyle beraber musattaha ve size mehd olmuştur, denizin tasallutundan kurtulmuş. Veyahut nasıl şems, istikrarla beraber tanzim-i maişetiniz için cereyan ediyor. Veyahut nasıl binler sene ile uzak olan şems, ayn-ı hamiede gurub ediyor. Maânî-i âyât kinayetten sarahate çıkmış oluyor… Evet şu garabet noktaları, belâgat nükteleridir.

​— · ⁖ · —

Sekizinci Mes’ele

İşaret:

Ehl-i zahiri hayse beyse vartalarına atanlardan birisi, belki en birincisi: İmkânatı, vukuata karıştırmak ve iltibas etmektir. Meselâ diyorlar: “Böyle olsa, kudret-i İlahiyede mümkündür. Hem ukûlümüzce azametine daha ziyade delalet eder. Öyle ise bu vaki’ olmak gerektir…” Heyhat!.. Ey miskinler! Nerede aklınız kâinata mühendis olmaya liyakat göstermiştir? Bu cüz’î aklınız ile hüsn-ü küllîyi ihata edemezsiniz. Evet bir zira’ kadar bir burun altundan olsa, yalnız ona dikkat edilse, güzel gören bulunur.
Hem de onları hayrette bırakan tevehhümleridir ki: İmkân-ı zâtî, yakîn-i ilmîye münafîdir. O halde yakîniye olan ulûm-u âdiyede tereddüd ettiklerinden “lâedrî”lere yaklaşıyorlar. Hattâ utanmıyorlar ki; mesleklerinde lâzım gelir; Van Denizi, Sübhan Dağı gibi bedihî şeylerde tereddüd edilsin. Zira onların mesleğince mümkündür: Van Denizi düşab ve Sübhan Dağı da şeker ile örtülmüş bala inkılab etsin. Veyahut o ikisi bazı arkadaşımız gibi küreviyetten razı olmayarak sefere gittiklerinden ayakları sürçerek umman-ı ademe gitmeleri muhtemeldir. Öyle ise, deniz ve Sübhan, eski halleriyle bâki olduklarını tasdik etmemek gerektir. Elâ! Ey mantıksız miskin! Neredesiniz? Bakınız. Mantıkta mukarrerdir, mahsusattaki vehmiyat bedihiyattandır. Eğer bu bedaheti inkâr ederseniz, size nasihate bedel ta’ziye edeceğim. Zira ulûm-u âdiye sizce ölmüş ve safsata dahi hayat bulmuş derecesindedir.

Dördüncü bela ki,

ehl-i zahiri teşviş eder: İmkân-ı vehmîyi, imkân-ı aklî ile iltibas ettikleridir. Halbuki imkân-ı vehmî, esassız olan ırk-ı taklidden tevellüd ile safsatayı tevlid ettiğinden, delilsiz olarak herbiri bedihiyatta bir “belki”, bir “ihtimal”, bir “şekk”e yol açar. Bu imkân-ı vehmî, galiben muhakemesizlikten, kalbin za’f-ı a’sabından ve aklın sinir hastalığından ve mevzu ve mahmulün adem-i tasavvurundan ileri gelir. Halbuki imkân-ı aklî ise: Vâcib ve mümteni’ olmayan bir maddede, vücud ve ademe bir delil-i kat’iyye dest-res olmayan bir emirde tereddüd etmektir. Eğer delilden neş’et etmiş ise makbuldür. Yoksa muteber değildir. Bu imkân-ı vehmînin ahkâmındandır ki: Bazı vehhamlar diyor: Muhtemeldir, bürhanın gösterdiği gibi olmasın. Zira akıl, her bir şeyi derkedemez. Aklımız da buna ihtimal verir. Evet, yok belki ihtimal veren vehminizdir. Aklın şe’ni bürhan üzerine gitmektir. Evet akıl herbir şeyi tartamaz, fakat böyle maddiyatı ve en küçük hâdimi olan basarın kabzasından kurtulmayan bir emri tartar. Farazâ tartmaz ise, biz de o mes’elede çocuk gibi mükellef değiliz.

Tenbih:

Ben zahirperest ve nazar-ı sathî sahibi tabiriyle yâd ettiğim ve tevbih ve ta’nif ile teşhir ettiğim muhatab-ı zihniyem; ağleb-i halde ehl-i tefrit olan ve cemal-i İslâmı görmeyen ve nazar-ı sathiyle uzaktan İslâmiyete bakan hasm-ı dindir. Fakat bazan, ehl-i ifrat olan, iyilik bilerek fenalık eden dinin cahil dostlarıdır.

Beşinci Bela:

Ehl-i tefrit ve ifrat olan bîçarelerin ellerini tutarak zulümata atan birisi de; her mecazın her yerinde taharri-i hakikat etmektir. Evet mecazda bir dane-i hakikat bulunmak lâzımdır ki, mecaz ondan neşv ü nema bularak sünbüllensin. Veyahut hakikat, ışık veren fitildir; mecaz ise, ziyasını tezyid eden şişesidir. Evet, muhabbet kalbde ve akıl dimağdadır. Elde ve ayakta aramak abestir…

Altıncı Bela:

Nazarı tams eden ve belâgatı setreden, zahire olan kasr-ı nazardır. Demek ne kadar akılda hakikat mümkün ise, mecaza tecavüz etmezler. Mecaza gidilse de meali tutulur. Bu sırra binaendir: Âyet ve hadîsin tefsir veya tercümesi, onlardaki hüsün ve belâgatı gösteremez. Güya onlarca karine-i mecaz, aklen hakikatın imtinaıdır. Halbuki karine-i mania, aklî olduğu gibi hissî ve âdi ve makamî.. daha başka çok şeyler ile de olabilir. Eğer istersen Cennet-ül Firdevs gibi olan Delail-ül İ’caz’ın iki yüz yirmi birinci kapısından gir.
Göreceksin: O koca Abdülkahir gayet hiddetli olarak böyle müteassifleri yanına çekmiş, tevbih ve tekdir ediyor.

Yedinci Bela:

Muarrefi münekker eden biri de: Hareke gibi bir arazı, zâtiye ve eyniyeye hasrettiklerinden, “gayr-ı men hüve leh” olan vasf-ı cariyi inkâr etmek lâzım geldiğinden, şems-i hakikat tarz-ı cereyanından çıkarılmıştır. Acaba böyleler Arabların üslûblarına hiç nazar etmemişlerdir ki: Nasıl diyorlar: Dağlar bize rast geldi. Sonra bizden ayrıldı. Başka bir dağ başını çıkardı. Sonra gitti, bizden müfarakat eyledi. Deniz dahi güneşi yuttu.. ilh… “Miftah-ı Sekkakî”de beyan olunduğu gibi; pek çok yerlerde san’at-ı beyaniyeden olan kalb-i hayali, esrar-ı beyaniye için istimal etmektedirler. Bu ise deveran sırrıyla mağlata-i vehmiye üzerine müesses bir letafet-i beyaniyedir. Şimdi sermeşk olarak iki misal-i mühimmeyi beyan edeceğim. Tâ ki o minval üzerine işleyesin. Şöyle:

وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّمَٓاءِ مِنْ جِبَالٍ ف۪يهَا مِنْ بَرَدٍ ٭ وَ الشَّمْسُ تَجْر۪ى لِمُسْتَقَرٍّ

Şu iki âyet gayet şâyan-ı dikkattirler. Zira zahire cümud, belâgatın hakkını cühud demektir. Zira birinci âyette olan istiare-i bedîa, o derece hararetlidir ki; buz gibi olan cümudu eritir. Ve bulut gibi zahir perdesini berk gibi yırtar. İkinci âyette belâgat o kadar müstekar ve muhkem ve parlaktır ki, seyri için güneşi durdurur. Evvelki âyet,

قَوَار۪يرَ مِنْ فِضَّةٍ

naziresidir. O da onun gibi bir istiare-i bedîayı tazammun eylemiştir. Şöyle ki: Cennet’in evanileri şişe olmadığı gibi gümüş dahi değildir.
Belki şişenin gümüşe olan mübayeneti bir istiare-i bedîanın karinesidir. Demek şişe şeffafiyetiyle, fidda dahi beyaz ve parlaklık hasebiyle, güya Cennet’in kadehlerini tasvir etmek için iki nümunedirler ki Sâni’-i Rahman bu âleme göndermiş. Tâ nefis ve mallarıyla Cennet’e müşteri olanların rağabatını tehyic ve iştihalarını açsın.

Aynen bunun gibi,

مِنْ جِبَالٍ ف۪يهَا مِنْ بَرَدٍ

bir istiare-i bedîa ondan takattur ediyor. O istiarenin zemini ise, zemin ve âsuman mabeyninde hükm-ü hayal ile tasavvur olunan müsabakat ve rekabetin tahayyülü üzerine müessestir. Mezraası şöyledir ki; zemin kar ve bered ile tezemmül veya taammüm eden dağlarıyla ve rengârenk besatîniyle süslendiği gibi, güya ona rekabeten ve inaden âsuman dahi cibal ve besatîni andıran rengârenk ile teşekkül eden ve dağlara nazireler yapmak için parça parça dağılan bulutlarıyla sarılıp cilveger oluyor. O dağ gibi parça parça bulutlar; sefineler veyahut dağlar veyahut develer veyahut bostan ve derelerdir denilse, teşbihte hata edilmemiş olur. O cevvdeki seyyarelerin çobanı ra’ddır. Kamçı gibi, berkini başları üzerine silkeleyip dolaştırıyor. O müsahhar sabihalar ise, o bahr-i muhit-i havaîde seyr ü cereyan etmekle, mahşere tesadüf etmiş dağları andırırlar. Güya sema, su buharının zerratını ra’d ile silâh başına davet ettiği gibi.. “Rahat olun” emriyle herkes yerine gider, gizlenir. Evet çok defa bulut dağın libasını giydiği gibi, heykeli ile teşekkül etmekle beraber bered ve karın beyazıyla televvün ve rutubet ve bürudetiyle tekeyyüf eder. Öyle ise bulut ve dağ komşu, arkadaştırlar. Birbirine levazımatını âriye vermeye mecburdurlar. Bu uhuvvet ve mübadeleti Kur’an’ın çok yerleri gösterir. Zira bazan onu, onun libasında ve ötekini berikinin suretinde bize gösterir. Hem de Tenzil’in pek çok menazilinde dağ ve bulut birbirinin elini tutup musafaha ettikleri vardır. Nasıl kitab-ı âlemin bir sahifesi olan zeminde muanaka ve musafahaları şahiddir. Zira umman-ı havada iskele hükmünde olan dağ tepesinde lenger-endaz olduklarını görüyoruz…

İkinci âyet:

تَجْر۪ى

Evet

وَ الشَّمْسُ تَجْر۪ى لِمُسْتَقَرٍّ

bir üslûba işaret ettiği gibi,

لِمُسْتَقَرٍّ

dahi bir hakikatı telvih eder. Demek caizdir ki,

تَجْر۪ى

lafzıyla şöyle bir üslûba işaret olsun. Şöyle: Şems, demiri altundan yapılmış mühezzeb, müzehheb, zırhlı bir sefine gibi esîrden olan ve mevc-i mekfuf tabir olunan umman-ı semada seyahat ve yüzüyor. Eğer çendan müstekarrında lenger-endazdır. Lâkin o bahr-i semada o “zeheb-i zâib” cereyan ediyor. Fakat o cereyan arazî ve tebaî ve tefhim için müraat ve ihtiram olunan nazar-ı hissiyledir. Fakat hakikî iki cereyanı vardır. Olmaz ise de olur. Zira maksad, beyan-ı intizamdır. Esalîb-i Arab’da olduğu gibi tebaî ise veya zâtî ise, nizamın nokta-i nazarında birdir.

Sâniyen:

Şems müstekarrında, mihveri üzerinde müteharrik olduğundan o erimiş altun gibi eczaları dahi cereyan ediyor. Bu hareke-i hakikiye evvelki hareke-i mecaziyenin danesidir, belki zenbereğidir.
Sâlisen:

Şemsin müstekarrı denilen taht-ı revanıyla ve seyyarat denilen asakir-i seyyaresiyle göçüp sahra-yı âlemde seyr ü seferi, mukteza-yı hikmet görünüyor. Zira kudret-i İlahiye herşeyi hayy ve müteharrik kılmıştır ve sükûn-u mutlak ile hiçbir şeyi mahkûm etmemiştir. Mevtin biraderi ve ademin ammizadesi olan atalet-i mutlak ile, rahmeti bırakmamış ki kaydedilsin. Öyle ise Şems de hürdür. Kanun-u İlahiye itaat etmek şartıyla serbesttir, gezebilir. Fakat başkasının hürriyetini bozmamak gerektir ve şarttır. Evet şems, emr-i İlahîye temessül eden ve herbir hareketini meşiet-i İlahiyeye tatbik eden bir çöl paşasıdır. Evet cereyan hakikî ve zâtî olduğu gibi arazî ve hissî de olabilir. Nasıl hakikîdir, öyle de mecazîdir. Bu mecazın menarı,

تَجْر۪ى

dir. Üslûbun ukde-i hayatiyesine telvih eden lafız,

لِمُسْتَقَرٍّ

dir.

Elhasıl:

Maksad-ı İlahîsi, nizam ve intizamı göstermektir. Nizam ise şems gibi parlıyor.

كُلِ الْعَسَلْ وَلَا تَسَلْ

kaidesine binaen, nizamı intac eden hareket-i şems veyahut deveran-ı arz, hangisi olursa olsun, asıl maksadı ihlâl etmediği için sebeb-i aslînin taharrisine mecbur değiliz. Meselâ:

قَالَ

nin elifiyle hıffet hasıldır. Aslı ne olursa olsun, vav’a bedel kaf dahi olsa fark etmez. Yine elif, elif ve hafiftir.
İşaret:

Bu tasviratla beraber hiss-i zahire istinaden; zahir, mutaassıbane bir cümud-u bâridi göstermek, nasılki belâgatın hararet ve letafetine münafîdir. Öyle de: Delil-i Sâni’ olan nizam-ı âlemin esası olan hikmetullahın şahidi olan istihsan-ı aklîye carih ve muhaliftir. Şöyle meselâ: Sübhan Dağı’na çok fersahla uzak bir mesafeden müteveccih olsan ve istesen ki: Sübhan senin cihat-ı erbaana mukabil gelse veyahut her cihete mukabil olarak görmüşsün, bu tebdil ve tebeddüle lâzım olan rahat bir sebebi olan kaç hareket-i vaz’iye ile birkaç adım atmak gibi en kısa yolu terk ve Sübhan Dağı gibi dehşetli bir cirm-i azîmi seni hayrette bırakacak bir daire-i azîmeyi kat’etmesini tahayyül veya teklif etmek gibi bir gayet uzun yolu ve israf ve abesiyete acib bir misali, nizam-ı âleme esas tutmak, bence nizama cinayet etmektir. Şimdi insafla nazar-ı hakikatla bu taassub-u bârideye bak: Nasıl istikra-i tâmmın şehadetiyle sabit olan bir hakikat-ı bahireye muaraza ediyor. O hakikat ise budur: Hilkatte israf ve abes yoktur. Ve hikmet-i ezeliye, kısa ve müstakim yolu terketmez. Uzun ve müteassif yolu ihtiyar etmez. Öyle ise; acaba istikra-i tâmmın mecaza karine olmasından ne mani tasavvur olunur ve neden caiz olmasın?..

Tenbih:

Eğer istersen Mukaddemata gir. Birinci Mukaddeme’yi suğra ve Üçüncü Mukaddeme’yi kübra yap. Sana netice verecektir ki: Ehl-i zahirin zihinlerini teşviş eden, felsefe-i Yunaniyeye incizablarıdır. Hattâ o felsefeye fehm-i âyette bir esas-ı müselleme nazarıyla bakıyorlar. Hattâ oğlu ölmüş bir kocakarıyı güldürecek derecede bir misal budur ki: Bazılar öyle bir zâtın kelâmındaki fülûs-u felsefeyi, cevher-i hakikattan temyiz etmeyecek dereceden pek çok derecede âlî olan o zât-ı nekkad, Kürdçe demiş ki:

عَنَاصِرْ چِهَارِنْ ژِوَانِنْ مَلَكْ

Halbuki: Bu söz ile hükemanın mezhebi olan ki: “Melaike-i Kiram maddeden mücerreddirler” red yolunda tasrih ediyor ki: “Melaike-i Kiram anasırdan mahluk ecsam-ı nuraniyedirler.” Onlar fehmetmişler ki: Anasır dört oldukları, İslâmiyet’tendir. Acaba.. dörtlüğü ve unsuriyeti ve besateti, hükema ıstılahatından ve müzahref olan ulûm-u tabiiyenin esaslarındandır. Hiç usûl-ü İslâmiyeye taallukları yoktur, belki zahir müşahedetle hükmolunan bir kaziyedir. Evet dine teması olan her şey, dinden olması lâzım gelmiyor. Ve İslâmiyet’le imtizac eden her bir madde, İslâmiyet’in anasırından olduğunu kabul etmek, unsur-u İslâmiyet’in hâsiyetini bilmemek demektir. Zira kitab ve sünnet ve icma’ ve kıyas olan anasır-ı erbaa-i İslâmiye, böyle maddeleri terkib ve tevlid etmez.

Elhasıl:

Unsuriyet ve besatet ve erbaiyet, felsefenin bataklığındandır; şeriatın maden-i safîsinden değildir. Fakat felsefenin yanlışı, seleflerimizin lisanlarına girdiğinden, bir mahmil-i sahih bulmuştur. Zira selef, “dörttür” dediklerinden murad, zahiren dörttür. Veyahut hakikaten ecsam-ı uzviyeyi teşkil eden müvellidülma ve müvellidülhumuza ve azot ve karbon.. yine dörttür.

Eğer hür-fikirsen bu felsefenin şerrine bak: Nasıl ezhanı esaretle sefalete atmıştır. Âferin, hürriyetperver olan hikmet-i cedidenin himmetine ki, o müstebid hikmet-i Yunaniyeyi dört duvarıyla zîr ü zeber etmiştir. Demek muhakkak oldu ki: Âyâtın delail-i i’cazının miftahı ve esrar-ı belâgatın keşşafı, yalnız belâgat-ı Arabiyenin madenindendir. Yoksa felsefe-i Yunaniyenin destgâhından değildir.

Ey birader!

Vakta ki keşf-i esrar merakı bizi şu makama kadar getirdi. Biz de seni beraber çektik. Seni taciz ettik. Hem senin çok yorgunluğunu dahi biliriz. Şimdi Unsur-ul Belâgat ve i’cazın miftahı olan İkinci Makale’nin içerisine seni gezdirmek istiyorum. Sakın o makalenin iğlak-ı üslûbu ve içinde cilveger olan mesailin elbiselerinin perişaniyeti, seni temaşasından müteneffir etmesin. Zira iğlak eden, manasındaki dikkat ve kıymettir. Ve perişan eden ve zînet-i zahiriyeden müstağni eden, manasındaki cemal-i zâtiyesidir.

Evet, nazlanan ve istiğna gösteren nazeninlerin mehirleri dikkattir. Ve menzilleri dahi kalbin süveydasıdır. Bunlara giydirdiğim elbise, zamanın modasına muhaliftir. Zira Kürd mektebi denilen yüksek dağlarda büyümüş olduğumdan alaturka terziliğe alışamadım. Hem de şahsın üslûb-u beyanı, şahsın timsal-i şahsiyetidir. Ben ise gördüğünüz veya işittiğiniz gibi, halli müşkil bir muammayım…

تَمَّ تَمَّ

​— · ⁖ · —

Risale-i Nur Külliyatı’ndan Muhakemat isimli eserin “Unsur-ul Belâgat” bahsinde yer alan “Yedinci Mes’ele” ve “Sekizinci Mes’ele”dir. Bu bahisler, Kur’an-ı Kerim’in mu’cizevî belâgatını (ifade harikalığını) tenkit etmeye veya yanlış anlamaya cüret eden “ehl-i zahir” (sadece dış manaya takılanlar) ve sathî (yüzeysel) nazara sahip kimselerin düştükleri vartaları (tehlikeli hataları) izah eden hikmetli bir usûl (metodoloji) dersidir.
Bu mes’elelerin gayesi, Kur’an’ın kâinat nizamı ve modern ilimlerin keşifleri ile zıt gibi görünen bazı ifadelerinin, aslında ne kadar derin bir belâgat, hikmet ve irşad (yol gösterme) maksadı taşıdığını isbat etmektir.

Bölüm 1: Yedinci Mes’ele – Zahiri Mananın İrşad Hikmeti
Bu mes’ele, Kur’an’ın bazı ayetlerini (örneğin Arz’ın “yayılması” veya Güneş’in “balçıklı bir gözede batması”) ele alarak, ehl-i zahirin bu ifadeleri nasıl yanlış anladığını ve hakikatin ne olduğunu tasvir eder.

1. Mesele: Malûmu İ’lam Abestir (Bilineni Bildirmek Gereksizdir)
Metinde, “Malûmdur: Malûmu i’lam bahusus müşahed olursa, abestir” buyrulur. Yani, insanların zaten gözleriyle müşahede ettiği (gördüğü) bir şeyi Kur’an’ın tekrar “haber” olarak vermesi, hikmete ve belâgata aykırıdır.
• İnsanlar, yaşadıkları coğrafyada yeryüzünü zaten “yayılmış” ve “düz” olarak görüyorlardı. Eğer Kur’an, sadece bu görüneni tasdik etseydi, bu bir “malûmu i’lam” olurdu ve içinde bir hikmet veya i’caz (mucizelik) bulunmazdı.
• Hakikat: Kur’an, bu ifadelerle bir nokta-i garabet (hayret verici bir ince nokta) dersini verir.

2. Nokta-i Garabet: Küreviyetle Beraber Musattah Olması
Metnin işaret ettiği o ince nokta şudur: “Bakınız nasıl arz küreviyetiyle beraber musattaha (düzleştirilmiş) ve size mehd (beşik) olmuştur.”
• Hakikat: Dünya, $kürevî$ (küre şeklinde) bir $cirm-i azîm$ (büyük cisim) olmasına rağmen, hayat sürmemiz için bir beşik (mehd) ve bir sergi (musattaha) gibi yayılmıştır. Asıl mucize budur; küreviyetin, bizim hayatımıza engel olmaması, bilakis en mükemmel $nizam$ ile bize hizmetkâr edilmesidir.
• Kur’an, kozmografya dersi vermez; Allah’ın $nimet$ ve $kudretini$ gösterir. Maksat, Arz’ın geometrik şeklini bildirmek değil, onu insana nasıl $müsahhar$ (boyun eğdirilmiş) kıldığını göstermektir.

3. İlgili Ayetler ve İzahları
Metnin atıfta bulunduğu ayetler ve hikmetleri şunlardır:
• $سُطِحَتْ$ (Sutihat – Yayıldı):
أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ ﴿١٧﴾ وَإِلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ ﴿١٨﴾ وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ ﴿١٩﴾ وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ ﴿٢٠﴾
( Meali): “Onlar deveye bakmazlar mı, nasıl yaratılmıştır! Göğe bakmazlar mı, nasıl yükseltilmiştir! Dağlara bakmazlar mı, nasıl dikilmişlerdir! Yeryüzüne bakmazlar mı, nasıl yayılmıştır!” (Gāşiye 88:17-20)
• İzah: Burada nazar (bakış), devenin acayip yaratılışına, göğün direksiz yükselişine, dağların direk gibi dikilmesine çevrildikten sonra, Arz’a çevrilir. Arz’ın $küre$ olmasına rağmen, üzerinde dağların dikilip hayatın kurulabileceği şekilde “yayılması” ($sutihat$), kudretin azametini gösteren bir $garabet$ noktasıdır.
• $دَحٰيهَا$ (Dahâ-hâ – Döşedi/Yaydı):
وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحٰيهَا ﴿٣٠﴾
( Meali): “Ardından da yeryüzünü döşedi.” (Nâziât 79:30)
• İzah: Bu kelime, devekuşu yumurtası veya yumurtanın konulduğu yer manasına gelen köklerden de gelir ki, Arz’ın $elipsoid$ (geoid) şekline de ince bir işarettir. Aynı zamanda, o kürevî cismin içinden su ve rızık çıkararak hayat için “döşemesi” manasındadır.
• $تَغْرُبُ ف۪ى عَيْنٍ حَمِئَةٍ$ (Aynin Hami’etin – Balçıklı bir su gözesinde batması):
حَتّٰٓى اِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ ف۪ي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًاۜ قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ اِمَّٓا اَنْ تُعَذِّبَ وَاِمَّٓا اَنْ تَتَّخِذَ ف۪يهِمْ حُسْنًا ﴿٨٦﴾
( Meali): “Güneşin battığı yere varınca, onu siyah balçıklı bir su gözesinde batar (gibi) buldu. Orada (kâfir) bir kavim gördü. ‘Ey Zülkarneyn! Ya cezalandırırsın ya da haklarında iyilik yolunu tutarsın’ dedik.” (Kehf 18:86)
• İzah: Metninizin vurguladığı gibi, “binler sene ile uzak olan şems”in (Güneş’in) hakikatte bir gözede batması $muhal$ (imkânsız) ve abestir. Ayet, Zülkarneyn’in (a.s.) $nazarındaki$ (bakışındaki) $tasviri$ beyan eder. O, ufukta bir okyanus veya büyük bir bataklığın kenarına varmış ve Güneş’i o ufuk çizgisinde, $sanki$ o çamurlu suyun içine batıyormuş gibi görmüştür. Bu, $hissî$ (duyusal) bir müşahedenin $naklidir$, yoksa kozmik bir hakikatin ilanı değildir.

Bölüm 2: Sekizinci Mes’ele – Aklı Teşviş Eden (Karıştıran) Fikrî Belalar
Bu mes’ele, ehl-i zahirin sadece ayetleri değil, kâinat nizamını anlamakta da nasıl hatalara düştüğünü izah eder. Bu hatalar, metinde “Bela” olarak tabir edilen fikrî hastalıklardır.

1. Bela: İmkân-ı Zâtî ile Vukuatı Karıştırmak
• Hata: Ehl-i zahir der ki: “Allah’ın kudretine göre böyle olması $mümkündür$ (imkân-ı zâtî). Hem böyle olması (mesela Güneş’in dönmesi) daha azametli görünür. Öyle ise $vaki’$ (gerçekleşmiş olan) budur.”
• İzah: Metin, “Nerede aklınız kâinata mühendis olmaya liyakat göstermiştir?” diyerek bu fikri tenkit eder. Bir şeyin Allah’ın kudreti dâhilinde $mümkün$ olması, onun $vaki’$ olduğu manasına gelmez. Allah, $hikmet$ ve $iktisat$ ile iş yapar, en $kısa$ ve en $kolay$ yolu tercih eder. (Bu, Sübhan Dağı misaliyle izah edilecektir).
• Bu hata, “imkân-ı zâtî”nin, “yakîn-i ilmî”ye (ilimle sabit olan gerçeğe) zıt olduğunu zannetmektir. Van Denizi’nin bal olması $zâtında$ mümkündür, ama bu $imkân$, onun şu anda $su$ olduğu yolundaki $ilmî$ ve $bedihî$ (apaçık) bilgimizi çürütmez.

2. Bela (Dördüncü Bela): İmkân-ı Vehmi ile İmkân-ı Aklî’yi İltibas Etmek
• İmkân-ı Aklî (Aklî Mümkünlük): Varlığına veya yokluğuna dair kat’i bir delil olmayan bir şey hakkında tereddüt etmektir. Bu, ilmî bir tavırdır.
• İmkân-ı Vehmeî (Vehme Dayalı Mümkünlük): Delilsiz, esassız, “belki”, “ihtimal”, “şekk” (şüphe) gibi vesveselerden doğan $safsata$dır. Metin bunu, “muhakemesizlikten”, “kalbin za’f-ı a’sabından” ve “aklın sinir hastalığından” ileri gelen bir maraz (hastalık) olarak tasvir eder.
• Bu vehme düşenler, $bürhan$ (kat’i delil) ile isbat edilmiş hakikatlere bile “Belki öyle değildir, akıl her şeyi idrak edemez” diye şüphe atarlar.

3. Bela (Beşinci ve Altıncı): Mecazı Hakikat Zannetmek (Kasr-ı Nazar)
• Hata: Her $mecaz$ (metafor) ifadede $hakikat-ı zâtiye$ (bizzat gerçeğin kendisini) aramaktır. Bu kimseler (ehl-i zahir), mecaza ancak hakikatin aklen imkânsız ($imtina$) olduğu yerde mecbur kalırlar.
• İzah: Metin, “Muhabbet kalbde ve akıl dimağdadır. Elde ve ayakta aramak abestir” der. Mecaz, hakikatin ışığını parlatan bir “şişe” gibidir. Bir ifadenin mecaz olduğunu anlamak için $karine$ (ipucu) lazımdır. Bu karine, metnin de dediği gibi, sadece $aklî$ imkânsızlık değil, aynı zamanda $hissî$, $âdî$ (geleneksel) ve $makamî$ (konunun bağlamı) olabilir.

4. Bela (Yedinci): Belâgat-ı Arabiyeyi Bilmemek ve Nizam-ı Kâinatı İnkâr Etmek
Bu, önceki hataların neticesidir ve metin bunu iki mühim ayetle zirveye taşır:
• Misal 1: $وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّمَٓاءِ مِنْ جِبَالٍ ف۪يهَا مِنْ بَرَدٍ$ (Gökten, içinde dolu bulunan dağlardan indirmesi)
اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يُزْج۪ي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِه۪ۚ وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَٓاءِ مِنْ جِبَالٍ ف۪يهَا مِنْ بَرَدٍ فَيُص۪يبُ بِه۪ مَنْ يَشَٓاءُ وَيَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشَٓاءُۜ يَكَادُ سَنَا بَرْقِه۪ يَذْهَبُ بِالْاَبْصَارِۜ﴿٤٣﴾
( Meali): “Görmedin mi ki, Allah bulutları sürer, sonra onları bir araya getirip üst üste yığar. Artık sen onların arasından yağmurun çıktığını görürsün. O, gökten, oradaki dağ (gibi bulut)lardan dolu indirir. Onu dilediğine isabet ettirir, dilediğinden de uzak tutar. Şimşeğinin parıltısı neredeyse gözleri alır.” (Nûr 24:43)
• İzah: Metin, buradaki $cibal$ (dağlar) ifadesinin “istiare-i bedîa” (harika bir metafor) olduğunu söyler. Gökyüzü ($âsuman$), yeryüzünün karla kaplı dağlarına $rekabeten$, bulutlardan müteşekkil kendi “dağlarını” gösterir. Bu, zahiri “cümud”u (donukluğu) eriten $hararetli$ bir belâgattır. Yoksa gökte hakikî, taştan dağlar olduğunu iddia etmek $belâgatı cühud$ (inkâr) etmektir.
• Misal 2: وَالشَّمْسُ تَجْر۪ي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَاۜ ذٰلِكَ تَقْد۪يرُ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِۜ﴿٣٨
( Meali): “Güneş de kendi yörüngesinde akıp gitmektedir. Bu, mutlak güç sahibi, hakkıyla bilen Allah’ın (kader) takdiridir.” (Yâsîn 36:38)
• İzah: Metin, bu ayeti iki katmanlı izah eder:
• Zahiri Mana (Nazar-ı Hissî): $تَجْر۪ى$ (cereyan ediyor/akıyor) lafzı, $üslûba$ (ifade tarzına) işaret eder. Bizim $nazar-ı hissiyemize$ (duyusal bakışımıza) göre Güneş hareket eder ve bu hareket, bizim hayatımızı $tanzim$ eder. Kur’an, bu $görünen$ hareketi esas alarak $intizamı$ (düzeni) ders verir.
• Hakikî Mana (İlmî): $لِمُسْتَقَرٍّ$ (bir karargâh/yörünge için) lafzı ise $hakikate$ telvih (işaret) eder. Metin, bu hakikatin iki yönlü olabileceğini söyler:
• Birincisi (Sâniyen): Güneş’in $mihveri üzerinde$ (kendi ekseninde) dönmesi ($hareke-i hakikiye$).
• İkincisi (Sâlisen): Güneş’in $taht-ı revanıyla$ (tüm sistemiyle, yani seyyaratı/gezegenleri ile) birlikte “sahra-yı âlemde seyr ü seferi” (galaksi içindeki hareketi).
• Elhasıl (Netice): Metin, “Maksad-ı İlahîsi, nizam ve intizamı göstermektir” der. Nizamı netice veren şey ister Arz’ın $deveranı$ (dönüşü) olsun, ister (görünen) Güneş’in $hareketi$ olsun, asıl maksat olan $nizamın$ ders verilmesini ihlâl etmez.
Sübhan Dağı Misali:
Metin, bu noktada akla $istihsan$ (güzel bulma) ve $hikmete$ müracaat eder:
“Sübhan Dağı’na çok fersahla uzak bir mesafeden müteveccih olsan… senin cihat-ı erbaana mukabil gelse… en kısa yolu terk ve Sübhan Dağı gibi dehşetli bir cirm-i azîmi… bir daire-i azîmeyi kat’etmesini tahayyül veya teklif etmek… bence nizama cinayet etmektir.”
• İzah: Bir dağı dört yönden görmek için, sizin birkaç adım atarak etrafında dönmeniz $en kısa$ ve $hikmetli$ yoldur. Dağın sizin etrafınızda dönmesini beklemek ise $abesiyet$ (saçmalık) ve $israftır$. Hilkatte (yaratılışta) israf ve abes yoktur. Aynen öyle de, gece ve gündüzün oluşumu için, küçücük Arz’ın $devasa$ Güneş’in etrafında (ve kendi ekseninde) dönmesi $hikmet-i ezeliyeye$ uygundur; kâinatın azîm cirmi olan Güneş’in küçük Arz’ın etrafında döndürülmesi ise bu $iktisat$ ve $hikmet$ kanununa aykırıdır.

Bölüm 3: Tenbih – Hatânın Menbaı (Kaynağı): Felsefe-i Yunaniye
Metin, bu zahirperestliğin ve taassubun kaynağını, $felsefe-i Yunaniye$nin (Yunan Felsefesi) hükümlerini, $usûl-ü İslâmiye$ (İslam’ın temel prensipleri) zannetmek olarak teşhis eder.
• Özellikle “anasır-ı erbaa” (dört unsur: hava, su, ateş, toprak) meselesini misal verir. Bazı müfessirler, bu felsefî nazariyeyi İslami bir hakikat zannetmişlerdir.
• Halbuki İslâmiyet’in “anasır-ı erbaası” (Dört Esası) $Kitab$, $Sünnet$, $İcma’$ ve $Kıyas$’tır.
• Metin, felsefenin “anasır-ı erbaa”sının, sonradan “müvellidülma (Hidrojen), müvellidülhumuza (Oksijen), azot ve karbon” olarak bulunsa bile, bunun felsefenin değil, ilmin bir keşfi olduğunu ve Kur’an’ın bu $değişken$ nazariyelere bağlanamayacağını vurgular.

اَلطَّيِّبَاتُ لِلّٰهِ وَ الصَّلَوَاتُ عَلٰى نَبِيِّهِ

İkinci Makale

Belâgatın ruhuna taalluk eden birkaç mes’elenin beyanındadır.

Birinci Mes’ele

Tarih lisan-ı teessüfle bize ders veriyor ki: Saltanat-ı Arabın cazibesiyle a’cam, Arablara muhtelit olduklarından; Kelâm-ı Mudarî’nin melekesi denilen belâgat-ı Kur’aniyenin madenini müşevveş ettikleri gibi, öyle de acemlerin ve acemîlerin belâgat-ı Arabiyenin san’atına girdiklerinden fikrin mecra-yı tabiîsi olan nazm-ı maânîden, zevk-i belâgatı nazm-ı lafza çevirmişlerdir. Şöyle ki:

Efkâr ve hissiyatın mecra-yı tabiîsi nazm-ı maânîdir. Nazm-ı maânî ise mantıkla müşeyyeddir. Mantığın üslûbu ise müteselsil olan hakaika müteveccihtir. Hakaika giren fikirler ise, karşısında olan dekaik-ı mahiyatta nafizdirler. Dekaik-ı mahiyat ise, âlemin nizam-ı ekmeline mümidd ve müstemiddirler. Nizam-ı ekmelde herbir hüsnün menbaı olan hüsn-ü mücerred mündemiçtir. Hüsn-ü mücerred ise mezâyâ ve letaif denilen belâgat çiçeklerinin bostanıdır. Çiçeklerin bostanı, cinan-ı hilkatte cilveger olan, ezhara perestiş eden ve şâir denilen bülbüllerin nağamatıdır. Bülbüllerin nağamatına aheng-i ruhanî veren ise, nazm-ı maânîdir. Hal böyle iken, Arab’dan olmayan dahîl ve tufeylî ve acemîler, belâgat-ı Arabiyede üdeba sırasına geçmeye çalıştıklarından, iş çığırdan çıktı. Zira bir milletin mizacı o milletin hissiyatının menşei olduğu gibi lisan-ı millîsi de, hissiyatının ma’kesidir… Milletin emziceleri muhtelif olduğu gibi, lisanlarındaki istidad-ı belâgat dahi mütefavittir. Lâsiyyema Arabî lisanı gibi nahvî bir lisan olsa… Bu sırra binaen cereyan-ı efkâra mecra ve belâgat çiçeklerine çimengâh olmaya çok derece nâkıs ve kısa ve kuru ve kır’av olan nazm-ı lafz; mecra-yı tabiîsi olan nazm-ı manaya mukabele ederek belâgatı müşevveş etmiştir.

Zira acemîler sû’-i ihtiyar veya sevk-i ihtiyaçla lafzın tertib ve tahsinine ve maânî-i lügaviyenin tahsiline daha ziyade muhtaç olduklarından ve elfaz, mecra olmak cihetiyle daha âsân ve daha zahir ve nazar-ı sathîye daha munis ve hevam gibi avamın nazarlarını daha cazibedar ve avamperestane nümayişlere daha müstaid bir zemin olduğundan, elfaza daha ziyade sarf-ı himmet etmişlerdir… Yani ne kadar bir mesafe kat’ederse önlerine çok müşa’şa’ sahralar kendilerini göstermek şanında olan tertib-i maânîde olan tagalgulden zihinlerini çevirip, elfaz arkasına koşup, dolaşıyorlar.

Maânînin tasavvurlarından sonra elfazın arkasına gitmekle fikirleri çatallaşmıştır. Gide gide elfaz manaya galebe etmekle istihdam ederek; lafz, manaya hizmet etmek olan kaziye-i tabiiye aksine çevrildiğinden, tabiat-ı belâgattan böyle lafızperest mutasallıfların san’atına kadar.. yok belki tasannularına uzun bir mesafe girmiştir. Eğer istersen Harîrî gibi bir dâhiye-i edebin Makamat’ına gir, gör! O dâhiye-i edeb nasıl hubb-u lafza mağlub olarak lafızperestlik hevesi o kıymetdar edebini lekedar ettiği gibi lafızperestlere de bast-ı özür etmiştir ve nümune-i imtisal olmuştur. Onun için o koca Abdülkahir bu hastalığı tedavi etmek için Delail-i İ’caz ve Esrar-ül Belâgat’ın bir sülüsünü onun ilâçlarından doldurmuştur. Evet lafızperestlik bir hastalıktır, fakat bilinmez ki hastalıktır…

Tenbih:

Lafızperestlik nasıl bir hastalıktır.. öyle de; suretperestlik ve üslûbperestlik ve teşbihperestlik ve hayalperestlik ve kafiyeperestlik şimdi filcümle, ileride ifrat ile tam bir hastalık ve manayı kendine feda edecek derecede bir maraz olacaktır. Hattâ bir nükte-i zarafet için veya kafiyenin hatırı için, çok edib edebde edebsizlik etmeye şimdiden başlamışlardır. Evet lafza zînet verilmeli, fakat tabiat-ı mana istemek şartıyla.. ve suret-i manaya haşmet vermeli, fakat mealin iznini almak şartıyla.. ve üslûba parlaklık vermeli, fakat maksudun istidadı müsaid olmak şartıyla.. ve teşbihe revnak vermeli, fakat matlubun münasebetini göze almak ve rızasını tahsil etmek şartıyla.. ve hayale cevelan ve şaşaa vermeli, fakat hakikatı incitmemek ve ağır gelmemek ve hakikata misal olmak ve hakikattan istimdad etmek şartıyla gerektir.

​— · ⁖ · —

İkinci Mes’ele

Kelâmın hayatlanması ve neşv ü neması; manaların tecessümüyle ve cemadata nefh-i ruh etmekle bir mükâleme ve mübahaseyi içlerine atmaktır. Şöyle: Deveran ile tabir olunan vücudda ve ademde iki şeyin mukarenetiyle biri ötekisine illet ve me’haz ve menşe’ zannolunması olan itikad-ı örfî üzerine müesses olan mağlata-i vehmiye üstüne mebni olan kuvve-i hayalden neş’et eden sihr-i beyanıyla sehhar gibi cemadatı hayatlandırır, birbiriyle söyletir. İçlerine ya adaveti veya muhabbeti atar. Hem de manaları tecessüm ettirir, hayat verir, içinde hararet-i gariziyeyi derceder.

Eğer istersen gürültülü menzil ıtlakına şayeste olan bu beyte gir:

يُنَاج۪ينِىَ اْلاِخْلَافُ مِنْ تَحْتِ مَطْلِهِ وَ تَخْتَصِمُ اْلاٰمَالُ وَ الْيَاْسُ ف۪ى صَدْر۪ى

Yani: “Mumatala-i hak perdesi altında hulf-ül va’d benimle konuşuyor. Der: Aldanma!.. Onun için sinemde ümidlerim ye’s ile kavgaya başladılar, o mütezelzil hane olan sadrımı harab ediyorlar.” Göreceksin nasıl şâir-i sahir emel ve ye’si tecsim etmekle hayatlandırarak nemmam olan ihlafın fitnesiyle bir muharebe ve muhasamayı temsil eyledi. Güya sinematoğraf gibi bu beyt senin aklına rü’ya görünüyor. Evet bu sihr-i beyanî bir nevi tenvim eder.

Veyahut yerin yağmur ile muaşaka ve şekvasını dinle! İşte:

تَشَكَّى الْاَرْضُ غَيْبَتَهُ اِلَيْهِ وَ تَرْشَفُ مَائَهُ رَشْفَ الرُّضَابِ

Yani: Yağmurun geç gelmesini ona teşekki eder. Mahbubun ağız suyu gibi suyunu emer. Acaba yeri Mecnun, sehabı Leyla haletlerinde bu şiir sana tahyil etmiyor mu?

Tenbih:

Bu şiiri güzel gösteren içindeki hayalin hakikate bir derece müşabehetidir. Zira yağmur gecikse sonra gelse toprak vız vız gibi bir savtı çıkartarak suyunu çeker. Bu hali gören geçliğine ve şiddet-i ihtiyacına intikal ettiğinden, meşhur deveranın sırrıyla ve tevehhümün tasarrufatıyla bir muaşaka ve mükâleme suretine ifrağ eder.

İşaret:

Herbir hayalde bu çiznök gibi bir dane-i hakikat bulunmak şarttır…

​— · ⁖ · —

Üçüncü Mes’ele

Kelâmın elbise-i fahiresi veyahut cemali ve sureti, üslûb iledir. Yani kalıb-ı kelâm iledir. Şöyle ki: Ya dikkat-i nazar veya tevaggul veya mübaşeret veya san’atın telakkuhuyla hayalde tevellüd eden temayülatın hususiyatından teşekkül eden suretlerden terekküb eden istiare-i temsiliyenin parçaları telahuk ettiklerinden tenevvür ve teşerrüb ve teşekkül eden üslûb, kelâmın kalıbı olduğu gibi, cemalin madeni ve hulel-i fahirenin destgâhıdır. Güya aklın borazanı denilmeye şâyan olan irade ses etmekle, kalbin karanlık köşelerinde yatan manalar çıplak, yalın ayak, baş açık olarak çıktıklarından mahall-i suver olan hayale girerler.

O hazinet-ül hayalde buldukları sureti giyerler. En ekall bir yazmayı sarar. Veya bir pabucu giyer, lâakal bir nişan ile çıkar. Hiç olmazsa bir düğme ile veya bir kelime ile kendinin nerede terbiye olduğunu gösterir.

Eğer bir kelâmın -fakat tabiattan çıkmış bir kelâmın- üslûbunda im’an-ı nazar edersen, kendi san’atı içinde işleyen mütekellimi o âyine-misal üslûbun içinde göreceksin. Hattâ nefsini nefesinden ve sesinden; mahiyetini nefsinden (üfürmesinden) tevehhüm ve mizac ve san’atını kelâmıyla mümtezic tahayyül etsen, Hayaliyyun mezhebinde muateb olmuyorsun. Eğer tereddüd ile senin hayalin, hastalığı var ise Kaside-i Bür’iyye’den olan

وَاسْتَفْرِغِ الدَّمْعَ مِنْ عَيْنٍ قَدِ اْمَتَلَاتْ مِنَ الْمَحَارِمِ وَالْزَمْ حِمْيَةَ النَّدَمِ

olan bîmarhaneye git, gör! Nasıl hakîm-i Busayrî, istifrağla ve nedametin perhiziyle sana reçete yazar. Eğer iştihanın açılmasıyla üslûb denilen hakikatın şişesindeki zülal-i mana nasıl kendine muvafık ve nasıl imtizac etmesini seyretmek ve o zülali içmeye iştihan var ise meyhaneye git ve de: “Ey meyhaneci, kelâm-ı belig nedir?” Elbette onun san’atı onu şöyle söylettirecek:

Kelâm-ı belig, ilim denilen çömleklerde pişirilen ve hikmet denilen büyük küplerde duran ve fehm denilen süzgeç ile süzülen âb-ı hayat gibi bir manayı, zürefa denilen sâkiler döndürüp efkâr içer; esrarda temeşşi etmekle hissiyatı ihtizaza getiren kelâmdır.

Eğer böyle sarhoşların sözlerinden hoşlanmıyorsan suyun mühendisi olan Hüdhüd-ü Süleyman’ın Sebe’den getirdiği nebe’ ve haberi dinle!.. Nasıl inzal-i Kur’an ve ibda’-ı semavat ve arz eden Zülcelal’in tavsifini etmiştir.
Hüdhüd diyor: “Bir kavme rast geldim. Zemin ve âsumandan mahfiyatı çıkaran Allah’a secde etmiyorlar…” Bak evsaf-ı kemaliye içinde Hüdhüd’ün hendesesine telvih eden vasf-ı mezburu yalnız ihtiyar eyledi.

İşaret:

Üslûbdan muradım kelâmın kalıbıdır ve suretidir. Başkalar başka diyorlar. Ve belâgatça faidesi, kıssatın tefarıkını ve perişan olan parçalarını iltiham ve bitiştirmektir. Tâ kaide-i “Bir şey sabit olursa levazımıyla sabittir” sırrıyla bir cüz’ü tahrik etmekle kıssatın küllünü ihtizaza getirmektir. Güya mütekellim, üslûbun bir köşesini muhataba gösterse, muhatab kendi kendine velev bir derece karanlık olsa da tamamını görebilir.

Bak nerede olursa olsun “mübareze” lafzı pencere gibi meydan-ı harbi, içinde harb olarak sana gösterir. Evet çok böyle kelimeler vardır. Hayalin sinematoğrafisi denilse caizdir.

Tenbih:

Üslûb meratibi pek mütefavittir. Bazan o kadar latif ve rakiktir ki, nesim-i seherden daha âheste eser. Bazan o kadar gizli oluyor ki, bu zamanın harbinin diplomatlarının desais-i harbiyelerinden daha mesturdur. Bir diplomatın kuvve-i şâmmesi lâzımdır, tâ istişmam edebilsin.

Ezcümle:

يٰسٓ

suresinde

مَنْ يُحْيِى الْعِظَامَ وَ هِىَ رَم۪يمٌ

şive-i ifadeden, Zemahşerî

مَنْ يَبْرُزُ اِلَى الْمَيْدَانِ

üslûbunu istişmam etmiştir. Evet insan isyanla Hâlıkın emrine karşı manen müdafaa ve mübareze eder…

​— · ⁖ · —

Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri’nin Muhakemat isimli eserinin “Unsur-ul Belâgat” bölümünde yer alan “İkinci Makale”dir. Bu makale, belâgatın (söz sanatının, edebiyatın) ruhuna ve hakikatine dair üç mühim mes’eleyi tahlil ve tenkit eder.
Metnin ana gayesi, hakikî belâgatın “lafız” merkezli değil, “mana” merkezli olması gerektiğini isbat etmektir. Belâgatın, zahirî süslemelerden ziyade, derûnî bir hakikatin ve mananın nizamından (düzeninden) kaynaklandığını ortaya koyar.

Makalenin Umumî Tasviri
Bu makale, belâgat sahasında vukû bulan bir “inhirafı (sapmayı) tenkit eder. Bu inhiraf, manayı lafza feda etmektir. Üstad Hazretleri, belâgatın ruhunun şu üç temel üzerine kurulu olduğunu beyan eder:
• Birinci Mes’ele: Belâgatın aslı Nazm-ı Maânî’dir (Manaların Nizamı), Nazm-ı Lafz (Lafızların Nizamı) değil.
• İkinci Mes’ele: Belâgatın hayatı Tecessüm-ü Maânî’dir (Manaların Cisimleşmesi) ve cansızlara ruh üflenmesidir.
• Üçüncü Mes’ele: Belâgatın sureti ve elbisesi Üslûbdur ve bu, mütekellimin (konuşmacının) şahsiyetini aksettiren bir âyinedir.
Şimdi bu mes’eleleri sırasıyla tahlil edelim:
Birinci Mes’ele: Nazm-ı Maânî ve Lafızperestliğin Tenkidi
Bu mes’ele, belâgatın temelindeki tabiî mecranın ne olduğunu ve nasıl bozulduğunu izah eder.
1. Hakikî Belâgat (Nazm-ı Maânî):
• İzahı: Bediüzzaman’a göre, fikirlerin ve hissiyatın tabiî akışı, “manaların nizamı” (Nazm-ı Maânî) iledir. Bu nizam, mantık ile güçlendirilmiştir ve hakikatlere yöneliktir. Hakikatlere giren fikirler, varlıkların mahiyetindeki inceliklere nüfuz eder. Bu incelikler kâinattaki mükemmel nizama (Nizam-ı Ekmel) dayanır. Bu nizamda ise “hüsn-ü mücerred” (soyut güzellik) gizlidir ki, belâgatın bütün çiçekleri bu bostandan neş’et eder.
• Müradifleri:
• Nazm-ı Maânî: Manaların tertibi, derûnî ahenk, fikrî silsile, manevî yapı, muhtevanın önceliği.
• Hüsn-ü Mücerred: Soyut güzellik, manevî güzellik, suretten münezzeh kemâl.
2. Belâgattaki Teşevvüş (Bozulma):
• İzahı: Arap olmayan (a’cam) ve Arapçaya sonradan dâhil olan (dahîl) edipler, bu sahaya girdiklerinde, işin kolayına kaçmışlardır. Mananın derinliklerine dalmak yerine, nazar-ı sathîye (yüzeysel bakışa) daha hoş gelen, avamın nazarını daha çok çeken “lafız” (söz) ile meşgul olmuşlardır.
• Böylece, “lafız manaya hizmet etmek” olan tabiî kaide, “mana lafza hizmet etmek” şekline çevrilmiştir. Bu durum “lafızperestlik” (kelimeye tapma) hastalığını doğurmuştur. Üstad, bu hastalığa misal olarak Harîrî’nin Makamat isimli eserini zikreder; dâhiyane bir edebî eser olmasına rağmen, lafız sevgisi ve sanat gösterme hevesiyle mananın lekedar edildiğini belirtir.
• Tenbih (Uyarı): Bu hastalık sadece lafızperestlik değildir; suretperestlik (şekilcilik), üslûbperestlik, teşbihperestlik (benzetme düşkünlüğü), hayalperestlik ve kafiyeperestlik olarak da tezahür eder. Bunlar, manayı surete feda eden marazlardır.
• Küllî Kaide: “Lafza zînet verilmeli, fakat tabiat-ı mana istemek şartıyla… suret-i manaya haşmet vermeli, fakat mealin iznini almak şartıyla…”

3. Ayetler Işığında Mes’ele:
Kur’an-ı Kerim, daima zahirî şekilcilikten ziyade, derûnî hakikate ve manaya ehemmiyet verir.
• Rûm Suresi, 30:7:
$$يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْاٰخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ$$
• Meali: “Onlar, dünya hayatının sadece görünen (zâhirî) tarafını bilirler. Ahiretten ise gaflet içindedirler.”
• İrtibatı: Lafızperestler, belâgatın “zâhirî” tarafı olan lafızlarla meşgul olup, onun “ahireti” mesabesinde olan hakikî manasından gafil olurlar.
• Bakara Suresi, 2:177:
$لَيْسَ الْبِرَّ اَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلٰكِنَّ الْبِرَّ مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَالْمَلٰٓئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيّ۪نَۚ وَاٰتَى الْمَالَ عَلٰى حُبِّه۪ ذَوِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينَ وَابْنَ السَّب۪يلِ وَالسَّٓائِل۪ينَ وَفِي الرِّقَابِۚ وَاَقَامَ الصَّلٰوةَ وَاٰتَى الزَّكٰوةَۚ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ اِذَا عَاهَدُواۚ وَالصَّابِر۪ينَ فِي الْبَأْسَٓاءِ وَالضَّرَّٓاءِ وَح۪ينَ الْبَأْسِۜ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ صَدَقُواۜ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ
• Meali: “Yüzlerinizi doğuya ve batıya çevirmeniz iyilik değildir. Asıl iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman eden; mala olan sevgisine rağmen, onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışa, isteyene ve kölelere veren; namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren; antlaşma yaptıklarında sözlerini yerine getiren; sıkıntıda, hastalıkta ve savaş zamanlarında sabredenlerin davranışlarıdır. İşte doğru olanlar bunlardır; müttakîler de bunlardır.”
• İrtibatı: Ayet, hakikî faziletin zahirî bir “suret” (yönelme) olmadığını, bilakis derûnî bir “mana” (iman ve amel) olduğunu ders verir. Bu, belâgatta da geçerlidir; asıl olan lafzın süsü değil, imanın ve hikmetin muhtevasıdır.
İkinci Mes’ele: Kelâmın Hayatlanması (Tecessüm-ü Maânî)
Bu mes’ele, sözün nasıl canlı ve tesirli hale getirileceğini izah eder.
1. Sihr-i Beyan (Beyanın Sihri):
• İzahı: Kelâmın (sözün) hayatlanması ve gelişmesi, “manaların tecessüm etmesi” (soyut anlamların cisimleşmesi, somutlaşması) ve “cemadata nefh-i ruh” (cansız varlıklara ruh üflenmesi) ile mümkündür.
• Bu, “sihr-i beyan” (ifadenin sihri) olarak adlandırılır. Edib veya şair, hayal gücünü kullanarak cansız varlıkları (cemadatı) canlandırır, onları konuşturur (intak), aralarına sevgi veya düşmanlık atar. Soyut manalara birer cisim giydirir.
• Misaller: Metinde iki beyit (mısra çifti) zikredilir:
• Ümid (emel) ile ye’sin (ye’s) (iki soyut mana) birbiriyle kavga etmesi (tecessüm).
• Yerin (arz) yağmura (sehab) olan aşkı ve şikâyeti (cemadata nefh-i ruh).
• Müradifleri:
• Tecessüm-ü Maânî: Manayı cisimleştirme, teşhis (kişileştirme), intak (konuşturma), mücerredi müşahhas kılma.
• Nefh-i Ruh: Ruh üfleme, canlandırma, hayat verme.
2. Hayaldeki Hakikat Danesi:
• Tenbih (Uyarı): Bu hayalî tasvirlerin güzel ve tesirli olmasının şartı, içinde “bir dane-i hakikat” (bir hakikat çekirdeği) bulunmasıdır. Tamamen hayalî ve hakikatten kopuk olmamalıdır.
• Misal: Yağmurun gecikip sonra yağdığında topraktan çıkan “vız vız” sesi, toprağın şiddetli ihtiyacını ve iştiyakını gösteren bir “hakikat danesi”dir. Şair, bu hakikat çekirdeğini alır, hayal gücüyle işler ve onu bir “muaşaka” (aşk hikâyesi) suretine ifrağ eder (döker).

3. Ayetler Işığında Mes’ele:
Kur’an-ı Kerim, bu sanatın zirvesidir. Muhatabın zihninde manayı tecessüm ettirmek için cemadatı ve manaları mütemadiyen konuşturur.
• Haşr Suresi, 59:21:
لَوْ اَنْزَلْنَا هٰذَا الْقُرْاٰنَ عَلٰى جَبَلٍ لَرَاَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِۜ وَتِلْكَ الْاَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ
• Meali: “Eğer biz bu Kur’an’ı bir dağa indirseydik, sen onu Allah korkusundan baş eğmiş, parça parça olmuş görürdün. Bu misalleri insanlar düşünsünler diye veriyoruz.”
• İrtibatı: Bu ayet, “cemadata nefh-i ruh” sanatının en âlâ misalidir. Cansız ve sert olan “dağ”a (cemadat), “huşû” (derin saygı), “korku” (haşyet) ve “parçalanma” (tefekkürün tesiri) gibi en derin hayatî sıfatlar verilerek Kur’an’ın azameti tecessüm ettirilmiştir.
• İsrâ Suresi, 17:44:
$$تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰوَاتُ السَّبْعُ وَالْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهِنَّ وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِه۪ وَلٰكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْب۪يحَهُمْ اِنَّهُ كَانَ حَل۪يمًا غَفُورًا$$
• Meali: “Yedi gök, yer ve bunların içinde bulunanlar O’nu tesbih eder. O’nu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ne var ki siz, onların tesbihini anlamazsınız. Şüphesiz O, halîmdir, çok bağışlayıcıdır.”
• İrtibatı: Kâinattaki bütün varlıklara (cemadat dâhil) “tesbih” (bilinçli bir zikir) fiili isnad edilerek, bütün mevcudat canlı ve şuurlu birer zâkir suretine sokulmuştur. Bu, belâgatın en yüksek mertebesidir.
Üçüncü Mes’ele: Üslûb (Kelâmın Kalıbı ve Sureti)
Bu mes’ele, belâgatın zahirî yönü olan üslûbun, manayla olan münasebetini izah eder.
1. Üslûb Nedir?
• İzahı: Üslûb, kelâmın “elbise-i fahiresi” (kıymetli elbisesi), “sureti” ve “kalıbı”dır. Manalar, kalbin derinliklerinde “çıplak” bir haldeyken, “irade”nin sesiyle çağrılırlar. “Hazinet-ül Hayal”e (Hayal Hazinesi) girerler ve orada buldukları suretleri giyerler.
• Üslûb, basit bir lafız yığını değil, mütekellimin (konuşmacının) ruhundan, mizacından ve san’atından süzülen bir surettir. “Bir kelâmın üslûbunda im’an-ı nazar edersen, kendi san’atı içinde işleyen mütekellimi o âyine-misal üslûbun içinde göreceksin.”
• Müradifleri:
• Üslûb: İfade tarzı, beyan kalıbı, mütekellimin şahsiyetinin âyinesi, mananın büründüğü suret.
• Hazinet-ül Hayal: Hayal hazinesi, suretlerin menbaı, tasavvur deposu.

2. Üslûbun Faidesi ve Misalleri:
• Faidesi: Üslûbun en mühim faydası, dağınık parçaları birleştirmesidir (iltiham). Mütekellim, üslûbun bir köşesini göstererek, muhatabın kıssanın tamamını görmesini sağlar (“Bir şey sabit olursa levazımıyla sabittir” kaidesince).
• Misaller:
• Kaside-i Bür’iyye misali: İmam Busayrî, günahlardan tevbe etmeyi, bir “bîmarhane” (hastane) üslûbu içinde tasvir eder; gözyaşını “istifrağ” (kusma), pişmanlığı da “perhiz” (diyet) olarak sunar.
• Hüdhüd misali: Süleyman (a.s) Peygamberin Hüdhüd’ü, Sebe’ melikesinden bahsederken, Allah’ı tavsif ederken kendi “hendese”sine (mühendislik/yer bulma sanatı) münasip bir üslûb kullanır: “…göklerde ve yerde olanı ortaya çıkaran…” (Neml, 25).
• Mübareze misali: “Mübareze” (çarpışma) lafzı, tek bir kelime olmasına rağmen, bir “sinematoğraf” gibi bütün bir savaş meydanını hayale gösterir.
3. Üslûb-u Mübareze (Tenbih):
• İzahı: Üslûbların çok farklı mertebeleri vardır. Bazen çok gizli olabilir. Zemahşerî’nin, Yâsîn Suresi’ndeki “Çürümüş kemikleri kim diriltecek?” (Yâsîn, 78) ayetindeki sual üslûbundan “Meydana kim çıkacak!” şeklinde bir “mübareze” (meydan okuma) manasını istişmam etmesi (koklayıp çıkarması) buna misaldir. Çünkü bu sual, bilmek için değil, (haşa) Allah’ın kudretine karşı isyan ve meydan okuma makamında sorulmuştur.

4. Ayetler Işığında Mes’ele:
Kur’an’ın üslûbu, Allah’ın isimlerine ve konuşmanın makamına göre mucizevî bir surette tecelli eder.
• Neml Suresi, 27:24-25: (Hüdhüd misali)
$$وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ اَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّب۪يلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ ﴿24﴾ اَلَّا يَسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذ۪ي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ ﴿25﴾$$
• Meali (24-25): “Onun ve kavminin, Allah’ı bırakıp güneşe taptıklarını gördüm. Şeytan onlara yaptıklarını süslü göstermiş ve böylece onları doğru yoldan çıkarmış. Bu yüzden de doğru yolu bulamıyorlar. (Şeytan) göklerde ve yerde olanı ortaya çıkaran, gizlediğinizi ve açığa vurduğunuzu bilen Allah’a secde etmesinler diye (onları saptırmış).”
• İrtibatı: Metinde işaret edildiği gibi, Hüdhüd’ün mesleği yerin altındaki gizli suları (mahfiyatı) çıkarmaktır. Allah’ı tavsif ederken, tam da kendi san’atına (hendesesine) muvafık bir üslûb ile “göklerde ve yerdeki gizli olanı (el-hab’e) ortaya çıkaran” vasfını zikretmesi, üslûbun mütekellimin mahiyetini nasıl aksettirdiğine dair harika bir misaldir.
• Yâsîn Suresi, 36:78: (Üslûb-u Mübareze misali)
$$وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظَامَ وَهِيَ رَم۪يمٌ$$
• Meali: “Kendi yaratılışını unutarak bize bir örnek getirdi. Dedi ki: «Çürümüş kemikleri kim diriltecek?»”
• İrtibatı: İşte bu ayetteki “Kim diriltecek?” suali, cehaletten kaynaklanan bir sual değil, kudret-i İlahiyeye karşı bir istib’ad (akıldan uzak görme) ve isyan üslûbudur. Bu üslûb, manen bir müdafaa ve mübarezedir (meydan okumadır). Cevabı da aynı derecede susturucu ve kudreti isbat edici bir üslûbla gelir (Bkz: Yâsîn, 79).

Kelâmın kuvvet ve kudreti ise; kelâmın kuyudatı birbirine cevab vermek ve keyfiyatı birbirine muavenet etmekle umumen karınca kaderince, asıl garaza işaret ve herbiri parmağını maksad üzerine bırakmak ile

عِبَارَاتُنَا شَتّٰى وَحُسْنُكَ وَاحِدٌ وَكُلٌّ اِلٰى ذَاكَ الْجَمَالِ يُش۪يرُ

düsturuna timsal olmaktır. Demek kuyudat zenav gibi veyahut dereler gibi.. maksad ise ortalarından istimdad edici bir havuz gibi olmak gerektir.

Elhasıl:

Zihnin şebekesi üstünde tersim olunan ve nazar-ı akl ile alınan suret-i garaz, müşevveş olmamak için, tecavüb ve teavün ve istimdad lâzımdır.

İşaret:

Bu noktadan intizam neş’et etmekle tenasüb tevellüd edip hüsn ü cemal parlar. Eğer istersen Rabb-i İzzet’in kelâmına teemmül et… Ezcümle: Zerresi büyük bir taş kadar büyük olan azabdan tahvif ve insanı, kalâk ve tahammülsüz olduklarını göstermek için sevk edilen

وَلَئِنْ مَسَّتْهُمْ نَفْحَةٌ مِنْ عَذَابِ رَبِّكَ

olan âyete bak. Nasılki “şeyi zıddından in’ikas ettirmek” olan kaide-i beyaniyeye binaen tehvil ve tahvif için azabın bir parçasının derece-i tesirini göstermek istediğinden, kıllet olan esas-ı maksada, nasıl kelâmın her tarafı elini oraya uzatıp kuvvet veriyor.

Şöyle:

اِنْ

lafzındaki teşkik ile tahfif ve

مَسَّتْ

deki yalnız temas ve

نَفْحَةٌ

maddesinde ve sîgasında ve tenkirindeki taklil ve tahkir.. ve

مِنْ

deki teb’iz ve nekale bedel

عَذَابِ

zikrindeki tehvin ve

رَبِّكَ

deki îma-i rahmet, umumen taklili göstermekle, azabı nihayet derecede ta’zim ve tehvil eder.

Zira azı böyle olursa, çoğundan Allah esirgesin…

Tenbih:

Bu sana sermeşktir. Yazabilirsen meşk et. Zira bütün âyât-ı Kur’aniye bu intizam ve tenasüb ve hüsne mazhardırlar. Fakat makasıd bazan mütedâhilen müteselsildir. Her birinin tevabii ötekiyle mukarin olur, fakat muhtelit olmaz. Dikkat etmek gerektir. Zira nazar-ı sathî böyle yerlerde çok halt eder.

​— · ⁖ · —

Beşinci Mes’ele

Kelâmın servet ve vüs’ati ise; -nasıl suret-i terkib, nefs-i maksadı gösterir. Öyle de- müstetbeatının telmihatıyla ve esalîbin işaratıyla garazın levazım ve tevabiini göstermek ve ihtizaza getirmektir. Zira telmih ve işaret ise, sâkin olan hayalâtı ihtizaza ve sâkit olan cevanibini söylettirmekle kalblerin en uzak köşelerindeki istihsanı ve alkışlamayı tehyic etmeye büyük bir esastır. Evet telmih ve işaret ise yolun etrafını temaşa ile tenezzüh etmek içindir. Kasd ve taleb ve tasarruf için değildir. Demek mütekellim onda mes’ul olmaz. Eğer istersen bu beyitlerin içlerine gir. Bir derece seyre şâyan noktalar vardır:
İşte çal olan atına binmiş, nazenin karşısında gençlenmek isteyen ihtiyar babanın sakalının içine bak, belâgatın çok anahtarlarını bulacaksın. Al kapıları aç, işte:

قَالَتْ كَبِرْتَ وَ شِبْتَ قُلْتُ لَهَا هٰذَا غُبَارُ وَقَايِعِ الدَّهْرِ

Yani: Dedi: “İhtiyar oldun.” Dedim: “Değildir; belki mesaib-i dehrin gürültüsünden ayakları altında çıkıp sakalıma konmuş bir beyaz gubardır.”

Hem de:

وَلَا يُرَوِّعْكِ ا۪يمَاضُ الْقَت۪يرِ بِهِ فَاِنَّ ذَاكَ ابْتِسَامُ الرَّاْىِ وَالْاَدَبِ

Yani: Sakalımın beyazlanmakla parlaması seni korkutmasın. Zira nur-u mütecessim gibi dimağdan erimiş sakaldan mecra bulup kendini gösteren fikir ve edebin tebessümüdür.

Hem de:

وَعَيْنُكَ قَدْ نَامَتْ بِلَيْلِ شَب۪يبَةٍ فَلَمْ تَنْتَبِهْ اِلَّا بِصُبْحِ مَش۪يبٍ

Yani: Gece gibi gençlikte gözün nevm-i gaflette dalmış, ancak subh-misal olan sakalın beyazıyla uyanabildi.

Hem de:

وَكَاَنَّمَا لَطَمَ الصَّبَاحُ جَب۪ينَهُ فَاقْتَصَّ مِنْهُ وَخَاضَ ف۪ى اَحْشَائِهِ

Yani: Ciriti istemek yolunda, sabah, atımın yüzüne yed-i beyzasıyla bir tokat vurdu. Atım dahi kısâsını almak için tayyar olan subha erişti, yere vurdu, içinde dört ayağıyla gezindi. Demek atım çal’dır.

Hem de:

كَاَنَّ قَلْب۪ى وُشَاحَاهَا اِذَا خَطَرَتْ وَقَلْبَهَا قُلْبُهَا فِى الصَّمْتِ وَالْخَرَسِ
Yani: Kalbim maşukumun kemeri gibi hareket ve hışhış etmekte; onun kalbi ise onun bileziği gibi sükûn ve sükûttadır. Demek beli ince, bileği kalın olduğu gibi; kalbim müştak, onun kalbi müstağnidir. Demek hüsün ve aşkı ve istiğnayı ve iştiyakı bir taş ile vurmuştur.

Hem de:

وَاَلْقٰى بِصَحْرَاءِ الْغَب۪يطِ بَعَاعَهُ نُزُولَ الْيَمَانِىِّ ذِى الْعِيَابِ الْمُحَمَّلِ

Yani: Tacir-i Yemenî gibi yağmurdan gelen sel, yüklerini, eskallerini gabît sahrasına attı. Nasılki bir tüccar akşamda bir köye gelse, gecede köylüler rengârenk eşyalarını satın alsalar; sabahleyin herkes bir renk ile süslenmiş olduğu halde evinden çıkıyor. Hattâ köyün çobanı dahi kırmızı bir mendili bağlıyor. Öyle de, sel sahraya yükünü attığı gibi ticaret-i hafiyeye benzer imtizacat-ı kimyeviye ile çiçeklerin nazeninlerine güya rengârenk elbise alınır, dikilir. Hattâ çiçeklerin çobanı ıtlakına şâyan olan kefne

{1: Dikenli, ihrak edilir bir dağ mahsulüdür.}

başını kırmızılaştırıyor.

Hem de:

غَارَ الْوَفَاءُ وَفَاضَ الْغَدْرُ وَانْفَرَجَتْ مَسَافَةُ الْخُلْفِ بَيْنَ الْقَوْلِ وَالْعَمَلِ

Yani: “Vefa, gavr-ı in’idama çekildi.. tufan-ı gadr feverana başladı. Kavl ve amel ortasında uzun bir mesafe açıldı…”

Uzağa gitmek istemiyorsan bu makalenin bir parça mâkabline nazar et, bu mes’eleye nümune olmak için çok parçaları bulacaksın. Ezcümle: “Âyâtın delail-i i’cazının miftahı ve esrar-ı belâgatının keşşafı yalnız belâgat-ı Arabiyedir. Felsefe-i Yunaniye değildir.”>Veyahut makale-i ûlâda olan mes’ele-i ûlânın hâtimesindeki işarete bak. İşte “Hilkat denilen şeriat-ı fıtriye, meczub ve misafir olan küre-i arza farz etmiştir ki: Şemse iktida eden yıldızların safında durmak, şüzuz etmemek… Zira zemin zevciyle beraber

اَتَيْنَا طَٓائِع۪ينَ

demişlerdir. Taat ise cemaatle daha ahsendir.”

Şimdi teemmül et! Bu misaller, karşı ve arkalarından öyle makamatı gösterir ki, arkalarından başka makamat hayal-meyal gibi başını çıkarıyor.

​— · ⁖ · —

Bu bahis, kelâmın, yani sözün ve ifadenin tesirini, güzelliğini ve kuvvetini tahlil eden belâgat ilminin derûnî esaslarını izah eder.

Mevzu: Kelâmda Kuvvet ve Servet
İktibas edilen metin, belâgatli bir sözün iki temel rüknünü (direğini) tasvir etmektedir:
• Dördüncü Mes’ele: Kelâmın Kuvvet ve Kudreti (Sözün Dahilî Gücü ve Sağlamlığı).
• Beşinci Mes’ele: Kelâmın Servet ve Vüs’ati (Sözün Haricî Zenginliği ve Genişliği).
Birinci mesele, kelâmın derûnî intizamına (iç düzenine) ve parçalarının tek bir maksada kilitlenmesine bakarken; ikinci mesele, kelâmın zahirî telmihatına (dışa dönük göndermelerine) ve dinleyicinin hayal dünyasını harekete geçirme kabiliyetine nazar vermektedir.

DÖRDÜNCÜ MES’ELE: KELÂMIN KUVVET VE KUDRETİ
Bu mesele, bir sözü “kuvvetli” yapan şeyin, o sözü oluşturan bütün unsurların (kuyudat – kayıtlar, kelimeler, cümleler) birbiriyle tam bir uyum içinde olması olduğunu beyan eder.
1. İzahı (Tecavüb, Teavün ve İstimdad)
Kelâmın kuvveti, tek tek parlak kelimeler seçmekten ziyade, o kelimelerin ve kayıtların bir orkestra gibi ahenk içinde olmasına bağlıdır. Metin, bunu üç mühim düstur ile açıklar:
• Tecavüb (Karşılıklı Cevap Verme): Kelâmın her bir parçası, diğer parçaların ortaya koyduğu manaya veya ihtiyaca cevap vermelidir. Bir kelime, öteki kelimenin manasını teyit etmeli veya tamamlamalıdır.
• Teavün (Karşılıklı Yardımlaşma): Bütün unsurlar, “asıl garaz” yani “temel maksat” için birbirine yardım etmelidir. Hiçbir kelime veya ifade, asıl maksadın haricinde, kendi başına bir mana sergilemek için orada bulunmamalıdır.
• İstimdad (Yardım Alma): Metnin teşbihinde olduğu gibi, bütün unsurlar (dereler veya zenavlar – oluklar) ana maksat olan havuzdan yardım almalı, yani manalarını o ana maksattan çekip çıkarmalı ve yine o havuzu beslemelidir.
Bu üç unsur tesis edildiğinde, kelâmda müşevveş (karmaşık, dağınık) bir suret değil, intizam (düzen) ve tenasüb (oran, uyum) tecelli eder. Bu intizam ve tenasüpten ise hüsn ü cemal (güzellik ve mükemmellik) parlar.
2. Müradif Kelimeler
• Kuvvet-i Kelâm: Sözün sağlamlığı, mantıkî tutarlılığı, tesir gücü.
• Kuyudat: Kayıtlar, şartlar, kelâmı oluşturan unsurlar (sıfatlar, zarflar, harf-i cerler vb.).
• Garaz/Maksad: Hedef, asıl gaye, verilmek istenen temel mesaj.
• İntizam: Düzen, nizam, tertip.
• Tenasüb: Uyum, ahenk, parçalar arası muvazene.
3. Âyet-i Kerime Tahlili (Enbiyâ, 21/46)
Bu mesele, tezi isbat için Kur’an-ı Kerim’den harika bir misal iktibas eder. Maksat, cehennem azabının dehşetini ve büyüklüğünü (tahvif ve tehvil) göstermektir. Fakat Kur’an, bunu azabın büyüklüğünü doğrudan tasvir ederek değil, “azının” dahi ne kadar tesirli olduğunu göstererek, yani zıddıyla ve taklil (azaltma) sanatı ile yapar.
Mealinden ayetin tamamı şöyledir:
وَلَئِنْ مَسَّتْهُمْ نَفْحَةٌ مِنْ عَذَابِ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ يَا وَيْلَنَٓا اِنَّا كُنَّا ظَالِم۪ينَ
“Andolsun, onlara Rabbinin azabından hafif bir esinti dokunsa, muhakkak “Eyvah bize! Gerçekten biz zalimlerdik” diyeceklerdir.” (Enbiyâ 21/46)
Metnin tahlil ettiği üzere, ayetteki “azabın azlığını” göstermek için bütün kuyudat (kayıtlar) nasıl teavün (yardımlaşma) ediyor:
• اِنْ (Eğer): Lafzı, teşkik (şüphe) bildirir. “Mutlaka dokunacak” değil, “eğer dokunursa” diyerek manayı hafifletir (tahfif).
• مَسَّتْ (Dokundu): Lafzı, sadece temas manasındadır. “İsabet etti”, “kuşattı” veya “yaktı” değil, sadece “değdi”.
• نَفْحَةٌ (Bir esinti): Bu kelime hem sîga (kalıp) itibarıyla “bir defacık esinti”, hem de tenkir (belirsizlik) itibarıyla “ehemmiyetsiz, tahkir edilen bir esinti” manasını taşır. Taklil (azaltma) ve tahkir (küçümseme) vardır.
• مِنْ (den): Harfi, teb’iz (parça, bazısı) ifade eder. Azabın tamamı değil, ondan bir parça.
• عَذَابِ (Azab): Kelimesi, nekâl (ibretlik ve şiddetli ceza) veya ikab (cezalandırma) gibi daha şiddetli kelimeler yerine kullanılarak bir tehvin (hafif gösterme) iması taşır.
• رَبِّكَ (Rabbinin): Azabı Kahhar, Cebbar, Müntakim gibi celalî isimlere değil de, terbiye edici ve şefkat manasını da ihtiva eden “Rab” ismine izafe etmesi, bir îma-i rahmet (rahmet iması) taşır ve azabın şiddetini (görünüşte) hafifletir.
Elhasıl: Ayetteki altı adet kayıt (kelime ve ek), hep birlikte azabın “en azını, en hafifini” göstermek için tecavüb ve teavün etmişlerdir. Neticede mana şu olur: Azabın bu kadar küçültülmüş, hafifletilmiş, ehemmiyetsiz bir parçacığının, şefkatli Rab’den gelen bir dokunuşu bile o mücrimlere “Eyvah bize!” dedirtip feryat ettiriyorsa; o azabın bütününün, Kahhar isminden gelen tecellisinin dehşetini ve azametini (ta’zim ve tehvil) akıl tasavvur edemez. İşte kelâmın kuvveti budur.

BEŞİNCİ MES’ELE: KELÂMIN SERVET VE VÜS’ATİ
Bu mesele, kelâmın zenginliğinin, sadece söylediği sarih (açık) manadan ibaret olmadığını, bilakis zımnî (örtülü) manalarla, işaret ve telmihlerle (göndermelerle) ne kadar geniş bir ufuk açtığıyla ölçüldüğünü beyan eder.
1. İzahı (Telmih, İşaret ve Müstetbeat)
Bir sözün serveti (zenginliği), asıl maksadın (nefs-i maksad) yanı sıra, o maksadın levazımını (gereklerini) ve tevabiini (ona bağlı diğer manaları) da hissettirmesidir.
• Müstetbeatının Telmihatı: Bir söz söylendiğinde, o sözün peşinden tabiî olarak gelen, hatırlattığı başka manalar.
• Esalîbin İşaratı: Kullanılan uslûbun (ifade tarzının) işaret ettiği dolaylı manalar.
Bu telmih ve işaretler, dinleyicinin zihnindeki sâkin hayalâtı (durgun hayalleri) ihtizaza (titreşime, harekete) getirir ve sâkit cevanibini (suskun olan diğer yönlerini) söyletir. Bu, kalbin en uzak köşelerinden bile istihsan (beğeni) ve takdir toplar.
Metnin tabiriyle bu işaretler, yolun aslı değil, yolun etrafını temaşa (seyretme) ve tenezzüh (gezinme) içindir. Mütekellim (konuşan) bu dolaylı manalardan doğrudan mesul değildir, ancak belâgatin serveti bu yan manalarda gizlidir.
2. Müradif Kelimeler
• Servet-i Kelâm: Sözün zenginliği, muhteva derinliği, çok boyutluluğu.
• Vüs’at: Genişlik, kapsam.
• Telmih: Gönderme, hatırlatma, ima etme (meşhur bir kıssaya, ayete, hadise vb.).
• İşaret: Dolaylı olarak gösterme, delâlet etme.
• Levazım ve Tevabi: Bir şeyin gerekleri ve ona bağlı olan neticeler/unsurlar.
3. Âyet-i Kerime Tahlili (Fussilet, 41/11)
Bu mesele, kendi zenginliğini göstermek için evvela Arap şiirinden misaller verir (ihtiyarın sakalını “cihad tozu” olarak tasvir etmesi, sevgilinin kalbini “bilezik” gibi sâkin, kendi kalbini “kemer” gibi hareketli tasvir etmesi vb.).
Ardından, metnin kendi içinden, yani Muhakemat’tan bir misal verir:
“Hilkat denilen şeriat-ı fıtriye, meczub ve misafir olan küre-i arza farz etmiştir ki: Şemse iktida eden yıldızların safında durmak, şüzuz etmemek… Zira zemin zevciyle beraber اَتَيْنَا طَٓائِع۪ينَ demişlerdir. Taat ise cemaatle daha ahsendir.”
Buradaki nefs-i maksad (asıl maksat), arzın (dünyanın) nizam-ı kevnîye (evrensel düzene) uyduğunu, güneşin etrafındaki seyrine devam ettiğini bildirmektir.
Fakat cümlenin sonundaki اَتَيْنَا طَٓائِع۪ينَ (Biz isteyerek, itaat ederek geldik) ifadesi bir telmihtir. Bu ifade, Fussilet Suresi’ndeki şu ayet-i kerimeye işaret eder:
ثُمَّ اسْتَوٰٓى اِلَى السَّمَٓاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْاَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا اَوْ كَرْهًاۜ قَالَتَٓا اَتَيْنَا طَٓائِع۪ينَ
“Dahası O, duman halinde olan semaya iradesini yöneltti; ardından ona ve arza, “İsteyerek veya istemeyerek (varlık sahnesine) gelin!” buyurdu. “İsteyerek geldik” dediler.” (Fussilet 41/11)
Bu telmih ile kelâmın serveti ve vüs’ati şöyle genişler:
• Hayalâtı İhtizaza Getirmek: Arzın hareketi, basit, mekanik bir hadise olmaktan çıkar. Dinleyicinin hayali, kâinatın yaratılış anına, Allah’ın sema ve arza “Gelin!” şeklindeki Emr-i Tekvinîsine (Yaratma Emrine) gider.
• Tevabi ve Levazımı Göstermek:
• Bu itaatin şuurkârane (bilinçli) bir itaat olduğu hissettirilir (“İsteyerek geldik”).
• Arzın bu itaatte yalnız olmadığı, “zevci” (eşi) olan sema (gökler) ile birlikte bir cemaat halinde bu itaati sunduğu manası (ki ayette “ikisi dediler” buyrulur) ortaya çıkar.
• “Taat ise cemaatle daha ahsendir” hükmü, bu kozmik hadiseye bağlanarak hem bir istinbat (çıkarım) yapılır hem de kelâma ayrı bir hüsn (güzellik) katılır.
Basitçe “Dünya döner” demek yerine, bu telmih kullanılarak; yaratılış, emr-i İlahî, şuurkârane itaat, cemaat sırrı gibi birçok başka makam (farklı mana boyutları) hayal-meyal (belli belirsiz) gösterilmiş olur. Bu da kelâmın servetini teşkil eder.

Kelâmın semeratı ise; tabakat-ı muhtelifede, suver-i müteaddidede teşekkül eden maânîdir. Şöyle: Kimya’ya aşina olanlara malûmdur. Bir maddeyi, meselâ altun gibi bir unsuru istihsal edildiği vakit, makine veya fabrika ile müteaddid borular ile muhtelif teressübatıyla, mütenevvi’ teşekkülat ile tabakat-ı mütefavitede geçer. En nihayet ondan bir kısım tahassül eder. Kelâm denilen maânî-i mütefavitenin fotoğrafıyla alınmış muhtasar bir haritanın istiab ettiği gibi.

Mefahim-i mütefavitenin suret-i teşekkülü budur ki, tesirat-ı hariciyeden kalbin bir kısım ihtisasatı ihtizaza gelmekle müyulat tevellüd eder. Ondan hevaî manalar bir derece aklın nazarına ilişmekle, aklı kendine müteveccih eder. Sonra o buhar halindeki mana bir kısmı tekasüf etmekle temayülat ve tasavvuratın bir kısmı muallak kalıp bir kısım dahi takattur ettiğinden akıl ona rağbet gösterir. Sonra mayi halindeki kısımdan bir kısım tasallüb ve tahassül ettiğinden, akıl onu kelâm içine alıyor. Sonra o mütesallibden bir resm-i mahsus ile temessül ve tecelli ettiğinden, akıl onun kametine göre bir kelâm-ı mahsus ile onu gösterir. Demek müteşahhıs olanı, kelâmın suret-i mahsusası içine alıyor. Ve tasallüb etmeyeni fehvanın eline verir. Ve tahassül etmeyeni işaret ve keyfiyet-i kelâma yükler. Ve takattur etmeyeni kelâmın müstetbeatına havale eder. Ve tebahhur etmeyeni üslûbun ihtizazatına ve kelâm ile refakat eden mütekellimin etvarıyla rabteder.

İşte bu silsilenin borularından ismin müsemması ve fiilin manası ve harfin medlûlü ve nazmın mazrufu ve heyetin mefhumu ve keyfiyatın mermuzu ve müstetbeatın müşarünileyhleri ve hitabı teşyi’ eden etvarın muharrikleri, hem de “Dâllün bil-ibare”nin maksudu ve “Dâllün bil-işaret”in medlûlü ve “Dâllün bil-fehva”nın mefhum-u kıyasîsi ve “Dâllün bil-iktiza”nın mana-yı zarurîsi ve daha başka mefahim umumen bu silsilenin birer tabakasından in’ikad eder ve şu madenden çıkar.

Eğer seyretmek istersen kendi vicdanına bak, şu meratibi göreceksin. Şöyle: Senin mahbubun vakta gözünüzün penceresinden şua ve berk-i hüsnünü vicdanınıza ilka ederse, o aşk denilen nâr-ı mukade birden yandırmaya başladığından, hissiyat iltihaba başlamakla, âmâl ve müyulat dahi heyecana gelip birden o âmâller üst kattaki hayalin tabanını deler. İmdad istediklerinden o hazinet-ül hayalde safbeste-i hareket ve mahbubun mehasinini ellerinde tutmuş veyahut onun mehasinini hatıra getirmekle tasvir eden, başkasının mehasini ile işba’ olunmuş olan hayalât ise o âmâlin imdadına koşarlar; beraber hücum edip hayalden lisana kadar inmekle beraber zülâl-i visale olan meyli arkalarında ve firaktan olan teellümü sağda ve ta’zim ve te’dib ve iştiyakı sola ve terahhum ve lütfu iktiza eden mahbubun mehasinini önlerine ve hediye olarak medihanın gerdanını ve senanın dürrlerini ellerine almakla beraber o

اَلنَّارُ الْمُوقَدَةُ عَلَى الْاَفْئِدَةِ

ıtlakına şâyan olan o ateşi söndürmek için zülâl-i visali celbeden tavsif-i bil-fezail ile arz-ı hacet ederler.

İşte bak kaç tabakatta bildiğin manadan başka ne kadar maânî başlarını çıkarıp görünüyor. Eğer korkmuyorsan İbn-i Farıd’ın veya Ebu Tayyib’in gözlerinden müdhiş olan vicdanlarına bak. Ve vicdanın tercümanı olan

غَرَسْتُ بِاللَّحْظِ وَرْدًا فَوْقَ وَجْنَتِهَا حَقٌّ لِطَرْفِى اَنْ يَجْنِىَ الَّذ۪ى غَرَسَا

Hem de

فَلِلْعَيْنِ وَالْاَحْشَاءِ اَوَّلَ هَلْ اَتٰى تَلَاعَائِدِىَ اْلاٰسِى وَ ثَالِثَ تَبَّتِ

Hem de

صَدٌّ حَمَا ظَمَائ۪ى لُمَاكَ لِمَاذَا وَ هَوَاكَ قَلْب۪ى صَارَ مِنْهُ جُذَاذًا

Hem de

حُشَاىَ عَلٰى جَمْرٍ ذَكِىٍّ مِنَ الْغَضَا وَ عَيْنَاىَ ف۪ى رَوْضٍ مِنَ الْحُسْنِ تَرْتَعُ

gör ve dinle ki, çendan gözleri Cennet’te tenezzüh eder, fakat vicdanlarındaki Cehennem tazib eder. Öyle de mehasinine işaret ve istiğnasına remz ve teellüm-ü firaka îma ve şevke tasrih ve taleb-i visale telvih ve terahhumunu celbeden hüsnüne tansis etmekle beraber hissiyatını tahrik eden heyet-i etvarıyla çok hayalât-ı rakikayı göstermişlerdir.

İşaret:

Nasıl bir hükûmetin intizamında, her memura istidadı nisbetinde, vazife derecesinde, hizmet miktarınca ücret vermek lâzımdır. Öyle de, böyle meratib-i mütefaviteden ihtilat eden manalar ise, garaz-ı küllî olan mesûk-u lehül-kelâmın merkezine kurbiyet nisbetinde ve maksuda hizmet derecesinde herbirine inayet ve ihtimamda hisse ve nasîblerini taksim-i âdil ile tefrik etmek gerektir. Tâ ki, o muadeletle intizam ve o intizamdan tenasüb ve o tenasübden hüsn-ü vifak ve o hüsn-ü vifaktan hüsn-ü muaşeret ve o hüsn-ü muaşeretten kelâmın kemaline bir mizan-üt ta’dil çıkabilsin. Yoksa vazifesi hizmetkârlık ve tabiatı çocukluk olanlar, büyük rütbeye girmekle tekebbür eder. Tekebbür etmekle tenasübünü bozup muaşereti teşviş eder. Demek kuyudat-ı kelâmın istidadlarını nazara almak gerektir. Evet herşeyi istidadı nisbetinde terfi’ etmek lâzımdır. Zira görünüyor ki göz, burun gibi bir a’zâ ne kadar güzel olursa, hattâ altundan olursa, haddinden büyük olduğu halde sureti çirkin eder.

Tenbih:

Nasıl bazan en küçük bir nefer bir hizmete meselâ düşman ordusuna keşf-i râze gider, müşir gidemez veyahut bir küçük talebe yaptığı işi büyük bir âlim yapamaz. Çünki büyük adam her şeyde büyük olmak lâzım gelmez. Herkes kendi san’atında büyüktür. Kezalik o maânî-i mütezahime içinde bazan bir küçük mana riyaset eder. O kıymetdar oluyor. Zira onun vazifesi şimdi gelecek bir esbab ile ehemmiyetlidir. Buna işaret eden ve kıymetine menar olan sarih hüküm ve lâzım-ı karibinin adem-i salahiyetidir ki, onun hatırası için irsal-i lafz ve sevk-i hitab edilsin ve kelâm dahi postacılık etsin. Zira ya bedihî ve malûmdur.. görünüyor veyahut hafif ve zayıftır, asıl garazda ehemmiyeti yoktur. Veyahut onu hüsn-ü telakki ve kabul edecek ve ona kulak verecek muhatab yoktur. Veyahut mütekellimin haline muvafakat ve tekellüme dâî olan arzuya hizmet edemez. Veyahut muhatabın şe’n ve haysiyetine imtizac, istimzac edemez. Veyahut kelâmın makamında ve müstetbeatın tevabiinde ecnebi görünüyor. Veyahut garazın muhafazasına ve levazımın tedarikine müstaid değildir. Demek her bir makamda bu esbablardan yalnız birinin sözü dinlenir. Fakat umumen ittihad etseler, kelâmı en yüksek tabakaya çıkartıyorlar.

Hâtime

Bazı maânî-i muallaka vardır ki, bir şekl-i muayyenesi ve bir vatan-ı hususiyesi yoktur. Müfettiş gibi herbir daireye girer. Bazı kendine hususî bir lafız takıyor. Bu muallakatın bir kısmı ise harfiye ve hevaiye gibidir. Başka kelime onu derununa çeker. Bazan bir cümleye belki bir kıssate nüfuz eder. Ne vakit o cümleyi ezdirirsen ruh gibi o mana takattur eder. Meselâ hasret ve iştiyak ve temeddüh ve teessüf ilâ âhir.. gibi manalardır…

​— · ⁖ · —

Bu mes’ele, bir mananın kalbde teşekkül etmesinden lisanda zahir olmasına kadar geçtiği mertebeleri ve kelâmın bu manaları nasıl katman katman (tabaka tabaka) ihtiva ettiğini tasvir eder.

Altıncı Mes’ele: Kelâmın Meyveleri ve Mananın Teşekkül Mertebeleri
Bu mes’ele, “Kelâmın semeratı…” yani sözün meyve ve neticelerinin, “tabakat-ı muhtelifede” (farklı katmanlarda) ve “suver-i müteaddidede” (çeşitli suretlerde) teşekkül eden, yani biçimlenen manalar olduğunu beyan ile başlar.

1. Kimya Teşbihi (Benzetmesi): Mananın Damıtılması
Metin, bu karmaşık süreci anlamak için bir kimya fabrikası veya bir altun (altın) imalathanesi teşbihini kullanır. Nasıl ki ham madde (mesela altın cevheri) fabrikada müteaddid (birçok) borudan geçer, muhtelif (çeşitli) teressübat (çökeltiler) bırakır, mütenevvi (türlü türlü) teşekkülâttan (oluşumlardan) süzülür ve farklı tabakalardan geçerek en nihayet saf bir hasıla (ürün) elde edilirse; aynı şekilde mana da, kelâm (söz) haline gelene kadar derûnî bir âlemde benzer bir tasfiye (arıtma, damıtma) sürecinden geçer.
Kelâm, bu sürecin tamamının “fotoğrafıyla alınmış muhtasar bir haritası” gibidir. Yani biz sadece son ürünü (sözü) duyarız, fakat o söz, arkasında muazzam bir manevî ve aklî imalat sürecinin bütün izlerini taşır.
• Müradifler:
• Kelâm: Söz, nutuk, beyan, ifade, lafız.
• Semerat: Meyveler, neticeler, hasılalar.
• Tabakat-ı Mütefavite: Farklı katmanlar, değişik mertebeler, dereceler.
• Teşekkül: Biçimlenme, suret alma, oluşum.
• Teressübat: Çökeltiler, posalar, tortular.

2. Mananın Teşekkül Süreci: Kalbden Lisana Yolculuk
Metnin kalbi (merkezi), “Mefahim-i mütefavitenin suret-i teşekkülü budur ki…” cümlesiyle başlayan bölümdür. Burada mana, bir buhardan (hevaî) başlayıp katı (mütesallib) bir hale gelene kadar altı mertebede tasvir edilir:
• İhtisas (Hissetme): Tesirat-ı hariciye (dış tesirler, hadiseler) kalbdeki ihtisasatı (hisleri, duyguları) ihtizaza (titreşime) getirir.
• Müyulat (Eğilimler): Bu titreşimden müyulat (meyiller, eğilimler, arzular) doğar (tevellüd eder).
• Hevaî Manalar (Buhar Hali): Bu meyllerden hevaî manalar (havada uçuşan, henüz şekillenmemiş buhar halindeki manalar) tevellüd eder. Bunlar aklın nazarına (bakışına) hafifçe ilişir ve aklı kendine müteveccih eder (yönlendirir).
• Tekasüf (Yoğunlaşma): O buhar halindeki mananın bir kısmı tekasüf eder (yoğunlaşır). Bazı tasavvurat (konseptler) ve temayülat (eğilimler) muallak (askıda) kalır.
• Takattur (Damıtılma – Sıvı Hali): Yoğunlaşan buhar takattur eder (damlar, damıtılır). Mana, buhar halinden mayi (sıvı) haline geçer. Akıl, bu damıtılmış manaya rağbet (ilgi) gösterir.
• Tasallüb ve Tahassül (Katılaşma ve Ürün Olma): O mayi halindeki mananın bir kısmı tasallüb eder (katılaşır, sertleşir) ve tahassül eder (hasıl olur, netice verir, ürün haline gelir).
• Kelâma Bürünme: Akıl, işte bu mütesallib (katılaşmış) ve müteşahhıs (belirginleşmiş, şahıslaşmış) manayı alır, onun kametine (boyuna, yapısına) uygun bir kelâm-ı mahsus (özel bir söz) ile onu gösterir.

3. Kelâmın Manayı Taşıma Seviyeleri
Bu süreç bize, kelâmın manayı sadece tek bir seviyede taşımadığını gösterir. Mananın her bir hali (buhar, sıvı, katı) kelâmın farklı bir unsuru tarafından yüklenilir:
• Katılaşan (Müteşahhıs) Mana: Kelâmın suret-i mahsusası (açık lafzı, net ifadesi) içine alınır. Buna Dâllün bil-ibare (İbare ile delâlet) denir.
• Katılaşmayan (Tasallüb Etmeyen) Mana: Fehva’nın (sözün gelişinden, siyak-sibaktan anlaşılan mana) eline verilir. Buna Dâllün bil-fehva (Fehva ile delâlet) denir.
• Oluşmayan (Tahassül Etmeyen) Mana: İşaret’e ve keyfiyet-i kelâma (sözün söyleniş tarzına, tonlamasına, niteliğine) yüklenir. Buna Dâllün bil-işaret (İşaret ile delâlet) denir.
• Damıtılmayan (Takattur Etmeyen) Mana: Kelâmın müstetbeatına (sözün zihinde bıraktığı takipçi tesirlere, hatırlatmalara) havale edilir.
• Buharlaşmayan (Tebahhur Etmeyen – Kaynaktaki) Mana: Üslûbun ihtizazatına (ifade tarzının titreşimlerine) ve mütekellimin (konuşmacının) etvarına (hal ve tavırlarına) bağlanır. Buna Delâlet-i Hâliye (Hal ile delâlet) de denilebilir.
Metin, bu silsileden ismin müsemması (ismin işaret ettiği varlık), fiilin manası, harfin medlûlü (harfin/edatın delaleti), nazmın mazrufu (dizilişin ihtiva ettiği mana) gibi dil unsurlarının ve Dâllün bil-iktiza (sözün doğruluğu için zarurî olan gizli mana) gibi diğer delâlet seviyelerinin de bu madenden çıktığını belirtir.

4. Vicdanî Tecrübe ve Sevgi Teşbihi
Üstad Hazretleri, bu soyut tahlilin isbatı için “kendi vicdanına bak” der. Bunu izah için sevgi teşbihini kullanır:
• Mahbubun (sevilen varlığın) berk-i hüsnü (güzellik şimşeği) göz penceresinden vicdana girer.
• Aşk denilen nâr-ı mukade (tutuşturulmuş ateş) yanmaya başlar.
• Bu ateş hissiyatı iltihaba (iltihaplandırmaya), âmâl (emeller) ve müyulatı (meyilleri) heyecana getirir.
• Bu emeller, hayal hazinesinden imdad ister.
• Hayaller (mahbubun güzelliklerini tasvir eden suretler) imdada koşar, hayalden lisana kadar inerler.
• Bu iniş esnasında, lisan (söz); zülâl-i visale (kavuşma suyuna) olan meyli, firaktan (ayrılıktan) gelen teellümü (elemi), ta’zim (hürmet) ve iştiyakı (özlemi) hep beraber taşır.
*söz, bu vicdanî cehennemi (aşk ateşini) söndürmek için tavsif-i bil-fezail (faziletleri sayarak) arz-ı hacet (ihtiyacını sunar).
Burada zikredilen “vicdandaki ateş” için kullanılan اَلنَّارُ الْمُوقَدَةُ عَلَى الْاَفْئِدَةِ (Kalbilerin üstüne tırmanan tutuşturulmuş ateş) tabiri, Kur’an-ı Kerim’den bir iktibastır. Bu, Cehennem ateşinin bir vasfıdır; fakat burada müthiş bir belâgatla, aşk ve iştiyak ateşinin de kalbleri nasıl yaktığını tasvir için kullanılmıştır.
• Ayet İktibası ( Meali):
Cenâb-ı Hak, Hümeze Suresi’nde şöyle buyurur:
$$ “O, Allah’ın, (tutuşturulup) kalplerin ta üstüne çıkan (6) tutuşturulmuş ateşidir (7).” (Hümeze, 104/6-7)$$
Bu iktibas, o derûnî tecrübenin şiddetini gösterir.
Metin, İbn-i Fârid veya Ebu Tayyib (Mütenebbî) gibi büyük şairlerin beyitlerine atıf yaparak, onların gözleri zahirî güzellikler cennetinde gezerken, vicdanlarındaki cehennemin (ayrılık acısı, iştiyak) onları nasıl tazib ettiğini ve sözlerinin bu çok katmanlı manaları (işaret, remz, îma, tasrih, telvih) nasıl taşıdığını gösterir.

5. İşaret: Manalar Arasındaki Nizam ve Muadelet (Adalet)
Bu bölümde, kelâmı teşkil eden manalara nasıl muamele edilmesi gerektiği anlatılır. Bir hükûmetin her memura istidadı (kabiliyeti), vazifesi ve hizmeti nisbetinde ücret vermesi gibi; kelâmın garaz-ı küllî’sine (ana gayesine) hizmetleri nisbetinde her manaya inayet (önem) ve ihtimam (özen) hissesi verilmelidir.
• Müradifler:
• Garaz-ı Küllî: Ana gaye, temel maksat.
• Kurbiyet: Yakınlık.
• Taksim-i Âdil: Adaletli bölüştürme, paylaştırma.
Bu muadelet (denklik, adalet) sağlanırsa, kelâmda şu silsile elde edilir:
İntizam (Düzen) → Tenasüb (Orantı, uyum) → Hüsn-ü Vifak (Güzel uyum) → Hüsn-ü Muaşeret (Güzel geçim) → Mizan-üt Ta’dil (Ayarlama/Denge ölçüsü) → Kelâmın Kemali (Sözün mükemmelliği).
Eğer bu denge bozulursa, vazifesi hizmetkârlık (mesela bir edatın manası) olan bir mana, büyük rütbeye (cümlenin asıl gayesiymiş gibi) girerse, tekebbür eder (kibirlenir) ve kelâmın tenasübünü (orantısını) bozar.
Teşbih çok manidardır: “Göz, burun gibi bir a’zâ ne kadar güzel olursa, hattâ altundan olursa, haddinden büyük olduğu halde sureti çirkin eder.” Kelâmda da her unsur (mana, lafız) kendi haddini ve makamını bilmelidir.
Bu nizam ve denge, kâinattaki ilahî nizamın bir yansımasıdır. Cenâb-ı Hak her şeyi bir ölçü ile yaratmıştır.
• Ayet İktibası ( Meali):
$$ “…O, her şeyi yaratmış ve yarattığı o şeyleri bir ölçüye göre takdir etmiştir.” (Furkân, 25/2)$$
$$ “Şüphesiz biz her şeyi bir ölçüye göre yarattık.” (Kamer, 54/49)$$
Kelâmın belâgati de, bu cihan şümul (evrensel) “ölçü” ve “kader” kanununa riayet etmekle kemal bulur.

6. Tenbih (İkaz): Küçük Mananın Riyaseti (Liderliği)
Belâgatte çok mühim bir sırdır: Bazen en küçük bir nefer, bir müşir’in (mareşalin) yapamadığı bir işi (mesela keşif) yapar. Bazen küçük bir talebe, bir büyük âlim’in yapamadığı bir işi başarır. Zira “Herkes kendi san’atında büyüktür.”
Aynen öyle de, maânî-i mütezahime (birbiriyle itişen, kalabalık manalar) içinde bazen bir küçük mana (açıkça söylenmeyen, işaretle, ima ile verilen bir nüans) riyaset eder (lider olur). Asıl maksat o olur.
Peki, neden sarih hüküm (açık mana) yerine bu küçük mana esas alınır? Metin, bunun sebeplerini (esbabını) sayar:
• Çünkü açık mana zaten bedihî (apaçık) ve malûm’dur (bilinmektedir).
• Veya açık mana hafif ve zayıf’tır, asıl gayede ehemmiyeti yoktur.
• Veya o açık manayı hüsn-ü telakki (güzel karşılayacak) bir muhatab yoktur.
• Veya o açık mana, mütekellimin (konuşmacının) haline muvafık değildir.
• Veya muhatabın şe’n ve haysiyetine (konumuna ve itibarına) uymaz.
• Veya kelâmın makamında ecnebi (yabancı) görünür.
• Veya asıl garazın muhafazasına (gayenin korunmasına) müstaid (kabiliyetli) değildir.
Bu sebeplerden biri veya birkaçı mevcut olduğunda, kelâmın asıl yükü, açıkça söylenen sarih manada değil, gizlenen veya işaret edilen zımnî (örtülü) manadadır. Bu, Kur’an-ı Kerim’in icazında (mucizevî belâgatinde) da sıkça görülen bir üslûptur.

7. Hâtime (Sonuç): Muallak (Askıdaki) Manalar
Metin, “mananın ruhu” diyebileceğimiz bir kavramla sona erer: Maânî-i muallaka (askıdaki, bir lafza tam bağlanmamış manalar).
• Bunların şekl-i muayyenesi (belirli bir şekli) ve vatan-ı hususiyesi (özel bir yurdu, yani ait olduğu tek bir kelimesi) yoktur.
• Bir müfettiş gibi her daireye (her cümleye, her kelimeye) girerler.
• Bazen bir cümleye, hatta bir kıssaya bütünüyle nüfuz ederler (işlerler).
• O cümleyi veya kıssayı (manen) ezdirirsen (sıkarsan, damıtırsan), bir ruh gibi o mana takattur eder (damlar).
• Misal: Hasret, iştiyak (özlem), temeddüh (övünme), teessüf (üzüntü) gibi manalardır.
Mesela bir şiirin tamamına hasret ruhu sinmiştir; o hasreti tek bir kelimede bulamazsınız, o, beyitlerin tamamından damlayan muallak bir manadır.

Belâgatın ukde-i hayatiyesi, tabir-i diğer ile beyanın felsefesi veyahut şiirin hikmeti ise; hariciyatın nevamisi ve mekayisini temessül etmektir. Şöyle: Hakaik-i hariciyedeki kanunları kıyas-ı temsilî cihetiyle ve deveran tarîkiyle ve vehmin tasarrufuyla şâirane olan maneviyat ve ahvalde yerleştirmektir. Demek âyine gibi hariçten in’ikas eden hakikatın şualarını temessül eder. Güya kendi san’at-ı hayaliyesiyle ve nakş-ı kelâmîsiyle hilkat ve tabiatı taklid ve muhakât eder. Evet kelâmda hakikat olmaz ise de, en ekall şebih ve nizamından istimdad etmek ve onun danesi üzerinde sünbüllenmek gerektir. Fakat her danenin mahsus bir sünbülü vardır. Bir buğday bir ağaç kadar sünbüllenmez. Felsefe-i beyan nazara alınmaz ise; belâgat hurafat gibi hayal gul gibi sâmi’e hayretten başka bir faide vermez.

İşaret:

Felsefe-i beyaniyeye müşabih, Nahv’in dahi bir felsefesi vardır. O felsefe ise, vâzıın hikmetini beyan eder. Kütüb-ü Nahiv’de mezkûr olan, münasebat-ı meşhure üzerine müessestir. Meselâ bir mamule iki âmil dâhil olmaz. Ve “hel” lafzı fiili gördüğü gibi sabretmez, visal ister. Hem fâil kuvvetlidir, kavî olan zammeyi kendine gasbeder. Meselâ, hariç ve kâinatta cari olan kanunların birer aks-i misalîsidir.

Tenbih:

Sekizinci Mes’ele

Maânî-i beyaniyenin aşılaması ve telkîhi ve manaların becayiş ve inkılabları kelimenin mana-yı hakikîsi, ya garaz veyahut mana-yı muallakadan birisini teşerrüb ve içine cezb etmektir. Zira içine girdiği vakit sahib-ül beyt olan hakikata ve esasa dönüyor. Ve asıl lafzın sahibi olan mana ise bir suret-i hayatiyeye dönüyor. Ona meded verir. Ve müstetbeattan istimdad eder. Bu sırdandır ki kelime-i vâhidenin maânî-i müteaddidesi oluyor. Ve becayiş ve telkîhat bundan çıkar. Bu noktadan gaflet eden, büyük bir belâgatı kaybeder…

İşaret:

Bir şey merkeb ve binilmiş ise

عَلٰى

lafzına müstehak olduğu gibi, zarf gibi içine aldığından

فِى

lafzını ister.

تَجْر۪ى فِى الْبَحْرِ

gibi. Hem de bir şey âlet olduğundan

بَاء

lafzını ister.

سَعَدْتُ السَّطْحَ بِالسُّلَّمِ

gibi. Ve mekân ve merkeb olduğundan

فِى

ve

عَلٰى

lafızlarını dahi ister. Hem de gaye olduğundan

اِلٰى

ve

حَتّٰى

lafızlarını ister. İllet ve zarf olduğundan

لَامْ

ve

فِى

lafızlarını dahi ister.

وَ الشَّمْسُ تَجْر۪ى لِمُسْتَقَرٍّ

gibi. İşte sermeşk; sen de kıyas edebilirsen et!..
Tenbih:

Bu mütedâhil manaların hangisi daha ziyade senin garazına temas eder ve maksada sıla-i rahm vardır, ileriye sür ve izhar et. Bâkileri ona teşyi’ edici yaptır. Yoksa senin tarz-ı ifaden haşmet ve zînet-i beyaniyeden çıplak olacaktır.

​— · ⁖ · —

Muhakemat’ın “Unsur-u Belâgat” bahsindeki “Yedinci Mes’ele” ve “Sekizinci Mes’ele,” lisanın (dilin) ve beyanın (ifadenin) derûnî yapısını ve gücünü izah eden fevkalâde mühim iki esastır. Bu iki mes’ele, belâgatın sadece süslü söz söylemek olmadığını, bilakis onun köklerinin kâinattaki haricî hakikatlerde ve tabiatın nizamında olduğunu ispat eder.
Mevzuun Taksimi ve Ana Fikri
Bu iki mes’ele birbiriyle tam bir bağlantı (rabıta) içindedir:
• Yedinci Mes’ele: Belâgatın “kaynağını” ve “hikmetini” izah eder. Buna göre belâgat, haricî âlemdeki (kâinattaki) kanunları ve nizamları “temessül etmek” (yansıtmak, temsil etmek) ve “taklit etmektir.”
• Sekizinci Mes’ele: Belâgatın “mekanizmasını” ve “işleyişini” izah eder. Buna göre kelimeler ve manalar, bu haricî kanunlar vasıtasıyla birbirine “aşılanır” (telkîh edilir), birbirinin yerini alır (becayiş) ve böylece bir kelime pek çok manayı ihtiva eden zengin bir yapıya kavuşur.

BİRİNCİ KISIM: YEDİNCİ MES’ELE’NİN İZAHI
(Belâgatın Felsefesi ve Hikmeti: Hakikati Taklit)
Bu mes’ele, belâgatın, yani sözün yerinde, hikmetli ve tesirli olmasının “hayat düğümünün” (ukde-i hayatiyesinin), haricî âlemdeki hakikatlerin kanunlarını (nevamis) ve ölçülerini (mekayis) lisan yoluyla yansıtmak olduğunu beyan eder.
Mühim Mefhumların Müradifleriyle İzahı
• Belâgat: Sözün, halin ve makamın icabına (iktiza-yı hale) tam mutabık olması; en az kelimeyle en derin manayı, en güzel surette ifade etme sanatı.
• Beyanın Felsefesi (Hikmeti): İfade etme sanatının ardındaki temel düşünce, nizam ve kanun.
• Hariciyatın Nevamisi: Dış âlemde, yani tabiatta ve hilkatte (yaratılışta) cari olan kanunlar (namuslar). (Misal: Güneşin çekim kanunu, suyun akış kanunu, tohumun sümbüllenme kanunu).
• Mekayis: Ölçüler, standartlar, kıstaslar.
• Temessül Etmek: Bir şeyi yansıtmak, onun suretini ve mahiyetini kendi içinde göstermek (âyine gibi); temsil etmek.
• Kıyas-ı Temsilî: İki ayrı şey arasındaki benzerlik (vech-i şebih) üzerinden bir hakikati izah etme yolu. (Misal: Kâinatı bir saraya benzetmek).
• Muhakât: Taklit etme, benzerini yapma.
Mes’elenin İzahı: Belâgat Neden Hakikati Taklit Eder?
Üstad Bediüzzaman Hazretleri, belâgatın gücünün “hayalî” veya “uydurma” olgulara değil, “hakikî” olgulara dayanması gerektiğini ifade eder. Bir söz, ne kadar süslü olursa olsun, eğer kâinattaki bir kanuna, bir hakikate dayanmıyorsa, dinleyene “hayretten başka bir faide vermez,” “hurafat” (boş inanç) ve “gul” (efsanevi canavar) gibi tesirsiz kalır.
Belâgat, kâinat kitabını okur ve oradaki kanunları ödünç alır (istimdad eder). Bu kanunları, manevî ve aklî meseleleri (maneviyat ve ahval) izah etmek için bir “dane” (tohum) olarak kullanır ve o tohum üzerinde manayı “sünbüllendirir.”
• Misal: Kâinattaki haricî bir kanun, “bütünlük” kanunudur. Bir ağacın bütün azaları (kök, gövde, dal, yaprak) birbiriyle yardımlaşır ve tek bir gayeye hizmet eder.
• Belâgattaki Temessülü: Bu kanunu alırız ve “İslâm ümmeti, bir vücudun azaları gibidir” deriz. Burada, ağaçtaki veya vücuttaki hakikî nizamı ve kanunu, manevî bir hakikat olan ümmetin vahdetini izah etmek için “kıyas-ı temsilî” yoluyla kullandık. Bu söz, haricî bir hakikate dayandığı için belâgatlı ve tesirlidir.
İşaretin İzahı: Nahvin (Gramerin) Felsefesi
Üstad, bu “hakikati taklit etme” prensibinin sadece belâgatta değil, lisanın iskeleti olan “Nahv”de (gramer) dahi olduğunu söyler. Arapça gramerinin (Kütüb-ü Nahiv) kuralları keyfî değildir; onlar da kâinattaki nizamın birer “aks-i misalîsidir” (yansıyan örnekleridir).
• Misal 1: “Bir mamule iki âmil dâhil olmaz.” Bu bir Nahv kaidesidir. Yani bir kelimeyi (mamul) aynı anda iki farklı âmil (etken) etkileyemez.
• Haricî Hakikati (Taklidi): Tevhid kanunudur. Bir mahlûkun (mamul) iki Hâlıkı (âmil) olamaz. Bir anda iki farklı iradenin tesiri altında bulunamaz. Lisan, bu haricî hakikati taklit eder.
• Misal 2: “Fâil kuvvetlidir, kavî olan zammeyi kendine gasbeder.”
• Haricî Hakikati (Taklidi): Kâinatta fiilin (eylemin) asıl kaynağı fâildir (yapandır). Fâil, fiilin menbaıdır, asıldır ve kuvvetlidir. Mef’ul (etkilenen) ise pasiftir, tesir altında kalandır. Bu sebeple lisan, bu hakikati taklit ederek en kuvvetli hareke olan “zamme”yi (ötre – ُ ) fâile, daha zayıf olan “fetha”yı (üstün – َ ) mef’ule verir.
Tenbihin İzahı: Naklî İlimlerin Aklîleşmesi
Lisanın bu gramer (Nahv ve Sarf) kaideleri, kâinattaki aklî kanunlara dayandığı için, bu lisanla bize ulaşan “naklî ilimler” (Kur’an, Hadis, Tefsir gibi istikra/rivayet ile sabit olan ilimler) de sadece naklî olmakla kalmaz, aynı zamanda “aklî ilimlerin suretlerine” bürünür. Yani lisanın mantıkî yapısı, o lisanla nakledilen ilimlere de mantıkî ve aklî bir temel kazandırır.

İKİNCİ KISIM: SEKİZİNCİ MES’ELE’NİN İZAHI
(Manaların Telkîhi ve Becayişi: Kelimelerin Zenginleşmesi)
Bu mes’ele, Yedinci Mes’ele’de kurulan temelin üzerine bina edilir. Mademki lisan, haricî hakikatleri yansıtır, öyleyse bir kelime, birden fazla hakikatle bağlantı kurarak nasıl zenginleşir? Cevap: “Manaların aşılanması (telkîh)” ve “değiş tokuşu (becayiş)” ile.
Mühim Mefhumların Müradifleriyle İzahı
• Maânî-i Beyaniye: Belâgatlı, ifadeli manalar.
• Telkîh: Aşılama, dölleme. Tıpkı bir ağaca başka bir meyvenin aşılanması gibi, bir kelimenin asıl manasına (sahib-ül beyt) başka bir mananın aşılanması.
• Becayiş: Karşılıklı yer değiştirme, değiş tokuş.
• Mana-yı Hakikî (veya Sahib-ül Beyt): Bir kelimenin asıl, temel, ilk akla gelen “ev sahibi” manası.
• Garaz: Maksat, gaye, konuşmacının (mütekellim) niyeti.
• Mana-yı Muallaka: Asıl manaya bağlı, onunla ilgili “askıdaki” ikinci mana.
• Teşerrüb: İçmek, emmek, massetmek, bünyesine almak.
• Müstetbeat: Bir sözün doğrudan değil, dolaylı olarak ifade ettiği, peşinden sürüklediği manalar; lazımı olan mana, imalar.
Mes’elenin İzahı: Bir Kelime Nasıl Bin Mana Taşır?
Bir kelimenin bir “mana-yı hakikîsi” (ev sahibi) vardır. Fakat mütekellim (konuşan), bir “garaz” (maksat) ile o kelimeyi kullandığında, o maksat veya o maksatla ilgili “mana-yı muallaka” (askıdaki mana), asıl mananın içine girer ve onu “teşerrüb eder” (emer).
Bu durumda “ev sahibi” olan asıl mana, yeni giren manaya hizmet eden, onu destekleyen bir “hayat suretine” dönüşür. Asıl mana ölmez, lakin yeni manaya meded verir, ona kuvvet katar.
• Misal: “Aslan” kelimesi.
• Mana-yı Hakikî (Sahib-ül Beyt): Malum yırtıcı hayvan.
• Garaz (Maksat): Bir askerin cesaretini övmek.
• Mana-yı Muallaka (Aşılanan Mana): Şecaat (cesaret).
• Becayiş/Telkîh: “Asker” kelimesine “şecaat” manasını aşılamak için, o mananın haricî âlemdeki en bariz temsilcisi (temessülü) olan “Aslan”ı kullanırız. “Asker kükredi” dediğimizde, “Aslan” manası (hayvan) “Asker” manasına (insan) aşılanmıştır. Askerin hakikî manası (insan) kaybolmaz, lakin “şecaat” manası için bir suret (kabuk) vazifesi görür.
Bu sır sebebiyledir ki “kelime-i vâhide” (tek bir kelime) “maânî-i müteaddide” (çoklu manalar) kazanır.
İşaretin İzahı: Harf-i Cerler ve Aşılanan Manalar
Üstad, bu “mana aşılama” ve “becayiş”in en bariz misallerinin Arapçadaki harf-i cerlerde (edatlarda) görüldüğünü beyan eder. Bir harf-i cer, bağlandığı fiil veya isimle birlikte, haricî hakikatlerden ödünç aldığı pek çok manayı aynı anda ihtiva eder.
Metindeki misaller ve ayetlerle izahı:
• Harf: فِى (fî)
• Mana-yı Hakikî (Sahib-ül Beyt): Zarfiyet (içindelik, mekânsal kapsama).
• Metindeki Misal: تَجْر۪ى فِى الْبَحْرِ (Denizde akıp gider). Gemi denizin içindedir.
• Aşılanan Mana (Garaz): Bazen “illet” (sebebiyet) manası aşılanır.
• Ayetten Misal: Peygamber Efendimiz (sav) buyurur: “Bir kadın, hapsettiği bir kedi yüzünden cehenneme girdi.” (Hadis metninde: …دَخَلَتِ النَّارَ ف۪ى هِرَّةٍ – … fî hirretin). Buradaki “fî”, “kedi içinde” değil, “kedi sebebiyle” manasındadır. “Zarfiyet” manası, “sebebiyet” manasını teşerrüb etmiştir.
• Harf: عَلٰى (‘alâ)
• Mana-yı Hakikî: İsti’lâ (üstünlük, fiziksel olarak üzerinde olma).
• Aşılanan Mana: Bu fizikî “üstünlük” hakikati, manevî “üstünlük” veya “sorumluluk yüklenme” manasını aşılamak için kullanılır.
• Ayetten Misal: Sûre-i Bakara, 286.
• Meali: “Allah bir kimseyi ancak gücünün yettiği şeyle yükümlü kılar. Onun kazandığı iyilik kendi lehine, işlediği kötülük de kendi aleyhinedir…” (Bakara 2:286)
• İzah: Ayetin devamında “…لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ…” (…lehâ mâ kesebet ve ‘aleyhâ mektesebet) buyrulur. İyilik için “lehâ” (onun lehine), kötülük için “‘aleyhâ” (onun aleyhine) kullanılır. Neden? Çünkü “‘alâ” harfi, “üstünlük” ve “baskı” manası taşır. Kötülük (şer), nefsin üzerinde bir yüktür, onu ezen bir baskıdır. Lisan, bu haricî hakikati (yükün ağırlık yapması) taklit ederek, manevî bir yük olan günahı ifade etmek için “‘alâ” harfini kullanır. Bu, Sekizinci Mes’ele’nin mükemmel bir misalidir.
• Harf: لَامْ (lâm)
• Mana-yı Hakikî: Tahsis (özelleme, aitlik).
• Metindeki Misal: وَ الشَّمْسُ تَجْر۪ى لِمُسْتَقَرٍّ (Güneş, onun için belirlenen bir müstakarra (durağa) doğru akar).
• Ayetten Misal: Sûre-i Yâsîn, 38.
• Meali: “Güneş de kendisi için belirlenen bir akışta yoluna devam eder. Bu, azîz ve alîm olan Allah’ın takdiridir.” (Yâsîn 36:38)
• İzah: Buradaki “lâm” ( لِ ), hem “gaye” (ona doğru) hem de “illet” (o durağın gerektirdiği nizam için) manalarını aşılamıştır. Güneş sadece bir yere doğru (اِلٰى – ilâ) gitmez, o yerin gerektirdiği ve kendisine tahsis edilen bir kanun için ( لِ – lâm) akar.
• Harf: بَاء (bâ)
• Mana-yı Hakikî: İlsak (bitişme, yapışma).
• Metindeki Misal: سَعَدْتُ السَّطْحَ بِالسُّلَّمِ (Dama merdiven ile çıktım). Çıkma fiili, “merdiven” aleti ile bitişerek gerçekleşti.
• Aşılanan Mana (Garaz): İstiâne (yardım dileme), Musâhabe (beraberlik), Teberrük (bereket umma).
• Ayetten Misal: Sûre-i Fâtiha, 1.
• Meali: “Rahmân ve rahîm olan Allah’ın adıyla.” (Fâtiha 1:1)
• İzah: “Bismillâh” ( بِسْمِ اللّٰهِ ) kelimesindeki “bâ” ( بِ ) harfi, bu telkîh ve becayişin zirvesidir. Asıl manası “bitişme” iken, mütekellimin (bizim) garazına (niyetine) göre pek çok manayı teşerrüb eder:
• “Allah’ın adıyla yardım dileyerek (istiâne) başlarım.”
• “Allah’ın adıyla birlikte (musâhabe) başlarım.”
• “Allah’ın adıyla bereketlenerek (teberrük) başlarım.”
Bu tek harf, bu “mütedâhil manaların” (iç içe geçmiş manaların) tamamını ihtiva eder.
Tenbihin İzahı: Beyanın Haşmet ve Zîneti
Son Tenbih, bu ilmi bilmenin “faidesini” gösterir: Eğer bu iç içe geçmiş manalardan hangisinin senin “garazına” (maksadına) daha çok temas ettiğini bilirsen, o manayı “ileri sürer ve izhar edersin.” Diğer manalar (bâkileri) ise o asıl maksadı “teşyi’ edici” (uğurlayıcı, destekleyici) olarak geri planda kalır.
Eğer Bismillâh derken maksadımız (garazımız) acziyetimizi izhar edip yardım dilemek ise, “istiâne” manası öne çıkar; diğer manalar onu destekler. Bu şuurla yapılan ifade, “haşmet ve zînet-i beyaniyeden” nasibini alır. Bu sırdan gafil olanın ifadesi ise “çıplak” kalır.

İrade-i cüz’iyeyi ve tasavvur-u basiti âciz bırakan kelâmın yüksek tabakası şudur ki: Mütedâhilen müteselsil olan makasıdın taaddüdü ve mütenasilen murtabıt olan metalibin teselsülü ve netice-i vâhideyi tevlid eden asılların içtimaı ve her biri ayrı ayrı semere veren füru’-u kesîrenin istinbatına istidad veya tazammunu iledir. Şöyle ki:

Maksad-ül makasıd olan en uzak ve yüksek hedef-i garazdan ayrılıp gelmekte olan maksadlar birbirine murtabıt ve birbirinin noksaniyetini tekmil ve komşuluk hakkını eda etmekle, kelâma vüs’at ve azamet verir. Güya birini vaz’etmekle öteki ve diğeri ve başkasını ve daha başkasını vaz’eder. Ve sağ ve solda ve her cihetin nisbetini gözetmekle birden o makasıdı, kelâmın kasr-ı müşeyyedesine kuruyor. Güya çok akılları kendi aklına muavenet etmek için istiare etmiş, istihdam ediyor. Sanki o mecmu-u makasıdda herbir maksad, tesavir-i mütedâhileden müşterek-ün fîh bir cüzdür. Nasıl mütedâhil tasvirlerde siyah bir noktayı bir ressam koysa; o nokta birinin gözü ötekisinin yüzünün hali, berikisinin burnunun deliği, başkasının ağzı olduğu gibi kelâm-ı âlîde dahi öyle noktalar vardır.
İkinci Nokta:

Kıyas-ı mürekkeb ve müteşaab sırrıyla metalib tenasül edip teselsül etmektir. Güya mütekellim o metalibin beka ve tenasülünün bir tarih-i tabiîsine işaret eder. Meselâ âlem güzeldir. Demek sâni’i, hakîmdir. Abes yaratmaz, israf etmez, istidadatı mühmel bırakmaz. Demek intizamı daima tekmil edecek. Ciğerşikâf ve tahammülsûz ve emel öldürücü bütün kemalâtı zîr ü zeber eden hicran-ı ebedî olan ademi, insana musallat etmez. Demek saadet-i ebediye olacaktır. Üçüncü Makale’nin ikinci şehadetinin mukaddemesinde nübüvvet-i mutlakanın mebhasinde insanın hayvandan üçüncü cihet-i farkı, buna iyi bir misaldir.

Üçüncü Nokta:

Netice-i vâhideyi tenatüc eden usûl-ü müteaddideyi cem’ ve zikretmektir. Zira herbir aslın yüksek netice ile kasden ve bizzât irtibatı olmaz ise, lâakal bir derece ihtizaza ve inkişafa getirir. Güya usûl denilen mezahir ve âyinelerin ihtilafıyla ve netice ve mütecellinin vahdetiyle maksadın tecerrüdüne ve ulviyetine ve hayat-ı âlem denilen deveran-ı umumî tesmiye olunan hayat-ı külliye ile yâd edilen hakikatıyla kelâmın kuvve-i hayatiyesinin ittisaline işarettir. Üçüncü Makale’nin âhirindeki üçüncü maksadda olan birinci maksad buna bir derece misaldir. Hem de Üçüncü Makale’de Dördüncü Mes’ele ve meslekten olan işaret ve irşad ve tenbih ve muhakeme buna misaldir.

فَانْظُرْ اِلٰى كَلَامِ الرَّحْمٰنِ الَّذ۪ى عَلَّمَ الْقُرْاٰنَ فَبِاَىِّ اٰيَاتِ رَبِّكَ لَا تَتَجَلّٰى هٰذِهِ الْحَق۪يقَةُ فَوَيْلٌ ح۪ينَئِذٍ لِلظَّاهِرِيّ۪ينَ الَّذ۪ينَ يَحْمِلُونَ مَا لَا يَفْهَمُونَ عَلَى التَّكْرَارِ

Evet Rabb-i İzzet’in kelâmına dikkat edilse bu hakikat her yerde nur gibi parlar. Evet nur gibi köşelerinde ve mekatı’larında içtima edip zülâl-i belâgat fışkırıyor. Nefrin o zahirperestlere ki bu hakikatten gaflet edip tekrara hamlediyorlar.

Dördüncü Nokta:

Kelâmı öyle ifrağ etmek ve istidad vermektir ki: Pek çok füru’ların tohumlarını mutazammın ve pek çok ahkâma me’haz ve pek çok maânîye ve vücuh-u muhtelifeye delalet etmektir. Güya bu istidadı tazammun ile kelâmın kuvve-i nâmiyesinin kuvvetine telvih eder ve hasılatının kesretini gösterir. Sanki o füru’ ve vücuhların mahşeri olan mes’elede cem’eder, tâ ki mezaya ve mehasinini müvazenet edip herbir fer’i bir garaza sevk ve herbir vechi bir vazifeye tayin eder.

فَانْظُرْ اِلٰى قِصَّةِ مُوسٰى فَاِنَّهَا اَجْدٰى مِنْ تَفَار۪يقِ الْعَصَا اَخَذَهَا الْقُرْاٰنُ بِيَدِهَا الْبَيْضَاءِ فَخَرَّتْ سَحَرَةُ الْبَيَانِ سَاجِد۪ينَ لِبَلَاغَتِهِ

Evet kıssa-i Musa meşhur darb-ı meseldeki tefarik-ul asâdan daha nâfi’dir. Nasıl o asâ ne kadar parçalansa yine bir işe yarar. Kıssa-i Musa dahi öyledir. Bu hâsiyetine binaendir ki, Kur’an yed-i beyza-i mu’ciz-ül beyaniyle o kıssayı aldı. Ve suver-i müteaddidede gösterdi. Herbir ciheti hüsn-ü istimal etti. Fenn-i beyanın seharesi, belâgatına secde ber zemin-i hayret ve muhabbet ettiler.

Ey birader! Bu mes’elede olan hayal-meyal belâgat, bu esalîb ile sana öyle bir şecereyi tersim eder ki; cesîm urûku müteşâbike, uzun boğumları mütenasika ve müteşaib dalları müteanika, meyve ve semeratı mütenevvia olan bir şecere-i hakikat sana tasvir eder. Eğer istersen Altıncı Mes’ele’ye temaşa et. Zira çendan müşevveş ise bir derece bu mes’elenin bir parçasına misal olabilir.

Tenbih ve İtizar:

Ey birader! Bilirim ki şu makale sana gayet muğlak görünüyor. Fakat ne çare mukaddemenin şe’ni icmal ve îcazdır. Kütüb-ü Sâlise’de sana tecelli edecektir.

​— · ⁖ · —

Bu meselenin ana gayesi, “kelâmın yüksek tabakası” olarak tabir edilen ve hususiyetle Kur’an-ı Kerim’in i’câzını (mu’cizeliğini) ve belâgatını (üstün fesahatini) teşkil eden derûnî yapısını izah etmektir. Bu yüksek kelâmın, “irade-i cüz’iyeyi ve tasavvur-u basiti” yani insanın sınırlı anlama kabiliyetini ve sathî (yüzeysel) bakışını nasıl âciz bıraktığını dört temel “Nokta” üzerinden tasvir etmektedir.
Mes’elenin İzahı: Kelâm-ı Âlînin Dört Esası
Metnin izah ettiği bu yüksek kelâm, Kur’an-ı Kerim’dir. Onun her bir cümlesi ve kıssası, basit bir bakışla anlaşılamayacak kadar çok katmanlı gayeler, mantıkî silsileler, tevhîdî neticeler ve fıkhî/hükmî tohumlar ihtiva eder.
Birinci Nokta: Mütedâhil (İç İçe Geçmiş) ve Müteselsil (Zincirleme) Gayelerin Çokluğu
Metin, yüksek kelâmın birinci hususiyetini şöyle tasvir eder: “Mütedâhilen müteselsil olan makasıdın taaddüdü…”

İzahı:
Kelâm-ı âlî (Yüce Söz), tek bir gayeye matuf değildir. Bir cümle veya bir ifade, aynı anda pek çok gayeyi (maksadı) takip eder. Bu gayeler birbiri içine girmiş (mütedâhil) ve birbiri ardına sıralanarak bir zincir (müteselsil) oluşturmuştur. En uzaktaki asıl hedef (Maksad-ül Makasıd) ile en yakındaki hedef birbirine bağlıdır. Bir gayeyi ifade ederken, o gayenin komşusu olan diğer gayelerin de hakkını verir, onları tekmil eder.
Bu yapı, kelâma muazzam bir vüs’at (genişlik) ve azamet (büyüklük) verir. Metnin tabiriyle, mütekellim (sözü söyleyen) sanki pek çok aklı kendi aklına yardımcı kılmış gibidir.
Verilen “mütedâhil tasvirler” (iç içe geçmiş resimler) misali çok mühimdir: Bir ressamın koyduğu tek bir “siyah nokta”, bir tasvirde “göz” olurken, bir diğerinde “ben”, bir başkasında “burun deliği”, ötekinde “ağız” olabilir. Tıpkı bunun gibi, Kur’an-ı Kerim’deki bir lafız veya cümle, bulunduğu siyak ve sibak (sözün öncesi ve sonrası) içinde bir manaya gelirken, başka bir açıdan (bağlantıdan) bakıldığında farklı bir hakikate, bir hükme veya bir hikmete işaret eder.
Müradifler (Eş Anlamlı/Yakın Anlamlı Kelimeler):
• Mütedâhil: İç içe geçmiş, birbirine girmiş.
• Müteselsil: Zincirleme, ardı ardına gelen, teselsül eden.
• Makasıd: (Maksad’ın çoğulu) Gayeler, hedefler, niyetler.
• Taaddüd: Çokluk, birden fazla olma.
• Vüs’at: Genişlik, kapsamlılık.
• Kasr-ı müşeyyede: Yüksek ve sanatkârane inşa edilmiş köşk, saray.
• Müşterek-ün fîh: Kendisinde ortak olunan (cüz, parça).
Ayet İktibası:
Bu çok katmanlı mana yapısına, Kur’an’ın verdiği misaller en güzel numunedir. Basit görünen bir misal, sayısız hakikati ihtiva eder:
“Şüphesiz Allah, bir sivrisineği, hattâ ondan daha küçük bir şeyi misal getirmekten çekinmez. İman edenler onun Rablerinden bir hakikat olduğunu bilirler. Kâfirler ise, “Allah böyle bir misal ile ne demek istedi?” derler. Allah onunla birçok kimseyi saptırır, birçok kimseyi de doğruya iletir. Onunla ancak fasıkları saptırır.”
(Bakara 2/26 )
Bu ayetteki “sivrisinek” misali, zahirî bakışta basit bir mahluktur. Fakat bu tek “nokta”;
• Allah’ın en küçük mahluktaki sanatını (Maksad-ı Sanat),
• Kâfirlerin itirazını (Maksad-ı İmtihan),
• Mü’minlerin imanının artmasını (Maksad-ı Hidayet),
• Fasıkların sapkınlığını (Maksad-ı Dalalet)
aynı anda bünyesinde barındıran mütedâhil makasıda misaldir.
İkinci Nokta: Kıyas-ı Mürekkeb (Bileşik Çıkarım) ile Hakikatlerin Birbirini Doğurması
Metin, ikinci hususiyeti şöyle tasvir eder: “Kıyas-ı mürekkeb ve müteşaab sırrıyla metalib tenasül edip teselsül etmektir.”

İzahı:
Kelâm-ı âlîde, bir hakikat (matlab) diğer bir hakikati mantıkî bir silsile ile doğurur (tenasül). Bu, basit bir kıyas (A=B, B=C ise A=C) değil, “kıyas-ı mürekkeb” (bileşik, katmanlı kıyas) ve “müteşaab” (dallanıp budaklanan) bir yapı arz eder. Bir hakikati kabul ettiğinizde, o hakikat sizi mantıken ikinci bir hakikati kabule, o da üçüncüsünü kabule mecbur eder.
Metnin verdiği misal bu silsileyi mükemmel tasvir eder:
• Öncül: Âlem güzeldir (sanatlıdır).
• Netice 1 : Demek Sâni’i (Sanatkârı) Hakîm’dir.
• Netice 2 : (Madem Hakîm’dir) Abes (manasız) iş yapmaz, israf etmez.
• Netice 3 : (Madem israf etmez) İnsandaki kabiliyetleri (istidadatı) ihmal etmez, mühmel bırakmaz.
• Netice 4 : (Madem ihmal etmez) Dünyadaki nizamı daima tekmil edecektir.
• Netice 5 : (Madem tekmil edecektir) Bütün kemalâtı ve emelleri yıkan ebedî ayrılığı (hicran-ı ebedî) ve yokluğu (adem) insana musallat etmez.
• Nihâî Netice : Demek, saadet-i ebediye (Ahiret hayatı) olacaktır.
Görüldüğü üzere, kâinatın güzelliğinden yola çıkarak saadet-i ebediyeye kadar uzanan müteselsil (zincirleme) bir mantıkî isbat yapılmıştır.
Müradifler:
• Kıyas-ı mürekkeb: Bileşik kıyas, birden fazla mantıksal önermeye dayanan katmanlı çıkarım.
• Müteşaab: Şubelere ayrılan, dallanıp budaklanan.
• Metalib: (Matlab’ın çoğulu) Talepler, gayeler, isbatı istenen hakikatler.
• Tenasül: Üreme, çoğalma, nesil verme, doğurma.
• Teselsül: Zincirleme devam etme.
• İstidadat: Kabiliyetler, potansiyeller.
• Mühmel: İhmal edilmiş, başıboş bırakılmış.
Ayet İktibası:
Kur’an-ı Kerim, bilhassa haşri (yeniden dirilişi) isbat ederken bu “kıyas-ı mürekkeb” silsilesini sıkça kullanır. İlk yaratılışı, ikinci yaratılışa delil getirir:
“O, ilkin yaratmayı başlatan, sonra onu tekrar edecek olandır. Bu, O’na göre (ilk yaratmadan) daha kolaydır. Göklerde ve yerde en yüce sıfatlar O’nundur. O, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir.”
(Rum 30/27 )
Buradaki kıyas silsilesi şöyledir:
• Öncül: Allah ilk yaratmayı (insanı ve kâinatı) başlatandır (Matlab 1).
• Netice 1: Onu tekrar edecektir (Matlab 2 – Tenasül).
• Netice 2: Bu (tekrar yaratma), O’na göre ilkten daha kolaydır (Matlab 3 – Kıyas-ı evleviyet).
• Nihâî Netice: O, en yüce sıfatlara sahiptir, Azîz’dir, Hakîm’dir (Matlab 4).

Üçüncü Nokta: Tek Bir Neticeye Götüren Çok Sayıda Usûlün Toplanması
Metin, üçüncü hususiyeti şöyle tasvir eder: “Netice-i vâhideyi tenatüc eden usûl-ü müteaddideyi cem’ ve zikretmektir.”

İzahı:
Bu nokta, İkinci Nokta’nın bir nevi zıddı veya tamamlayıcısıdır. İkincisi “birden çoka” (bir delilden çok neticeye) giderken, bu nokta “çoktan bire” (birçok delilden tek bir neticeye) gitmeyi ifade eder.
Kelâm-ı âlî, tek bir büyük hakikati (netice-i vâhide), mesela Tevhîd’i veya Haşr’i isbat etmek için, birbirinden farklı pek çok yolu, delili, esası (usûl-ü müteaddide) bir araya getirir. Bu delillerin her biri, o yüce netice ile doğrudan bağlantılı olmasa bile, o hakikati “ihtizaza ve inkişafa getirir” (titretir ve açığa çıkmasına yardımcı olur).
Metnin tabiriyle, bu farklı deliller (usûl), farklı “mezahir” (tecelli yerleri) ve “âyineler” (aynalar) gibidir. Aynaların farklı renk ve şekillerde olması (delillerin çeşitliliği), onlarda tecelli edenin (mütecelli) tek olduğunu (vahdet) ve o aynalara muhtaç olmadığını (tecerrüd ve ulviyet) gösterir. Kâinattaki her bir mahluk, ayrı bir delil (usûl) olarak, tek bir neticeye (Vahdaniyet’e) işaret eder.
Müradifler:
• Netice-i vâhide: Tek bir netice, bir olan sonuç.
• Tenatüc etmek: Netice vermek, sonuçlanmak.
• Usûl-ü müteaddide: Birden çok usûl, çeşitli yollar, farklı esaslar.
• Mezahir: (Mazhar’ın çoğulu) Görünüm yerleri, tecelli noktaları.
• Âyineler: Aynalar, yansıtıcılar.
• Mütecelli: Tecelli eden, görünen (Allah’ın sıfatları veya isimleri).
• Tecerrüd: Soyutlanmışlık, maddeden ve kayıtlardan münezzeh olma, aşkınlık.
• Deveran-ı umumî: Umumî dönüş, kâinatın döngüsü (Hayat-ı külliye).
Ayet İktibası:
Tevhîd delillerinin toplandığı ayetler bu noktaya tam misaldir. Pek çok farklı “usûl” (gök, yer, içindekiler) tek bir “netice-i vâhide”ye (Allah’ı tesbih etmeye) hizmet eder:
“Yedi gök, yer ve bunların içinde bulunanlar O’nu tesbih eder. O’nu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ama siz onların tesbihini anlamazsınız. Şüphesiz O, halîmdir (hemen cezalandırmaz, mühlet verir), çok bağışlayandır.”
(İsra 17/44 )
Burada “yedi gök”, “yer” ve “bunların içinde bulunanlar”ın tamamı “usûl-ü müteaddide”dir (farklı yollar/delillerdir). Hepsinin vardığı “netice-i vâhide” (tek sonuç) ise Allah’ı “tesbih” etmektir.
Dördüncü Nokta: Pek Çok Dala (Hükme) Tohumluk Eden İstidat (Potansiyel)
Metin, dördüncü hususiyeti şöyle tasvir eder: “Kelâmı öyle ifrağ etmek ve istidad vermektir ki: Pek çok füru’ların tohumlarını mutazammın ve pek çok ahkâma me’haz…”

İzahı:
Kelâm-ı âlî, bir tohum gibidir. Zahirde küçüktür (icmalî, özet), fakat derûnunda (dahilinde) koca bir ağacın programını taşır. O kelâm, “kuvve-i nâmiye” (büyüme ve gelişme kuvveti) sahibidir.
Bir ayet veya bir cümle, aynı anda;
• Pek çok “füru'” (dallar, teferruatlar, detaylar) için bir “tohum”dur.
• Pek çok “ahkâm” (hükümler, şer’î kurallar) için bir “me’haz” (kaynak) olur.
• Pek çok “maânî” (manalar) ve “vücuh-u muhtelife” (farklı vecihler, yönler) barındırır.
Metin, buna Kur’an-ı Kerim’deki “Kıssa-i Musa (a.s.)” misalini verir. Bu kıssa, meşhur “tefarik-ul asâ” (Hz. Musa’nın asâsının parçaları) gibidir; nasıl ki o asânın her bir parçası bir işe yaramaya devam ediyorsa, Kıssa-i Musa da öyledir. Kur’an, bu tek kıssayı alır, “yed-i beyza-i mu’ciz-ül beyaniyle” (beyan mu’cizesinin parlak eliyle) farklı surelerde, farklı siyaklarda (bağlantılarda) tekrar eder. Her tekrarda, kıssanın farklı bir cihetini öne çıkarır ve o makama münasip bir hisse, hüküm veya hikmet istinbat eder (çıkarır).
Bu durum, zahirperestlerin (yüzeysel bakanların) zannettiği gibi bir “tekrar” değil, tam aksine belâgatın zirvesi ve kelâmın ne kadar bereketli bir “tohum” olduğunun isbatıdır.
Müradifler:
• İfrağ etmek: (Kalıba) dökmek, şekil vermek, biçimlendirmek.
• İstidad: Kabiliyet, potansiyel.
• Füru’: (Fer’in çoğulu) Dallar, kollar, teferruatlar, asıldan neş’et eden ikincil meseleler.
• Mutazammın: İçeren, kapsayan, ihtiva eden.
• Ahkâm: (Hükm’ün çoğulu) Hükümler.
• Me’haz: Kaynak, alındığı yer.
• Kuvve-i nâmiye: Büyüme, gelişme kuvveti, artma potansiyeli.
• Tefarik-ul asâ: Asânın parçaları, kısımları.
• Yed-i beyza: Parlak, beyaz el (Hz. Musa’nın bir mu’cizesi).
• Sehare-i beyan: Beyan (hitabet, belâgat) sihirbazları.
Ayet İktibası:
Kur’an-ı Kerim’in bizzat kendisinin bu “tohum” ve “me’haz” (kaynak) olma vasfı, şu ayetle en güzel şekilde ifade edilir:
“…O gün her ümmet içinde, kendilerinden kendi üzerlerine bir şahit göndereceğiz. Seni de onların üzerine bir şahit olarak getireceğiz. Sana bu kitabı (Kur’an’ı) her şey için bir açıklama, bir hidayet rehberi, bir rahmet ve müslümanlar için bir müjde olarak indirdik.”
(Nahl 16/89 )
“Her şey için bir açıklama (tibyanen li-külli şey’)” ifadesi, Kur’an’ın nasıl bir “me’haz” olduğunu ve hidayet, rahmet, müjde gibi sayısız “füru'” (dal) için nasıl bir “tohum” vazifesi gördüğünü gösterir.

Netice ve Tenbih
“Dokuzuncu Mes’ele”, bu dört nokta ile Kur’an-ı Kerim’in neden sathî bir nazarla (yüzeysel bir bakışla) anlaşılamayacağını, onun yüzeysel bakanların zannettiği gibi “tekrar”larla dolu olmadığını, bilakis her bir ifadesinin ne kadar derin, katmanlı, mantıkî ve bereketli olduğunu isbat eder.
Metnin sonundaki “Nefrin o zahirperestlere ki bu hakikatten gaflet edip tekrara hamlediyorlar” cümlesi, bu dört noktadan gafil olanların, Kur’an’ın bu mu’cizevî üslubunu anlayamayıp onu “tekrar” zannetmelerine şiddetli bir tenkittir.

Kelâmın selaseti ise: Bir derece hissiyattan tafralık ve iştibak etmemek ve tabiatı taklid ve harice temessül ve mesîl-i garazda sedad ve maksad ve müstekarrın temeyyüzüdür. Şöyle ki: Kelâmda hissiyatta tamam olmadan çifte atmak, başkasıyla mezcetmek, selasetini tağyir eder. Ve nizamsız iştibaktan tevakki ve maânî-i müteselsileden tederrüc lâzımdır.

Hem de san’at-ı hayaliyesiyle tabiata şakirdlik etmek gerektir. Tâ tabiatın kavanini onun san’atında in’ikas edebilsin.

Hem de tasavvuratını öyle hariciyata muhâkî ve müşakil etmek lâzımdır. Farazâ tasavvuratı dimağdan kaçıp hariçte tecessüm etseler, hariç onları istilhak ve neseblerini inkâr etmesin ve desin: “Onlar benim” veyahut keennehu veyahut benim veledimdir…

Hem de garazın mesîlinde ve kasdın mecrasında teferruk etmemek için sedad etmek, çeleçepe {1: Bu kelime Kürdçedir.} temayül etmemektir. Tâ canibler garazın kuvvetini teşerrüb etmekle ehemmiyetsiz etmesin. Belki köşeler, tazammun ettikleri taravet ve letafetiyle zenav gibi garaza imdad ve kuvvet vermek gerektir.

Hem de kasdın müstekarrı temeyyüz ve ağrazın mültekası taayyün etmek, selasetin selâmetine lâzımdır.

​— · ⁖ · —

Onbirinci Mes’ele

Beyanın selâmet ve sıhhatı ise; hükmü, levazım ve mebadisiyle ve âlât-ı müdafaasıyla isbat etmektir. Şöyle ki: Bir hükmün levazımını ihlâl etmemek, rahatlığını bozmamak ve nazara almak ve mebadisinden istimdad-ı hayat etmek için müracaat etmek ve hücum eden evhamın itirazatına mukabele edecek sual-i mukaddere cevab olan kuyudatıyla tekallüd etmek gerektir. Demek kelâm meyvedar bir ağaçtır. Cinayet ve ictinadan himayet etmek için dikenleri ve süngüleri dizilmişler. Güya o kelâm, birçok münazaratın neticesi ve pekçok muhakematın zübdesi olduğundan, gayet ulvî olarak evhamın şeyatîni, istirak-ı sem’ edemezler; eğri nazar ile bakamazlar. Güya mütekellim altı cihetini nazara alıp, etrafına bir sur çekmiştir. Yani mevzu veyahut mahmulü takyid ile.. veyahut tavsif ile.. veyahut başka cihetle vehmin hücumuna müsaid noktalarda birer müdafi müheyya ederek, baştan aşağıya kadar mukadder suallere cevab hükmünde olan kuyudatıyla mücehhez etmektir. Eğer buna misal istersen şu kitab bitamamihi buna uzunca bir misaldir. Lâsiyyema Makale-i Sâlise en parlak bir misaldir.

* * *

Bu mes’eleler, belâgat ilminin, yani sözün hem güzel, hem doğru, hem de tesirli olmasının kaidelerini tesbit etmektedir. Hususan Kur’ân-ı Kerîm’in i’câzının (mucizeliğinin) ve Risale-i Nur’un ifade tarzının daha iyi anlaşılması için temel düsturlardır.
Bu iki mes’elenin, (eş anlamlıları), tafsilatlı izahı ve Kur’ân-ı Kerîm’den ayetlerle bağlantıları aşağıda takdim edilmiştir:

Onuncu Mes’ele: Kelâmın Selâseti (İfadenin Akıcılığı)
Bu mes’ele, bir sözün veya yazının “selîs” olmasının, yani pürüzsüz, kolay anlaşılır ve su gibi akıcı olmasının şartlarını tasvir eder.
Müradifleri:
• Selâset: Akıcılık, pürüzsüzlük, ifadenin kolay ve takılmadan akması, üslupta tutarlılık.
• Tafralık: (Konu dışına) atlamak, sıçramak.
• İştibak: (Fikirlerin) iç içe geçmesi, karmaşıklık, düzensizlik.
• Temessül: Benzemek, bir surete bürünmek.
• Mesîl-i Garaz: Gayenin aktığı yol, maksadın mecrası.
• Sedad: Doğruluk, hedeften şaşmamak, istikamet.
• Müstekar: Karar kılınan yer, ana hedef, sonuç.
• Temeyyüz: Seçilmek, belirginleşmek.

Tafsilatlı İzahı:
Metne göre, bir kelâmın (ifadenin) selîs ve akıcı olabilmesi için beş temel şarta riayet etmesi lazımdır:
• Hissiyattan Tafralık ve İştibak Etmemek (Duygusal Tutarlılık):
İfade, hisleri ve duyguları tasvir ederken, bir his tam olgunlaşmadan başka bir hisse ani bir sıçrama (tafralık) yapmamalıdır. Fikirler ve hisler birbirine nizamsızca (düzensizce) dolaşmamalı (iştibak), aksine birbiriyle alakalı manalar arasında tertipli bir geçiş (tederrüc) olmalıdır. Aksi halde, mananın akıcılığı kaybolur.
• Tabiatı Taklid (Tabiata ve Fıtrata Uygunluk):
Kelâmın hayal gücü unsuru (san’at-ı hayaliye), tabiata bir talebe (şakird) olmalıdır. Yani ifade, tabiatta câri olan nizam, intizam ve mantık kanunlarına aykırı olmamalıdır. İfadenin kurgusu, tabiat kanunları gibi mantıklı ve fıtrî olmalıdır ki, dinleyenin veya okuyanın aklı ve kalbi onu kabulde zorlanmasın.
• Harice Temessül (Gerçeklikle Uyumluluk):
İfadede kullanılan tasavvurlar (düşünceler, hayaller), dış dünyaya (hariciyata) o kadar uygun ve benzer (muhâkî ve müşakil) olmalıdır ki, şayet o düşünceler dimağdan çıkıp dışarıda bir cisim kazansaydı (tecessüm etse), dış dünya (yani hakikat) onları yadırgamamalı, “Bunlar bendendir, benim fıtratıma uygundur” diyerek kabul etmeli, nesebini inkâr etmemelidir. Bu, ifadenin gerçekçi ve hayatla barışık olması demektir.
• Mesîl-i Garazda Sedad (Maksattan Sapmamak):
Her kelâmın bir ana gayesi (garaz) ve maksadı vardır. İfade, bu ana gayenin mecrasında istikametle (sedad) ilerlemeli, dağılmamalı (teferruk etmemek), lüzumsuz tafsilata veya konu dışı yerlere sapmamalıdır (çeleçepe temayül etmemek). Eğer yan fikirler (canibler) ana gayenin kuvvetini emerse (teşerrüb), ana maksat ehemmiyetsizleşir. Bilakis, köşelerdeki (yan unsurlardaki) güzellikler (taravet ve letafet), ana gayeye kuvvet ve yardım (imdad) vermelidir.
• Müstekarrın Temeyyüzü (Ana Hedefin Netliği):
Maksadın nihai olarak varacağı yer (müstekar) ve gayelerin buluştuğu nokta (mülteka) net ve belirgin (temeyyüz ve taayyün) olmalıdır. Dinleyici veya okuyucu, ifadenin sonunda “Peki, ne denmek istendi?” diye bir şüpheye düşmemeli, ana fikir açıkça ortaya çıkmalıdır.
Onbirinci Mes’ele: Beyanın Selâmet ve Sıhhatı (İfadenin Sağlamlığı ve Doğruluğu)
Bu mes’ele, bir ifadenin (beyanın) sadece akıcı değil, aynı zamanda selîm (sağlam, kusursuz) ve sahih (doğru, çürüksüz) olmasının şartlarını beyan eder. Bu, ifadenin mantıksal ve delilsel gücüdür.
Müradifleri:
• Beyan: Açıklama, ifade etme, meramı ortaya koyma.
• Selâmet: Sağlamlık, kusursuzluk, çürüklükten emin olma.
• Sıhhat: Doğruluk, hastalıksız (delil yönüyle zayıf) olmama.
• Levazım: Gerekler, bir şeyin olmazsa olmazları, zorunlu sonuçları.
• Mebadi: Başlangıçlar, temeller, dayanak noktaları, prensipler.
• Âlât-ı Müdafaa: Savunma aletleri, deliller, muhtemel itirazları def edici unsurlar.
• Kuyudat: Kayıtlar, şartlar, sınırlamalar (bir manayı netleştiren veya yanlış anlaşılmasını engelleyen ekler).
• Tekallüd: Kuşanmak, takınmak (zırh gibi).
• İctina: Meyve toplama, (burada) manayı izinsiz alma veya bozma.

Tafsilatlı İzahı:
Bir beyanın sağlam ve sıhhatli olması, bir hükmün (ana iddianın) üç unsurla birlikte ispat edilmesine bağlıdır:
• Levazımı ile İspat (Gerekleriyle Sunmak):
Bir hükmü ortaya koyarken, o hükmün zorunlu gereklerini (levazım) ihmal etmemek, onları dikkate (nazar) almak lazımdır. Bir iddia, kendisini zorunlu kılan sebeplerle birlikte sunulmalıdır.
• Mebadisi ile İspat (Temelleriyle Sunmak):
Hüküm, havada kalmamalı; hayat ve kuvvet aldığı temellere (mebadi) dayanmalıdır. İfade, o temellere müracaat ederek gücünü oradan almalıdır.
• Âlât-ı Müdafaasıyla İspat (Savunma Araçlarıyla Sunmak):
Bu, beyan sıhhatinin en mühim noktasıdır. İfade, dışarıdan hücum edebilecek şüphelere, vehimlere ve itirazlara karşı savunma mekanizmalarıyla donatılmalıdır. Bu savunma, “mukadder sualler” (yani, dinleyicinin aklına gelmesi muhtemel sorular) için peşin cevaplar hükmünde olan “kayıtlar” (kuyudat) ile yapılır.

Teşbih ve Netice:
Üstad Hazretleri, böyle sağlam bir kelâmı “meyvedar bir ağaca” benzetir.
• Meyve: Kelâmın taşıdığı ana mana ve hükümdür.
• Dikenler ve Süngüler: O manayı, yanlış anlamadan, tahrifattan veya hırsızlıktan (cinayet ve ictina) koruyan (himayet) o kayıtlardır (kuyudat).
Böyle bir kelâm, sanki birçok ilmî tartışmanın (münazarat) ve aklî muhakemenin (muhakemat) özeti (zübdesi) gibidir. O kadar yüce (ulvî) ve sağlamdır ki, vehim şeytanları (evhamın şeyatîni) ona kulak hırsızlığı (istirak-ı sem’) yapamaz, eğri bir nazarla bakıp kusur bulamaz.
Bunu yapan mütekellim (konuşmacı), sanki altı cihetini (ön, arka, sağ, sol, alt, üst; yani her yönü) nazara alarak ifadesinin etrafına sağlam bir sur çekmiştir. Bunu da ya konuyu (mevzu) veya hükmü (mahmul) bazı kayıtlarla (takyid) veya vasıflarla (tavsif) sınırlayarak, vehmin hücum edebileceği zayıf noktalara birer savunmacı (müdafi) yerleştirerek yapar.
Nitekim metnin sonunda, “Eğer buna misal istersen şu kitab bitamamihi buna uzunca bir misaldir. Lâsiyyema Makale-i Sâlise en parlak bir misaldir.” (Bediüzzaman Said Nursî, Muhakemat, Unsuru’l-Belâgat, Onbirinci Mes’ele) denilerek, Muhakemat eserinin ve bilhassa oradaki Üçüncü Makale’nin, bu mukadder suallere cevap veren ve vehimleri defeden kayıtlarla (kuyudat) nasıl donatıldığını misal vermiştir.

Âyetler ile İzahı
Bu iki mes’ele, Kur’ân-ı Kerîm’in belâgatindeki i’câzın (mucizelik) iki mühim cihetini izah eder. Kur’ân-ı Kerîm, hem “selâset” (Onuncu Mes’ele) sahibidir; yani fıtrata uygun, akıcı ve kolaydır. Hem de “selâmet ve sıhhat” (Onbirinci Mes’ele) sahibidir; yani her türlü zıtlıktan, aykırılıktan, çelişkiden ve vehimlerin hücumundan korunmuş, sağlam ve sıhhatli bir beyana sahiptir.

1. Selâset (Akıcılık, Fıtrata Uygunluk ve Kolaylık) Açısından:
Onuncu Mes’ele’de zikredilen “tabiatı taklid” ve “harice temessül” (fıtrata ve gerçekliğe uygunluk) ile ifadenin akıcılığı, Kur’ân’ın defaatle vurguladığı “kolaylaştırılma” vasfına ve “fıtrat” ile olan mutabakatına işaret eder.
• TDV Meali (Kamer Suresi, 17. Ayet):
$ {وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْاٰنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ}$
“Andolsun biz Kur’an’ı düşünüp öğüt almak için kolaylaştırdık. O halde düşünüp öğüt alan yok mudur?”
• TDV Meali (Rum Suresi, 30. Ayet):
$$ {فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّ۪ينِ حَن۪يفاًۜ فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّت۪ي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَاۜ لَا تَبْد۪يلَ لِخَلْقِ اللّٰهِۜ ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُۙ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}$$
“O halde sen, batıl dinlerden uzaklaşarak yüzünü kararlı bir şekilde hak dine çevir; Allah’ın fıtratına, ki O, insanları bu fıtrat üzere yaratmıştır. Allah’ın yaratışı değiştirilemez. İşte doğru din budur; fakat insanların çoğu bilmezler.”
(Kur’an’ın beyanı, bu fıtrata tam muvafık olduğu için selîstir.)

Kelâmın selâmet ve rendeçlenmesi ve itidal-i mizacı ise, her kaydın istihkak ve istidadına göre inayeti taksim ve hil’at-ı üslûbu tevzi’ ve giydirmektir. Hem de hikâyette olursa mütekellim kendini mahkiyyun anh yerinde farz etmek gerektir. Şöyle: Eğer başkasının hissiyat ve efkârının tasvirinde ise mahkiyyun anh’a hulûl etmek ve onun kalbinde misafir olmak ve lisanıyla tekellüm etmek gerektir. Eğer kendi malında tasarruf etse, alâmet-i kıymet olan itibar ve ihtimamın taksiminde her kaydın istihkak ve istidad ve rütbesini nazara almak ile taksiminde adalet ve üslûblarda istidadın kametine göre kesmektir. Tâ herbir maksad onun münasibinde olan üslûbdan cilveger olabilsin. Zira üslûbun esasları üçtür:

Birincisi:

Üslûb-u mücerreddir. Seyyid Şerif’in ve Nasıruddin-i Tûsî’nin sade olan ma’rez-i kelâmları gibi…

İkincisi:

Üslûb-u müzeyyendir. Abdülkahir’in “Delail-ül İ’caz” ve “Esrar-ül Belâga”sındaki müşa’şa’ ve parlak kelâmı gibi…

Üçüncüsü:

Üslûb-u âlîdir. Sekkakî ve Zemahşerî ve İbn-i Sina’nın bazı muhteşem kelâmları gibi… Veyahut şu kitabın mealindeki arabiyy-ül ibare, lâsiyyema Makale-i Sâlise’deki müşevveş fakat muhkem parçaları gibi. Zira mevzuun ulviyeti şu kitabı üslûb-u âlîye ifrağ etmiştir. Yoksa benim san’atımın tesiri cüz’îdir.

Elhasıl:

Eğer İlahiyat ve usûlün bahis ve tasvirinde isen, şiddet ve kuvvet ve heybeti tazammun eden üslûb-u âlîden ayrılmamak gerektir.
Eğer hitabiyat ve iknaiyatta isen, zînet ve parlaklık ve tergib ve terhibi tazammun eden üslûb-u müzeyyeni elinden gelirse elden bırakma. Fakat gösteriş ve tasannu’ ve avamperestane nümayiş etmemek gerektir.

Eğer muamelât ve muhaverat ve âlet olan ilimlerde isen; vefa ve ihtisar ve selâmet ve selaset ve tabiîliği tekeffül eden ve sadeliğiyle cemal-i zâtiyeyi gösteren üslûb-u mücerrede iktisar et.

Bu mes’elenin hâtimesi:

Kelâmın kanaat ve istiğnası ve asabiyeti ise makamın haricinde üslûbu aramamaktır. Şöyle ki: Mananın kametine göre bir üslûbu kestirmek istediğin vakit, dâhil-i makamda olan menbadan ve mevzuun fabrikasından lâakal kelâmın tazammun ettiği mevzuun veya kıssatın veya san’atın levazımının parça parçasından ve tevabiinin kıt’a kıt’asından bir üslûbu dikmek, zaruret olmadan harice medd-i nazar etmemek, tabir hata olmasa, harice boykotaj etmek ile elbette kelâmın kuvveti tezayüd ettiği gibi, servetin dağılmamasına en büyük esastır. Demek mana ve makam ve san’at ise, kelâmın delalet-i vaz’iyesine yardım edebilir. Nasıl kelâm, delalet-i vaz’iye ile manayı gösterir, öyle de böyle üslûb ise tabiatıyla manaya işaret eder. Eğer bir nümune istersen Dokuzuncu Mes’eledeki Arabî parçalarına bak. İşte:

فَانْظُرْ اِلٰى كَلَامِ الرَّحْمٰنِ الَّذ۪ى عَلَّمَ الْقُرْاٰنَ فَبِاَىِّ اٰيَاتِ رَبِّكَ لَا تَتَجَلّٰى هٰذِهِ الْحَق۪يقَةُ فَوَيْلٌ ح۪ينَئِذٍ لِلظَّاهِرِيّ۪ينَ الَّذ۪ينَ يَحْمِلُونَ مَا لَا يَفْهَمُونَ عَلَى التَّكْرَارِ

فَاِنْ شِئْتَ فَانْظُرْ اِلٰى قِصَّةِ مُوسٰى فَاِنَّهَا اَجْدٰى مِنْ تَفَار۪يقِ الْعَصَا اَخَذَهَا الْقُرْاٰنُ بِالْيَدِ الْبَيْضَاءِ فَخَرَّتْ سَحَرَةُ الْبَيَانِ مَحَبَّةً وَحَيْرَةً سَاجِد۪ينَ لِبَلَاغَتِهِ

Eğer istersen ulûm-u âliyenin

آلِيَه

kitablarının dibacelerine bak. Eğer çendan o dibacelerde şu san’at-ı belâgat çok dakik ve latif olmazsa da; fakat ondaki beraat-ül istihlal, bu hakikata bir beraat-ül istihlaldir. Hem de şu kitabın dibacesinde mu’cizata işaret yolunda Peygamberimizin zâtı, nübüvvetine mu’cize gösterilmiştir. Hem de Üçüncü Makale’nin dibacesinde kelime-i şehadetin iki cümlesi birbirine şahid gösterilmiştir. Hem de Yedinci Mukaddeme’de, inşikak-ı Kamer’e yere inmeyi ilâve edenlere denilmiş: Mu’cizenin kamerini münhasif ve Şems gibi bürhan-ı nübüvveti Süha gibi mahfî olmasına sebeb oldunuz. Buna kıyasen şu hakikate, şu kitabda birçok nümune bulabilirsin. Zira bu kitabın mesleği, benim gibi harice boykotajdır. Hattâ zaruret olmazsa, efkâr ve mesailde ve misallerde ve esalîbde harice boykotaj etmektir. Fakat tevafuk-u hâtır olabilir. Zira hakikat birdir. Hangi kapıyla girsen, aynını göreceksin.

Hâtime

Söylenene bak, söyleyene bakma; söylenilmiştir… Fakat ben derim: Kim söylemiş? Kime söylemiş? Ne içinde söylemiş? Ne için söylemiş? Söylediği sözü gibi dikkat etmek, belâgat nokta-i nazarından lâzımdır, belki elzemdir.
İşaret:

Malûm olsun ki; fenn-i maânî ve beyanın mezayasının belâgatça mühim bir şartı, kasden ve amden garazın cihetine emarat ile işaret ve alâmatın nasbıyla kasd ve amdini göstermektir. Zira onda tesadüf bir para etmez.

Fenn-i bedîin ve tezyinat-ı lafziyenin şartı ise, tesadüf ve adem-i kasddır. Veyahut tesadüfî gibi tabiat-ı manaya yakın olmaktır.

Telvih: Pûşide olmasın ki tabiata ve hakikat-ı hariciyeye delalet eden ve hükm-ü zihnîyi kanun-u haricî ile rabteden; tabir caiz ise perdeyi delerek, altındaki hakkı gösteren âletlerin en sekkabı

اِنَّ

-i tahkikiyedir. Evet şu

اِنَّ

nin şu hâsiyetine binaendir ki Kur’anda kesretle istimal olunmuştur.

Tenbih:

Ey birader! Bu makaledeki kavanin-i latife şu perişan esalîbden teberri ve nefret etmesi seni tağlit etmesin. Meselâ: Eğer bu kanunlar iyi olsaydılar, onları vaz’ edene iyi bir ders-i belâgatı verecekler idi. Hem de güzel bir üslûbu giyecekler idi. Halbuki onları vaz’ eden ise ümmidir. Üslûbları dahi perişandır, gibi bir vehme zâhib olma. Yahu! Bu vehme ehemmiyet verme. Zira bir fende herbir ilim sahibi onda san’atkâr olmak lâzım gelmez. Hem de ile’l-merkeziye olan kuvve-i cazibe, an-il merkeziye olan kuvve-i dafiaya galibdir. Çünki kulağın dimağa karabeti ve akıl ile sıla-i rahmi vardır. Halbuki maden-i kelâm olan kalb ise, lisandan uzak ve ecnebidir. Ve hem de çok defa lisan, kalbin dilini tamamen anlamıyor. Lâsiyyema kalb bazan mes’elenin derin yerlerinden -kuyu dibinde gibi- bir tıntın eder ise lisan işitemez, nasıl tercümanlık edecektir?..

Elhasıl:

Fehim ifhamdan daha esheldir vesselâm!..

İtizar:

Ey şu dar ve ince ve karanlık olan yolda benim ile arkadaşlık eden sabırlı ve metanetli zât! Zannediyorum bu İkinci Makale’de yalnız hayretle seyirci oldun, müstemi’ olmadın. Çünki anlamadın. Hakkınız var, zira mesail gayet derin ve ırkları uzun ve ibare ise gayet muhtasar ve muğlak ve Türkçem de epeyce noksan ve müşevveş ve vaktim dahi dar.. ben de acele.. sıhhatım muhtel.. başım nezlelidir. Şu karışık zeminde ancak şöyle bir varakpare çıkabilir.

وَالْعُذْرُ عِنْدَ كِرَامِ النَّاسِ مَقْبُولٌ

Ey birader! “Unsur-u Hakikat”ı kübra gibi ve “Unsur-u Belâgat”ı suğra gibi mezcet. Elektrik şuaı gibi olan hads-i sadıkı geçir. Tâ gayet hararetli ve parlak ziyalı olan “Unsur-u Akide”yi netice vermek için senin zihnine istidadat verebilsin.

İşte “Unsur-u Akide”yi Üçüncü Makale’de arayacağız.

İşte başlıyorum: “Nahu”… {1: Kürdçedir.}

​— · ⁖ · —

Muhakemat eserinin “Unsur-ul Belâgat” bahsinin “Onikinci Mes’elesi,” belâgatin ruhunu ve kelâmın (sözün) kıymetini tayin eden temel düsturları ihtiva eden son derece mühim bir metindir. Bu mesele, “sözün kıymeti, üslûbundadır” hakikatini izah ederken, üslûbun nasıl olması gerektiğini üç esas ve bir hâtime ile tasvir etmektedir.
İşte bu derin meselenin, talep ettiğiniz veçhile geniş, tafsilatlı ve ayetler ışığında izahı:
Giriş: Kelâmın Selâmeti ve İtidal-i Mizaç
Metnin hemen başında, bir kelâmın (sözün veya metnin) selâmeti (kâmil manada sağlamlığı, hatadan âri olması) ve rendeçlenmesi (pürüzlerinin giderilip cilalanması) için temel şartın itidal-i mizaç (dengeli bir yapı/karakter) olduğu belirtilir.
Bu itidal (denge) nedir? Üstad Bediüzzaman Hazretleri bunu şöyle izah eder: Kelâmın muhtevasındaki her bir unsura, her bir kayda (istihkak ve istidadına göre) gereken ehemmiyeti vermek ve her manaya münasip üslûp hil’atini (üslûp elbisesini) giydirmektir.
Bu, belâgatte adalet demektir. Mananın hakkını vermeyen bir üslûp, ne kadar parlak olursa olsun, selâmetli (sağlam) addedilmez.
Metin, bu adaleti iki sahada tasvir eder:
• Hikâye (Başkalarını Tasvir) Hâlinde: Eğer mütekellim (konuşan), başkasının hissiyatını veya fikirlerini naklediyorsa, kendini o mahkiyyun anh (hakkında konuşulan kişi) yerine koymalı, adeta onun kalbine hulûl etmeli (nüfuz etmeli) ve onun lisanıyla konuşmalıdır. Bu, kelâmda empati ve sadakatin zirvesidir.
• Kendi Malında Tasarruf (Kendi Fikirlerini Beyan) Hâlinde: Eğer kendi manalarını ifade ediyorsa, itibar (kıymet verme) ve ihtimamı (özeni) taksim ederken, her bir mananın istihkak (hak ettiği değer), istidat (taşıyabildiği kabiliyet) ve rütbesini (ehemmiyet sırasını) nazara almalıdır.
Netice şudur: Üslûp, mananın kametine (boyuna) göre kesilmelidir ki, her maksat (gayet), o manaya en münasip üslûptan cilveger olabilsin (parlayabilsin).
Bu girizgâhtan sonra, Üstad Hazretleri üslûbun üç temel esasını beyan eder:

Birinci Bölüm: Üslûbun Üç Esası ve Kur’ân-ı Kerim’deki Tecellîleri
Metin, üslûbu üç ana kategoriye ayırır ve her birinin nerede kullanılması gerektiğini belirtir. Kur’ân-ı Kerim, bu üç üslûbu da i’caz (mucizelik) derecesinde, tam makamında kullanarak belâgatin zirvesini temsil eder.
1. Üslûb-u Mücerred (Yalın ve Sade Üslûp)
• İzahı: Sade, san’at ve tezyinattan (süslemeden) ziyade, manayı en selis (akıcı) ve ihtisarlı (kısa) yoldan ifade etmeye odaklanan üslûptur. Metinde Seyyid Şerif ve Nasıruddin-i Tûsî’nin metinleri misal verilir.
• Kullanım Yeri: Muamelât (insanlar arası hukukî/ticârî ilişkiler), muhaverat (günlük konuşmalar, diyaloglar) ve âlet olan ilimler (nahiv, mantık gibi gayeye vasıta olan ilimler).
• Gayesi: Vefa (manaya sadakat), ihtisar (kısalık), selâmet (sağlamlık), selaset (akıcılık) ve tabiîliği (yapmacıksızlığı) temin etmektir.
• Müradifleri: Sadelik, vuzuh (açıklık), beyan-ı tabiî, îcaz (vecizlik).
• Kur’ân’dan Misal: Kur’ân-ı Kerim, bilhassa hukukî ahkâmı ve muamelâtı beyan ederken bu üslûbu kullanır. Zira burada maksat, edebî san’at göstermek değil, hükmü en açık ve hatasız şekilde tebliğ etmektir. Medine’de nâzil olan ve ahkâm ihtiva eden ayetlerde bu üslûp hâkimdir.
• Ayet ( Meali): Bakara Sûresi, 2:282 (Müdayene Ayeti)
$$ {يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُٓوا اِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ اِلٰٓى اَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُۜ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِۖ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ اَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللّٰهُ فَلْيَكْتُبْۚ وَلْيُمْلِلِ الَّذ۪ي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللّٰهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْـًٔاۜ فَاِنْ كَانَ الَّذ۪ي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَف۪يهًا اَوْ ضَع۪يفًا اَوْ لَا يَسْتَط۪يعُ اَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِۜ. …}$$
“Ey iman edenler! Belli bir süre için birbirinize borçlandığınız zaman onu yazın. Aranızda bir kâtip doğru bir şekilde yazsın. Kâtip Allah’ın kendisine öğrettiği gibi yazmaktan çekinmesin, yazsın. Borçlu olan da yazdırsın, rabbi olan Allah’tan korksun ve borcunu asla eksik ödemesin. Eğer borçlu, aklı ermeyen veya zayıf bir kimse ise yahut yazdıramıyorsa, velisi adaletle yazdırsın…”
• Bu ayet-i kerime, borçlanma hukukunu hiçbir teşbihe, istiareye veya edebî süse yer vermeden, tam bir selâmet ve vuzuh ile beyan eden üslûb-u mücerredin şâhikasıdır.

2. Üslûb-u Müzeyyen (Süslü ve Parlak Üslûp)
• İzahı: Müşa’şa’ (parlak, ışıklı) ve zînetli olan üslûptur. Manayı daha tesirli kılmak, kalbi ve hisleri harekete geçirmek için kullanılır. Abdülkahir-i Cürcanî’nin eserleri misal verilir.
• Kullanım Yeri: Hitabiyat (hitabet, etkili konuşma) ve iknaiyat (ikna etme gayesi güden bahisler).
• Gayesi: Zînet (süs), parlaklık (celbedicilik), tergib (teşvik etme, rağbet uyandırma) ve terhibi (sakındırma, korkutma) ihtiva eder.
• Müradifleri: Tezyin-i kelâm, beyan-ı hissî, parlaklık, teşvik, tenkit (sakındırma).
• Mühim Tenkit: Metin, bu üslûpta gösteriş, tasannu’ (yapmacıklık) ve avamperestane nümayiş (halkın hoşuna gitmek için yapılan sunî gösteri) olmaması gerektiğini şiddetle tenbih eder.
• Kur’ân’dan Misal: Kur’ân-ı Kerim, cennet nimetlerini tasvir ederek tergib (teşvik) ettiğinde veya cehennem azabını tasvir ederek terhib (sakındırma) yaptığında, hislere hitap eden bu parlak üslûbu kullanır.
• Ayet ( Meali) – Tergib: Rahman Sûresi, 55:46-48
$$ {وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّه۪ جَنَّتَانِۚ ﴿٤٦﴾ فَبِاَيِّ اٰلَٓاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِۚ ﴿٤٧﴾ ذَوَاتَٓا اَفْنَانٍۚ ﴿٤٨﴾}$$
“Rabbinin makamından korkan kimselere iki cennet vardır. (46) O hâlde, Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlıyorsunuz? (47) O iki cennet, çeşitli ağaçlar ve meyvelerle doludur. (48)”
• Ayet ( Meali) – Terhib: Kâria Sûresi, 101:8-11
$$ {وَاَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَاز۪ينُهُۙ ﴿٨﴾ فَاُمُّهُ هَاوِيَةٌۜ ﴿٩﴾ وَمَٓا اَدْرٰيكَ مَاهِيَهْۜ ﴿١٠﴾ نَارٌ حَامِيَةٌ ﴿١١﴾}$$
“Kimin de tartıları hafif gelirse, (8) işte onun anası (varacağı yer) Hâviye’dir. (9) Nedir o (Hâviye) bilir misin? (10) O, kızgın bir ateştir! (11)”
• Her iki misalde de mana, müzeyyen ve parlak bir üslûpla, hisleri derinden sarsacak şekilde ifade edilmiştir.
3. Üslûb-u Âlî (Yüce ve Haşmetli Üslûp)
• İzahı: Muhteşem, ulvî (yüce) ve heybetli üslûptur. Mananın azametini ve yüksekliğini aksettirir. Sekkâkî, Zemahşerî ve İbn-i Sina misal verilir. Üstad, bu Muhakemat eserinin de konusunun ulviyeti (yüceliği) sebebiyle bu üslûba ifrağ edildiğini (döküldüğünü) belirtir.
• Kullanım Yeri: İlahiyat (Allah’ı, sıfatlarını ve zatını anlatan bahisler) ve usûl (dinin ve ilimlerin temellerini anlatan metodolojik bahisler).
• Gayesi: Şiddet (etkideki yoğunluk), kuvvet (metanet) ve heybeti (azamet ve haşyeti) tazammun etmektir (içermektir).
• Müradifleri: Üslûb-u celâlî, ulviyet, haşmet-i beyan, heybet-i kelâm.
• Kur’ân’dan Misal: Kur’ân-ı Kerim, Allah-u Teâlâ’nın Zât-ı Akdes’ini, Vahdaniyetini, Rubûbiyetinin azametini ve kâinattaki mutlak hâkimiyetini beyan ederken bu üslûb-u âlîyi kullanır.
• Ayet ( Meali): Haşr Sûresi, 59:22-24
$$ {هُوَ اللّٰهُ الَّذ۪ي لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَۚ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِۚ هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّح۪يمُ ﴿٢٢﴾ هُوَ اللّٰهُ الَّذ۪ي لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَۚ اَلْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَز۪يزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُۜ سُبْحَانَ اللّٰهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿٢٣﴾ هُوَ اللّٰهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْاَسْمَٓاءُ الْحُسْنٰىۜ يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۚ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ ﴿٢٤﴾}$$
“O, kendisinden başka hiçbir ilâh bulunmayan Allah’tır. Gaybı da, görünen âlemi de bilendir. O, Rahmân’dır, Rahîm’dir. (22) O, kendisinden başka hiçbir ilâh bulunmayan Allah’tır. O, mülkün sahibidir, eksiklikten uzaktır, selâmet verendir, emniyete kavuşturandır, gözetip koruyandır, mutlak güç sahibidir, dilediğini yaptırandır, büyüklükte eşi olmayandır. Allah, onların ortak koştuklarından uzaktır. (23) O, yaratan, yoktan var eden, şekil veren Allah’tır. Güzel isimler O’nundur. Göklerdeki ve yerdeki her şey O’nu tesbih eder. O, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir. (24)”
• Bu ayetler, İlahiyat bahsinde üslûb-u âlînin; heybet, kuvvet ve ulviyetin zirvesidir. Kelimeler, mananın azameti altında adeta secde etmektedir.

İkinci Bölüm: Kelâmın Kanaati ve “Harice Boykotaj” Hakikati
Bu meselenin belki de en orijinal ve en mühim tespiti burasıdır. Üstad, kelâmın kanaat ve istiğnası (tokgözlülüğü, başkasına muhtaç olmaması) ve asabiyeti (kendi köklerine bağlılığı) olduğunu belirtir.
Bu nedir? Makamın (kontekstin) haricinde üslûbu aramamak.
• İzahı: Bir manaya üslûp elbisesi dikmek istediğin vakit, o üslûbun kumaşını dışarıdan (başka metinlerden, sunî san’atlardan) getirmemelisin. Bilakis, dâhil-i makamda (konunun kendi içinde) olan menbadan, mevzuun fabrikasından almalısın.
• Harice Boykotaj: Üslûp, o konunun levazımının (gereklerinin) parçalarından, tevabiinin (bağlı unsurlarının) kıt’alarından dikilmelidir. Zaruret olmadan harice medd-i nazar etmemek (dışarıya gözünü çevirmemek), tabiri câizse “harice boykotaj etmek” gerekir.
• Neticesi: Kelâmın kuvveti artar ve serveti (manevî zenginliği) dağılmaz.
• Mühim Tespit: Nasıl ki kelâm (sözcükler), delalet-i vaz’iye (konvansiyonel/sözlük anlamı) ile manayı gösterir; işte mevzuun kendi içinden doğan böyle bir üslûp da tabiatıyla manaya işaret eder.
• Misal: Üstad, Dokuzuncu Mesele’deki Arabî parçalara (Hz. Musa (as) kıssasının belâgati) ve bu kitabın (Muhakemat) kendi dibacesindeki (önsöz) beraat-ül istihlal (konuyu özetleyen parlak başlangıç) san’atına atıf yapar. Ve Risale-i Nur mesleğinin de bu olduğunu, zaruret olmadıkça fikirlerde, misallerde ve üslûplarda “harice boykotaj” ettiğini belirtir.
Bu prensip, Kur’ân-ı Kerim’in i’cazının da (mucizeliğinin) bir sırrıdır. Kur’ân, bir manayı ifade ederken, kullandığı kelimeler, ses âhengi ve cümle yapısı (yani üslûbu), bizzat o mananın bir parçası hâline gelir.

Üçüncü Bölüm: Hâtime ve Tenbihler
1. Hâtime: Belâgatin Şartı (Kim? Kime? Niçin? Nerede?)
Üstad, “Söylenene bak, söyleyene bakma” sözünü belâgat açısından nâkıs (eksik) bulur ve şöyle bir tashih yapar:
“Ben derim: Kim söylemiş? Kime söylemiş? Ne içinde söylemiş? Ne için söylemiş? Söylediği sözü gibi dikkat etmek, belâgat nokta-i nazarından lâzımdır, belki elzemdir.”
Bu, belâgatin “mutabakat-ı mukteza-yı hâl” (sözün, hâlin gerektirdiği duruma uygun olması) tarifinin ta kendisidir. Sözün değeri, sadece lügat manasında değil, kimin (Mütekellim), kime (Muhatap), niçin (Garaz) ve hangi bağlamda (Makam/Siyak) söylediğinde gizlidir.
2. İşaret, Telvih ve Tenbihler
• Fenn-i Maânî ve Beyan (Mana ve İfade Sanatları): Bu sanatlarda (teşbih, istiare, mecaz) kıymet, kasden ve amden (kasıtlı olarak) gayeye işaret edilmesindedir. Tesadüf burada bir para etmez.
• Fenn-i Bedî’ (Sözü Süsleme Sanatı): Cinas, seci gibi tezyinat-ı lafziye (lafzî süsler) ise, tesadüfî gibi durmalı, adem-i kasd (kasıtsızlık) hissi vermelidir. Yani san’at, tasannu’ (yapmacıklık) derecesine varmamalı, tabiî olmalıdır.
• اِنَّ (İnne) Harfinin Sırrı: Bu harfin “perdeyi delerek, altındaki hakkı gösteren” en keskin âlet olduğunu belirtir. Zihnî bir hükmü, hâricî bir kanun (gerçeklik) ile rabteder (bağlar). Kur’ân’da bu kadar çok “Şüphesiz ki…” diye başlamasının hikmeti, zihindeki şüpheyi izale edip, hakikati tahkik ederek kalbe ve akla perçinlemektir.
• Tenbih ve İtizar (Uyarı ve Özür): Üstad, bu yüksek belâgat kaidelerini anlatırken, kendi üslûbunun perişan görünmesinin kimseyi tağlit etmemesini (yanıltmamasını) söyler.
• Bir fende âlim olmak, o fende san’atkâr olmayı gerektirmez.
• Asıl mühim olan: Kalb (mananın madeni) ile lisan (ifade âleti) arasındaki mesafedir. Bazen kalb, “kuyu dibinde gibi bir tıntın eder ise lisan işitemez.”
• Bunun neticesinde: “Fehim ifhamdan daha esheldir” (Anlamak, anlatmaktan daha kolaydır).
• Ve bir itizar (özür beyanı): Meselenin derinliği, ibarenin muğlaklığı (kapalı), Türkçesinin noksanlığı, vaktin darlığı ve sıhhatinin bozukluğu gibi sebeplerle bu “karışık zeminde” ancak böyle bir “varakpare” (kâğıt parçası) çıkabildiğini tevazu ile beyan eder.

Üçüncü Makale
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

اَشْهَدُ اَنْ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللّٰهِ

Bu kelime-i âliye, üss-ül esas-ı İslâmiyet olduğu gibi kâinat üstünde temevvüc eden İslâmiyetin en nuranî ve en ulvî bayrağıdır. Evet misak-ı ezeliye ile peyman ve yeminimiz olan iman, bu menşur-u mukaddeste yazılmıştır. Evet âb-ı hayat olan İslâmiyet ise, bu kelimenin ayn-ül hayatından nebean eder. Evet ebede namzed olan nev’-i beşer içinde saadet-saray-ı ebediyeye tayin ve tebşir olunanın ellerine verilmiş bir ferman-ı ezelîdir. Evet kalb denilen avalim-i gayba karşı olan penceresinde kurulmuş olan latife-i Rabbaniyenin fotoğrafıyla alınan timsal-i nuranîyle Sultan-ı Ezel’i ilân eden harita-i nuraniyesidir ve tercüman-ı beligidir. Evet vicdanın esrarengiz olan nutk-u beliganesini cem’iyet-i kâinata karşı vekaleten inşad eden hatib-i fasihi ve kâinata Hâkim-i Ezel’i ilân eden imanın mübelliğ-i beligi olan lisanın elinde bir menşur-u lâyezalîdir.

İşaret:

Bu kelime-i şehadetin iki kelâmı birbirine şahid-i sadıktır ve birbirini tezkiye eder. Evet uluhiyet nübüvvete bürhan-ı limmîdir. Muhammed Aleyhisselâm, Sâni’-i Zülcelal’e zâtıyla ve lisanıyla bürhan-ı innîdir…

Tenbih:

Hakaik-i akaid-i İslâmiye, bütün teferruatıyla kütüb-ü İslâmiyede mufassalan müberhene ve musarrahadır, görünebilir. Ve görülen şeyi göstermek, zahirin hafasına veya muhatabın gabavetine işaret ve techil olduğundan, akidenin yalnız üç-dört unsurunu beyan edeceğim. Diğer hakaikini fuhûl-ü ülemanın kitablarına havale ederim. Zira bana hacet bırakmamışlar.

Mukaddeme

Ehl-i dikkatin malûmudur ki: Makasıd-ı Kur’aniyenin fezlekesi dörttür: Sâni’-i Vâhid’in isbatı ve nübüvvet ve haşr-i cismanî ve adldir.

Birinci Maksad:

Delail-i Sâni’ beyanındadır. Bir bürhanı da Muhammed’dir (Aleyhisselâm). Sâni’in vücud ve vahdeti, isbata ihtiyaçtan müstağnidir. Lâsiyyema Müslümanlara karşı çok derece eclâ ve azhardır. Binaenaleyh hitabımı ecanibe, bahusus Japonya’ya tevcih eyledim. Zira onlar eskide bazı sualler etmiştiler, ben de cevab vermiştim. Şimdi ihtisar ile yalnız bir-iki suallerine müteallik o cevabın bir parçasını söyleyeceğim. Onlardan bir sual:

مَا الدَّل۪يلُ الْوَاضِحُ عَلٰى وُجُودِ اْلاِلٰهِ الَّذ۪ى تَدْعُونَنَا اِلَيْهِ وَالْخَلْقُ مِنْ اَىِّ شَيْءٍ اَمِنَ الْعَدَمِ اَوِ الْمَادَّةِ اَوْ ذَاتِهِ اِلٰى اٰخِرِ سُؤَالَاتِهِمُ الْمُرَدَّدَةِ

Yani: Vücud-u Sâni’e delil-i vâzıh nedir?
İşaret:

Gayr-ı mütenahî olan marifetullah, böyle mahdud olan kelâma sığışmaz. Binaenaleyh kelâmımdaki iğlakın mazur tutulması mercûdur.

Tenbih:

Bervech-i âti kelâmdan maksad: Muhakeme ve müvazenenin tarîkını göstermektir. Tâ ki, mecmuunda hakikat tecelli etsin. Yoksa zihnin cüz’iyeti sebebiyle o mecmuun herbir cüz’ünde neticenin tamamını taharri etmek, kuvve-i vâhimenin tasallut ve tereddüdüyle hakikatı evham içinde setretmektir.

Mukaddeme

Hakikatın keşfine mani olan arzu-yu hilaf ve iltizam-ı muhalif ve tarafdar-ı nefis cihetiyle asılsız evhamını bir asla irca’ etmekle kendini mazur göstermek ve müşterinin nazarı gibi yalnız meayibi görmek ve çocuk tabiatı gibi bahane ile mahane tutmak gibi emirlerden nefsini tecrid ile şartıma müraat edebilirsen huzur-u kalb ile dinle:

Birinci Maksad

Cemi’ zerrat-ı kâinat, birer birer zât ve sıfât ve sair vücuh ile gayr-ı mahdude olan imkânat mabeyninde mütereddid iken, bir ciheti takib, hayretbahşa mesalihi intac etmekle Sâni’in vücub-u vücuduna şehadetle avalim-i gaybiyenin enmuzeci olan latife-i Rabbaniyeden ilân-ı Sâni’ eden itikadın misbahını ışıklandırıyorlar. Evet herbir zerre kendi başıyla Sâni’i ilân ettiği gibi, tesavir-i mütedâhileye benzeyen mürekkebat-ı müteşabike-i mütesaide-i kâinatın herbir makam ve herbir nisbetinde herbir zerre müvazene-i cereyan-ı umumîyi muhafaza ve her nisbette ayrı ayrı mesalihi intac ettiklerinden Sâni’in kasd ve hikmetini izhar ve kıraat ettikleri için Sâni’in delaili, zerrattan kat kat ziyadedir.

Eğer desen:

Neden herkes aklıyla görmüyor?

Elcevab:

Kemal-i zuhurundan… Evet şiddet-i zuhurdan görünmemek derecesine gelenler vardır. Cirm-i şems gibi.

تَاَمَّلْ سُطُورَ الْكَائِنَاتِ فَاِنَّهَا مِنَ الْمََ۫لاِ الْاَعْلٰى اِلَيْكَ رَسَٓائِلُ

Yani: Eb’ad-ı vasia-i âlemin sahifesinde Nakkaş-ı Ezelî’nin yazdığı silsile-i hâdisatın satırlarına hikmet nazarıyla bak ve fikr-i hakikatla sarıl. Tâ ki mele-i a’lâdan gelen selasil-i resail seni a’lâ-yı illiyyîn-i yakîne çıkarsın.

İşaret:

Kalbinde nokta-i istimdad, nokta-i istinad ile vicdan-ı beşer Sâni’i unutmamaktadır. Eğer çendan dimağ ta’til-i eşgal etse de, vicdan edemez. İki vazife-i mühimme ile meşguldür. Şöyle ki: Vicdana müracaat olunsa, kalb bedenin aktarına neşr-i hayat ettiği gibi.. kalb gibi kalbdeki ukde-i hayatiye olan marifet-i Sâni’ dahi; cesed gibi istidadat-ı gayr-ı mahdude-i insaniye ile mütenasib olan âmâl ve müyul-ü müteşaibeye neşr-i hayat eder; lezzeti içine atar ve kıymet verir ve bast ve temdid eder. İşte nokta-i istimdad…

Hem de bununla beraber kavga ve müzahametin meydanı olan dağdağa-i hayata peyderpey hücum gösteren âlemin binler musibet ve mezahimlere karşı yegâne nokta-i istinad marifet-i Sâni’dir…
Evet herşeyi hikmet ve intizamla gören Sâni’-i Hakîm’e itikad etmezse ve alel-amyâ tesadüfe havale ederse ve o beliyyata karşı elindeki kudretin adem-i kifayetini düşünse; tevahhuş ve dehşet ve telaş ve havftan mürekkeb bir halet-i cehennem-nümun ve ciğerşikâfta kaldığından eşref ve ahsen-i mahluk olan insan, herşeyden daha perişan olduğundan nizam-ı kâmil-i kâinatın hakikatına muhalif oluyor. İşte nokta-i istinad… Evet melce’ yalnız marifet-i Sâni’dir.

Demek şu iki nokta ile bu derece nizam-ı âlemde hükümfermalık, hakikat-ı nefs-ül emriyenin hâssa-i münhasırası olduğu için, her vicdanda iki pencere olan şu iki noktadan vücud-u Sâni’ tecelli ediyor. Akıl görmezse de fıtrat görüyor… Vicdan nezzardır, kalb penceresidir.

Tenbih:

Arş-ı kemalât olan marifet-i Sâni’in mi’raclarının usûlü dörttür:

Birincisi:

Tasfiye ve işraka müesses olan muhakkikîn-i sofiyenin minhacıdır.

İkincisi:

İmkân ve hudûsa mebni olan mütekellimînin tarîkidir. Bu iki asıl, filvaki’ Kur’an’dan teşa’ub etmişlerdir. Lâkin fikr-i beşer başka surete ifrağ ettiği için, tavîl-üz zeyl ve müşkilleşmiştir.

Üçüncüsü:

Hükemanın mesleğidir. Üçü de taarruz-u evhamdan masun değildirler…

Dördüncüsü ki,

belâgat-ı Kur’aniyenin ulüvv-ü rütbesini ilân eden ve istikamet cihetiyle en kısası ve vuzuh cihetiyle beşerin umumuna en eşmeli olan mi’rac-ı Kur’anî’dir. İşte biz dahi bunu ihtiyar ettik. Bu da iki nevidir:
Birincisi:

“Delil-i inayet”tir ki; menafi’-i eşyayı ta’dad eden bütün âyât-ı Kur’aniye bu delile îma ve şu bürhanı tanzim ediyorlar. Bu delilin zübdesi, kâinatın nizam-ı ekmelinde riayet-i mesalih ve hikemdir. Bu ise: Sâni’in kasd ve hikmetini isbat ve tesadüf vehmini ortadan nefyediyor.

Mukaddeme:

Eğer çendan her adam âlemdeki riayet-i mesalih ve intizamda istikra-i tâm edemez ve ihata edemez. Fakat nev’-i beşerdeki telahuk-u efkâr sayesinde, kâinatın herbir nev’ine mahsus kavaid-i külliye-i muntazamadan ibaret olan bir fen teşekkül etmiş ve etmektedir.

Bununla beraber bir emirde intizam olmazsa hüküm külliyetiyle cereyan edemediği için, kaidenin külliyeti nev’in hüsn-ü intizamına delildir. Demek cemi’-i fünun-u ekvan kaidelerin külliyetlerine binaen, istikra-i tâmla nizam-ı ekmeli intac eden birer bürhandırlar. Evet fünun-u kâinat bitamamiha mevcudatın silsilelerindeki halkalardan asılmış olan mesalih ve semeratı ve inkılabat-ı ahvalin telâfifinde saklanmış olan hikem ve fevaidi göstermek ile Sâni’in kasd ve hikmetine parmak ile şehadet ve işaret ettikleri gibi şeyatîn-i evhama karşı birer necm-i sâkıbdır.

İşaret:

Cehl-i mürekkebi intac eden, nazar-ı sathîyi tevlid eden ülfetten tecrid-i nazar etsen ve akla karşı sedd-i turuk eden evhamın âşiyanı olan mümaresat-ı elzemiyattan nefsini tahliye etsen; hurdebînî bir hayvanın sureti altında olan makine-i dakika-i bedîa-i İlahiyenin şuursuz, mecra ve mahrekleri tahdid olunmayan ve imkânatında evleviyet olmayan esbab-ı basita-i camide-i tabiiyeden husul-pezir ve o destgâhın masnuu olduğunu kendi nefsini kandırıp mutmain ve ikna edemiyorsun. Meğer herbir zerrede Eflatun kadar bir şuur ve Calinos kadar bir hikmeti isbat ettikten sonra zerrat-ı saire ile vasıtasız muhabereyi itikad ve esbab-ı tabiiyenin üss-ül esası hükmünde olan cüz’-i lâ-yetecezzadaki kuvve-i cazibe ve kuvve-i dafianın içtimalarının hortumu üzerindeki muhaliyetin damgasını kaldırabilsen…

Eğer nefsin bu muhalâta ihtimal verse, seni insaniyet defterinden sildirecektir. Fakat caizdir ki: Herbir şeyin esası zannettikleri olan cezb ve def’ ve hareket, âdâtullahın kanunlarına birer isim olsun. Fakat kanun kaidelikten tabiîliğe ve zihnîlikten haricîliğe ve itibardan hakikata ve âletiyetten müessiriyete gelmemek şartıyla kabul ederiz.

Tenbih:

فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرٰى مِنْ فُطُورٍ

Nazarını âleme gezdir. Hangi yerinde noksaniyeti görebilirsin? Kellâ… Gören görmez. Meğer kör ola veya kasr-ı nazar illetiyle mübtela ola. İstersen Kur’an’a müracaat et. Delil-i inayeti vücuh-u mümkinenin en ekmel vechiyle bulacaksın. Zira Kur’an, kâinatta tefekküre emir verdiği gibi, fevaidi tezkâr ve nimetleri ta’dad eder. İşte o âyât, şu bürhan-ı inayete mezahirdir. İcmali budur, tut! Tafsili ise: Eğer meşiet-i İlahiye taalluk ederse âyât-ı âfâkıye ve enfüsiyeyi tefsir tarîkinde sema ve beşer ve arzın ilimlerine ma’kud olan kütüb-ü selâsede tefsir edilecektir. O vakit şu bürhan tamam-ı suretiyle sana görünecektir.

​— · ⁖ · —

Risale-i Nur Külliyatı’nın mühim eserlerinden olan Muhakemat’ın “Unsur-ul Akide” bölümündeki “Üçüncü Makale”dir. Bu makale, İslâm akaidinin (inanç esaslarının) temel rüknü olan Kelime-i Şehadet’i merkezine alarak, Kur’an-ı Kerim’in Sâni’-i Vâhid’in (Bir olan Sanatkâr’ın) varlığını ve birliğini isbat etme metodunu, hususan “Delil-i İnayet”i tafsilatlı bir surette izah etmektedir.

Giriş: Akaidin Üss-ül Esası
Metin, İslâm’ın temeli olan şu mübarek kelime ile başlamaktadır:
$اَشْهَدُ اَنْ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللّٰهِ$
“Ben şehadet ederim ki, Allah’tan başka ilâh yoktur ve yine şehadet ederim ki, Muhammed (Aleyhisselâm) O’nun Resûlüdür.”
Müellif (Bediüzzaman Said Nursî), bu kelimenin sadece bir söz olmadığını, belki “üss-ül esas-ı İslâmiyet” (İslâmiyet’in temelinin temeli) ve “en nuranî ve en ulvî bayrağı” olduğunu beyan eder. Bu kelime, ezelî misakta verdiğimiz sözümüzün ve imanımızın mukaddes bir menşurudur (ilanıdır). Bütün bir İslâmî hayat, bu kelimenin “ayn-ül hayatından” (hayat pınarından) fışkırmaktadır.

1. Uluhiyet ve Nübüvvet Arasındaki Tevafuk (Bürhan-ı Limmî ve İnnî)
Metin, Kelime-i Şehadet’in iki rüknü (Tevhid ve Risalet) arasındaki kuvvetli münasebeti “birbirine şahid-i sadıktır” diyerek tasvir eder:
• Uluhiyet, Nübüvvete Bürhan-ı Limmîdir: “Bürhan-ı limmî,” felsefî bir ıstılahtır; “illetten (sebepten) ma’lûle (sonuca)” giden delil demektir. Yani, “Madem ki böyle bir Sâni’-i Zülcelâl vardır; elbette Kendi san’atının güzelliğini ve iradesinin maksadlarını göstermek, kullarıyla konuşmak isteyecektir.” Allah’ın varlığı ve kemâl-i mutlak (mutlak mükemmellik) sahibi oluşu, peygamber göndermesini (nübüvveti) zarurî kılar.
• Muhammed (A.S.), Sâni’e Bürhan-ı İnnîdir: “Bürhan-ı innî” ise, “ma’lûlden (sonuçtan) illete (sebebe)” giden delildir. Yani, “Kâinatta böyle müstesna bir zât (Hz. Muhammed A.S.), böyle bir hakikat (Kur’an) ve böyle bir mu’cizevî tebliğ vardır. Bu zâtın gösterdiği Sâni’den başka bu işi yapacak kimse olamaz.” O Zât’ın (A.S.) varlığı, sıfatları, ahlâkı ve getirdiği nur, Sâni’-i Zülcelâl’in varlığına ve birliğine en parlak delildir.

2. Makasıd-ı Kur’aniye (Kur’an’ın Dört Temel Maksadı)
Müellif, bütün İslâmî kitapların bu hakaiki (hakikatleri) isbat ettiğini, kendisinin ise sadece “üç-dört unsurunu” beyan edeceğini belirttikten sonra, Kur’an-ı Kerim’in dört temel maksadını şöyle sıralar:
• Sâni’-i Vâhid’in İsbatı (Tevhid): Bir olan Sanatkâr’ın varlığını ve birliğini isbat etmek.
• Nübüvvet: Peygamberliğin hakikatini ve lüzumunu isbat etmek.
• Haşr-i Cismanî: İnsanın cismiyle birlikte yeniden diriltileceğini isbat etmek.
• Adl: İbadet ve adaleti tesis etmek.
Bu makalenin “Birinci Maksad”ı, bu dördünden birincisi olan “Delail-i Sâni’ beyanındadır.”

3. Sâni’in Varlığına Dair Deliller ve “Japonya Suali”
Müellif, bu delillerin Müslümanlar için “eclâ ve azhar” (çok açık ve parlak) olduğunu, lâkin kendisinin hitabını “ecanibe, bahusus Japonya’ya” tevcih ettiğini (yönelttiğini) söyler. Onların sorduğu sual şudur: “Bizi davet ettiğiniz Allah’ın varlığına dair açık delil nedir? Ve mahlûkat neden yaratılmıştır; ademden (yokluktan) mı, maddeden mi, yoksa O’nun zâtından mı?”
Müellif, bu suale cevap olarak kâinatın ve vicdanın şehadetini sunar:

A. Zerratın Şehadeti (Atomların Tanıklığı)
Bu, “hudûs” (sonradan olma) ve “imkân” (olup olmamasının eşit olması) delillerinin hassas bir tasviridir. İzahı şöyledir:
• Kâinattaki her bir zerre (atom), var olmadan evvel “gayr-ı mahdude olan imkânat” (sınırsız ihtimaller) karşısındadır. Varlığa çıkmak, belirli bir şekil almak, belirli bir yerde durmak, belirli bir vazifeyi görmek gibi sonsuz yoldan sadece birini seçmiştir.
• Bu seçimin neticesinde “hayretbahşa mesalihi intac etmekle” (hayret verici faydalar ve gayeler üretmekle), mesela bir göz hücresi olmakla veya bir su molekülü olarak hayatı taşımakla, kör bir tesadüfün değil, sonsuz bir ilim ve iradenin eseri olduğunu ilan eder.
• Her bir zerre, hem kendi başına hem de kâinatın umumî nizamı (“müvazene-i cereyan-ı umumî”) içindeki vazifesiyle, Sâni’in “kasd ve hikmetini izhar” eder.
Bu delile rağmen neden herkesin görmediği sualine verilen cevap ise manidardır: “Kemal-i zuhurundan…” Yani, Allah’ın varlığı o kadar aşikârdır ki, şiddetli görünmekten dolayı gizlenmiştir; “Cirm-i şems gibi” (güneşin parlaklığından dolayı diskinin görülememesi gibi).

B. Vicdanın Şehadeti (İnsanın Fıtratının Tanıklığı)
Müellif, “Akıl görmezse de fıtrat görüyor” der. İnsan vicdanında (fıtratında) Sâni’i gösteren iki “pencere” veya “nokta” olduğunu belirtir:
• Nokta-i İstinad (Dayanak Noktası): İnsan, “dağdağa-i hayat” (hayatın keşmekeşi) içinde binler “musibet ve mezahimlere” (musibetlere ve zorluklara) maruzdur. Kendi kudreti ise bunlara karşı “adem-i kifayet” (yetersiz) içindedir. Eğer her şeyi hikmetle gören bir Sâni’-i Hakîm’e itikad etmezse, her şeyi “alel-amyâ tesadüfe” (körü körüne tesadüfe) havale ederse; “tevahhuş ve dehşet ve telaş ve havftan mürekkeb bir halet-i cehennem-nümun” (vahşet, dehşet, telaş ve korkudan müteşekkil cehennemvârî bir halet) içine düşer. İnsanı bu perişanlıktan kurtaran yegâne “melce'” (sığınak) ve dayanak noktası, Allah’a imandır.
• Nokta-i İstidat (Yardım İsteme Noktası): İnsan, fıtraten “istidadat-ı gayr-ı mahdude” (sınırsız kabiliyetler) ve “âmâl ve müyul-ü müteşaibe” (iç içe geçmiş emeller ve meyller) sahibidir. Ebediyeti arzular, sonsuz nimeti ister, sonsuz kemâlâtı arzular. Bu sonsuz arzulara “neşr-i hayat eden”, onlara “lezzet” ve “kıymet” veren, onları “bast ve temdid” eden (açan ve uzatan) tek şey “marifet-i Sâni'”dir (Allah’ı tanımaktır).
Bu iki nokta, Fâtiha Suresi’nde mükemmel bir surette ifade edilir:
$”Yalnız sana ibadet (kulluk) ederiz…”$
Bu, mahlûkata karşı bir istiğna ve Sâni’e karşı bir teslimiyet olup, Nokta-i İstinad’a işaret eder.
$”…ve yalnız senden yardım dileriz.”$
Bu ise, insanın sonsuz ihtiyaçları için yegâne merci olarak O’nu bilmek olup, Nokta-i İstidat’a bakar. (Fâtiha 1:5)

4. Marifet Yolları ve “Mi’rac-ı Kur’anî”
Müellif, Allah’ı tanımanın (marifet-i Sâni’) dört temel yolu (usûlü) olduğunu söyler:
• Sofiyenin Minhacı (Tasfiye): Kalbi temizleyerek işrak (aydınlanma) ve keşfe mazhar olma yolu.
• Mütekellimînin Tarîki (İmkân ve Hudûs): Âlemin “mümkin” (olup olmamasının eşit) ve “hâdis” (sonradan yaratılmış) olmasından yola çıkarak bir Yaratıcı’yı (Vâcib-ül Vücud’u) isbat etme yolu.
• Hükemanın (Feylesofların) Mesleği: Maddeden veya akıldan yola çıkan düşünce sistemleri.
• Mi’rac-ı Kur’anî: Kur’an’ın belâgatinden çıkan, en kısa, en açık, en selâmetli ve “beşerin umumuna en eşmel” (tüm insanları en çok kapsayan) yol.
Müellif, bu dördüncü yolu ihtiyar ettiğini (seçtiğini) beyan eder. Bu Kur’anî yolun da iki esası vardır. Metin, bunlardan en mühimi olan birincisini izah eder:

5. Delil-i İnayet (İnayet ve Hikmet Delili)
Bu, makalenin zirve noktasıdır. “Delil-i İnayet,” kâinattaki faydaları, hikmetleri ve nizamı esas alan bir isbat metodudur.
• Zübdesi (Özü): “Kâinatın nizam-ı ekmelinde (en mükemmel düzeninde) riayet-i mesalih ve hikemdir.” Yani, kâinatta var olan mükemmel düzende, her şeyin belirli faydalara (mesalih) ve hikmetlere (hikem) riayet ederek yerleştirilmiş olmasıdır.
• Neticesi: Bu durum, “Sâni’in kasd ve hikmetini isbat” eder ve “tesadüf vehmini ortadan nefyeder.”
Müellif, bir insanın tek başına bütün kâinattaki bu faydaları “istikra-i tâm” (tümden tarama) edemeyeceğini, fakat “fünun-u ekvan”ın (kâinat ilimlerinin, yani bugünkü fen bilimlerinin) bu işi yaptığını söyler. Her bir fen (ilim), kâinattaki varlıkların “kavaid-i külliye-i muntazama”sını (düzenli küllî kaidelerini/kanunlarını) keşfeder. Bir şeyde “kaidenin külliyeti” (kanunun genelliği) varsa, orada “hüsn-ü intizam” (güzel bir düzen) var demektir.
Demek ki, bütün fen ilimleri (fizik, kimya, biyoloji, astronomi vs.) bu kâinattaki “mesalih ve semeratı” (faydaları ve neticeleri) ve “hikem ve fevaidi” (hikmetleri ve yararları) göstermekle, Sâni’-i Zülcelâl’in “kasd ve hikmetine parmak ile şehadet” ederler.
Delil-i İnayet’e Kur’an’dan Misaller
Metnin kendisi, Kur’an’ın bu delile nasıl işaret ettiğini şu ayetle gösterir:
$”O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahmân’ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Bir kere daha bak! Hiçbir çatlak (ve düzensizlik) görüyor musun?”$
(Mülk 67:3)
Kur’an-ı Kerim, baştan sona bu “Delil-i İnayet” ile doludur. İnsanları, nimetleri saymaya (ta’dad) ve faydaları düşünmeye (tezkâr) davet eder. Mesela Nahl Suresi bunun parlak bir misalidir:
$”Hayvanları da O yarattı. Onlarda sizin için ısıtıcı (şeyler) ve birçok faydalar vardır. Hem onlardan yersiniz. Akşamleyin getirir, sabahleyin salıverirken de onlarda sizin için bir güzellik (ve zevk) vardır. Onlar ağırlıklarınızı, sizin ancak zorlukla varabileceğiniz bir memlekete taşırlar. Şüphesiz Rabbiniz çok şefkatlidir, çok merhametlidir. Atları, katırları ve merkepleri binmeniz ve süs için (yarattı). Allah, (daha) nice bilmediğiniz şeyleri de yaratır. O, gökten su indirendir. Ondan hem içecek suyunuz vardır, hem de (hayvanlarınızı) otlattığınız bitkiler.”$
(Nahl 16:5-8, 10)
Bu ayetler, varlıkların sadece “olmasını” değil, aynı zamanda insanın “faydasına” ve “hikmetlere” uygun olmasını vurgulayarak Delil-i İnayet’i ders verir.

6. Esbab-ı Tabiiyenin Reddi (Tabii Sebeplerin İnkârı)
Makale, bu mükemmel inayet ve nizamı gördükten sonra, bunu kör, sağır, şuursuz “esbab-ı basita-i camide-i tabiiyeden” (basit, cansız, tabii sebeplerden) bilmenin “muhaliyetini” (imkânsızlığını) kuvvetle vurgular:
• Bir “hurdebînî hayvanın” (mikroskobik bir canlının) bedeni, “makine-i dakika-i bedîa-i İlahiye”dir (Allah’ın harika ve ince san’atlı makinesidir).
• Bunu, şuursuz sebeplere ve tabiata havale etmek; “herbir zerrede Eflatun kadar bir şuur ve Calinos kadar bir hikmeti isbat etmekle” ancak mümkün olabilir ki, bu da binlerce defa imkânsızdır.
Müellif, tabiat kanunları denilen “cezb” (çekim), “def'” (itim) ve “hareket” gibi şeylerin “âdâtullahın kanunlarına birer isim” olmasını kabul eder. Ancak şu şartla: Bu kanunlar “âletiyetten müessiriyete” (araç olmaktan çıkıp gerçek etki sahibi olmaya) ve “zihnîlikten haricîliğe” (zihinsel bir kavram olmaktan çıkıp dışarıda bağımsız bir varlık olmaya) geçmemelidir. Yani, “yerçekimi kanunu” çeker demez, “Allah, yerçekimi kanunu ile çeker” denilmelidir.

Netice
“Üçüncü Makale,” Kelime-i Şehadet’in hakikatini, kâinatın her bir zerresinden en mükemmel nizamına kadar, insanın vicdanındaki en derin ihtiyaçlara kadar her şeyin Sâni’-i Vâhid’e, O’nun kasd, hikmet ve inayetine şehadet ettiğini isbat eden Kur’anî bir tefekkür dersidir.

“Delil-i ihtira'”dır. Bunun hülâsası: Mahlukatın her nev’ine, her ferdine ve o nev’e ve o ferde müretteb olan âsâr-ı mahsusasını müntic ve istidad-ı kemaline münasib bir vücudun verilmesidir. Zira hiçbir nev’-i müteselsil, ezelî değildir. İmkân bırakmaz. Hem de bizzarure bazının “hudûs”u nazarın müşahedesiyle ve sairleri dahi aklın hikmet nazarıyla görülür.

Vehim ve tenbih:

İnkılab-ı hakikat olmaz. Nev’-i mutavassıtın silsilesi devam etmez. Tahavvül-ü esnaf, inkılab-ı hakaikin gayrısıdır.

İşaret:

Herbir nev’in bir âdemi ve bir büyük pederi olduğundan silsilelerdeki tenasülden neş’et eden vehm-i bâtıl o âdemlerde, o evvel pederlerinde tevehhüm olunmaz. Evet hikmet, fenn-i tabakat-ül arz ve ilm-i hayvanat ve nebatat lisanıyla iki yüz bini mütecaviz olan enva’ın âdemleri hükmünde olan mebde-i evvellerinin herbirinin müstakillen hudûsuna şehadet ettiği gibi; mevhum ve itibarî olan kavanin ve şuursuz olan esbab-ı tabiiye ise, bu kadar hayretfeza silsileler ve bu silsileleri teşkil eden ve efrad denilen dehşetengiz hadsiz makine-i acibe-i İlahiyenin tasni’ ve icadına adem-i kabiliyetleri cihetiyle herbir ferd ve herbir nevi’, müstakillen Sâni’-i Hakîm’in yed-i kudretinden çıktığını ilân ve izhar ediyor. Evet Sâni’-i Zülcelal herşeyin cebhesinde hudûs ve imkân damgasını koymuştur.

Tenbih:

Ezeliyet-i madde ve hareket-i zerrattan teşekkül-ü enva’ gibi umûr-u bâtılaya ihtimal vermek, sırf başka şeyle nefsini ikna etmek sadedinde olduğu için, o umûrun esas-ı fasidesini tebaî nazarıyla adem-i derkinden neş’et eder. Evet nefsini ikna etmek suretinde müteveccih olursa, muhaliyet ve adem-i makuliyetine hükmedecektir. Farazâ kabul etse de “tegafül-ü ani’s-Sâni'” sebebiyle hasıl olan ızdırar ile kabul edebilir.

Tenbih:

Mükerrem olan insan, insaniyetin cevheri itibariyle daima hakkı satın almak istiyor ve daima hakikatı arıyor ve daima maksadı saadettir. Fakat bâtıl ve dalal ise, hakkı arıyorken haberi olmadan eline düşer. Hakikatın madenini kazarken ihtiyarsız bâtıl onun başına düşer. Veyahut hakikatı bulmaktan muztar veya tahsil-i haktan haib oldukça, asıl fıtratı ve vicdanı ve fikri; muhal ve gayr-ı makul bildiği bir emri, nazar-ı sathî ve tebaî ile kabulüne mecbur oluyor.

İşte bu hakikatı pîş-i nazara al! Göreceksin ki: Bütün nizam-ı âlemden eser-i gaflet olarak tevehhüm ettikleri ezeliyet-i madde ve hareket ve şu bütün akılları hayrette bırakan nakş ve san’at-ı bedîada tahayyül ettikleri tesadüf-ü amyâ ve bütün hikemin şehadatına rağmen esbab-ı camideden itikad ettikleri tesir-i hakikî ve nefislerine mugalata edip vehmin -istimrara istinaden- iğvasıyla tecessüm ve tahayyül olunan tabiat-ı mevhumeyi merci’ yapmakla teselli ettikleri; elbette fıtratları reddeder. Fakat yalnız hakka teveccüh ve hakikata kasd ettikleri için şu evham-ı bâtıla davetsiz olarak yolun canibinden taarruz ettikleri için, elbette hedef-i garazına nazarını dikmiş olan adam o evhama tebaî ve sathî bir nazar ile bakıyor. Onun için, müzahref olan içine nüfuz edemez… Fakat ne vakit rağbet ve kasd ve satın almak nazarıyla baksa; almaya değil, belki iltifat etmeye ve bakmaya tenezzül etmez!..
Evet şu kadar çirkin bir şeyi vicdan ve akıl muhal görüyor. Kalb dahi kabul etmez. İllâ ki müşagabe ile safsata edip herbir zerreye hükemanın akıllarını ve hükkamın siyasetlerini verip, tâ herbir zerre ehavatıyla ittifak ve intizam mes’elesinde müşavere ve muhabere etsinler. Evet bu surette bir mesleği, insan değil hayvan dahi kabul etmez. Fakat ne çare, mesleğin lâzım-ı beyyini meslektendir. Şu meslek ise, bu suretten başka birşey ile tasvir edilmez. Evet bâtılın şe’ni şöyledir: Ne vakit tebaî bir nazar ile bakılırsa, sıhhatine bir ihtimal verilir. Fakat im’an-ı nazar eyledikçe, ihtimal-i sıhhat bertaraf olur.

İşaret:

Madde dedikleri şey ise; suret-i mütegayyire, hem de hareket-i zâile-i hâdiseden tecerrüd etmez. Demek hudûsu muhakkaktır. Feya acaba! Sâni’-i Vâcib-ül Vücud’un lâzıme-i zaruriye-i beyyinesi olan ezeliyeti zihinlerine sığıştıramayan nasıl oldu da herbir cihetten ezeliyete münafî olan maddenin ezeliyetini zihinlerine sığıştırabilirler? Hakikaten cây-ı taaccübdür… Evet insan düşündükçe, cemi’ sıfât-ı kemaliye ile muttasıf olan Sâni’den istiğrab ve istinkâr ettikleri şu hayret-efza masnuatı tesadüf-ü amyâya ve hareket-i zerrata isnad ettikleri için, insanı insaniyetten pişman eder.

Telvih:

Harekât-ı zerrattan husulü dava olunan kuvvet ve suretler, araziyetleri cihetiyle enva’daki mübayenet-i cevheriyeyi teşkil edemez. Araz cevher olamaz. Demek bütün enva’ın fasılları ve umum a’razın havass-ı mümeyyizeleri, adem-i sırftan muhtera’dırlar. Tenasül, teselsülde şerait-i âdiye-i itibariyedendir.
İşte delil-i ihtiraînin icmali… Eğer açık olarak mufassalan istersen Kur’anın firdevsine gir. Zira hiçbir ratb ve yabis yoktur ki; o tenezzühgâhta ya çiçek veya gonca halinde bulunmasın. Eğer ecel müsaid ve meşiet taalluk ve tevfik refik olursa, elfaz-ı Kur’aniyenin esdafında şu bürhanı tezyin eden cevherleri, gelecek kütübde tafsil edilecektir.

Vehim ve Tenbih:

Eğer sual etsen: “Nedir şu tabiat ki daima onun ile tın tın ediyorlar? Nedir şu kavanin ve kuva ki daima onlar ile mütedemdimdirler?” Cevab vereceğiz ki: Âlem-i şehadet denilen, cesed-i hilkatin anasır ve a’zâsının ef’allerini intizam ve rabt altına alan şeriat-ı fıtriye-i İlahiye vardır. İşte şu şeriat-ı fıtriyedir ki, “Tabiat” veya “Matbaa-i İlahiye” ile müsemmadır. Evet tabiat, hilkat-i kâinatta cari olan kavanin-i itibariyesinin mecmu’ ve muhassalasından ibarettir. İşte kuva dedikleri şey, her biri şu şeriatın birer hükmüdür. Ve kavanin dedikleri şey, her biri şu şeriatın birer mes’elesidir. Fakat o şeriattaki ahkâmın istimrarına istinaden… Hem de hayali hakikat suretinde gören ve gösteren nüfusun istidadları bir zemin-i şûre müheyya etmesiyle vehim ve hayal tasallut ederek tazyik edip şu tabiat-ı hevaiye tavazzu’ ve tecessüm edip mevcud-u haricî ve hayalden misal suretine girmiştir. Evet şunun gibi, vehmin çok hileleri vardır.

İşaret:

Şu tabiat ve kuva-yı umumiye tesmiye ettikleri emirler, kat’iyyen aklı ikna edecek ve fikre kendini beğendirecek ve nazar-ı hakikat ona ünsiyet edecek hiçbir mülâyemet ve münasebet yok iken ve şu kâinata illet ve masdar olmaya kabiliyeti mefkud iken, mahza Sâni’den tegafül ve intizamın ilcaından tevellüd eden yalnız ızdırar ile veleh-resan-ı ukûl olan kudretin âsârını şu matbaa-misal olan tabiatın san’atından görmek, tabiatı mistar iken masdar tahayyül etmek; lâzım-ı eammın vücuduyla, melzum-u ehassın vücudunu intaca çalışan akîm bir kıyasın neticesidir. Evet şu kıyas-ı akîm, dalalet ve hayret vâdilerine çok yolları açmıştır.

Tenvir:

Ef’al-i ihtiyariyenin nazzamı olan şeriat ve kanun şu kadar hark ve muhalefetle beraber birçok cühhal-i vahşiye; âdeta şeriatı bir hâkim-i ruhanî ve nizamı bir sultan-ı manevî tevehhüm edip, bir tesiri tahayyül eder. Evet bir taburun veya askerin muttarid olan harekâtını ve yeknesak olan etvarlarını ve birbiriyle rabtolunan ahvallerini müşahede eden vahşi bir adam, şu efrad-ı adîdeyi veyahut heyet-i askeriyeyi, manevî bir iple merbut zannederse; acaba garib görünecek midir? Veyahut bir bedevi veya bir şâir-üt tab’, nâsı bir vaz’-ı hasende ifrağ eden ve mabeynlerini te’lif eden nizamı bir mevcud-u manevî ve şeriatı bir halife-i ruhanî temessül ederse, çok görünecek midir? Öyle ise kâinatın ahvaline taalluk eden ve tabiat tesmiye olunan ve tasdik-i enbiya veya tekrim-i evliyadan başka hark olunmayan ve müstemirre olan şu şeriat-ı fıtriye-i İlahiye, evhamda tecessüm etsin, neden taaccüb olunsun?

Vehim ve Tenbih:

İnsanın zihni ve lisanı ve sem’i; cüz’î ve teakubî oldukları gibi, fikri ve himmeti dahi cüz’îdir. Ve teakub tarîkıyla yalnız bir şeye taalluk eder ve meşgul kalır. Hem de insanın kıymet ve mahiyeti, himmeti nisbetindedir. Himmetin derecesi ise, maksad ve iştigal ettiği şeyin nisbetindedir. Hem de insan teveccüh ve kasdettiği şeyde, güya “fena fi-l maksad” oluyor. İşte şu noktaya binaen hasis bir emir veya pek cüz’î bir şey, büyük bir adama isnad olunmaz. Zira tenezzül etmez. Ve himmetini o küçük şeye sığıştıramaz. Himmeti ağır, o şey gayet hafif olduğundan güya müvazenet bozulur. Hem de insan hangi şeye temaşa ederse, elbette mekayisini ve esaslarını kendi nefsinde arayacaktır. Eğer bulmazsa, etrafında ve ebna-yı cinsinde arayacaktır. Hattâ hiçbir cihetten mümkinata benzemeyen Vâcib-ül Vücud’u tefekkür etse; yine kuvve-i vâhimesi şu vehm-i seyyii düstur ve dûrbîn yapmak istiyor. Halbuki Sâni’-i Zülcelal, şu nokta-i nazarda temaşa edilmez. Kudretine inhisar yoktur. Ziya-yı şems gibi, kudret ve ilim ve iradesi şamile ve âmmedir, münhasır olmaz, müvazeneye gelmez. En büyük şeye taalluk ettiği gibi, en küçük ve en hasis şeye dahi taalluk eder. Mikyas-ı azameti ve mizan-ı kemali mecmu-u âsârıdır. Herbir cüz’ü mikyas olamaz. İşte Vâcib-ül Vücud’u mümkinata kıyas etmek, kıyas-ı maalfârıktır. Mezbur vehm-i bâtıl ile muhakeme etmek hata-yı mahzdır.

İşte şu hata-i bîedebane ve şu vehm-i bâtılın netice-i seyyiesidir ki: Tabiiyyun, esbabı müessir-i hakikî olduklarına; ve Mu’tezile hayvanları ef’al-i ihtiyariyelerine hâlık olduklarına; ve hükema, cüz’iyatta ilm-i İlahînin nefyine; ve Mecusiler, halk-ı şerr başkasının eseri olduğuna itikad ettiler. Güya onlarca Sâni’ o kadar azametiyle beraber, nasıl şöyle umûr-u hasiseye ve cüz’iyeye tenezzül edip iştigal etsin. Yuf onların akıllarına ki, şöyle bir vehm-i bâtılın hükmüne esir oldular. Ey birader! Şu vehim itikad tarîkıyla olmazsa da, vesvese cihetiyle bazan mü’minlere musallat oluyor.
İşaret:

Eğer desen: “Delil-i ihtiraî i’ta-i vücuddur. İ’ta-i vücud ise; i’dam-ı mevcudun refikidir. Halbuki adem-i sırftan vücudu ve vücud-u mahzdan adem-i sırfı aklımız tasavvur edemiyor.” Cevaben derim: Yahu!.. Sizin bu istis’âbınız ve şu mes’elenin tasavvurundaki istiğrabınız, bir kıyas-ı hâdi’in netice-i vahîmesidir. Zira icad ve ibda-i İlahîyi, abdin san’at ve kesbine kıyas edersiniz. Halbuki abdin elinden bir zerreyi imate veyahut icad etmek gelmez. Belki yalnız umûr-u itibariye ve terkibiyede bir san’at ve kesbi vardır. Evet bu kıyas aldatıcıdır, insan kendini ondan kurtaramıyor.

Elhasıl:

İnsan kâinatta mümkinatın öyle bir kuvvet ve kudretini görmemiş ki, icad-ı sırf ve i’dam-ı mahz etsin. Halbuki hükm-ü aklîsi de daima üss-ül esası, müşahedattan neş’et eder. Demek âsâr-ı İlahiyeye mümkinat tarafından bakıyor. Halbuki hayret-efza âsârıyla müsbet olan kudret-i Sâni’in canibinden temaşa etmek gerektir. Demek ibadın ve kâinatın umûr-u itibariyeden başka tesiri olmayan kuvvet ve kudretlerin cinsinden olan bir kudret-i mevhume içinde Sâni’i farz ederek o noktadan şu mes’eleye temaşa ediyor. Halbuki Vâcib-ül Vücud’un canibinden, kudret-i tâmmesi nokta-i nazarından bu mes’eleye temaşa etmek gerektir.

İşaret:

Birinin âsârı muhakeme olunursa, onun hâssasını nazara almak lâzımdır. İşte şu mes’elede, edilmemiştir. Zira bu mes’eleye, acz-i abdin arkasında kudret-i mümkinatın tarafında kıyas-ı temsilînin perdesi altında temaşa ediyor. Halbuki tekvin-i âlemde bir kısmını maddesiz ibda’ ve bir kısmı dahi maddeden inşa ile şu kadar hayret-feza âsâr-ı mu’cize ile kudret-i kâmile-i İlahiyeyi göstermekle beraber ondan sarf-ı nazar etmek, gaibi şahid suretinde görmek olan kıyas-ı hâdi’ ile ve ebna-yı cinsini muhakeme ettiği gibi; bir kaide-i mahdude ile Vâcib-ül Vücud’a nazar ederler. Hattâ çok mes’eleyi akl-ı selim makul gördüğü halde, onlar gayr-ı makul tevehhüm ederler.

Tenbih:

Muhtereattan kat’-ı nazar; masnuatın en zahir ve münevver ve “ziya” dedikleri olan nur-u ayn-ı âlemin kavanin-i acibesi ve onun semeresi ve misal-i musaggarı olan nur-u basarın nevamis-i bedîasıyla münevver ve musavver olan kemal-i kudret-i İlahiyenin canibinden; müvazene nokta-i nazarında gayr-ı makul ve uzak tevehhüm olunan mesaile temaşa edilirse, me’nus ve ayn-ı aklın kirpikleri ortasında görülecektir.

Tenbih:

Nasılki zaruriyattan nazariyat istintac olunur. Öyle de âsâr-ı Sâni’in zaruriyatı, mahfiyat-ı san’atına bürhandır. İkisi beraber bu mes’eleyi isbat eder.

Telvih:

Acaba nizam-ı âlemdeki san’attan daha dakik, daha acib, daha garib, cins-i kudret-i mümkinattan daha uzak, akıl tasavvur edebilir mi? Elbette edemez. Zira fünun; gösterdikleri fevaid ve hikem ile bizzarure Sâni’in kasd ve san’at ve hikmetine şehadet ettiklerinden ukûlü kabul etmeye muztar etmişlerdir. Yoksa bu bedihiyattan en küçük bir hakikatı, akıl kendi kendine kalsa idi kabul etmezdi.

Evet zemin ve âsumanı hamleden ve muallakta tutan ve ecram-ı kâinatı istihdam eden ve nizamında idhal ile hiçbir emrine isyan edilmeyen Zât-ı Akdes’ten neden istiğrab olunsun ki; ondan derecatla eshel ve ehaff olanı hamletsin. Evet bir dağı kaldıran, bir hokkayı kaldırabilmekten tereddüd etmek, sırf safsata etmektir. Elhasıl: Nasıl Kur’an’ın bazısı, bazısına müfessirdir; kezalik kâinat kitabı dahi, bazı sutûru arkalarındaki san’at ve hikmeti tefsir eder.

İşaret:

Eğer desen: Bazı mutasavvıfın kelâmından ittisal ve ittihad ve hulûl zahir oluyor. Ve ondan tevehhüm edilir ki: Bazı maddiyyunun mesleği olan vahdet-ül vücuda bir münasebet gösterir.

Elcevab:

Müteşabih hükmünde olan muhakkikîn-i sofiyenin şatahatını ki: Vücud-u Akdes’e hasr-ı nazar ve istiğrak ve mümkinattan tecerrüd cihetiyle matmah-ı nazar ettikleri delil içinde neticeyi görmek, yani âlemden Sâni’i müşahede etmek tarîkıyla takib ettikleri meslek olan cedavil-i ekvanda cereyan-ı tecelliyatı ve melekûtiyet-i eşyada sereyan-ı füyuzatı ve meraya-yı mevcudata tecelli-i esma ve sıfâtı ise; dîk-ul elfaz sebebiyle uluhiyet-i sâriye ve hayat-ı sâriye tabir ettikleri hakaikı başkalar anlamadılar… Sû’-i tefehhüm ile kendi istidad-ı şûrelerinden zuhur eden evham-ı vâhiyeye, muhakkikînin kelimat ve şatahatını tatbik ettiler. Yuha onların akıllarına!.. Süreyya derecesinde olan muhakkikînin efkâr-ı mücerredeleri, sera derekesinde olan mukallidîn-i maddiyyunun efkâr-ı sefilesinden binler derece uzaktır. Evet şu iki fikrin tatbikine çalışmak, şu zaman-ı terakkide akl-ı beşerin dûçar-ı sekte olduğunu ve varta-i mevte düştüğünü izhar etmektir ki; insaniyet müteessifane nazar ederek ve istidad-ı tahkik ve terakki lisanıyla

كَلَّا وَاللّٰهِ اَيْنَ الثَّرٰى مِنَ الثُّرَيَّا وَ اَيْنَ الضِّيَاءُ السَّاطِعُ مِنَ الظُّلْمَةِ الطَّامِسَةِ

demeye mecbur oluyor.

​— · ⁖ · —

Bu metin, Sâni’-i Hakîm’in (Her şeyi hikmetle yapan Sanatkâr’ın) varlığını ve birliğini “ihtira” yani “yoktan, bir örneği olmaksızın icad etme” delili üzerinden isbat etmeye çalışmaktadır.
Aynı zamanda bu delil, materyalist (maddiyyun) düşüncenin ve tabiatperestliğin (natüralizm) temellerini teşkil eden “ezeliyet-i madde” (maddenin ezelî olması), “hareket-i zerrat” (zerrelerin tesadüfî hareketiyle varlıkların oluşması) ve “tabiat”ın yaratıcı bir kuvvet olarak kabul edilmesi gibi batıl nazariyeleri aklî delillerle çürütmektedir.

İkinci Delil-i Kur’anî: “Delil-i İhtira”nın Tahlil ve İzahı
Metnin ana fikri, kâinattaki hiçbir varlığın (nevin veya ferdin) ezelî olmadığını, her birinin sonradan (hâdis) ve muayyen bir gaye (kemal) için hususi bir vücud ile icad edildiğini (ihtira edildiğini) isbat etmektir.

1. Delil-i İhtira’nın Tarifi ve Esası
Metnin hülasası şudur: Her mahlûka, kendisine terettüp eden hususi neticeleri (âsâr-ı mahsusa) verebilecek ve kendi kemal istidadına (potansiyeline) münasip bir vücud verilmiştir.
• İhtira (Müradifleri: İbda’, Tekvin, İnşa): Bir şeyi örneksiz, modelsiz, yoktan ve sanatkârane bir surette var etme. Bu, basit bir birleştirme (terkib) değil, bir “vücud verme” fiilidir.
• Hudûs (Müradifleri: Sonradan Olma, Yaratılmışlık): Varlığının bir başlangıcı olma hali. Ezelî olmama. Metin, “hiçbir nev’-i müteselsil, ezelî değildir” diyerek, ne türlerin ne de fertlerin sonsuzdan beri var olmadığını, hepsinin bir “mebde-i evvel” (ilk başlangıç) noktasının bulunduğunu vurgular.
Bu delil, her bir varlığın yapısının (fıtratının), o varlığın hayat gayesiyle tam bir uyum içinde olmasının, kör bir tesadüf veya şuursuz bir tabiat ile izah edilemeyeceğini, ancak Alîm ve Hakîm bir Sâni’in (Yaratıcı’nın) kasıtlı bir “ihtira” fiili ile mümkün olabileceğini savunur.

Kur’anî Dayanakları:
Allah-u Teâlâ’nın bu “ihtira” ve “ibda'” sıfatı, Kur’an-ı Kerim’de şöyle tasvir edilir:
• Meali (Bakara 2:117): “O, göklerin ve yerin eşsiz yaratıcısıdır. Bir şeyi dilediğinde ona sadece ‘Ol!’ der, o da hemen oluverir.”
• İzah: Ayette geçen “Bedî'” (eşsiz yaratıcı) sıfatı, “ihtira” ve “ibda'” manasını tam olarak karşılar. Kâinatı, bir örneği (misli) olmadan, yoktan var etmiştir.
• Meali (Secde 32:7): “O ki, yarattığı her şeyi güzel yaptı ve insanı yaratmaya çamurdan başladı.”
• İzah: “Yarattığı her şeyi güzel yaptı” (ahsene külle şey’in halakahu) ifadesi, metindeki “istidad-ı kemaline münasib bir vücudun verilmesi” fikrine tam mutabıktır. Her varlık, en güzel, en münasip ve en hikmetli surette icad edilmiştir.

2. Materyalist Nazariyelerin Reddi (Vehim ve Tenbihler)
Metin, Delil-i İhtira’yı kuvvetlendirmek için, bu delilin zıddı olan ve Sâni’i inkâr etmek için öne sürülen üç temel batıl fikri tenkit ve reddeder:

A. “Ezeliyet-i Madde” Vehminin Reddi:
Metin, maddenin ezelî olduğu fikrini “umûr-u bâtıla” (batıl işler) olarak niteler. Madde ezelî olamaz, zira kendisi “suret-i mütegayyire” (sürekli değişen suretler) ve “hareket-i zâile-i hâdise” (sonradan olan ve geçici hareket) halindedir. Değişime ve harekete (yani hudûsa) tabi olan bir şey, ezelî (kıdem) olamaz.
Metin, şu hayret verici zıtlığa işaret eder: “Sâni’-i Vâcib-ül Vücud’un… ezeliyeti zihinlerine sığıştıramayan nasıl oldu da herbir cihetten ezeliyete münafî olan maddenin ezeliyetini zihinlerine sığıştırabilirler?”

Kur’anî Dayanağı:
• Meali (Hadîd 57:3): “O, ilk ve sondur, zâhir ve bâtındır. O, her şeyi hakkıyla bilendir.”
• İzah: “el-Evvel” (İlk) O’dur. O’ndan evvel hiçbir şey yoktur. Madde dahil, var olan her şeyin mebdei (başlangıcı) O’dur.

B. “Tesadüf” ve “Esbab” (Sebepler) Vehminin Reddi:
Metin, “tesadüf-ü amyâ” (kör tesadüf) ve “esbab-ı camide” (cansız sebepler) gibi “şuursuz” unsurların, kâinattaki “dehşetengiz hadsiz makine-i acibe-i İlahiyenin” (Allah’ın hayret verici, sınırsız ve acib makineleri olan varlıkların) yaratıcısı olamayacağını belirtir. Bu kadar hassas nizam ve san’at, ancak ilim, irade ve kudret sahibi bir Sâni’-i Hakîm’i gösterir.

Kur’anî Dayanağı:
• Meali (Ahkâf 46:4): “De ki: ‘Allah’ı bırakıp da taptıklarınız, yeryüzünde ne yaratmışlar, göstersenize bana! Yoksa onların göklere ortaklıkları mı vardır? Eğer doğru söyleyenler iseniz, bundan önceki bir kitap, yahut bir bilgi kalıntısı getirin bana.'”
• İzah: Bu ayet, Allah’tan başka (ister put, ister tabiat, ister sebepler olsun) hiçbir şeyin “yaratma” fiiline kabiliyeti olmadığına dair meydan okur.

C. “Tabiat” Yanılmasının Hakikati (En Mühim Tenbih):
Metin, inkârcıların sığındığı “tabiat” kavramının hakikatini çok net bir şekilde izah eder:
• Tabiat Nedir? Tabiat, yaratıcı bir kuvvet değildir. O, “cesed-i hilkatin” (yaratılış bedeninin) ef’allerini (fiillerini) intizam altına alan “Şeriat-ı Fıtriye-i İlahiye”dir (Allah’ın fıtrî kanunlar bütünüdür).
• Müradifleri: Metin onu “Matbaa-i İlahiye” (İlahi Matbaa) olarak da isimlendirir.
• Kuva (Kuvvetler) Nedir? “Kuva dedikleri şey, her biri şu şeriatın birer hükmüdür.”
• Kavanin (Kanunlar) Nedir? “Kavanin dedikleri şey, her biri şu şeriatın birer mes’elesidir.”
Hata şuradadır: İnsanlar, bu kanunların sürekli (istimrar) devam ettiğini görerek, bu soyut (itibarî) kanunlar mecmuasına “vehim ve hayal” ile haricî bir vücud (tecessüm) verirler. Onu “mistar” (ölçü cetveli, şablon) iken “masdar” (kaynak, yaratıcı) zannederler. Bu, “akîm bir kıyas” (sonuçsuz, verimsiz bir kıyas) olarak nitelenir.

Kur’anî Dayanağı:
• Meali (Furkân 25:2): “Göklerin ve yerin mülkü yalnızca O’nundur. Çocuk edinmemiştir. Mülkünde hiçbir ortağı da yoktur. O, her şeyi yaratmış ve yarattığı o şeyleri bir ölçüye göre takdir etmiştir.”
• İzah: Ayetteki “bir ölçüye göre takdir etmiştir” (fe kadderahu takdîran) ifadesi, “tabiat” denilen o “Şeriat-ı Fıtriye”yi, yani her şeye konulan nizam ve ölçüyü tasvir eder. Bu ölçü (kanun), yaratıcının kendisi değil, O’nun icraatının tasviridir.

3. Aklî Hatalar ve Kıyas-ı Maalfârık (Hatalı Kıyas)
Metin, Sâni’in icadını anlamaktaki zorluğun iki temel aklî hatadan kaynaklandığını belirtir:

A. İcad-ı Sırf (Yoktan Yaratma) Meselesi:
İnsan aklı, “adem-i sırf”tan (mutlak yokluktan) “vücud”u ve “vücud-u mahz”dan (mutlak varlıktan) “adem-i sırf”a (mutlak yokluğa) gidişi tasavvur etmekte zorlanır.
Metin bunun sebebini “kıyas-ı hâdi'” (aldatıcı kıyas) olarak açıklar:
• İnsan, “icad ve ibda-i İlahîyi, abdin (kulun) san’at ve kesbine kıyas eder.”
• Hâlbuki kulun (abd) elinden “bir zerreyi imate (öldürmek) veyahut icad etmek gelmez.” Kulun fiili, sadece “umûr-u itibariye ve terkibiyede”dir (mevcut maddeleri birleştirmek ve itibari işler yapmaktır).
• Çözüm: Bu meseleye “acz-i abdin arkasında” (kulun acizliği noktasından) değil, “Vâcib-ül Vücud’un canibinden, kudret-i tâmmesi nokta-i nazarından” bakmak gerekir. “Bir dağı kaldıran, bir hokkayı kaldırabilmekten tereddüd etmek, sırf safsata etmektir.”

B. “Umûr-u Hasise” (Bayağı ve Cüz’î İşler) Vehmi:
İkinci aklî hata, bazı felsefecilerin (Mu’tezile, Hükema, Mecusiler) düştüğü hatadır. Onlar, “Sâni’ o kadar azametiyle beraber, nasıl şöyle umûr-u hasiseye (basit, değersiz işlere) ve cüz’iyeye (küçük teferruata) tenezzül edip iştigal etsin?” demişlerdir.
Metin, bunun “hata-i bîedebane” (edepsizce bir hata) ve “vehm-i bâtıl” olduğunu söyler. Zira:
• Bu, Sâni’i insana kıyas etmektir. İnsanın “himmeti” (gayreti) cüz’îdir, aynı anda ancak bir şeye teveccüh eder.
• Hâlbuki Sâni’-i Zülcelal’in kudretine “inhisar yoktur” (sınırlama yoktur).
• O’nun kudreti, ilmi ve iradesi “ziya-yı şems gibi” (güneş ışığı gibi) “şamile ve âmmedir” (her şeyi kaplar). En büyük şeye taalluk ettiği gibi, en küçük şeye de taalluk eder.

Kur’anî Dayanakları:
• Meali (Bakara 2:26): “Şüphesiz Allah, bir sivrisineği, hattâ ondan daha küçük bir şeyi misal getirmekten çekinmez. İman edenler onun Rablerinden bir gerçek olduğunu bilirler. Kâfirler ise, ‘Allah bu misalle ne demek istedi?’ derler. Allah, onunla birçok kimseyi saptırır, birçok kimseyi de doğru yola iletir. Onunla ancak fasıkları saptırır.”
• İzah: Bu ayet, “umûr-u hasise” vehmine (sivrisinek gibi küçük bir şeyi yaratmaya tenezzül etmez) doğrudan ve net bir cevaptır.
• Meali (Sebe’ 34:3): “İnkâr edenler, ‘Kıyamet bize gelmeyecek’ dediler. De ki: ‘Hayır! Gaybı bilen Rabbime andolsun ki, o, size mutlaka gelecektir. Göklerde ve yerde zerre ağırlığınca hiçbir şey, O’ndan gizli kalmaz. Bundan daha küçük veya daha büyük ne varsa, hepsi apaçık bir kitaptadır.'”
• İzah: Allah’ın ilmi ve kudreti, “zerre”den daha küçük olanı dahi ihata eder. “Cüz’iyat” O’nun nazarından kaçamaz.

4. “Vahdet-ül Vücud” Meselesine İşaret
Metin, son kısmında mühim bir tefrike (ayrıma) gider. Bazı mutasavvıfların (muhakkikîn-i sofiye) kelamındaki “ittisal, ittihad, hulûl” gibi görünen “şatahat” (manevî istiğrak halinde söylenen sözler) ile maddiyyunun (materyalistlerin) “vahdet-ül vücud” (varlığın birliği) mesleğini karıştıranlara cevap verir:
• Sofiyenin Mesleği: Onlar, “vücud-u Akdes’e hasr-ı nazar” (nazarlarını sadece Allah’ın Kutsal Varlığına odaklama) ve “istiğrak” (manevî sarhoşluk, derin tefekkür) halinde, “âlemden Sâni’i müşahede etmek” yolundadırlar. Gördükleri şey, eşyanın melekûtiyetinde (iç yüzünde) gezen tecelliyat ve feyizdir. Buna “dîk-ul elfaz” (ifade darlığı) sebebiyle “ulûhiyet-i sâriye” (her şeye sirayet etmiş bir ilahlık) gibi tabirler kullanmışlardır.
• Maddiyyunun Mesleği: Onlar ise, Sâni’i inkâr edip, maddeye ve tabiata yaratıcılık atfederler.
Metin, bu ikisinin arasının “Süreyya derecesinde” (Ülker yıldızı kadar yüksek) olan muhakkikînin fikri ile “sera derekesinde” (yer, toprak kadar alçak) olan maddiyyunun fikri kadar uzak olduğunu belirterek, bu ikisini karıştırmanın büyük bir cehalet olduğunu ifade eder.

Şunlar, ehl-i vahdet-üş şuhuddurlar. Fakat vahdet-ül vücud ile mecazen tabir edilebilir. Fakat hakikaten vahdet-ül vücud, bazı hükema-i kadîmenin meslek-i bâtılasıdır.

Tenbih:

Şu mutasavvifînin reis ve kebiri demiş ki: İttisali veya ittihadı veya hulûlü iddia eden marifet-i İlahiyeden hiçbir şey istişmam etmemiştir. Evet mümkün, Vâcib ile nasıl ittisal veya ittihad edecek? Kellâ!. Evet mümkünün ne kıymeti vardır; tâ ki Vâcib onda hulûl ede, hâşâ!.. Neam, mümkünde füyuzat-ı İlahiyeden bir feyz tecelli eder.

İşte bunların mesleği ötekilerin mesleğine münasebet ve temas edemez. Zira maddiyyunun mesleği maddiyata hasr-ı nazar ve istiğrak ettiklerinden, efkârları fehm-i uluhiyetten tecerrüd edip uzaklaştılar. O derece maddeye kıymet verdiler ki; herşeyi maddede görmek, hattâ uluhiyeti onda mezcetmek gibi bir meslek-i müteassifeye girmişlerdir. Fakat ehl-i vahdet-üş şuhud olan muhakkikîn-i sofiye o derece Vâcib’e hasr-ı nazar etmişler ki; mümkinatın hiçbir kıymeti kalmamıştır. “Bir vardır” derler… El’insaf… Sera Süreyya kadar birbirinden uzaktır. Maddeyi cemi’ enva’ ve eşkâliyle halkeden Hâlık-ı Zülcelal’e kasem ederim ki: Dünyada şu iki mesleğin temasını intac eden re’y-i ahmakaneden daha kabih ve daha hasis ve daha sahibinin mizac-ı aklının inhirafına delil olacak bir re’y yoktur.

Tenvir:

Küre-i arz küçük, parça parça ve rengârenk ve mütehalif cam parçalarından farz olunursa herbiri başka çeşitle levnine ve cirmine ve şekline nisbetle şemsten bir feyz alacaktır. Şu hayalî feyz ise, ne güneşin zâtı ve ne ayn-ı ziyasıdır. Hem de ziyanın temasili ve elvan-ı seb’asının tesaviri ve güneşin tecellisi olan şu gûna-gûn ve rengârenk çiçeklerin elvanı farazâ lisana gelirse, herbiri “Güneş benim gibidir” veyahut “Güneş benim” diyeceklerdir.

آنْ خَيَالَات۪ى كِه دَامِ اَوْلِيَاسْت عَكْسِ مَهْرُويَانِ بُوسْتَانِ خُدَاسْت

Fakat ehl-i vahdet-üş şuhudun meşrebi, ehl-i mahv ve sekrin meşrebidir. Safi meşreb ise, meşreb-i ehl-i fark ve sahvdır.

حَق۪يقَةُ الْمَرْءِ لَيْسَ الْمَرْءُ يُدْرِكُهَا فَكَيْفَ كَيْفِيَّةُ الْجَبَّارِ ذِى الْقِدَمِ هُوَ الَّذ۪ى اَبْدَعَ الْاَشْيَٓاءَ وَ اَنْشَاَهَا فَكَيْفَ يُدْرِكُهُ مُسْتَحْدَثُ النَّسَمِ

Tenbih:

İşte vücud-u Sâni’in delail-i icmalîsi… Tafsili ise kütüb-ü selâsede gelecektir. Eğer desen: “Delail-i tevhidin burada velev icmalen olsun beyanını isterim.” Derim ki: Delail-i tevhid, o kadar müştehire ve çoktur ki; bu kitabda zikirden müstağnidirler. İşte

لَوْ كَانَ ف۪يهِمَٓا اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا

âyetinin sadefinde meknûn olan bürhan-üt temanü’, bu minhaca bir menar-ı neyyirdir. Evet istiklal, uluhiyetin hâssa-i zâtiyesidir ve lâzıme-i zaruriyesidir.
Tenvir:

Kâinattaki teşabüh-ü âsâr ve etrafı birbiriyle muanaka ve el ele tutmuş birbirine arz-ı intizam ve birbirinin sualine karşı cevab-ı savab ve birbirinin nida-yı ihtiyacına lebbeyk cevabı vermek ve bir nokta-i vâhideye temaşa etmek ve bir mihver-i nizam üzerinde deveran etmek cihetiyle Sâni’in tevhidine telvih, belki Hâkim-i Ezel’in vahdaniyetine tasrih ediyor. Evet, bir makinenin sâni’i ve muhterii bir olur.

وَ ف۪ى كُلِّ شَيْءٍ لَهُ اٰيَةٌ تَدُلُّ عَلٰى اَنَّهُ وَاحِدٌ

Kitab-ı âlemin evrakıdır eb’ad-ı nâmahdud

Sutur-u kâinat-ı dehrdir a’sar-ı nâma’dud

Basılmış destgâh-ı levh-i mahfuz-u hakikatta

Mücessem lafz-ı manidardır âlemde her mevcud.

Hoca Tahsin’in nâma’dud ve nâmahduddan muradı nisbîdir. Hakikî lâ-yetenahîlik değildir.

İşaret:

Sâni’-i Zülcelal ne kadar evsaf-ı kemaliye varsa, onlarla muttasıftır. Zira mukarrerdir ki: Masnu’da olan feyz-i kemal, Sâni’in kemalinden iktibas edilmiş bir zıll-i zalilidir. Demek kâinatta ne kadar hüsün ve cemal ve kemal varsa, umumundan lâyuhad derecede yüksek tabakada evsaf-ı cemaliye ve kemaliye ile Sâni’ muttasıftır. Evet ihsan servetin, icad vücudun, îcab vücubun, tahsin hüsnün fer’idir ve delilidir. Hem de Sâni’-i Zülcelal, cemi’ nekaisten münezzehtir. Maddiyatın mahiyatının istidadsızlığından neş’et eden nekaisten müberradır. Kâinatın mahiyat-ı mümkinesinden neş’et eden evsaf ve levazımatından mukaddestir.

لَيْسَ كَمِثْلِه۪ شَيْءٌ جَلَّ جَلَالُهُ

​— · ⁖ · —

Bu metin, Vâcib-ül Vücud (Allah Teâlâ) ile mümkünat (yaratılmışlar) arasındaki münasebeti, ehl-i tasavvufun iki mühim meşrebi olan Vahdet-ül Vücud ve Vahdet-üş Şuhud zaviyesinden ve aynı zamanda maddiyyunun (materyalistlerin) sapkın mesleğiyle mukayese ederek tenkit ve izah etmektedir.

1. Vahdet-üş Şuhud ve Vahdet-ül Vücud Mesleklerinin Tasviri
Metnin “İşaret” ve “Tenbih” kısımları, tasavvuftaki iki meşrebi birbirinden ayırır:

a. Vahdet-ül Vücud (Varlığın Birliği):
Bu meşrep, “Lâ mevcûde illâ Hû” (O’ndan başka mevcut yoktur) esasına dayanır. Bu meşrepte olanlar, Allah’ın varlığında o derece istiğrak ederler ki, kâinatın ve eşyanın (mümkünatın) varlığını O’nun varlığı yanında bir “gölge” veya “vehmi” bir varlık olarak görürler.
Metin, bu meşrebin iki cihetine dikkat çeker:
• Mecazî Tabir: Ehl-i tasavvufun istiğrak halinde söylediği “Vahdet-ül Vücud”, mecazidir. Onlar, Kâinatın Hâlık’ına olan derin muhabbet ve istiğrakları sebebiyle, masivayı (Allah dışındaki her şeyi) unutma, yok sayma makamındadırlar. Bu, bir haldir, hakikat-i mutlaka değildir.
• Batıl Meslek: “Fakat hakikaten vahdet-ül vücud, bazı hükema-i kadîmenin meslek-i bâtılasıdır.” Burada tenkit edilen, Panteizm (Kamuilahcılık) veya Monizm (Tekçilik)dir. Bu felsefî görüş, Hâlık ile mahlûku bir sayar, kâinatın kendisinin (hâşâ) ilah olduğunu veya ilahın kâinattan ibaret olduğunu iddia eder. Bu, İslâm akidesine tamamen zıttır.

b. Vahdet-üş Şuhud (Şahitliğin Birliği):
Bu meşrep ise “Lâ meşhûde illâ Hû” (O’ndan başka şahit olunan yoktur) esasına dayanır. Bu meşreptekiler (metinde “ehl-i vahdet-üş şuhud” ve “muhakkikîn-i sofiye” olarak anılır), kâinata baktıklarında eşyayı kendi namına değil, doğrudan Allah’ın isimlerinin tecellileri ve sanat eserleri olarak müşahede ederler. Onlar için kâinat, varlığı kendinden olan bir mevcud değil, varlığı Vâcib-ül Vücud’a delalet eden bir “delil”, bir “ayna”dır.
Metin, “o derece Vâcib’e hasr-ı nazar etmişler ki; mümkinatın hiçbir kıymeti kalmamıştır” derken, onların nazarında eşyanın “zatî” bir kıymetinin kalmadığını, tüm kıymetin Sâni’den (Sanatkâr’dan) geldiğini ifade eder.

2. İttisal, İttihad ve Hulûl İddialarının Reddi
Metnin “Tenbih” kısmı, İslâm akidesinin en mühim bir esasını, yani Allah’ın “Tenezzüh”ünü (her türlü noksanlıktan, mahlûkata benzemekten münezzeh ve mukaddes oluşunu) müdafaa eder:
• İttisal (Bitişme): Mümkünün (yaratılmışın) Vâcib (Allah) ile bitişmesi.
• İttihad (Birleşme): İkisinin tek bir varlık haline gelmesi.
• Hulûl (İçine Girme): Vâcib’in, mümkünün içine girmesi (Hristiyanlıktaki “enkarnasyon” veya batınî fırkalardaki “hulûl” inancı gibi).
Metin, bu iddiaları “Kellâ!” (Asla!) diyerek şiddetle reddeder. Zira “mümkün” (varlığı ve yokluğu eşit olan, var olmak için bir sebebe muhtaç olan) ile “Vâcib” (varlığı zorunlu olan, varlığı kendinden olan, ezelî ve ebedî olan) arasında zatî bir “tenasüp” (denklik) yoktur. Mümkünün Vâcib ile birleşmesi veya Vâcib’in mümküne hulûl etmesi aklen ve naklen muhaldir.
Bunun yerine metin, doğru münasebeti “füyuzat-ı İlahiyeden bir feyz tecelli eder” cümlesiyle kurar. Yani, Allah mahlûkatıyla “tecelli” yoluyla münasebet kurar. İsim ve sıfatlarının feyizlerini, yansımalarını eşyada gösterir.

3. Tenvir: Güneş ve Renkli Cam Parçaları Misali (Tecelli ve Tenezzüh)
Metin, bu girift meseleyi “Tenvir” başlığı altında harika bir misal ile izah eder:
Kâinat ve eşya (küçük, parça parça, rengârenk cam parçaları) farz edilirse; Güneş (Allah’ın Zâtı değil, isimlerinin nuru) bu camlara vurur.
• Tecelli: Her cam parçası, kendi “levnine (rengine), cirmine (büyüklüğüne) ve şekline nisbetle” Güneş’ten bir feyz (ışık, yansıma) alır. Bu feyz, Güneş’in Zâtı değildir, “ayn-ı ziyası” (ışığının aynısı) da değildir. Sadece bir “temasül” (yansıma), bir “tecelli”dir.
• Tenezzüh: O yansıma, Güneş değildir. Aynadaki güneşin, hakiki güneş olmaması gibi.
• İddianın Hatası: O küçük cam parçaları (“rengârenk çiçeklerin elvanı”) dile gelse, kabiliyetlerinin darlığından dolayı aldıkları cüz’î yansımayı Güneş zannederek “Güneş benim” veya “Güneş benim gibidir” diyeceklerdir. İşte Vahdet-ül Vücud mesleğindeki bazı hatalı iddialar veya maddiyyunun yanılgıları bu misaldeki cam parçasının iddiasına benzer.
Bu misal, Farsça beyit ile de desteklenir: “Evliyaların tuzağı olan o hayaller (görüntüler), Allah’ın (kudret) bahçesindeki ay yüzlü (güzellik) tecellilerinin yansımasından ibarettir.”

4. İki Zıt Uç: Maddiyyun ve Ehl-i Şuhud
Metin, iki ifrat ve tefrit (aşırı) ucu karşılaştırır:
• Maddiyyun (Materyalistler): Bunlar, nazarlarını tamamen maddeye hasretmişlerdir. O kadar maddeye gömülmüşlerdir ki (“istiğrak ettiklerinden”), ulûhiyeti idrakten uzaklaşmışlar (“efkârları fehm-i uluhiyetten tecerrüd edip”). Hatta işi, maddeye kıymet verip “uluhiyeti onda mezcetmek” (Allah’ı maddede eritmek, maddeye dahil etmek) gibi “müteassife” (kokuşmuş, bozulmuş) bir yola girmişlerdir. Bu, batıl Vahdet-ül Vücud’un (Panteizmin) bir nevidir.
• Ehl-i Vahdet-üş Şuhud: Bunlar ise tam zıt kutuptadır. Nazarlarını o kadar Vâcib’e hasretmişlerdir ki, mümkünatın varlığını (kendi hesabına olan varlığını) inkâr edecek bir noktaya gelmişlerdir. Bu, “mahv” (kendinden geçme) ve “sekr” (manevî sarhoşluk) halidir.
Safi Meşrep (Ehl-i Sahv ve Fark):
Metin, bu iki ucun dışında, en salim ve safi yolu “ehl-i fark ve sahv” (ayıklık ve fark gözetme) meşrebi olarak tasvir eder. Bu, Kur’an’ın ve Sahabe-i Kiram’ın meşrebidir. Bu meşrepte:
• Ne maddeye dalıp Hâlık unutulur (Maddiyyun gibi).
• Ne de Hâlık’a dalıp (istiğrak halinde) mahlûkatın haricî varlığı inkâr edilir (Ehl-i Sekr gibi).
Bilakis, Hâlık (Vâcib-ül Vücud) ve mahlûk (mümkün-ül vücud) “fark” edilir. Mahlûkatın, Hâlık’ın eseri, sanatı ve O’nun isimlerinin tecelligâhı olduğu “sahv” (ayıklık) halinde idrak edilir.

5. Tevhidin Delilleri: Bürhan-üt Temanü’ ve Kâinatın Nizamı
Metin, Allah’ın varlığının (“vücud-u Sâni'”) delillerinin icmalinden sonra, Tevhidin (birliğinin) delillerine geçer:

a. Bürhan-üt Temanü’ (İki İlahın İmkânsızlığı Delili):
Metin, “Delail-i tevhid, o kadar müştehire ve çoktur ki; bu kitabda zikirden müstağnidirler” dedikten sonra, en mühim delile işaret eder ve şu ayeti iktibas eder:
﴿لَوْ كَانَ ف۪يهِمَٓا اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَاۚ فَسُبْحَانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾
Meali : “Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu. Demek ki, arşın rabbi olan Allah, onların nitelemelerinden uzaktır, yücedir.” (Enbiyâ Sûresi, 21/22)

İzahı: Metnin dediği gibi, “istiklal (bağımsızlık), uluhiyetin hâssa-i zâtiyesidir”. Eğer birden fazla ilah olsaydı, her biri bağımsız olmak isteyecekti. Kâinattaki bir işe dair iradeleri ya aynı olacaktı (o zaman biri atıl kalır, ilah olamaz) ya da farklı olacaktı (o zaman çekişme çıkar, nizam “fesada” uğrar). Kâinattaki bu muazzam nizam ve intizam, Hâkim’in tek (“Vâhid”) olduğunun isbatıdır.

b. Kâinatın Nizam ve İntizamı (İkinci Tenvir):
Metin, kâinattaki Tevhidi gösteren diğer delilleri şöyle sıralar:
• Teşabüh-ü âsâr: Eserlerin (sanatların) birbirine benzemesi (aynı kalemin, aynı ilmin eseri olduğunu göstermesi).
• Muanaka ve el ele tutmuş: Kâinattaki unsurların birbiriyle kucaklaşması, dayanışma içinde olması (Tesanüd).
• Birbirinin sualine karşı cevab-ı savab: Birbirlerinin ihtiyacına tam cevap verilmesi (bulutun bitkilerin imdadına yetişmesi gibi).
• Bir nokta-i vâhideye temaşa etmek: Her şeyin, tek bir Sâni’in isimlerine bakması.
• Bir mihver-i nizam üzerinde deveran etmek: Bütün kâinatın tek bir nizam ekseninde dönmesi.
Bütün bu noktalar, “Sâni’in tevhidine telvih, belki Hâkim-i Ezel’in vahdaniyetine tasrih ediyor.” (Yani Allah’ın birliğine işaret, hatta açıkça beyan ediyor).

6. Allah’ın Sıfatları: Mutlak Kemal ve Mutlak Tenezzüh
Metnin sonundaki “İşaret” bölümü, Allah’ın sıfatlarının iki temel esasını özetler:

a. Evsaf-ı Kemaliye (Kemal Sıfatları ile Mutlak Sıfatlanma):
Allah, “ne kadar evsaf-ı kemaliye varsa, onlarla muttasıftır.” Delili nedir? Delil, “masnu”dur (sanat eseridir).
• “Masnu’da olan feyz-i kemal, Sâni’in kemalinden iktibas edilmiş bir zıll-i zalilidir.” Yani, bu kâinatta gördüğümüz güzellik (hüsün), mükemmellik (kemal), cömertlik (ihsan), yaratıcılık (icad) gibi bütün kemaller, onların Yaratıcısının sonsuz kemalinden süzülmüş “çok zayıf bir gölgedir.”
• Metnin getirdiği kaide: “Evet ihsan servetin, icad vücudun, îcab vücubun, tahsin hüsnün fer’idir ve delilidir.”
• Yani: İkram etmek, bir servetin varlığını gösterir.
• Yaratmak (icad), bir Vücud’un (varlığın) varlığını gösterir.
• Gereklilik (îcab), bir Vâcib-ül Vücud’un (Zorunlu Varlık) varlığını gösterir.
• Güzelleştirmek (tahsin), bir Hüsn’ün (Güzellik sahibinin) varlığını gösterir.
• Madem gölgede bu kadar kemal var, o halde Zât’ta “lâyuhad derecede yüksek tabakada” kemal sıfatları vardır.

b. Nekaisten Tenezzüh ve Münezzehiyet (Noksan Sıfatlardan Uzak Olma):
Allah, “cemi’ nekaisten münezzehtir.” O’nun Zâtı ve sıfatları, mahlûkatın noksanlıklarından mukaddestir.
• Noksanlıklar nereden kaynaklanır? Metin, “Maddiyatın mahiyatının istidadsızlığından” ve “Kâinatın mahiyat-ı mümkinesinden neş’et eden evsaf ve levazımatından” kaynaklandığını belirtir.
• Yani: Noksanlık, acizlik, fakirlik, fanilik, değişmek, hastalanmak, mekâna muhtaç olmak gibi vasıflar; “mümkün” (yaratılmış) ve “maddî” olmanın gereğidir. Allah ise Vâcib’dir, maddeden münezzehtir. Dolayısıyla O, mahlûkata ait bu noksan vasıflardan da mukaddestir.
Bu iki esası (Mutlak Kemal ve Mutlak Tenezzüh) cem eden, Kur’an’ın Tevhid akidesinin özeti olan şu ayetle metin tamamlanır:
﴿…لَيْسَ كَمِثْلِه۪ شَيْءٌۚ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ﴾
Meali : “…O’nun benzeri hiçbir şey yoktur. O, hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.” (Şûrâ Sûresi, 42/11 ‘in bir kısmı)
Bu ayetin;
• لَيْسَ كَمِثْلِه۪ شَيْءٌ (O’nun benzeri hiçbir şey yoktur) kısmı, Allah’ın Tenezzühünü (münezzehiyetini) ve mahlûkata benzemediğini (muhalefetün li’l-havâdis) ifade eder.
• وَهُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ (O, hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir) kısmı ise, O’nun Kemal Sıfatlarını (işitme, görme, ilim, kudret vb.) isbat eder.

Mukaddeme

Eğer desen:

Dibacede demiş idin: Kelime-i şehadetin ikinci kelâmı birincisine şahid ve meşhuddur.

Elcevab:

Neam, evet. Marifetullah denilen kâ’be-i kemalâta giden minhacların en müstakim ve en metini, Sahib-i Medine-i Münevvere Aleyhisselâm’ın yaptığı tarîk-i hadîd-i beyzasıdır ki; ruh-u hidayet hükmünde olan Muhammed Aleyhisselâm, avalim-i gaybın mişkât ve zücacesi hükmünde olan kalbinin ma’kes ve tercümanı makamında olan lisan-ı sadıkı, berahin-i Sâni’in en sadık bir delil-i zîhayat ve bir hüccet-i nâtıka ve bir bürhan-ı fasihtir. Evet hem zâtı, hem lisanı birer bürhan-ı neyyirdir. Neam, hilkat tarafından Zât-ı Muhammed bürhan-ı bahirdir. Hakikat canibinden lisanı, şahid-i sadıktır. Evet Muhammed Aleyhisselâm hem Sâni’e, hem nübüvvete, hem haşre, hem hakka, hem hakikata bir hüccet-i katıadır. Tafsili gelecektir.

Tenbih:

Devir lâzım gelmez. Zira sıdkının delaili, Sâni’in delailine tevakkuf etmez.

Temhid:

Peygamberimiz (A.M.) Sâni’in bir bürhanıdır. Öyleyse şu bürhanın isbat-ı sıdkını ve intacını ve sureten ve maddeten sıhhatini isbat etmek gerektir… Nahu:
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى مُحَمَّدٍ ßالَّذ۪ى دَلَّ عَلٰى وُجُوبِ وُجُودِكَ

Emma ba’dü:

Ey hakikatın âşıkı!.. Eğer vicdanımı mütalaa etmekle hakikatleri rasad etmek istersen; kalb dedikleri latife-i Rabbaniyenin pası ve zengârı hükmünde olan arzu-yu hilaf ve iltizam-ı taraf-ı muhalif ve mazur tutulmak için kendi evhamına bir hak vermek ve bir asla irca’ etmek ve mecmuun neticesini her bir ferdden istemek ki, za’fiyeti sebebiyle neticenin reddine bir istidad-ı seyyie verilir.

{1: Dikkat lâzımdır.}

Hem de bahaneli çocukluk tabiatı, hem de mahaneli düşman seciyesi, hem de yalnız ayıbı görmek şanında olan müşteri nazarı gibi emirlerden o mir’atı taskil ve tasfiye et, müvazene ve mukabele eyle. Ekser emaratın imtizacından tezahür eden hakikatın şu’le-i cevvalesini karine-i münevvire et; tâ ekaldeki evham-ı muzlimeyi tenvir ve def’ edebilesin… Hem de munsıfane ve müdakkikane ile dinle, kelâm tamam olmadan itiraz etme. Nihayete kadar bir cümledir, bir hükümdür. Tamam olduktan sonra bir vehmin kalırsa söyle…

Tenbih:

Şu bürhanın suğrası, nübüvvet-i mutlakadır. Kübrası ise, nübüvvet-i Muhammed’dir (Aleyhissalâtü Vesselâm). İşte başlıyoruz:
İşaret:

Sâni’in hikmeti ve ef’alindeki adem-i abesiyet ve kâinattaki en hasis ve en kalil şeyde nizamın müraatı ve adem-i ihmali ve nev’-i beşerin mürşide olan ihtiyac-ı zarurîsi, nev’-i beşerde vücud-u nübüvvet, kat’an istilzam ederler…

Eğer desen:

Bu icmaldeki manayı anlamadım, tafsil et…

Derim: İşte dinle, görüyorsun ki; maddiye ve maneviye olan nev’-i beşerdeki nizamatın, hem de hâsiyet-i aklın kuvvetiyle taht-ı tasarrufuna alınan çok enva’ın ahvaline verildiği intizamatın merkezi ve madeni hükmünde olan nübüvvet-i mutlakanın bürhanı, insanın hayvaniyetten üç noktada olan terakkisidir:

Birincisi:

“Fikrin evveli amelin âhiri, amelin evveli fikrin âhiri” olan kaidesinin zımnındaki sırr-ı acibdir. Şöyle: Nur-u nazar ile ilel-i müterettibe-i müteselsilenin meyanında olan terettübü keşfederek umum kemalât-ı insaniyenin tohumu hükmünde olan mürekkebatı, besaite tahlil ve irca’ etmekle hasıl olan kabiliyet-i ilim ve terkib dedikleri kavanin-i cariyeyi istimal edip, san’atıyla tabiatı muhakât olan kabiliyet-i san’attan nazarının kusurunu ve evhamın müzahameti ve sevk-i insaniyetin adem-i kifayeti cihetiyle bir mürşid-i nebiye ihtiyaç gösteriyor; tâ, âlemdeki nizam-ı ekmelin müvazenesi muhafaza olunsun.

İkincisi:

Gayr-ı mütenahî olan beşerin istidadı, gayr-ı mahsur olan âmâl ve müyulatı ve gayr-ı mazbut olan tasavvurat ve efkârı, gayr-ı mahdud olan kuvve-i şeheviye ve gazabiyesidir…

İşaret:

Bir adama milyonlarca sene ömür ile bütün lezaiz-i dünyeviye ve her cihetten tasallut-u tâm verildiği halde.. istidadındaki lâ-yetenahîliğin hükmünce bir “âh.. âh.. leyte”yi çekecektir. Güya o adem-i rıza ile remz ve işaret ediyor ki: İnsan ebede namzeddir ve saadet-i ebediye için halk olunmuştur. Tâ gayr-ı mütenahî bir zamanda, gayr-ı mahdud ve geniş bir âlemde, gayr-ı mahsur olan istidadatını bilfiile çıkarabilsin.

Tenbih:

Adem-i abesiyet ve hakaik-i eşyanın sübutiyetleri îma ediyor ki: Bu dar ve mahsur ve herbir lezzetinde çok a’razın müzahametiyle keşmekeş ve tehasüdden hâlî olmayan şu dünya-yı deniye içinde kemalât-ı insaniye yerleşmez. Belki geniş ve müzahametsiz bir âlem lâzımdır. Tâ insan hakkıyla sünbüllensin ve ahval ve kemalâtına nizam vermekle, nizam-ı âleme hemdest-i vifak olabilsin.

Tenbih ve İşaret:

İstitradî olarak haşre îma olundu. İleride zâten bürhan-ı kat’îyle isbat edilecektir. Fakat burada istediğim nokta: İnsandaki istidad ebede nâzırdır. Eğer istersen insaniyetin cevherine ve nâtıkıyetin kıymetine ve istidadın muktezasına teemmül ve tedkik et. Sonra da o cevher-i insaniyetin en küçük ve en hasis hizmetkârı olan hayale bak, gör… Yanına git ve de: “Ey hayal ağa!.. Beşaret sana!. Dünya ve mâfîhanın saltanatı milyonlar sene ömür ile beraber sana verilecektir, fakat akibetin dönmemeksizin fena ve ademdir.” Acaba hayal sana nasıl mukabele edecek? Âyâ, istibşar ve sürur veyahut telehhüf ve tahassürle cevab verecektir? Ecel, neam, evet, cevher-i insaniyet a’mak-ı vicdanın dibinde enîn ve hanîn edip bağıracak: “Eyvah, vâ hasretâ.. saadet-i ebediyenin fıkdanına!..” diyecektir. Hayale zecr ve ta’nif ederek: “Yahu! Bu dünya-yı fâniye ile razı olma!” İşte ey birader, hîna bu saltanat-ı fâniye, sultan-ı insaniyetin en hakir hizmetkârı veyahut şâiri veyahut san’atkâr ve tasvircisini işba’ ve razı edemezse, nasıl o hayal gibi çok hizmetkârların sahibi olan sultan-ı insaniyeti işba’ edebilir? Kellâ!.. Neam.. onu işba’ edecek yalnız haşr-i cismanînin sadefinde meknun olan saadet-i ebediyedir.

Üçüncüsü:

İnsanın itidal-i mizacı ve letafet-i tab’ı ve zînete olan meylidir. Yani: İnsanın insaniyete lâyık bir suret-i taayyüşe olan meyl-i fıtrîsidir. Neam, insan hayvan gibi yaşamamalıdır ve yaşamaz. Belki şeref-i insaniyete münasib bir kemal ile yaşamak gerektir. Binaenaleyh beşere mesken ve melbes ve me’keli, sanayi-i kesîre ile taltif etmesine muhtaçtır. Bu san’atlarda yalnızca kudretinin adem-i kifayetine binaen ebna-yı cinsiyle imtizac etmek.. o da, iştirak etmek.. o da, teavün etmek.. o da, sa’yin semeratını mübadele etmesini iktiza etmekle beraber kuva-yı insaniyedeki inhimak ve tecavüz sebebiyle adalete ihtiyaç.. o da, her aklın adalete adem-i kifayetine binaen onu muhafaza edecek kavanin-i külliyenin vaz’larına ihtiyaç.. o da, tesirini muhafaza etmek için icra edecek bir mukannine.. o mukannin dahi zahiren ve bâtınen hâkimiyetini muhafaza etmek için maddeten ve manen tefevvuka.. hem de Sâni’-i Âlem’in tarafından bazı umûr ile muhassas olmasıyla bir imtiyaz ve kuvvet-i nisbete, hem de evamirine olan itaatı temin ve tesis eden azamet-i Sâni’in tasavvurunu zihinlerde idame edecek bir müzekkire-i mükerrere olan ibadete muhtaçtır. O ibadet dahi Sâni’in canibine efkârı tevcih eder.
O teveccüh ise inkıyadı tesis, o inkıyad dahi, nizam-ı ekmele îsal eder. O nizam-ı ekmel dahi, sırr-ı hikmetten tevellüd eder. Sırr-ı hikmet dahi adem-ül abesiyeti ve Sâni’in hikmeti, masnu’daki teennuku kendine şahid gösterir.

İşte eğer insanın hayvandan şu cihat-ı selâse ile olan temayüzünü derk edebildin; bizzarure netice veriyor ki: Nübüvvet-i mutlaka, nev’-i beşerde kutub, belki merkez ve bir mihverdir ki; ahval-i beşer onun üzerine deveran ediyor. Şöyle ki:

Cihet-i ûlâda dikkat et! Bak nasıl sevk-ül insaniyet ve meyl-i tabiînin adem-i kifayeti ve nazarın kusuru ve tarîk-ı akıldaki evhamın ihtilatı, nasıl nev’-i beşeri eşedd-i ihtiyaçla bir mürşid ve muallime muhtaç eder. O mürşid Peygamberdir.

İkinci cihette tedebbür et. Şöyle: İnsandaki lâ-yetenahîlik ve tabiatındaki meyl-üt tecavüz ve kuva ve âmâlindeki adem-i tahdid ve âlemdeki meyl-ül istikmalin dalı hükmünde olan insandaki meyl-üt terakkinin semeresi hükmünde olan kamet-i namiye-i istidad-ı insanîsine intibak etmeyen; belki camid ve muvakkat olan kanun-u beşer ki: Tedricen tecarüb ile hasıl olan netaic-i efkârın telahukuyla vücuda gelen o kavanin-i beşer, şu semere-i istidadın çekirdeklerinin terbiye ve imdadına adem-i kifayetinin sebebiyle; maddeten ve manen iki âlemde saadet-i beşeri temin edecek, hem de kamet-i istidadının büyümesiyle tevessü’ edecek, zîhayat ve ebediye bir şeriat-ı İlahiyeye ihtiyaç gösterir. İşte şeriatı getiren Peygamberdir.

​— · ⁖ · —

Risale-i Nur Külliyatı’nın derin ve hikmetli bahislerinden birini teşkil etmekte ve “İkinci Maksad” başlığı altında, Nübüvvet-i Mutlaka’nın (peygamberliğin bir müessese olarak zaruretinin) ve hususan Nübüvvet-i Ahmediye’nin (Aleyhissalâtü Vesselâm) kâinatın ve Sâni’-i Zülcelal’in en büyük bir bürhanı (delili) olduğunu aklî ve mantıkî delillerle isbat etmektedir.
Metnin ruhu, Kelime-i Şehadet’in ikinci rüknü olan “Muhammedün Resûlullah” hakikatinin, birinci rüknü olan “Lâ ilâhe illâllah” hakikatinin en parlak şahidi ve delili olduğunu izah etmektir.

İkinci Maksad’ın İzahı: Nübüvvetin Lüzumu ve Hakikat-i Muhammediye (A.S.M.)
Metniniz, Cenâb-ı Hakk’ın varlık ve birliğinin (Vücub-u Vücud) isbatında en metin, en müstakim yolun, Medine-i Münevvere Sahibi’nin (A.S.M.) yolu olduğunu beyan ile başlar. O Zât (A.S.M.), bizzat kendi zâtı (şahsiyeti, hilkati) ve lisanı (tebliği, Kur’an’ı) ile Sâni’in (Yaradan’ın) varlığına iki parlak bürhandır.
Metin, bu davanın isbatını iki mertebede ele alır:
• Suğra (Küçük Önerme): Nübüvvet-i Mutlaka’nın, yani peygamberlik müessesesinin, nev-i beşer için zarurî bir ihtiyaç olduğunun isbatı.
• Kübra (Büyük Önerme): Nübüvvet-i Muhammed’in (A.S.M.), bu zarurî ihtiyaca en mükemmel ve cihan şümul cevap olduğunun isbatı.
Metin, Nübüvvet-i Mutlaka’nın lüzumunu, insanın hayvandan ayrıldığı üç temel terakki (yükseliş, farklılaşma) noktası üzerinden izah eder.
Birinci Nokta: İnsanın Fikrî Yapısı ve Mürşide Olan Zarurî İhtiyacı
Metnin, insanın ilk terakkisini, “Fikrin evveli amelin âhiri, amelin evveli fikrin âhiri” kaidesiyle izah eder.

İzahı:
İnsan, hayvandan farklı olarak, nazar (bakış, tefekkür) nuruyla hadiselerin ardındaki ilel-i müterettibe-i müteselsileyi (birbirine bağlı ve zincirleme sebepleri) keşfeder. Kâinattaki mürekkebatı (bileşikleri) besaite (basit unsurlara) tahlil (analiz) eder ve bu unsurları terkib (sentez) ederek ilim ve san’atı ortaya koyar. İnsan, san’atıyla tabiatı muhakât (taklit) etmeye çalışır.
Fakat metin, bu kabiliyete rağmen insanın dört mühim zaafına işaret eder:
• Nazarının kusuru: Aklın her hakikati tek başına ihata edememesi.
• Evhamın müzahameti: Vehimlerin, şüphelerin hakikati bulandırması.
• Sevk-i insaniyetin adem-i kifayeti: İnsanı idare eden derûnî sevklerin ve hislerin, hakikate vasıl olmakta yetersiz kalışı.
Bu zaaflar sebebiyle insan, kâinattaki nizam-ı ekmelin (en mükemmel düzenin) müvazenesini (dengesini) tek başına anlayamaz ve koruyamaz. İşte bu noktada, aklı ve nazarı kusursuz, vehimlerden arınmış, doğrudan doğruya Sâni’-i Âlem’den ders alan bir Mürşid-i Nebi’ye (Peygamber olan yol göstericiye) şiddetle ve zaruretle muhtaçtır.
Müradifler:
• Mürşid: Doğru yolu gösteren, irşad eden, rehber.
• Muallim: Talim eden, öğreten.
• Nizam-ı Ekmel: En mükemmel düzen, kusursuz intizam.
• Tahlil ve Terkib: Analiz ve sentez.
Ayet-i Kerime ( Meali):
Peygamberlerin gönderiliş hikmeti, insanların ihtilaflarını çözmek ve onlara yolu göstermektir:
${كَانَ النَّاسُ اُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِيّ۪نَ مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ وَاَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ ف۪يمَا اخْتَلَفُوا ف۪يهِۜ …}$
“İnsanlar tek bir ümmet idi. Sonra Allah, müjdeleyici ve uyarıcı olarak peygamberleri gönderdi. Onlarla birlikte, insanların aralarında ayrılığa düştükleri konularda hüküm vermeleri için gerçeği içeren kitabı indirdi. …” (Bakara, 2/213)

İkinci Nokta: İnsanın Gayr-ı Mütenahî İstidadı ve Ebede Olan İhtiyacı
Metin, insanın ikinci farkını, gayr-ı mütenahî (sonsuz) olan istidadı, emelleri, tasavvurları ve kuvveleri (şehvet ve gazap) olarak tasvir eder.

İzahı:
İnsanın yapısına (doğasına) dercedilen kabiliyetler, arzular, emeller ve duygular sonsuz bir açlık içindedir. Metnin bu hakikati, “Bir adama milyonlarca sene ömür ile bütün lezaiz-i dünyeviye… verildiği halde.. bir ‘âh.. âh.. leyte’yi çekecektir” cümlesiyle tasvir eder.
Bu adem-i rıza (kanaat etmeme, tatmin olmama) hali, insanın bu fâni dünyaya sığmadığının ve ebede namzed (sonsuzluğa aday) olduğunun en büyük delilidir. İnsan, saadet-i ebediye (sonsuz mutluluk) için halk olunmuştur.
Metin, bu noktada haşre (yeniden dirilişe) dair istitrâdî (konu dışı gibi görünen ama bağlantılı) bir îma yapar: İnsanın en hakir hizmetkârı olan hayal dahi, sonu adem (yokluk) olan fâni bir saltanata razı olmazken, nasıl olur da bütün bu duyguların ve kabiliyetlerin sultanı olan cevher-i insaniyet (insanlık cevheri) yoklukla tatmin olabilir? Kellâ! (Asla!)
İnsanı ancak haşr-i cismanînin (bedensel dirilişin) sadefinde saklı olan saadet-i ebediye tatmin edebilir. İşte nev-i beşeri bu ebedî hayata hazırlayacak ve o hayatın varlığını ders verecek bir Muallim-i Ebedî olan peygambere ihtiyaç zarurîdir.
Müradifler:
• Gayr-ı Mütenahî: Sonsuz, nihayetsiz, bitimsiz.
• İstidat: Kabiliyet, potansiyel, yatkınlık.
• Âmâl: Emeller, uzun vadeli arzular.
• Adem-i Rıza: Razı olmama, tatminsizlik.
Ayet-i Kerime ( Meali):
İnsanın yaratılışının bir gayesi olduğunu ve başıboş bırakılmadığını (yani ebedî bir hayata namzed olduğunu) belirten şu ayet, metnin ruhuna tam mutabıktır:
${اَفَحَسِبْتُمْ اَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثاً وَاَنَّكُمْ اِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ}$
“Sizi boşuna yarattığımızı ve bize tekrar döndürülmeyeceğinizi mi sandınız?” (Mü’minûn, 23/115)

Üçüncü Nokta: İnsanın Medenî Tabiatı ve Nizam-ı Adalete Olan İhtiyacı
Metin, insanın üçüncü farkını, itidal-i mizacı (dengeli yaratılışı), letafe-i tab’ı (ince yapısı) ve zînete olan meyli olarak belirtir. Bu, insanın medenî bir hayata olan fıtrî meylidir.

İzahı:
İnsan, hayvan gibi tek başına yaşayamaz. İnsaniyete layık bir suret-i taayyüş (hayat sürme biçimi) için medeniyete muhtaçtır. Bu medeniyet; mesken (barınak), melbes (giyim) ve me’kel (yiyecek) gibi ihtiyaçların sanayi-i kesîre (pek çok sanat ve endüstri) ile karşılanmasını gerektirir.
Metin, burada bir zaruretler zinciri kurar:
• San’at için insanın gücü yetmez; ebna-yı cinsiyle (insan türünün diğer fertleriyle) imtizac (birlikte yaşamaya) muhtaçtır.
• Bu birliktelik iştirak (ortaklık) ve teavün (yardımlaşma) gerektirir.
• Teavün, sa’yin semeratını (emeğin ürünlerini) mübadele etmeyi (değiş tokuş) iktiza eder.
• Ancak insandaki inhimak ve tecavüz (aşırı hırs ve başkasının hakkına tecavüz etme) meyli sebebiyle adalete ihtiyaç vardır.
• Her aklın adalet anlayışı farklı olduğundan, kavanin-i külliyeye (herkesi bağlayan küllî kanunlara) ihtiyaç duyulur.
• Bu kanunların tesirini muhafaza etmek için bir mukannine (kanun koyucuya) ihtiyaç vardır.
• Bu mukanninin (kanun koyucunun) Sâni’-i Âlem tarafından imtiyaz (üstünlük) ve kuvvet-i nisbet (Allah’a dayanan bir güç) ile muhassas (özelleştirilmiş) olması gerekir ki, insanlar ona itaat etsin.
• Bu itaati temin etmek için, Sâni’in azametini kalplerde idame edecek (canlı tutacak) mükerrer bir müzekkire (tekrarlanan bir hatırlatıcı) olan ibadete muhtaçtır.
• İbadet, fikirleri Allah’a yöneltir (teveccüh), bu da inkıyadı (boyun eğmeyi) tesis eder ve bu da nizam-ı ekmele (mükemmel düzene) ulaştırır.
Bu zincirin tamamı, ancak ve ancak Sâni’-i Âlem tarafından gönderilen, O’nun namına konuşan ve O’nun şeriatını getiren bir Peygamber ile mümkündür.
Müradifler:
• Taayyüş: Birlikte yaşama, geçinme.
• Teavün: Yardımlaşma.
• Kavanin-i Külliye: Genel/tümel kanunlar.
• Mukannin: Kanun koyucu, yasa yapıcı.
• İnkıyad: İtaat etme, boyun eğme.
Ayet-i Kerime ( Meali):
Peygamberlerin adalet (mizan) ve kitap ile gönderilmesi, tam da metnin bu üçüncü noktasını isbat eder:
$\text{لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَاَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْم۪يزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِۚ …}$
“Andolsun, biz elçilerimizi açık mucizelerle gönderdik ve beraberlerinde kitabı ve mizanı (ölçüyü) indirdik ki, insanlar adaleti yerine getirsinler. …” (Hadîd, 57/25)

“Biz görüyoruz ki, dinsizlerin veya sahih bir dini olmayanların ahvalleri muaddele ve munazzamadırlar.”
Elcevab:

O adalet ve intizam, ehl-i dinin ikazat ve irşadatıyladır. Ve o adalet ve faziletin esasları, enbiyanın tesisleriyledir. Demek enbiya, esas ve maddeyi vaz’ etmişlerdir. Onlar da o esas ve fazileti tutup, onda işlediklerini işlediler. Bundan başka nizam ve saadetleri, muvakkattır. Bir cihetten kaime ve müstakime ise, çok cihattan mâile ve münhaniyedir. Yani: Ne kadar sureten ve maddeten ve lafzen ve maaşen muntazamadır; fakat sîreten ve maneviyaten ve manen faside ve muhtelledir.

Ey birader!.. İşte sıra üçüncü cihete geldi. İyi tefekkür et! Şöyle: Ahlâktaki ifrat ve tefrit ise, istidadatı ifsad ediyor. Ve şu ifsad ise abesiyeti intac eder. Ve şu abesiyet ise; kâinatın en küçük ve en ehemmiyetsiz şeylerinde mesalih ve hikemin riayetiyle, âlemde hükümfermalığı bedihî olan hikmet-i İlahiyeye münakızdır.

Vehim ve Tenbih:

“Meleke-i marifet-i hukuk” dedikleri, her fenalığın maddeten zararını ihsas ede ede ve efkâr-ı umumiyeyi ikaz etmekle hasıl olan “meleke-i riayet-i hukuk” dedikleri emri, şeriat-ı İlahiyeye bedel olarak dinsizlerin tasavvuru ve şeriattan istiğnaları bir tevehhüm-ü bâtıldır. Zira dünya ihtiyarlandı. Öyle bir şeyin mukaddematı da zahir olmadı. Bilakis mehasinin terakkisiyle beraber mesavi dahi terakki edip daha dehşetli ve aldatıcı bir şekle giriyor. Evet nasılki nevamis-i hikmet, desatir-i hükûmetten müstağni değildir. Öyle de, vicdana hâkim olan kavanin-i şeriat ve fazilete eşedd-i ihtiyaç ile muhtaçtır. İşte şöyle mevhume olan meleke-i ta’dil-i ahlâk, kuva-yı selâseyi hikmet ve iffet ve şecaatta muhafaza etmesine kâfi değildir. Binaenaleyh insan bizzarure vicdan ve tabiatlara müessir ve nafiz olan mizan-ı adalet-i İlahiyeyi tutacak bir Nebi’ye muhtaçtır.

İşaret:

Binlerce enbiya, nev’-i beşerde nübüvveti iddia ederek binlerce mu’cizatla müddeayı isbat etmişlerdir. İşte o enbiyanın cemi’ mu’cizatları lisan-ı vâhid ile nübüvvet-i mutlakayı ilân eder. Bizim şu suğramıza dahi bir bürhan-ı katı’dır. Buna tevatür-ü bilmana veya ne tabir ile diyorsanız deyiniz, metin bir delildir.

Tenbih:

Şu muhakematın cihet-ül vahdeti budur ki: Eğer cemi’ fünun ele alınırsa ve fünunların kavaidinin külliyetleriyle keşfettikleri ittisak ve intizama temaşa edilirse, hem de mesalih-i cüz’iye-i müteferrikanın mayesi ve ukde-i hayatiyesi hükmünde olan bir lezzeti veya bir muhabbeti veya bir emr-i âheri içine atılmakla -ekl ve nikâhtaki gibi- perişan olan umûr ve ef’al o maye ile irtibat ve ittisal ettiklerini, inayet-i İlahiye nokta-i nazarında nazar-ı dikkate alınırsa; hem de hikmetin şehadetiyle sabit olan adem-i abesiyet ve adem-i ihmali mütalaaya alınırsa, istikra-i tâmla netice veriyor ki: Mesalih-i külliyenin kutub ve mihveri ve maden-i hayatı hükmünde olan nübüvvet, nev’-i beşerde zarurîdir… Farazâ olmazsa, perişan olan nev’-i beşer; güya muhtel bir âlemden şu muntazam âleme düşüp cereyan-ı umumînin ahengini ihlâl ettiği kabul olunursa, biz insanlar sair kâinata karşı ne yüzümüz kalacaktır?..

Tenbih:

Ey birader! Eğer bürhan-ı Sâni’in suğrası senin sahife-i zihninde intikaş etmiş ise, hazır ol!. Kübrası olan nübüvvet-i Muhammed’in bahsine geçiyoruz:
İşaret ve İrşad:

Kübra sadıktır. Zira sahife-i itibar-ı âlemde menkuş olan âsâr-ı enbiyayı mütalaa etsen ve lisan-ı tarihte cereyan eden ahvallerini dinlersen ve hakikatı, yani cihet-ül vahdeti tesir-i zaman ve mekân ile girdiği suretlerden tecrid edebilirsen göreceksin ki: İnayet-i İlahiyenin ziyası olan mehasin-i mücerredenin şu’lesi olan hukukullah ve hukuk-u ibadı; enbiya, düstur-u hareket ettiklerini ve nev’-i beşer tarafından enbiyaya karşı keyfiyet-i telakkileri ve ümeme karşı suret-i muameleleri ve terk-i menafi’-i şahsiye ve sair umûrlar ki onlara nebi dedirmiş ve nübüvvete medar olmuş olan esaslar ise; evlâd-ı beşerin sinn-i tekemmül ve kühûlette olan üstadı ve medrese-i Ceziret-ül Arab’da menba-ı ulûm-u âliye ve muallimi olan Zât-ı Muhammed’de daha ekmel ve daha azhar bulunur.

Demek oluyor ki: İstikra-i tâm ile, hususan nev’-i vâhidde, lâsiyyema intizam-ı muttarid üzerine müesses olan kıyas-ı hafînin ianesiyle ve kıyas-ı evlevînin teyidiyle nübüvvet-i Muhammed’i netice vermekle beraber, tenkih-ül menat denilen hususiyattan tecrid nokta-i nazardan cemi’ enbiya lisan-ı mu’cizatlarıyla vücud-u Sâni’in bir bürhan-ı bahiresi olan Muhammed’in sıdkına şehadet ederler.

İtizar:

Kısa cümlelerle söylemiyorum muğlakça oluyor. Zira şu hakaik her tarafa derin köklerini attıklarından mes’ele uzunlaşıyor. Suret-i mes’eleyi bozmak ve parça parça etmek ve hakikatı incitmek istemiyorum. Hem de hakikatın etrafına bir daireyi çekmek istiyorum, tâ hakikat mahsur kalıp kaçmasın. Ben tutmazsam başkası tutsun. Beni mazur tutsanız, febiha… Ve illâ hürriyet var, tahakküm yoktur. Keyfinize…

​— · ⁖ · —

Bu metin, Nübüvvetin (Peygamberliğin) insan hayatı ve kâinat nizamı için aklî ve mantıkî bir zaruret olduğunu isbat etmeye matuf derûnî bir muhakemedir.

Giriş: Davanın Esası
Metnin temel davası şudur: İnsan nev’inin hakiki saadeti, ahlâkî tekâmülü ve içtimaî nizamı, ancak ve ancak Nübüvvetin tesis ettiği esaslara (Şeriat-ı İlahiye) ittiba ile mümkündür. Felsefenin veya beşerî tecrübelerin ürettiği “ahlâk nazariyeleri” bu gayeyi teminde kâfi değildir.

1. Zahirî Nizamın Aldatıcılığı ve Nübüvvetin Tesisi
Metin, muhtemel bir itirazı (“desen”) cevaplayarak başlar: “Dinsizlerin veya sahih bir dini olmayanların ahvalleri (halleri, durumları) muaddele (âdil) ve munazzamadırlar (düzenlidirler).”
Elcevab (Cevap):
Metin bu iddiayı temelden tenkit eder:
• Menşe (Kaynak) Meselesi: O toplumlarda görülen zahirî adalet ve intizam, aslında ehl-i dinin ikazat ve irşadatıyladır (uyarı ve doğru yolu göstermeleriyledir). Yani, o medeniyetin temelindeki ahlâkî kodlar ve fazilet esasları, tarih boyunca enbiyanın (nebilerin, peygamberlerin) tesisleriyledir. Beşeriyet, bu ilahî menşeli esasları (maddeyi) almış, kendi hayatlarına tatbik etmişlerdir. Onların nizamı, aslî değil, iktibasîdir (alıntıdır).
• Mahiyet (Nitelik) Meselesi: Bu nizam ve saadet muvakkattır (geçicidir). Bir cihetten kaime (ayakta) ise, çok cihattan mâile (eğri) ve münhaniyedir (bükülmüştür).
• Müradif İzahı: Yani, zahiren (dışsal olarak), maddeten (materyal olarak) ve lafzen (sözde) muntazam görünse de; hakikatte sîreten (ahlâken), maneviyaten ve manen faside (bozuk) ve muhtelledir (düzensiz, karmaşıktır). Derûnî bir çürümüşlük söz konusudur.

2. Ahlâkî İfsad ve Kâinatın Hikmetine Zıddiyeti
Metin, Nübüvvet rehberliği olmadığında ahlâkın nasıl ifsad olduğunu izah eder:
• İfrat ve Tefrit: Rehbersiz kalan ahlâk, ifrat (aşırılık) ve tefrit (eksiklik) arasında savrulur. Bu savrulma, insanın istidadatını (kabiliyetlerini) ifsad ediyor (bozuyor).
• Abesiyet (Anlamsızlık): Bozulan bu kabiliyetler, hayatı abesiyeti intac eder (netice verir). İnsan, gayesiz ve manasız bir varlık haline gelir.
• Hikmet-i İlahiyeye Münakızlık (Aykırılık): Bu abesiyet (anlamsızlık) ise, kâinatın en küçük… şeylerinde… riayetiyle, âlemde hükümferma… olan hikmet-i İlahiyeye münakızdır (zıttır). Zira tabiat, zerrelerden güneşlere kadar, bir gaye ve intizam ile hareket ederken, en şerefli mahlûk olan insanın gayesiz kalması, bu cihan şümul hikmete aykırı düşer.
Cenâb-ı Hak, bu hikmeti ve abesiyetin reddini şöyle beyan eder:
$”Biz, göğü, yeri ve ikisi arasında bulunanları boş yere yaratmadık. Bu, inkâr edenlerin zannıdır. Vay o inkâr edenlerin ateşteki haline!”$
(Sâd Suresi, 38/27 )

3. “Meleke-i Hukuk” Yanılması ve Şeriatın Lüzumu
Metin, (“Vehim ve Tenbih” başlığı altında) modern felsefenin “Şeriata ihtiyaç yoktur, insanlar zamanla ‘hukuk melekesi’ kazanarak kendi nizamlarını kurarlar” şeklindeki iddiasını çürütür:
• Teşhis: Bu iddia, yani “meleke-i marifet-i hukuk” (hukuk bilgisi yetisi) veya “meleke-i riayet-i hukuk” (hukuka uyma yeteneği) denilen emri, şeriat-ı İlahiyeye bedel olarak görmek, bir tevehhüm-ü bâtıldır (asılsız bir kuruntudur).
• Deliller:
• Tarihî Delil: Dünya ihtiyarlamış (insanlık tarihi çok ilerlemiş) olmasına rağmen, böyle bir melekenin (Şeriattan müstağni) mukaddematı (gerekli ön koşulları) dahi zahir olmadı.
• Vakıa Delili: Mehasinin (iyiliklerin) terakkisiyle (ilerlemesiyle) beraber mesavi (kötülükler) dahi terakki edip daha dehşetli ve aldatıcı bir şekle giriyor. Teknoloji ilerlerken, zulmün ve aldatmanın da şekil değiştirmesi gibi.
• Kıyas Delili: Nasıl ki nevamis-i hikmet (kâinattaki hikmet kanunları, yani fizik/kimya kanunları), desatir-i hükûmetten (devletin idarî kanunlarından) müstağni (bağımsız) değilse; öyle de, vicdana hâkim olan kavanin-i şeriat (ilahi kanunlar) ve fazilete eşedd-i ihtiyaç (en şiddetli ihtiyaç) vardır. Yani, tabiat kanunları nasıl bir nizamı gösteriyorsa, insan vicdanı da o nizamın tamamlayıcısı olan ilahî kanunlara muhtaçtır.
• Netice: Beşerin kendi kendine oluşturduğu bu mevhume (vehmedilen, hayalî) ahlâk melekesi, insanın kuva-yı selâsesini (üç temel gücünü: akıl, gazap, şehvet) itidalde, yani hikmet, şecaat ve iffette muhafaza etmeye kâfi değildir.
• Zaruret: Binaenaleyh (bundan dolayı) insan bizzarure… mizan-ı adalet-i İlahiyeyi tutacak bir Nebi’ye muhtaçtır.
Cenâb-ı Hak, peygamberlerin bu “mizanı” (ölçüyü, adaleti) getirme vazifesine şöyle işaret eder:
$”Andolsun, biz peygamberlerimizi apaçık delillerle gönderdik ve onlarla beraber kitabı ve mizanı (ölçüyü) indirdik ki, insanlar adaleti ayakta tutsunlar…”$
(Hadîd Suresi, 57/25 )

4. Nübüvvet-i Mutlaka’nın (Genel Peygamberliğin) İsbatı
Metin, Nübüvvetin lüzumunu isbat ettikten sonra, “Nübüvvet-i Mutlaka”nın (peygamberlik mefhumunun) kendisinin hakikat olduğunu isbat eder:
• Delil (İşaret): Binlerce enbiya, Nübüvveti iddia etmiş ve bunu binlerce mu’cizatla (mucizelerle) isbat etmişlerdir.
• Hüküm: Bütün bu enbiyanın bütün mucizeleri, lisan-ı vâhid ile (tek bir dille) “Nübüvvet” mefhumunun hakkaniyetini ilan eder.
• İstidlâl (Delil Çıkarma): Buna tevatür-ü bilmana (manevî tevatür) denir. Yani, farklı zaman ve mekânlarda yaşayan binlerce sadık zatın (enbiyanın) aynı davada (tevhid ve nübüvvet) ittifak etmeleri, bu davanın hakkaniyetine metin bir delildir.
Metnin “Tenbih” başlığı altındaki muhakemesi ise, Nübüvvetin kâinat nizamı içindeki yerini gösteren bir istikra-i tâm (tam tümevarım) delilidir:
• Cemi’ fünun (bütün fenler, bilimler) kavaidinin (kurallarının) gösterdiği ittisak ve intizam (uyum ve düzen),
• Mesalih-i cüz’iye-i müteferrikanın (dağınık cüz’î faydaların), ekl ve nikâh (yeme ve evlenme) misalindeki gibi bir lezzet veya muhabbet mayesiyle büyük bir gayeye bağlandığını gösteren inayet-i İlahiye nazarı,
• Hikmetin şehadetiyle sabit olan adem-i abesiyet (abesiyetsizlik, anlamsızlığın olmaması),
Bütün bu deliller birlikte mütalaa edilirse şu netice çıkar:
Nübüvvet, mesalih-i külliyenin (bütün insanlığın ortak faydalarının) kutub ve mihveri (kutbu ve ekseni) ve maden-i hayatı hükmündedir. Nübüvvet, insan nev’i için zarurîdir.
Farazâ olmazsa, insan nev’i, bu muntazam âleme düşmüş muhtel (bozuk) bir âlem gibi olur ve kâinatın umumî ahengini bozar.

Peygamberin delil-i sıdkı; herbir hareket, herbir halidir… Evet herbir hareketinde adem-i tereddüd ve mu’terizlere adem-i iltifat ve muarızlara adem-i mübalât ve muhalif olanlardan adem-i tahavvüfü, sıdkını ve ciddiyetini gösteriyor. Hem de evamirinde hakikatın ruhuna olan isabeti, hakkıyetini gösterir.

Elhasıl:

Tahavvüf ve tereddüd ve telaş ve mübalât gibi hile ve adem-i vüsuku ve itminansızlığı îma eden umûrlardan müberra iken, bilâ-perva ve kuvvet-i itminanla en hatarlı makamlarda olan hareketi ve nihayette olan isabeti ve iki âlemde semere verecek olan zîhayat kaideleri harekâtıyla tesis ettiğine binaen, herbir fiil ve herbir tavrının iki taraftan yani bidayet ve nihayetten ciddiyeti ve sıdkı, nazar-ı ehl-i dikkate arz-ı didar ediyor. Bahusus mecmu’-u harekâtının imtizacından ciddiyet ve hakkıyet şu’le-i cevvale gibi ve in’ikasatından ve müvazenatından sıdk ve isabet, berk-i lâmi’ gibi tezahür ve tecelli ediyor.

İşaret:

Zaman-ı mazi ve zaman-ı hal, yani Asr-ı Saadet ve zaman-ı istikbal tazammun ettikleri berahin-i nübüvvet lisan-ı vâhid ile maden-i ahlâk-ı âliye olan Zât-ı Muhammed’de (Aleyhissalâtü Vesselâm) dâî-yi sıdkı ve dellâl-ı nübüvveti olan bürhan-ı zâtînin nidasına cevab ve hemdest-i vifak olarak nübüvvetini i’lâ ve ilân ettiklerini kör olmayanlara gösterdiler. Şu halde kitab-ı âlemden olan fasl-ı zamanın sahife-i selâsesini mütalaa edeceğiz. Hem de o kitabdan mes’ele-i uzma ve münevvere olan Zât-ı Muhammed’i (A.M.) temaşa ve ziyaret edeceğiz. Müddeamız olan bürhanın kübrasını onun ile isbat edeceğiz.

İşte bu noktaya binaen mesalik-i nübüvvet dörttür. Beşincisi meşhur ve mesturdur.

Birinci Meslek

Yani, mes’ele-i âliye-i zâtiyeyi temaşa etmekte dört nükteyi bilmek lâzımdır:

Birincisi:

لَيْسَ الْكَحْلُ كَالتَّكَحُّلِ

kaidesine binaen sun’î ve tasannuî olan şey, ne kadar mükemmel olsa da, tabiî yerini tutmadığından heyetinin feletatı, müzahrefiyeti îma edecektir.

İkincisi:

Ahlâk-ı âliyenin, hakikatın zeminiyle olan rabıta-i ittisali ciddiyettir. Ve deveran-ı dem gibi hayatlarını idame eden ve imtizaclarından tevellüd eden haysiyete kuvvet veren, heyet-i mecmuasına intizam veren yalnız sıdktır. Evet şu rabıta olan sıdk ve ciddiyet kesildiği anda, o ahlâk-ı âliye kurur ve hebaen gidiyor.

Üçüncüsü:

Umûr-u mütenasibede temayül ve tecazüb ve mütezâdde olan eşyalarda tenafür ve tedafü’ kaide-i meşhuresi, maddiyatta nasıl cereyan ediyor; maneviyat ve ahlâkta dahi cereyan eder.
Dördüncüsü:

لِلْكُلِّ حُكْمٌ لَيْسَ لِكُلٍّ

Şimdi gelelim maksada: İşte âsâr ve siyer ve tarih-i hayatı… Hattâ a’danın şehadetleriyle, Zât-ı Peygamber’de vücudu muhakkak olan ahlâk-ı âliyenin kesret ve ihata ve tecemmu’ ve imtizacından tevellüd eden izzet ve haysiyetten neş’et eden şeref ve vakar ve izzet-i nefs ile ferişteler, devlerin ihtilat ve istiraklarından tenezzühleri gibi sırr-ı tezada binaen, o ahlâk-ı âliye dahi hile ve kizbden tereffu’ ve tenezzüh ve teberri ederler. Hem de hayat ve mayeleri makamında olan sıdk ve hakkıyeti tazammun ettiklerinden, şu’le-i cevvale gibi nübüvveti aleniyete çıkarıyor.

Tenbih:

Ey birader! Görüyorsun ki: Bir adam yalnız şecaatle meşhur olursa, o şöhret ona verdiği haysiyeti ihlâl etmemek için, kolaylıkla yalana tenezzül etmez. Nerede kaldı ki, cemi’ ahlâk-ı âliye birden tecemmu’ ede…

Evet mecmu’da bir hüküm bulunur, ferdde bulunmaz.

İşaret ve Tenbih:

Görüyoruz: Bu zamanda sıdk ve kizbin mabeynleri ancak bir parmak kadar vardır. Bir çarşıda ikisi de satılır. Fakat herbir zamanın bir hükmü var. Hiçbir zamanda asr-ı saadet gibi sıdk ve kizbin ortasındaki mesafe açılmamıştır. Şöyle ki: Sıdk kendi hüsn-ü hakikîsini kemal-i haşmetle izhar ve onun ile temessük eden Muhammed’i (A.M.) a’lâ-yı illiyyîn-i şerefe i’lâ ve âlemde inkılab-ı azîmi îka ettiğinde şarktan garba kadar kizbden bu’d derecesini göstermekle kıymet-i âliyesini i’lâ etmek cihetiyle sûku ve metaını gayet nâfık ve râic etmiştir.

{1: Şimdiki hürriyet gibi.}

Ve kizb ise: Teşebbüsat-ı azîmeyi murdarların lâşeleri gibi ruhsuz bıraktığı için nihayet-i kubhunu izhar ve onun ile temessük eden Müseylime ve emsali, esfel-i safilîn-i hıssete düşürdüğü cihetle, meta-ı zehr-âlûdu ve sûku gayet muattal ve kesad etmiştir.

{2: Menfur casusluk gibi.}

İşte ehl-i izzet ve tefahur olan kavm-i Arab’ın tabiatlarındaki meyl-ür râic saikasıyla müsabaka ederek o kâsid kizbi terkedip ve râic sıdk ile tecemmül ederek adaletlerini âleme kabul ettirmişlerdir. İşte sahabelerin aklen olan adaletleri bu sırdan neş’et eder.

İrşad ve İşaret:

Tarih ve siyer ve âsâr nokta-i nazarından dikkat olunursa; Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm dört yaşından kırk yaşına kadar, lâsiyyema şe’ni, ahlâkı ve hileyi dışarıya atmakta olan hararet-i gariziyenin şiddet-i iltihabı zamanında, kemal-i istikametle ve kemal-i metanetle ve tamam-ı ıttırad-ı ahval ile ve müsavat ve müvazenet-i etvar ile ve nihayet-i iffet ile ve hiçbir hali mesturiyeti muhafaza etmeyen -lâsiyyema öyle ehl-i inada karşı- bir hileyi îma etmemekle beraber yaşadığı nazara alınırsa, sonra istimrar-ı ahlâkının zamanı olan kırk seneden sonra o inkılab-ı azîm nazara alınırsa; haktan geldiğini ve hakikat olduğunu tasdik etmezse, nefsine levmetsin… Zira zihninde bir sofestaî gizlenmiş olacaktır. Hem de en hatarlı makamlarda -gar’da gibi- tarîk-i halâsı mefkud iken ve hayt-ul emel bihasebi’l-âde kesilirken, gayet metanet ve kemal-i vüsuk ve nihayet-i itminan ile olan hareket ve hal ve tavrı, nübüvvet ve ciddiyetine şahid-i kâfidir ve hak ile temessük ettiğine delildir.

İkinci Meslek

Yani: Sahife-i ûlâ, zaman-ı mazidir. İşte şu sahifede dört nükteyi nazar-ı dikkate almak lâzımdır:

Birincisi:

Bir fende veyahut kısasta, bir adam esaslarını ve ruh ve ukdelerini ahzederek müddeasını ona bina ederse, o fende hazakat ve meharetini gösterir.

İkincisi:

Ey birader!.. Eğer tabiat-ı beşere ârif isen; küçük bir haysiyetle, küçük bir davada, küçük bir kavimde, küçük bir hilafın serbestiyetle irtikâb olunmadığına nazar edersen; gayet büyük bir haysiyetle, nihayet cesîm bir davada, hasra gelmeyen bir kavimde, hadsiz bir inada karşı, her cihetten ümmiliğiyle beraber, hiçbir cihetle akıl müstakil olmayan mes’elelerde, tam serbestiyetle bilâ-perva ve kemal-i vüsuk ile alâ ruûs-il eşhad zikir ve nakilden güneş gibi sıdkın tulû’ edeceğini göreceksin.

Üçüncüsü:

Bedevilere nisbet çok ulûm-u nazariye vardır; medenîlere nisbeten lisan-ı âdât ve ef’alin telkinatıyla, ulûm-u mütearifenin hükümlerine geçmişlerdir. Bu nükteye binaen bedevilerin hallerini muhakeme etmek için, kendini o bâdiyede farzetmek gerektir. Eğer istersen İkinci Mukaddeme’ye müracaat et, zira şu nükteyi izah etmiştir.

Dördüncüsü:

Bir ümmi, ülema meyanında mütedavil bir fende beyan-ı fikir ederse, ittifak noktalarda muvafık olarak ve muhtelefün-fîha olan noktalarda muhalefet edip, musahhihane olan söylemesi, onun tefevvukunu ve kesbî olmadığını isbat eder.
Şu nüktelere binaen deriz ki: Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm malûm olan ümmiyetiyle beraber güya gayr-ı mukayyed olan ruh-u cevvale ile tayy-ı zaman ederek mazinin a’mak-ı hafasına girerek, hazır ve müşahid gibi enbiya-yı salifenin ahvallerini ve esrarlarını teşrih etmesiyle; bütün enzar-ı âleme karşı öyle bir dava-yı azîmede -ki, bütün ezkiya-i âlemin nazarlarını dikkate celbeder- bilâ-perva ve nihayet vüsuk ile müddeasına mukaddeme olarak o esrar ve ahvalin ukad-ı hayatiyeleri hükmünde olan esaslarını zikretmekle beraber, kütüb-ü salifenin ittifak noktalarında musaddık ve ihtilaf noktalarında musahhih olarak kısas ve ahval-i enbiyayı bize hikâye etmesi, sıdk ve nübüvvetini intac eder.

Teznib:

Cemi’ enbiyanın delail-i nübüvvetleri, sıdk-ı Muhammed’e (A.M.) delildir ve cemi’ mu’cizatları, Muhammed’in bir mu’cize-i maneviyesidir (Aleyhimüsselâm). Bunda dikkat edersen anlayacaksın.

İşaret:

Ey birader!.. Bazan kasem, bürhanın yerini tutar. Zira bürhanı tazammun eder. Öyle ise:

وَالَّذ۪ى قَصَّ عَلَيْهِ الْقِصَصَ لِلْحِصَصِ وَسَيَّرَ رُوحَهُ ف۪ى اَعْمَاقِ الْمَاض۪ى وَ ف۪ى شَوَاهِقِ الْمُسْتَقْبَلِ فَكَشَفَ لَهُ الْاَسْرَارَ مِنْ زَوَايَا الْوَاقِعَاتِ اِنَّ نَظَرَهُ النَّقَّادَ اَدَقُّ مِنْ اَنْ يُدَلِّسَ عَلَيْهِ وَ مَسْلَكَهُ الْحَقَّ اَغْنٰى مِنْ اَنْ يُدَلِّسَ عَلَى النَّاسِ
Evet, neam. Onun nur-u nazarına hayal, kendini hakikat gösteremiyor ve hak olan mesleği telbisten müstağnidir.

​— · ⁖ · —

Bu metin, Peygamber Efendimiz’in (A.M.) nübüvvet davasındaki sıdkını (doğruluğunu) ve hakkıyetini (haklılığını), O’nun (A.M.) zâtına, ahlâkına ve ahvaline (hallerine) bakarak nasıl isbat edileceğini aklî ve mantıkî burhanlar (deliller) ile tasvir etmektedir.

Metnin Umumî Maksadı: Bürhan-ı Zâtî
Metnin tamamı, Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın peygamberliğinin en büyük delilinin, O’nun (A.M.) bizzat kendi zâtı, şahsiyet-i maneviyesi ve ahlâk-ı âliyesi olduğunu isbat etmeye odaklanır. Haricî mucizelerden ziyade, O’nun (A.M.) her halinin bir “mucize” hükmünde olduğunu beyan eder.
Mukaddemenin İzahı: Tereddütsüz İtminan
Metin Özeti: Peygamberin (A.M.) her hareketi, O’nun (A.M.) sıdkının delilidir. Zira en tehlikeli anlarda dahi tereddüt etmemesi, muarızlarına iltifat etmemesi ve muhaliflerinden korkmaması (adem-i tahavvüf), O’nun (A.M.) davasındaki ciddiyetini ve Allah’a olan kâmil itminanını (tam güvenini) gösterir.

İzah:
Bir davanın hak olup olmadığını anlamanın en mühim ölçülerinden biri, o davayı süren şahsın halleridir.
• Adem-i Tereddüd ve Adem-i Tahavvüf (Tereddütsüzlük ve Korkusuzluk): Bir insan, eğer bir hile veya şahsî bir menfaat üzerine bir iddiada bulunuyorsa, en küçük bir tehlike veya muhalefet karşısında tereddüt eder, telaşlanır ve korkuya kapılır. Zira dayandığı nokta çürüktür.
• Resul-i Ekrem’in (A.M.) Hali: O (A.M.) ise, davasının ilk gününden itibaren en hatarlı (tehlikeli) makamlarda bulunmuştur.
• Mekke’de tek başına bütün dünyaya meydan okumuştur.
• Hicret esnasında Sevr Mağarası’nda (Gar’da), düşmanları tam mağaranın ağzındayken, arkadaşı Hz. Ebubekir’e (R.A.) gösterdiği kemal-i vüsuk (tam güven) ve nihayet-i itminan (sonsuz huzur), O’nun (A.M.) beşerî bir korkunun fevkinde (üstünde), ilahî bir muhafazaya dayandığını isbat eder.

Ayet Desteği ( Meali):
O’nun (A.M.) bu kâmil itminanını Kur’an-ı Kerim şöyle tasvir eder:
“Eğer siz ona (Peygamber’e) yardım etmezseniz, (biliyorsunuz ki) inkâr edenler onu Mekke’den çıkardıklarında, mağarada bulunan iki kişiden biri olarak Allah ona yardım etmişti. Hani o arkadaşına, ‘Üzülme, çünkü Allah bizimledir’ diyordu. Allah da onun üzerine sekînetini (sükûnet ve huzur duygusunu) indirmiş, sizin görmediğiniz ordularla onu desteklemiş, inkâr edenlerin sözünü alçaltmıştı. Allah’ın sözü ise en yücedir. Allah mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir.” (Tevbe, 9/40)
Bu ayet, metindeki “en hatarlı makamlarda” ve “adem-i tahavvüf” (korkmama) haline en parlak misaldir.
Birinci Meslek: Ahlâk-ı Âliyenin Şehadeti
Metin Özeti: Bu meslek, O’nun (A.M.) zâtında toplanan yüce ahlâkın (ahlâk-ı âliye), O’nun (A.M.) sıdkına nasıl delil olduğunu dört nükte ile izah eder.
Nüktelerin İzahı:
• Birinci Nükte (Tabiîlik): لَيْسَ الْكَحْلُ كَالتَّكَحُّلِ (Sürme çekmek, sürmelenmek gibi değildir). Yani, tasannu (yapmacıklık) ile elde edilen bir vasıf, tabiî (doğal) olanın yerini tutmaz. Bir insan, cesur olmadığı halde cesur görünmeye (tasannu) çalışsa, en kritik anda korkaklığı (feletatı) ortaya çıkar. Peygamber Efendimiz’in (A.M.) ahlâkı ise 40 sene boyunca (nübüvvet öncesi) ve 23 sene (nübüvvet sonrası) hiçbir zıtlık göstermeden devam etmiştir. Bu, O’nun (A.M.) ahlâkının sonradan kazanılmış bir yapmacıklık değil, fıtrî (tabiî) ve Allah vergisi olduğunun isbatıdır.
• İkinci Nükte (Sıdk ve Ciddiyet): Yüce ahlâkın (iffet, şecaat, hikmet, adalet) hayat damarı sıdk (doğruluk) ve ciddiyettir. Eğer bir şahısta kizb (yalan) bulunursa, o yalan, o şahsın bütün ahlâkî faziletlerini kurutur ve “hebaen” (boşa gitmiş) hale getirir. Bir insanın hem “son derece güvenilir” (Muhammedü’l-Emîn) hem de (haşa) Allah adına “yalancı” olması aklen ve mantıken mümkün değildir. Bu ikisi zıttır.
• Üçüncü Nükte (Tecazüb ve Tenafür): Maneviyatta da maddiyattaki gibi bir kanun vardır. Mütenasip (uygun) olanlar birbirini çeker (tecazüb), mütezâd (zıt) olanlar birbirini iter (tenafür). Sıdk ile kizb (yalan) birbirine zıttır. Ahlâk-ı âliye ile hile birbirine zıttır.
• Dördüncü Nükte (Küll’ün Hükmü): لِلْكُلِّ حُكْمٌ لَيْسَ لِكُلٍّ (Bütünün, parçada olmayan bir hükmü vardır). Metnin verdiği misal (Tenbih) çok manidardır: Sadece şecaat (cesaret) ile meşhur bir adam, bu şöhretin ona verdiği haysiyeti ( itibarı) korumak için yalandan çekinir. Nerede kaldı ki, bir zâtta sadece şecaat değil; iffet, emanet, adalet, hikmet, merhamet gibi bütün ahlâk-ı âliye (cemi’ ahlâk-ı âliye) toplansın!
• Netice: İşte bu bütün (mecmu) ahlâkın birleşimi (imtizacı), o zâtta öyle bir izzet-i nefs ve vakar meydana getirir ki, bu yüce ahlâk, sırr-ı tezat (zıtlık sırrı) ile hileden ve yalandan tenezzüh eder (uzak durur, kendini arındırır).
Ayet Desteği:
Allah-u Teâlâ, O’nun (A.M.) bu zâtî ahlâkını en büyük delil olarak sunar:
“Ve şüphesiz sen yüce bir ahlâk üzeresin.” (Kalem, 68/4)
“Müminler, Ahzâb (düşman birlikleri)ni görünce, ‘İşte bu, Allah’ın ve resulünün bize vaad ettiği şeydir. Allah ve resulü doğru söylemişlerdir’ dediler. Bu, onların ancak imanlarını ve teslimiyetlerini artırdı.” (Ahzâb, 33/22) (Bu ayet, müminlerin dahi O’nun sıdkına nasıl kâmil bir imanla bağlandıklarını gösterir.)
Tenbih’in İzahı (Sıdk ve Kizbin Mesafesi):
Asr-ı Saadet, sıdk ile kizbin arasının en fazla açıldığı bir zamandır.
• Sıdk (Doğruluk): Peygamber Efendimiz’i (A.M.) a’lâ-yı illiyyîn-i şerefe (şereflilerin en yükseğine) çıkardı ve O’nun (A.M.) eliyle cihan şümul bir inkılab (dönüşüm) yaptı.
• Kizb (Yalan): Müseylime-i Kezzab gibi yalancı peygamberleri esfel-i safilîn-i hıssete (alçakların en aşağısına) düşürdü.
Bu durum, izzet ve şeref ehli olan Arap kavmini, kıymeti düşen (kâsid) yalanı terk edip, kıymeti yükselen (râic) doğruluğa (sıdk) sevk etmiştir. Sahabelerin adaletinin (doğruluk ve güvenilirliklerinin) sırrı da budur.
İkinci Meslek: Zaman-ı Mazinin ve Ümmiyetin Şehadeti
Metin Özeti: Bu meslek, O’nun (A.M.) ümmî (okuma-yazma bilmeyen) olmasına rağmen, geçmiş zamanlara (zaman-ı mazi) ve peygamberlerin (enbiya-yı salife) ahvaline dair verdiği haberlerin, O’nun (A.M.) sıdkının delili olduğunu dört nükte ile izah eder.
Nüktelerin İzahı:
• Birinci ve Dördüncü Nükte (Ümmîlik ve Musahhihlik): Bir ümmî (okuma-yazma bilmeyen), alimlerin (ulema) tartıştığı derin bir fende (ilimde) fikir beyan etse; o ilmin ittifak edilen (üzerinde anlaşılan) noktalarını tasdik etse (muvafık) ve ihtilaflı (muhtelefün-fîh) noktalarında ise düzeltici (musahhih) bir tavırla konuşsa, bu durum o şahsın tefevvukunu (üstünlüğünü) ve bu ilminin kesbî (çalışarak kazanılmış) olmadığını, vehbî (Allah vergisi) olduğunu isbat eder.
• Netice: Resul-i Ekrem (A.M.), ümmiyetiyle beraber, sanki zamanı aşarak (tayy-ı zaman) geçmişin derinliklerine (a’mak-ı hafa) girmiş ve hadiseleri hazır ve müşahid gibi (görerek) anlatmıştır.
• O (A.M.), geçmiş peygamberlerin kıssalarını (kısas) anlatırken, Ehl-i Kitabın (Yahudi ve Hristiyanların) tahrif ettiği kütüb-ü salifenin (eski kitapların) ihtilaf noktalarını düzeltmiş (musahhih) ve doğru olan kısımlarını tasdik etmiştir (musaddık).
• Bunu, akıl ile müstakil olarak bilinemeyecek konularda, bütün dünyanın enzarı (nazarları) önünde, bilâ-perva (pervasızca) ve nihayet vüsuk (tam bir güven) ile yapmıştır.

Ayet Desteği:
Kur’an-ı Kerim, O’nun (A.S.M.) bu halini açıkça beyan eder:
“(Ey Muhammed!) Bunlar, bizim sana vahyettiğimiz gayb haberlerindendir. Bundan önce onları ne sen biliyordun ne de kavmin. O hâlde sabret. Şüphesiz âkıbet, Allah’a karşı gelmekten sakınanlarındır.” (Hûd, 11/49)
“Yanlarındaki Tevrat ve İncil’de yazılı buldukları o elçiye, o ümmî Peygamber’e uyanlar (var ya)…” (A’râf, 7/157’den bir bölüm) (Ümmî olduğunu tasdik eder.)
“(Ey Muhammed!) İşte bu, (Meryem’in) gayb haberlerindendir. Onu sana vahyediyoruz. Meryem’i kim himayesine alacak diye kur’a çekerlerken sen onların yanında değildin; onlar (bu konuda) çekişirlerken de yanlarında değildin.” (Âl-i İmrân, 3/44)
Mühim Istılahlar ve Müradifleri (Anahtar Kelimeler)
Metinde geçen ve izahı kuvvetlendiren bazı mühim tabirler:
• Delil-i Sıdk: Doğruluğun delili, isbatı.
• Adem-i Tereddüd: Tereddütsüzlük, şüphesizlik.
• Adem-i Mübalât: Aldırış etmeme, ehemmiyet vermeme.
• Adem-i Tahavvüf: Korkusuzluk, havf (korku) duymama.
• Vüsuk: Kuvvetli güven, itimat.
• İtminan: Kalbî huzur, tam kanaat.
• Tasannuî: Yapmacık, sun’î, sonradan yapılma.
• Tabiî: Fıtrî, doğal, yapısı gereği olan.
• Feletat: Sürçmeler, hatalar, yapmacıklığın kendini ele vermesi.
• Müzahrefiyet: Sahtelik, yaldızlı aldatmaca.
• Ahlâk-ı Âliye: Yüce ahlâk, faziletler.
• Rabıta-i İttisal: Bağlantı noktası, bir arada tutan bağ.
• Tecazüb: Birbirini çekme, cezb etme.
• Tenafür / Tedafü’: Birbirini itme, defetme.
• Kizb: Yalan, sıdkın zıddı.
• Tereffu’ / Tenezzüh / Teberri: Yücelme, uzak durma, arınma, beri olma.
• Şu’le-i Cevvale: Sürekli hareket eden, yerinde durmayan parlak alev.
• Berk-i Lâmi’: Parlayan, çakan şimşek.
• A’lâ-yı İlliyyîn: Yücelerin en yücesi.
• Esfel-i Sâfilîn: Alçakların en alçağı.
• Râic / Nâfık: Geçerli, revaçta olan (meta, mal).
• Kâsid / Muattal: Geçersiz, kıymetsiz, işlemiyor olan.
• Ümmî: Okuma yazma bilmeyen (ancak bu, cehalet manasında değil, ilmini doğrudan Allah’tan (C.C.) alan, beşerî bir hocadan ders almayan manasındadır).
• Ukde: Düğüm noktası, işin esası.
• Musaddık: Tasdik edici, doğrulayıcı.
• Musahhih: Tashih edici, düzeltici.

Yani: Zaman-ı halin, yani asr-ı saadetin sahifesinde dört nükte, bir noktayı nazar-ı dikkate almak gerektir:

Birincisi:

Küçük bir âdet, küçük bir kavimde veya zayıf bir haslet, kalil bir taifede; büyük bir hâkimin, büyük bir himmetle kolaylıkla kaldıramadığını nazara alırsan; acaba gayet çok, tamamen müstemirre, nihayet derecede me’luf ve çok da mütenevvia, tamamen rasiha olan âdât ve ahlâk, nihayet kesîr ve me’lufatına gayet mutaassıb ve şedid-üş şekîme olan bir kavmin a’mak-ı ervahından az fedakârlıkla, kısa bir zamanda kal’ u ref’ ettiğini ve o âdât-ı seyyienin yerine başka âdât ve ahlâk fidanlarını gars etmesi ve def’aten nihayet derecede tekemmül ettiklerini nazara alırsan ve dikkat edersen, hârikulâde olduğunu tasdik etmezsen; seni sofestaî defterinde yazacağım.

İkincisi:

Şahs-ı manevî hükmünde olan bir devletin nümuvv-ü tabiîsi hükmünde olan teşekkülü ise, mütemehhildir. Ve devlet-i atîkaya galebesi -ki ona inkıyad, tabiat-ı sâniye hükmüne girdiği için- tedricîdir. Öyle ise maddeten ve manen hâkim, hem de gayet cesîm bir devleti kısa bir zamanda teşkili, hem de düvel-i râsihaya def’î gibi galebe etmesi; maneviyat ve ahvalde cari olan âdâtın bizzarure hârikulâde olduğunu görmezsen körler defterinde yazılacaksın.
Üçüncüsü:

Tahakküm-ü zahirî, kahr ve cebr ile mümkündür. Fakat efkâra galebe etmek, hem de ervaha tahabbüb ve tabayia tasallut, hem de hâkimiyetini vicdanlar üzerine daima muhafaza etmek; hakikatın hâssa-i farikasıdır. Bu hâssayı bilmezsen, hakikattan bîganesin.

Dördüncüsü:

Tergib veya terhib hilesiyle ancak yalnız bir tesir-i sathî edip ve akla karşı sedd-i turuk edecektir. Şu halde a’mak-ı kulûbe nüfuz ve erakk-ı hissiyatı tehyic ve şükûf-misal olan istidadatı inkişaf ettirmek ve kâmine ve nâime olan seciyeleri ikaz ve tenbih ve cevher-i insaniyeti feverana getirmek ve kıymet-i nâtıkıyeti izhar etmek, şua-ı hakikatın hâssasıdır. Evet kasavet-i mücessemenin misal-i müşahhası olan “ve’d-i benat” gibi umûrlardan kalblerini taskil etmesi ve rikkat-i letafetin lem’ası olan hayvanata merhamet, hattâ karıncaya şefkat gibi umûr ile tezyin etmesi; öyle bir inkılab-ı azîmdir -hususan öyle akvam-ı bedevide- ki, hiçbir kanun-u tabiiyeye tevfik olmadığından, hârikulâde olduğu musaddak-kerde-i erbab-ı basirettir. Basiretin varsa tasdik edeceksin.

Şimdi Nokta’yı dinle: İşte tarih-i âlem şehadet eder ki: En büyük dâhî odur ki; bir veya iki hissin ve seciyenin ve istidadın inkişafına ve ikazına ve feverana getirmesine muvaffak olsun. Zira öyle bir hiss-i nâim ikaz edilmezse, sa’y hebaen gider ve muvakkat olur. İşte en büyük dâhî ancak bir veya iki hissin ikazına muvaffak olabilmiştir. Ezcümle: Hiss-i hürriyet ve hamiyet ve muhabbet…

Bu noktaya binaen Ceziret-ül Arab sahra-i vesiasında olan akvam-ı bedevide kâmine ve nâime ve mesture olan hissiyat-ı âliye -ki, binlere baliğdir- birden inkişaf, birden ikaz, birden feveran ve galeyana getirmek; şems-i hakikatın, ziya-i şu’lefeşanın hâssasıdır. Bu noktayı aklına sokmayanın, biz Ceziret-ül Arab’ı gözüne sokacağız. İşte Ceziret-ül Arab… Onüç asır beşerin terakkiyatından sonra, en mükemmel feylesoflardan yüz taneyi göndersin, yüz sene kadar çalışsın; acaba bu zamana nisbeten o zamana nisbet yaptığının yüzde birini yapabilir mi?..

İşaret:

Kim tevfik isterse, âdetullah ve hilkat ve fıtrat ile aşinalık etmek ve dostluk etmek gerektir. Yoksa, fıtrat tevfiksizlikle bir cevab-ı red verecektir. Cereyan-ı umumî ise, muhalif harekette bulunanları adem-âbâd hiçahiçe atacaktır. İşte buna binaen temaşa et. Göreceksin ki: Hilkatte cari olan kavanin-i amîka-i dakika -ki, hurdebîn-i akıl ile görülmez- hakaik-i şeriat ne derecede müraat ve muarefet ve münasebette bulunmuşlardır ki, o kavanin-i hilkatin müvazenesini muhafaza etmiştir. Evet şu a’sar-ı tavîlede şu müsademat-ı azîme içinde hakaikını muhafaza, belki daha ziyade inkişafa getirdiğinden gösterir ki; Resul-i Ekrem Aleyhisselâm’ın mesleği, hiçbir vakit mahvolmayan hak üzerine müessestir.

Şu nükte ve noktaları bildikten sonra geniş ve muhakemeli ve müdakkik bir zihinle dinle ki: Muhammed-i Hâşimî Aleyhissalâtü Vesselâm ümmiyeti ve adem-i kuvvet-i zahiresi ve adem-i hâkimiyeti ve adem-i meyl-i saltanat ile beraber, gayet hatarlı mevâki’de kemal-i vüsuk ile teşebbüs ederek efkâra galebe etmekle, ervaha tahabbüb ve tabayia tasallut, gayet kesîre ve müstemirre ve râsiha ve me’lufe olan âdât ve ahlâk-ı vahşiyaneyi esasıyla hedmederek, onların yerine ahlâk-ı âliyeyi gayet metin bir esas ile lahm ve demlerine karışmış gibi tesis etmekle beraber, zaviye-i vahşette hâmid olan bir kavimdeki kasavet-i vahşiyeyi ihmad ve hissiyat-ı dakikayı tehyic… Evet, hissiyat-ı âliyeyi ikaz ve cevher-i insaniyetlerini izhar etmekle beraber evc-i medeniyete bir zaman-ı kasirde is’ad ederek, şark ve garbda oturmuş bir devlet-i cesîmeyi bir zaman-ı kalilde teşkil edip, ateş-i cevval gibi belki nur-u nevvar gibi veyahut asâ-yı Musa gibi sair devletleri bel’ ve imha derecesine getirdiğinden, basar-ı basireti kör olmayanlara sıdkını ve nübüvvetini ve hakk ile temessükünü göstermiştir. İşte eğer sen görmezsen, seni insanların defterinden sildirecektir.

Dördüncü Meslek

Sahife-i müstakbelden, lâsiyyema mes’ele-i şeriattır. İşte dört nükteyi nazar-ı dikkatten dûr etmemelisin.

Birincisi:

Bir şahıs dört veya beş fende meleke sahibi ve mütehassıs olmaz. Meğer hârika ola…

İkincisi:

Mes’ele-i vâhide, iki mütekellimden sudûr eder. Birisi, mebde’ ve müntehası ve siyak ve sibaka mülâyemetini ve ehavatıyla nisbetini ve mevzi-i münasibde istimalini, yani münbit bir zeminde sarfını nazara aldığı için o fende olan meharetine ve melekesine ve ilmine delalet ettiği halde; öteki mütekellim şu noktaları ihmal ettiği için sathiyetine ve taklidiyetine delalet eder. Halbuki kelâm yine o kelâmdır. Eğer aklın bunu farketmezse, ruhun hisseder.

Üçüncüsü:

İkinci Mukaddeme’de geçtiği gibi bir-iki asır evvel hârika sayılan keşif bu zamana kadar mestur kalsaydı, tekemmül-ü mebadi cihetiyle bir çocuk da keşfedebildiğini nazara al. Onüç asır geri git, o zamanların tesiratından kendini tecrid et, dehşet-engiz olan Ceziret-ül Arab’da otur, dikkatle temaşa et, görürsün ki: Ümmi, tecrübe görmemiş, zaman ve zemin yardım etmemiş tek bir adam ki; yalnız zekâya değil, belki gayet kesîr tecarübün mahsulü olan fünunun kavaniniyle öyle bir nizam ve adaleti tesis ediyor ki: İstidad-ı beşerin kameti, netaic-i efkârı teşerrübünden tekebbür ederse, o şeriat dahi tevessü’ ederek ebede teveccüh eder. Kelâm-ı Ezelî’den geldiğini ilân etmekle beraber, iki âlemin saadetini temin eder. İnsaf edersen, bu ise yalnız o zamanın insanlarının değil, belki nev’-i beşerin tavkı haricinde göreceksin. Meğer evham-ı seyyie, senin şu tarafa müteveccih olan fıtratının tarf’ını

{1: Dikkat lâzımdır.}

çürütmüş ola…

Dördüncüsü:

Onuncu Mukaddeme’de geçtiği gibi, hem de ikinci nokta-i itirazın cevabında da geleceği gibi şudur ki: Cumhurun istidad-ı efkârı derecesinde şeriatın irşad etmesidir. Şöyle ki: Cumhurun âmiliği için, hakaik-i mücerredeyi; me’lufları vasıta olmaksızın adem-i telakkileri sebebiyle, müteşabihat ve teşbihat ve istiarat ile tasvir etmesidir. Hem de fünun-u ekvanda cumhurun, hiss-i zahir sebebiyle hilaf-ı vaki’i zarurî telakki etmekle beraber, mebadi basamakları adem-i in’ikad ve tekemmülünden, mağlataların vartalarına düşmemek için, şeriat öyle mesailde ibham etti ve mutlak bıraktı; lâkin hakikatı îmadan hâlî bırakmadı.

​— · ⁖ · —

Bediüzzaman Said Nursi Hazretleri’nin Muhakemat isimli eserinin “Unsur-u Akîde” bölümünde yer alan “Üçüncü Meslek” ve “Dördüncü Meslek” başlıklarını ihtiva etmektedir. Bu bahisler, Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın (ASM) nübüvvetinin hakkaniyetini ve getirdiği Şeriat-ı Garrâ’nın semavî olduğunu, akla ve tarihe dayanarak isbat eden son derece mühim ve derinlikli bir tahlildir.

Konunun Hülâsası: İnkılab-ı Azîm ile İsbat-ı Nübüvvet
Bu metnin ana gayesi, Muhammed-i Hâşimî Aleyhissalâtü Vesselâm’ın (ASM) zâtında ve getirdiği dinde (İslâmiyet’te) tezahür eden hârikulâde inkılabı (olağanüstü devrimi) bir isbat vasıtası olarak kullanmaktır.
Üstad Bediüzzaman, kâinatta cari olan fıtrat kanunlarını (âdetullah) ve içtimaî hayatın (sosyolojinin) tabiî seyrini nazar-ı dikkate alarak, Resul-i Ekrem’in (ASM) yaptıklarının bu tabiî kanunların ve beşerî dehanın çok fevkinde (üstünde) olduğunu, dolayısıyla bunun ancak Hâlık-ı Kâinat’ın (Kâinat’ın Yaratıcısı’nın) bir mucizesi olabileceğini aklî delillerle ortaya koyar.
Metin, bu isbatı iki ana sahife üzerinden yapar:
• Üçüncü Meslek: Zaman-ı Hâl (Asr-ı Saadet) Sahifesi. Peygamber Efendimiz’in (ASM) bizzat kendi asrında, o vahşî ve bedevî kavim üzerinde gerçekleştirdiği sosyal, ahlâkî ve siyasî inkılabın beşer takatinin haricinde olduğunu gösterir.
• Dördüncü Meslek: Sahife-i Müstakbel (Gelecek Sayfası). Peygamber Efendimiz’in (ASM) getirdiği Şeriat’ın, asırlar sonrasını dahi kucaklayan, fıtrata mutabık, ebedî ve cihan şümul yapısının, O’nun (ASM) ilminin Ezelî bir ilimden geldiğini isbat ettiğini gösterir.

ÜÇÜNCÜ MESLEK: Asr-ı Saadet’teki Hârikulâde İnkılabın Tahlili
Bu meslek, o zamanki Arap Yarımadası’nın (Ceziret-ül Arab) içtimaî ve ahlâkî yapısını nazar-ı dikkate alarak, yapılan değişimin bir mucize olduğunu dört nükte ile tasvir eder:
Birinci Nükte: Ahlâkî İnkılab (Ahlâkî Devrim)
• Mesele: Küçük bir âdetin (örneğin sigara içmek gibi) zayıf bir kavimden bile, büyük bir hâkimin himmetiyle zorla kaldırılabildiği (veya kaldırılamadığı) bir vakıadır.
• Hârika: Resul-i Ekrem (ASM) ise, gayet çok (nihayet kesîr), tamamen yerleşmiş (müstemirre, râsiha), çeşitli (mütenevvia) ve kendisine şiddetle taassup gösterilen (gayet mutaassıb) âdetleri (kan davası, kabilecilik, içki, kumar, zina, vahşet vb.) o vahşî kavmin ruhunun derinliklerinden (a’mak-ı ervahından) kısa bir zamanda ve az bir fedakârlıkla söküp atmıştır (kal’ u ref’ etmiştir).
• Daha da Ötesi: Sadece kötü ahlâkı sökmekle kalmamış, onların yerine en yüksek ahlâk fidanlarını (ahlâk-ı âliye) dikmiş (gars etmiş) ve anında mükemmel (tekemmül) hale getirmiştir.
• Netice: Bu, âdetullahın ve içtimaî kanunların tamamen fevkinde, hârikulâde bir hadisedir. Bunu tasdik etmeyen, hakikatleri inkâr eden bir “sofestaî” (sofist) olur.
• Müradifler:
• Müstemirre: Sürekli, devamlı.
• Me’luf: Alışılmış, ülfet edilmiş.
• Râsiha: Kökleşmiş, sağlamca yerleşmiş.
• Şedid-üş şekîme: Hiddetli, asabî, inadına bağlı.
• Kal’ u ref’: Söküp kaldırma, temelden yok etme.
• Gars etmek: Dikmek (fidan dikmek).
İkinci Nükte: Siyasî ve İdarî İnkılab
• Mesele: Bir devletin tabiî şekilde büyümesi (nümuvv-ü tabiî) yavaş (mütemehhil) olur. Köklü bir devlete (devlet-i atîka) galebe etmek ise ancak tedricî (yavaş yavaş) mümkündür.
• Hârika: Resul-i Ekrem (ASM) ise, hem maddeten hem de manen hâkim olan çok büyük bir devleti (devlet-i cesîm) kısa bir zamanda teşkil etmiştir. Dahası, o zamanın süper güçleri olan Sasani ve Bizans gibi köklü devletlere (düvel-i râsiha) ânî bir şekilde (def’î gibi) galebe çalmıştır.
• Netice: Bu durum, tarihin ve siyasetin bilinen kanunlarına aykırıdır (âdâtın bizzarure hârikulâde olduğunu görmezsen). Bunu göremeyen, manen kördür.
• Müradifler:
• Nümuvv-ü tabiî: Doğal büyüme, gelişme.
• Mütemehhil: Yavaş ilerleyen, zaman isteyen.
• Tedricî: Aşamalı, peyderpey.
• Düvel-i râsiha: Köklü, yerleşik devletler (imparatorluklar).
Üçüncü Nükte: Derûnî Hâkimiyet (Kalpler ve Akıllar Üzerindeki Otorite)
• Mesele: Dışsal baskı (tahakküm-ü zahirî), zorbalık (kahr) ve cebir ile mümkündür. Lâkin bu, geçicidir ve sadece bedene hükmeder.
• Hârika: Peygamber Efendimiz’in (ASM) hâkimiyeti ise;
• Efkâra galebe etmek: Düşünceleri ikna ederek onlara üstün gelmek.
• Ervaha tahabbüb: Kendini ruhlara sevdirmek.
• Tabayia tasallut: İnsanların tabiatlarına (huylarına) hükmetmek.
• Vicdanlar üzerine hâkimiyet: Otoritesini insanların vicdanları üzerine kurup orada daima muhafaza etmek.
• Netice: Bu dört özellik, kaba kuvvetin değil, ancak ve ancak Hakikat’ın (Hakk’ın) ayırt edici bir hassasıdır (hâssa-i farikasıdır).
• Müradifler:
• Tahakküm-ü zahirî: Dış, görünürdeki baskı ve hükmetme.
• Kahr ve cebr: Zorbalık ve zor kullanma.
• Tahabbüb: Sevdirme, muhabbet kazanma.
• Tasallut: Musallat olma, hükmü altına alma.
• Hâssa-i farika: Ayırt edici temel özellik.
Dördüncü Nükte: Terbiyevî İnkılab (Eğitimsel Devrim) ve İstidatların İnkişafı
• Mesele: Korkutma (terhib) veya menfaat vaadi (tergib) gibi hileler ile ancak yüzeysel bir tesir (tesir-i sathî) bırakılır ve aklın yolunu kapatır.
• Hârika: Peygamber Efendimiz’in (ASM) getirdiği hakikat ışığı (şua-ı hakikat) ise;
• A’mak-ı kulûbe nüfuz: Kalplerin en derinliklerine işler.
• Erakk-ı hissiyatı tehyic: En ince, en hassas duyguları harekete geçirir.
• İstidadatı inkişaf ettirmek: İnsanlardaki çiçek misali gizli kabiliyetleri açtırır.
• Seciyeleri ikaz: Uyuyan (nâime) ve gizli (kâmine) olan güzel karakterleri, faziletleri uyandırır.
• Cevher-i insaniyeti feverana getirmek: İnsanlık cevherini fışkırtır.
• Misal: Cisimleşmiş katılık (kasavet-i mücesseme) olan “kız çocuklarını diri diri gömme” (ve’d-i benat) vahşetinden, karıncaya dahi şefkat (hayvanata merhamet) gibi en ince bir letâfet ve rikkat seviyesine çıkarması.
• Netice: Bu, hiçbir tabiî kanunla izahı mümkün olmayan (hiçbir kanun-u tabiiyeye tevfik olmayan) büyük bir inkılaptır (inkılab-ı azîmdir).
• Müradifler:
• Tesir-i sathî: Yüzeysel etki.
• A’mak-ı kulûb: Kalplerin derinlikleri.
• Erakk-ı hissiyat: En ince duygular.
• Tehyic: Heyecana getirme, harekete geçirme.
• Şükûfe-misal: Çiçek misali.
• Kâmine / Nâime: Gizli / Uyuyan.
• Ve’d-i benat: Kız çocuklarını diri diri gömme âdeti.
• Kasavet-i mücesseme: Cisimleşmiş kalp katılığı.
Nokta (Üçüncü Mesleğin Neticesi)
En büyük dâhî bile, bir millette ancak bir veya iki hissi (hürriyet, hamiyet gibi) uyandırabilir. Peygamber Efendimiz (ASM) ise, o bedevî kavimdeki binlerce (binlere baliğ) yüksek hissiyatı (hissiyat-ı âliye) birden uyandırmış, inkişaf ettirmiş ve feverana getirmiştir. Bu, dehanın değil, ancak Şems-i Hakikat’in (Hakikat Güneşi’nin) bir hassasıdır.

DÖRDÜNCÜ MESLEK: Şeriat’ın Hârikulâde Yapısı ve İstikbali Kuşatması
Bu meslek, Peygamber Efendimiz’in (ASM) getirdiği nizamın (Şeriat’ın), O’nun (ASM) Ezelî bir Kaynaktan haber verdiğinin isbatı olduğunu dört nükte ile açıklar.
Birinci Nükte: İlimde Hârikulâdelik
• Mesele: Bir şahıs, dört veya beş farklı ilim dalında (fende) aynı anda uzman (mütehassıs) ve tam yetkin (meleke sahibi) olamaz. Olursa, o bir hârika (olağanüstü) sayılır.
• İşaret: Peygamber Efendimiz (ASM), bir ümmî (okuma yazma bilmeyen) olduğu halde; hukuk, içtimaiyat (sosyoloji), ahlâk, siyaset, iktisat, ibadet, maneviyat gibi hayatın tüm şubelerinde en mükemmel kanunları ve esasları vaz’ etmiştir. Bu durum, O’nun (ASM) hârika olduğunun ve ilminin kendinden olmadığının delilidir.
İkinci Nükte: İlimdeki Derinlik (Sathî Olmayış)
• Mesele: İki kişi aynı sözü söyler. Biri, sözün başını (mebde’), sonunu (münteha), içinde bulunduğu bağlamı (siyak ve sibak), diğer meselelerle ilişkisini (ehavatıyla nisbet) ve doğru yerde (münbit bir zeminde) kullanımını bilir. Bu, onun ilmine ve uzmanlığına (melekesine) delâlet eder. Diğeri ise bunları bilmez; bu da onun yüzeyselliğine (sathiyetine) ve taklitçiliğine (taklidiyetine) delâlet eder.
• İşaret: Kur’ân’ın ve Şeriat’ın her bir hükmü, kâinatla, fıtratla, diğer hükümlerle, meselenin evveli ve ahiri ile tam bir uyum (mülâyemet) içindedir. Bu, o kelâmın sathî bir taklit değil, her şeyi ihata eden bir İlm-i Ezelî’den geldiğini gösterir.
Üçüncü Nükte: Beşer Üstü Nizam ve Ebedîlik
• Mesele: Yüz yıl önce hârika sayılan bir keşif, eğer ilkeleri (mebadi) bugün olgunlaşmış olsaydı, bir çocuk tarafından bile keşfedilebilirdi.
• Hârika: Şimdi on üç asır geriye, o dehşet verici Arap Yarımadası’na gidilsin. Okuma yazması olmayan (ümmî), tecrübesi olmayan (tecrübe görmemiş), zaman ve zeminin yardım etmediği tek bir Zât (ASM); sadece zekâya değil, ancak pek çok tecrübenin ve ilmin (gayet kesîr tecarübün mahsulü olan fünunun) kanunlarıyla kurulabilecek bir nizam ve adaleti tesis ediyor.
• Daha da Ötesi: Bu Şeriat, öyle bir yapıdadır ki, beşeriyetin düşüncesi (efkârı) ve istidadı (kabiliyeti) ne kadar ilerlerse ilerlesin, o Şeriat da genişleyerek (tevessü’ ederek) ebediyete yönelir (ebede teveccüh eder).
• Netice: Bu, insan türünün kapasitesinin dışındadır (nev’-i beşerin tavkı haricindedir).
Dördüncü Nükte: İrşadda (Yol Göstermede) Muvazene ve Metod
• Mesele: Şeriat, avam halkın (cumhur) anlayış seviyesine (istidad-ı efkârı) göre irşad eder.
• Metod 1 (Maneviyat): Avam, soyut hakikatleri (hakaik-i mücerrede) doğrudan kavrayamaz. Bu sebeple Şeriat, onlara bu hakikatleri müteşabihat (manası kapalı, benzetmeli ayetler), teşbihat (benzetmeler) ve istiarat (eğretilemeler) yoluyla, onların alışık olduğu (me’lufları) tasvirler içinde anlatır.
• Metod 2 (Kevnî Meseleler): Kâinat ilimlerinde (fünun-u ekvan), avamın dış duyusu (hiss-i zahir) (mesela Güneş’in “doğduğunu” görmesi gibi) hakikatin hilafına olan şeyi zarurî zannettiği yerlerde, Şeriat o meseleyi kapalı bırakmış (ibham etti) ve mutlak (detay vermeden) ifade etmiştir.
• Gayesi: İlimlerin temellerinin (mebadi) henüz gelişmediği o çağda, insanları felsefî safsataların (mağlataların) çukurlarına düşürmemektir.
• Netice: Lâkin bunu yaparken, hakikate ima etmekten (îmadan) de geri durmamıştır. Bu dengeli irşad metodu, O’nun (ASM) rehberliğinin İlâhî olduğunu gösterir.

Konuyla İlgili Kur’ân-ı Kerîm Ayetleri ( Meali)
Metinde bahsedilen bu hârikulâde inkılabın ve Peygamber Efendimiz’in (ASM) vazifesinin Kur’ân-ı Kerîm’deki bazı yansımaları şöyledir:
• Ahlâkî İnkılab ve Ümmî Oluşu (Üçüncü Meslek 1, 4 ve Dördüncü Meslek 3):
“Andolsun, Allah, mü’minlere kendi içlerinden; onlara âyetlerini okuyan, onları arındıran, onlara kitap ve hikmeti öğreten bir peygamber göndermekle büyük bir lütufta bulunmuştur. Oysa onlar, daha önce apaçık bir sapıklık içinde idiler.”
(Âl-i İmrân, 3/164)
“Sen şu Kur’an’dan önce hiçbir kitap okumuyor, onu sağ elinle de yazmıyordun. (Okuyup yazsaydın) bâtıla sapanlar şüpheye düşerlerdi.”
(Ankebût, 29/48)
• Kalplerin Birleşmesi ve Vahşetten Medeniyete Geçiş (Üçüncü Meslek 2, 4):
“Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’an’a) sımsıkı sarılın. Parçalanıp bölünmeyin. Allah’ın size olan nimetini hatırlayın. Hani sizler birbirinize düşmanlar idiniz de O, kalplerinizi birleştirmişti. İşte O’nun bu nimeti sayesinde kardeşler olmuştunuz. Yine siz, bir ateş çukurunun tam kenarında idiniz de O sizi oradan kurtarmıştı. İşte Allah size âyetlerini böyle apaçık bildiriyor ki doğru yola eresiniz.”
(Âl-i İmrân, 3/103)
• Hâkimiyetin Vicdanlara ve Kalplere Olması (Üçüncü Meslek 3):
“(Ey Muhammed!) Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi…”
(Âl-i İmrân, 3/159)
• Şeriat’ın Mükemmelliği ve Cihan Şümul Olması (Dördüncü Meslek 3):
“…Bugün dininizi kemale erdirdim, size nimetimi tamamladım, sizin için din olarak İslâm’ı seçtim…”
(Mâide, 5/3)

Resul-i Ekrem’in herbir fiil ve herbir halinde sıdk lemaan eder. Fakat her fiili ve her hali hârika olmak lâzım değildir. Zira izhar-ı hârika tasdik-i müddea içindir. Hacet olmadığı veya münasib olmadığı vakitte cereyan-ı umumiyeye mutâbaatla, kavanin-i âdâtullaha destedâd-ı teslim oluyor. Hem de öyle olmak gerektir.

Ey birader!.. Şu Tenbih, Birinci Mesleğin Mukaddemesi’nin taifesindendir. Nisyanın hatasıyla yolunu şaşırmakla yerini kaybedip şuraya girmiştir. İyice şu nükteleri tut. İşte neticeye giriyoruz:

Bak ey birader! Fünun ve ulûmun zübde-i hakikiyesi berahin-i akliye üzerine müesses olan diyanet ve şeriat-ı İslâmiye öyle fünunları tazammun etmiştir. Ezcümle: Fenn-i tehzib-i ruh ve riyazet-ül kalb ve terbiyet-ül vicdan ve tedbir-ül cesed ve tedvir-ül menzil ve siyaset-ül medeniye ve nizamat-ül âlem ve fenn-ül hukuk ve saire… Lüzum görülen yerlerde tafsil ve lüzum olmayan veya ezhanın veya zamanın müstaid ve müsaid olmadığı yerlerde birer fezleke ile kavaid-i esasiyeyi vaz’ ederek tenmiye ve tefri’ini ukûlün meşveret ve istinbatatına havale etmiştir ki; bu fünunun mecmuuna değil, belki ekalline onüç asır terakkiden sonra en medenî yerlerde en hârika zekâ ile mevsuf olanlar, tâkat-ı beşerin haricinde -bahusus o zamanda- olduğunu tasdikten vicdan-ı munsıfane seni menedemiyor.

İşte fazl odur ki; a’da ona şehadet ede. Yeni Dünya’nın en meşhur feylesofu olan Carlayl, Almanya’nın meşhur bir hakîminden ve rical-i siyasiyesinden naklen diyor ki: “O tedkikatından sonra kendi kendine sual ederek demiş: İslâmiyet böyle olursa acaba medeniyet-i hazıra hakaik-i İslâmiyetin dairesinde yaşayabilir mi? Kendisi kendine “Evet” ile cevab veriyor. Şimdiki muhakkikler o daire içinde yaşamaktadırlar. Evvelki feylesof dahi diyor ki: Hakaik-i İslâmiyet çıktıkları zaman; ateş-i cevval gibi hatabın parçalarına benzeyen sair efkâr ve edyanı bel’ etti. Hem de hakkı vardır. Zira başkaların safsatiyatından birşey çıkmaz, ilââhirihî…

Evet onüç asırdan beri o kadar dehşetli müsademata karşı hakaikını muhafaza etmiştir. Belki bu müsademe, keşmekeş; hakikat-ı İslâmiyetin omuzu üstünden türab-ı hafayı terkik ve tahfif ediyor. Neam, vücud ve hal-i âlem buna şahiddir. Makale-i ûlâdaki mukaddematı nazara almak gerektir.

Vehim ve Tenbih:

Eğer desen: Herbir fende yalnız bir fezlekeyi bilmek bir adam için mümkündür…

Elcevab:

Neam, lâ!.. Zira öyle bir fezleke ki: Hüsn-ü isabet ve mevki-i münasibde ve münbit bir zeminde istimal gibi.. sâbıkan mezkûr sair noktalar ile cam gibi mâverasından ıttıla-ı tâm ve melekeyi gösteren fezlekeler mümkün değildir. Evet, kelâm-ı vâhid iki mütekellimden çıkarsa; birinin cehline ve ötekisinin ilmine bazı umûr-u mermuze-i gayr-ı mesmua ile delalet eder.

İşaret ve irşad ve tenbih:

Ey benimle şu kitabın evvel-i menazilinden hayaliyle seyr ü sefer eden birader-i vicdan! Geniş bir nazar ile nazar et ve müvazene et. Kendi hayalinde muhakeme etmek için bir meclis-i âliyeyi teşkil et. Sonra da “Mukaddemat-ı isna aşer”den müntehabatını davet et, hazır olsunlar. Sonra da şu kaidelerle müşavere et! İşte:
Bir şahıs çok fünunda mütehassıs ve meleke sahibi olmaz. Hem de bir kelâm iki mütekellimden mütefavittir, başkalaşır. Ve hem de fünun, mürur-u zaman ile telahuk-u efkârın neticesidir. Hem de müstakbeldeki bedihî birşey, mazide nazarî olabilir. Hem de medenîlerin malûmu, bedevilere meçhul olabilir. Hem de maziyi, müstakbele kıyas etmek, bir kıyas-ı hâdi’-i müşebbittir. Hem de ehl-i veber ve bâdiyenin besateti ise, ehl-i meder ve medeniyetin hile ve desaisine mütehammil değildir. Evet, neam; hile medeniyetin perdesi altında tesettür edebilir. Hem de pek çok ulûm, âdât ve ahval ve vukuatın telkinatıyla teşekkül edebilir. Hem de beşerin nur-u nazarı, müstakbele nüfuz edemez. Müstakbele mahsus olan şeyleri göremez. Hem de beşerin kanunu için bir ömr-ü tabiî vardır. Nefs-i beşer gibi o da inkıta’ eder. Hem de muhit, zaman ve mekânın, nüfusun ahvalinde büyük bir tesiri vardır. Hem de eskide hârikulâde olan şeyler, şimdi âdi sırasına geçebilir. Zira mebadi tekemmül etmişler… Hem de zekâ eğer çendan hârika olsa da, bir fennin tekmiline kâfi değildir. Nasıl çok fenlerde kifayet edecektir?

İşte ey birader! Şu zâtlar ile müşavere et. Sonra da müfettişlik sıfatıyla nefsini tecrid et. Hayalat-ı muhitiye ve evham-ı zamaniyenin elbiselerini çıkart, çıplak ol. Bahr-i bîkeran-ı zamanın olan şu asrın sahilinden, içine gir. Tâ asr-ı saadet olan adaya çık. İşte herşeyden evvel senin nazarına çarpacak ve tecelli edecek şudur ki: Vahîd, nâsırı yok, saltanatı mefkud, tek bir şahıs; umum âleme karşı mübareze eder. Ve küre-i zeminden daha büyük bir hakikatı omuzuna almış ve bütün nev’-i beşerin saadetine tekeffül eden bir şeriatı ki: O şeriat, fünun-u hakikiye ve ulûm-u İlahiyenin zübdesi olarak istidad-ı beşerin nümuvvü derecesinde tevessü’ edip iki âlemde semere vererek ahval-i beşeri güya bir meclis-i vâhid, bir zaman-ı vâhidin ehli gibi tanzim eden öyle bir adaleti tesis eder. Eğer o şeriatın nevamisinden sual edersen ki: Nereden geliyorsunuz? Ve nereye gideceksiniz? Sana şöyle cevab verecekler ki: Biz kelâm-ı ezelîden gelmişiz. Nev’-i beşerin selâmeti için ebedin yolunda refakat için ebede gideceğiz. Şu dünya-yı fâniyeyi kestikten sonra, bizim surî olan irtibatımız kesilirse de; daima maneviyatımız beşerin rehberi ve gıda-yı ruhanîsidir.

Hâtime

Şübehat ve şükûkun üç menbaları vardır. Şöyle: Eğer maksud-u Şâri’den ve efkârın istidadları nisbetinde olan irşaddan tecahül edip, bütün evham-ı seyyienin yuvası hükmünde olan şöyle bir mağlata ile itiraz edersen ki, şeriatın başı olan Kur’anda üç nokta vardır:

Birincisi:

Kur’an’ın mâbih-il imtiyazı ve vuzuh-u ifade üzerine müesses olan belâgata münafîdir ki, vücud-u müteşabihat ve müşkilâttır.

İkincisi:

Şeriatın maksud-u hakikîsi olan irşad ve talime münafîdir ki, fünun-u ekvanda bir derece ibham ve ıtlakatıdır.

Üçüncüsü:

Tarîk-ı Kur’an olan tahkik ve hidayete muhaliftir. İşte o da bazı zevahiri, delil-i aklînin hilafına imale edip, hilaf-ı vakıa ihtimalidir.

Ey birader!.. Tevfik Allah’tandır. Ben de derim ki: Sebeb-i noksan gösterdiğin olan şu üç nokta, tevehhüm ettiğin gibi değildir. Belki üçü de i’caz-ı Kur’an’ın en sadık şahidleridir. İşte:
Birinci noktaya cevab:

Zâten iki defa şu cevabı zımnen görmüşsün. Şöyle ki: Nâsın ekseri cumhur-u avamdır. Nazar-ı Şâri’de ekall, eksere tâbidir. Zira avama müvecceh olan hitabı, havass fehm ve istifade ediyorlar. Bilakis olursa olamaz. İşte cumhur-u avam ise, me’luf ve mütehayyelatından tecerrüd edip hakaik-i mücerrede ve makulat-ı sırfeyi temaşa edemezler. Meğer mütehayyelatlarını dûrbîn gibi tevsit etseler… Fakat mütehayyelatın suretlerine hasr ve vakf-ı nazar etmek, cismiyet ve cihet gibi muhal şeyleri istilzam eder. Lâkin nazar, o suretlerden geçerek hakaikı görüyor. Meselâ: Kâinattaki tasarruf-u İlahîyi sultanın serir-i saltanatında olan tasarrufunun suretinde temaşa edebilirler.

اِنَّ اللّٰهَ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوٰى

gibi… İşte hissiyat-ı cumhur şu merkezde olduklarından, elbette irşad ve belâgat iktiza eder ki: Onların hissiyatı riayet ve ihtiram edilsin ve efkârları dahi bir derece mümaşat ve ihtiram edilsin. İşte riayet ve ihtiram; ukûl-ü beşere karşı olan tenezzülat-ı İlahiye ile tesmiye olunur. Evet o tenezzülat, te’nis-i ezhan içindir. Onuncu Mukaddeme’ye müracaat et.

İşte bunun içindir ki: Hakaik-i mücerredeye temaşa etmek için hissiyat ve hayal-âlûd cumhurun nazarlarını okşayan suver-i müteşabiheden birer dûrbîn vaz’ edilmiştir. İşte şu cevabı teyid eden maânî-i amîka veya müteferrikayı bir suret-i sehl ve basitada tasavvur veya tasvir etmek için nâsın kelâmında istiarat-ı kesîreyi îrad ederler. Demek müteşabihat dahi, istiaratın en ağmaz olan kısmıdır. Zira en hafî hakaikın suver-i misaliyesidir.
Demek işkal ise mananın dikkatindendir, lafzın iğlakından değildir.

Ey mu’teriz! İnsafla nazar et ki, fikr-i beşerin bahusus avamın fikirlerinden en uzak olan hakaikı, şöyle bir tarîk ile takrib etmek, acaba tarîk-i belâgat olan mukteza-yı halin mutabakatına muvafık ve makamın nisbetinde kemal-i vuzuh ve ifadeye mutabıktır; yahut tevehhüm ettiğin gibidir? Hakem sen ol…

İkinci noktaya cevab:

İkinci Mukaddeme’de mufassalan geçmiştir. Âlemde meyl-ül istikmalin dalı olan insandaki meyl-üt terakkinin semeratı ve tecarüb-ü kesîre ile ve netaic-i efkârın telahukuyla teşekkül eden ve merdiven-i terakkinin basamakları hükmünde olan fünun ise; müterettibe ve müteavine ve müteselsiledirler. Evet müteahhirin in’ikadı, mütekaddimin teşekkülüne vâbestedir. Demek mukaddem olan fen, ulûm-u mütearifenin derecesine gelecek; sonra müteahhirine mukaddeme olabilir.

Bu sırra binaendir ki: Şu zamanda temahhuz-u tecarüble satha çıkıp ve tevellüd etmiş olan bir fennin farazâ on asır evvel bir adam tefhim ve talimine çalışsa idi, mağlata ve safsataya düşürmekten başka birşey yapamazdı. Meselâ, denilse idi: “Şemsin sükûnuyla arzın hareketine ve bir katre suda bir milyon hayvanatın bulunduklarına temaşa edin, tâ Sâni’in azametini bilesiniz.” Cumhur-u avam ise; hiss-i zahir veya galat-ı hissin sebebiyle hilaflarını zarurî bildikleri için ya tekzib veya nefislerine mugalata veya mahsûs olan şeye mükâbere etmekten başka ellerinden birşey gelmezdi. Teşviş ise; bahusus onuncu asra kadar, minhac-ı irşada büyük bir vartadır. Ezcümle; sathiyet-i arz ve deveran-ı şems onlarca bedihiyat-ı hissiyeden sayılırdı.

Tenbih:

Şu gibi mes’eleler, müstakbeldeki nazariyata kıyas olunmaz. Zira müstakbele ait olan şeylere hiss-i zahir taalluk etmediği için iki ciheti de muhtemeldir. İtikad olunabilir. İmkân derecesindedir. İtminan kabildir. Onun hakk-ı sarihi tasrih etmektir. Lâkin hîna ki hissin galatı bizim “mâ nahnü fih”imizi imkân derecesinden bedahete, yani cehl-i mürekkebe çıkardı. Onun nazar-ı belâgatta hiç inkâr olunmaz olan hakkı ise; ibham ve ıtlaktır. Tâ, ezhan müşevveş olmasınlar. Fakat hakikata telvih ve remz ve îma etmek gerektir. Efkâr için kapıları açmak, duhûle davet etmek lâzımdır. Nasılki Şeriat-ı Garra öyle yapmıştır.

Yahu.. ey birader! İnsaf mıdır, taharri-i hakikat böyle midir ki: Sen irşad-ı mahz ve ayn-ı belâgat ve hidayetin mağzı olan şeyi, irşada münafî ve mübayin tevehhüm edesin? Ve belâgatça ayn-ı kemal olan şeyi noksan tahayyül edesin? Ya eyyühel hoto! Acaba senin zihn-i sakîminde belâgat o mudur ki, ezhanı tağlit ve efkârı teşviş ve muhitin müsaadesizliği ve zamanın adem-i i’dadından ezhan müstaid olmadıkları için ukûle tahmil edilmeyen şeyleri teklif etmektir? Kellâ.

كَلِّمِ النَّاسَ عَلٰى قَدَرِ عُقُولِهِمْ

bir düstur-u hikmettir. İstersen mukaddemata müracaat et… Bahusus Birinci Mukaddeme’de iyi tefekkür et!..

İşte bazı zevahiri, delil-i aklînin hilafına göstermek olan Üçüncü Nokta’ya cevab:
Birinci Mukaddeme’de tedebbür et, sonra bunu da dinle ki; Şâri’in irşad-ı cumhurdan maksud-u aslîsi: İsbat-ı Sâni’-i Vâhid ve nübüvvet ve haşir ve adalette münhasırdır. Öyle ise: Kur’an’daki zikr-i ekvan, istitradî ve istidlal içindir. Cumhurun efhâmına göre san’atta zahir olan nizam-ı bedî’ ile nazzam-ı hakikî olan Sâni’-i Zülcelal’e istidlal etmek içindir. Halbuki san’atın eseri ve nizamı herşeyden tezahür eder. Keyfiyet-i teşekkül nasıl olursa olsun, maksad-ı aslîye taalluk etmez.

Tenbih:

Mukarrerdir ki delil, müddeadan evvel malûm olması gerektir. Bunun içindir ki; bazı nususun zevahiri, ittizah-ı delil ve istînas-ı efkâr için cumhurun mu’tekadat-ı hissiyelerine imale olunmuştur. Fakat delalet etmek için değildir. Zira Kur’an, âyâtının telâfifinde öyle emarat ve karaini nasbetmiştir ki; o sadeflerdeki cevahiri ve o zevahirdeki hakikatları ehl-i tahkika parmakla gösterir ve işaret eder. Evet “Kelimetullah” olan Kitab-ı Mübin’in bazı âyâtı, bazısına müfessirdir. Yani bazı âyâtı, ehavatının mâ-fiz-zamirlerini izhar eder. Öyle ise bazıları diğer bir ba’za karine olabilir ki; mana-yı zahirî murad değildir.

Vehim ve Tenbih:

Eğer istidlalin makamında denilse idi ki: Elektriğin acaibi ve cazibe-i umumiyenin garaibi ve küre-i arzın yevmiye ve seneviye olan hareketi ve yetmişten ziyade olan anasırın imtizac-ı kimyeviyelerini ve şemsin istikrarıyla beraber suriye olan hareketini nazara alınız, tâ Sâni’i bilesiniz! İşte o vakit delil olan san’at, marifet-i Sâni’ olan neticeden daha hafî ve daha gamız ve kaide-i istidlale münafî olduğundan bazı zevahiri, efkâra göre imale olunmuştur. Bu ise: Ya müstetbe-üt terakib kabîlesinden veya kinaî nev’inden olduğu için medar-ı sıdk ve kizb olmaz. Meselâ:

قَالَ

lafzındaki elif eliftir. Aslı vav olsa, kâf olsa, ne olursa olsun tesir etmez.

Ey birader! İnsaf et… Acaba şu üç nokta-i itiraz cemi’ a’sarda cemi’ insanların irşadları için inzal olunan Kur’an’ın i’cazına en zahir delil değil midir? Evet..

وَالَّذ۪ى عَلَّمَ الْقُرْاٰنَ الْمُعْجِزَ اِنَّ نَظَرَ الْبَش۪يرِ النَّذ۪يرِ وَ بَص۪يرَتَهُ النَّقَّادَةَ اَدَقُّ وَ اَجَلُّ وَ اَجْلٰى وَ اَنْفَذُ مِنْ اَنْ يَلْتَبِسَ اَوْ يَشْتَبِهَ عَلَيْهِ الْحَق۪يقَةُ بِالْخَيَالِ وَاِنَّ مَسْلَكَهُ الْحَقَّ اَغْنٰى وَ اَعْلٰى وَ اَنْزَهُ وَ اَرْفَعُ مِنْ اَنْ يُدَلِّسَ اَوْ يُغَالِطَ عَلَى النَّاسِ

{1: Şu Arabiyy-ül ibare iki mezheb-i bâtılın reddine işarettir.}

Neam.. hayalin ne haddi vardır ki; nurefşan olan nazarına karşı kendini hakikat gösterebilsin. Evet, mesleği nefs-i hak ve mezhebi ayn-ı sıdktır. Hak ise, tedlis ve tağlit etmekten müstağnidir.

​— · ⁖ · —

Kur’an-ı Kerim’in i’câzını (mu’cizeliğini) inkâr veya tenkit niyetiyle ortaya atılan üç esaslı şüpheye (şübehat ve şükûk) karşı verilen son derece hikmetli ve derûnî cevapları ihtiva etmektedir.
Bu metin, mezkûr üç tenkit noktasının, zannedildiği gibi bir noksanlık veya zâfiyet değil, bilakis Kur’an’ın i’câzının (beşer takatinin fevkinde olmasının) ve belâgatının (yerine, muhatabına ve maksada en uygun sözü söyleme sanatının) en parlak isbatları olduğunu tafsilatlı bir surette ortaya koymaktadır.

Konunun İzahı: Üç Şüphe ve İ’câz Delillerine Dönüşmesi
Kur’an-ı Kerim’in cihan şümul (evrensel) irşadına karşı yöneltilen üç temel tenkit ve bu tenkitlerin nasıl birer mu’cize nişanı olduğuna dair izahat şöyledir:
Birinci Nokta: Müteşâbihat ve Belâgat
• Şüphe (Vehim): Kur’an’ın en mühim vasfı, beyanındaki vuzuh (açıklık) ve belâgattır. Hal böyleyken, içinde müteşâbihat (manası kapalı, birden çok manaya gelebilen, teşbihli ve temsili) ayetlerin bulunması, iddia edilen bu vuzuh ve belâgata aykırı (münafî) değil midir?
• Cevap (Hakikat): Bu bir noksanlık değil, ayn-ı belâgattır.
• Belâgatın Tarifi: Belâgat, “mukteza-yı hale mutabakat”tır. Yani, sözü, muhatabın durumuna, seviyesine ve maksadın icabına tam uygun olarak söylemektir.
• Muhatap Kitle: Kur’an, sadece yüksek seviyeli âlimlere (havass) değil, aynı zamanda beşeriyetin ekseriyetini teşkil eden cumhur-u avama (genel halk tabakasına) da hitap eder.
• Avamın İdrak Seviyesi: Avam tabakası, hakaik-i mücerredeyi (soyut, manevî hakikatleri) doğrudan idrak edemez. Onların zihinleri, alıştıkları ve gördükleri mütehayyelat (hayalî, somut tasvirler) ve me’lufat (alışılmış şeyler) ile çalışır.
• Tenezzülât-ı İlahiye: İşte Cenâb-ı Hak, bu kullarına olan sonsuz rahmet ve hikmetiyle, onların zihinlerini ürkütmemek (te’nis-i ezhan) için “tenezzülât-ı İlahiye” ile muamele eder. Yani, o pek yüce ve mücerred hakikatleri, avamın anlayabileceği somut misaller, teşbihler ve temsiller (metaforlar) suretinde onlara takdim eder.
• Misal: Metinde zikredildiği gibi, Cenâb-ı Hakk’ın kâinattaki sonsuz tasarrufunu (hâkimiyetini) idrak edemeyen birine, bu hakikati, bir sultanın tahtındaki (serir-i saltanatındaki) tasarrufu suretinde göstermek bir takrib (yaklaştırma) sanatıdır. “اِنَّ اللّٰهَ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوٰى” (Allah Arş’a istivâ etti) ayeti bu kabildendir.
• Netice: Müteşâbihat, avamın nazarında bir dürbîn (dürbün) vazifesi görür; o somut suretten geçerek asıl mücerred hakikati görmelerini temin eder. En derin hakikatleri, en basit bir zihne dahi hissettirebilmek, belâgatın noksanı değil, tam aksine kemâlidir.
• Konuyla İlgili Ayet-i Kerimeler ( Meali):
• Müteşâbihatın Varlığı ve Hikmeti:
“Kitab’ı sana indiren O’dur. Onun (âyetlerinin) bir kısmı muhkemlerdir ki; bunlar Kitab’ın esasıdır. Diğerleri de müteşâbihlerdir. Kalplerinde eğrilik bulunanlar, fitne çıkarmak ve onu (kendilerine göre) yorumlamak için müteşâbih olanlara uyarlar. Oysa onun yorumunu ancak Allah bilir. İlimde derinleşmiş olanlar ise, ‘Ona inandık, hepsi Rabbimiz katındandır’ derler. (Bu inceliği) ancak akıl sahipleri düşünüp anlar.” (Âl-i İmrân, 3/7)
• İzah: Bu ayet, müteşâbihatın varlığını ve buna karşı iki farklı tavrı (fitne arayanlar ve ilimde derinleşenler) açıkça belirtir.
• Misal Getirme Sanatı (Temsil):
“Şüphesiz Allah (hakkı açıklamak için) sivrisineği ve onun da ötesinde bir varlığı misal getirmekten çekinmez. İman etmişlere gelince, onun Rablerinden gelen bir gerçek olduğunu bilirler. Kâfirlere gelince, ‘Allah bu misalle ne demek istedi?’ derler. Allah, onunla birçok kimseyi saptırır, birçok kimseyi de doğru yola iletir. Onunla ancak fâsıkları saptırır.” (Bakara, 2/26)
• İzah: Bu ayet, Allah Teâlâ’nın, hakikati vazıh kılmak için en basit varlıkları dahi misal (temsil) olarak kullanmaktan çekinmediğini, bunun da hikmet gereği olduğunu gösterir.
İkinci Nokta: Kevnî İlimler (Fünun) ve İrşad
• Şüphe (Vehim): Kur’an’ın asıl maksadı irşad (doğru yolu gösterme) ve talim (öğretme) ise, neden fünun-u ekvanda (kâinat ilimlerinde, tabiat bilimlerinde) tafsilata girmemiş, bu konularda ibham (kapalılık, müphemlik) ve ıtlakat (genel ifadeler) kullanmıştır? Bu durum, irşad maksadına aykırı değil midir?
• Cevap (Hakikat): Bu durum noksanlık değil, ayn-ı irşad ve hikmettir.
• Kur’an’ın Aslî Maksadı: Kur’an bir fen (bilim) kitabı değil, bir hidayet kitabıdır. Onun gayesi, insanlara fizik, kimya veya astronomi dersi vermek değil, onlara Hâlık’larını (Yaratıcılarını) ve ubûdiyet (kulluk) vazifelerini talim etmektir.
• İlimlerin Yapısı (Doğası): Fünun (ilimler), terakki (ilerleme), tedric (derece derece gelişme) ve telahuk-u efkâr (fikirlerin birikimli olarak birbirini takip etmesi) ile teşekkül eder. Bugünkü bir ilmî hakikat (mesela arzın hareketi, mikropların varlığı), asırlar önce bedihiyat-ı hissiyenin (duyularla elde edilen ve doğruluğu apaçık kabul edilen bilgilerin) tam zıddı idi.
• Hikmet-i İrşad: Eğer Kur’an, 14 asır önce, insanların “gözleriyle gördükleri” hakikatlerin (güneşin döndüğü, arzın sabit olduğu) zıddını sarahaten (açıkça) söyleseydi; bu durum teşviş-i ezhan (zihinleri karıştırmak) ve safsata (mugalata) olarak algılanırdı. İnsanlar, asıl olan hidayet mesajını (Tevhid, Nübüvvet, Haşir) kabul etmeden önce, o gün isbatı mümkün olmayan bu ilmî detaylarda boğulur ve inkâra saparlardı.
• Düstur: Hikmetli irşadın düsturu şudur: “كَلِّمِ النَّاسَ عَلٰى قَدَرِ عُقُولِهِمْ” (İnsanlara akıllarının seviyesine/kapasitesine göre konuşunuz).
• Netice: Kur’an, bu ilmî hakikatleri inkâr etmemiş; fakat ibham (kapalılık) perdesiyle örtmüş, ıtlak (genel) ifadeler kullanmış ve o ifadelerin derûnuna (içine) remz (işaret) ve îma ile ehl-i tahkik için kapılar açmıştır. Bu, hem avamı teşvişten korumuş hem de havassı (âlimleri) o remizlerden istifadeye davet etmiştir. Bu da belâgatın ve irşadın zirvesidir.
• Konuyla İlgili Ayet-i Kerimeler ( Meali):
• Kur’an’ın Aslî Gayesi (Hidayet):
“Bu, kendisinde şüphe olmayan kitaptır. Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için bir hidayet rehberidir.” (Bakara, 2/2)
“(Bu,) Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, yani her şeye galip (ve) övgüye lâyık olan Allah’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.” (İbrâhîm, 14/1)
• İzah: Ayetler, Kur’an’ın bir fen kitabı değil, bir “hidayet rehberi” (hüden) olduğunu net olarak ortaya koyar.
• İlmî Hakikatlere Remz (İşaret):
“Göğü kudretimizle biz kurduk ve şüphesiz biz onu genişletmekteyiz.” (Zâriyât, 51/47)
• İzah: “Genişletmekteyiz” (lâ mûsiûn) tabiri, 14 asır sonra keşfedilen evrenin genişlemesi hakikatine açık bir remizdir.
“İnkâr edenler, göklerle yer bitişik bir hâlde iken bizim, onları birbirinden ayırdığımızı ve her canlı şeyi sudan yarattığımızı görmediler mi? Hâlâ inanmayacaklar mı?” (Enbiyâ, 21/30)
• İzah: Göklerin ve yerin “bitişik” (ratkan) olup “ayrılması” (fetkanâ), modern kozmolojinin “Büyük Patlama” (Big Bang) nazariyesine kuvvetle işaret eder.
Üçüncü Nokta: Zâhirî İfadeler ve Aklî Delil
• Şüphe (Vehim): Kur’an’ın yolu tahkik (hakikati araştırma) ve hidayet iken, neden bazı zâhirî (dış, lafzî) ifadeleri, delil-i aklînin (aklî isbatın) veya vakıanın (gerçeğin) hilafına (zıddına) imale (meylettirilmiş) görünmektedir? (Mesela Güneş’in “akıp gitmesinden” bahsetmesi gibi). Bu durum, hakikate aykırı değil midir?
• Cevap (Hakikat): Bu durum, hakikate aykırı olmak şöyle dursun, istidlal (delil getirme) metodunun ve mantık kaidesinin tam gereğidir.
• İstidlal Kaidesi: Mantıkta “delil, müddeadan (iddia edilen şeyden) daha açık (evzah) ve daha malûm (bilinir) olmalıdır.”
• Kur’an’ın Maksadı: Kur’an’ın kâinattan bahsetmesi (zikr-i ekvan), istitradîdir (asıl konu arasında yeri gelmişken bahsedilen ikincil konudur). Asıl maksat, kâinattaki san’atı ve nizamı (düzeni) gösterip, o nizamdan Nazzâm-ı Hakikî olan Sâni’-i Zülcelal’e (Yaratıcı’ya) istidlal etmek, yani O’nun varlığını ve birliğini isbat etmektir.
• Muhatabın Durumu: O günün insanı için “Sâni’in (Yaratıcının) varlığı” müddea (isbatlanacak iddia) idi, yani meçhul (bilinmeyen) veya şüpheli idi. Arzın döndüğü, güneşin sabit olduğu ise bütün bütün meçhul ve hissin hilafına (duyunun zıddına) bir iddia idi.
• Batıl İstidlal: Eğer Kur’an deseydi ki: “Ey insanlar! Bakın, arz dönüyor ve güneş sabittir (o gün için en hafî/gizli mesele); öyleyse (bu bilinmeyen şeye dayanarak) bilin ki, Allah vardır (diğer bilinmeyen).” Bu, delili müddeadan daha hafî (gizli) kılmak olurdu ki, bu bâtıl bir istidlal yoludur.
• Doğru İstidlal: Kur’an ise şöyle der: “Ey insanlar! Gözünüzle gördüğünüze bakın: Güneş (size göre) akıp gidiyor, gece gündüz peş peşe geliyor. Bu gördüğünüz nizam ve san’at, bir Nazzâm’ı (Düzenleyici’yi) gösterir.”
• Netice: Kur’an, maksad-ı aslî olan Sâni’in isbatı için, delil olan nizamı, cumhurun hissine ve hissî telakkilerine (duyusal kabullerine) göre imale ederek (o yöne meylettirerek) ifade etmiştir. Bu, o ifadenin hakikatinin o olduğunu tasdik etmek değil, o görünen nizamı delil olarak kullanmaktır. Bu, müstetbe-üt terakib (cümlenin yapısından anlaşılan dolaylı mana) veya kinaî (üstü kapalı söz) kabîlindendir; sıdk (doğruluk) ve kizb (yalan) ile vasıflanamaz. Tıpkı “Güneş doğdu” demek gibi.
• Konuyla İlgili Ayet-i Kerimeler (TDV Meali):
• Görünen Nizamı Delil Getirme:
“Şüphesiz, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, insanlara yarar sağlayarak denizde akıp giden gemilerde, Allah’ın gökten indirip kendisiyle ölmüş toprağı dirilttiği yağmurda, yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve gökle yer arasındaki emre amade bulutları evirip çevirmesinde aklını kullanan bir toplum için deliller vardır.” (Bakara, 2/164)
• İzah: Ayet, Sâni’in varlığına delil olarak, o günkü insanların gözlemledikleri (nazar ettikleri) ve malûmları olan nizamı (gece-gündüz, gemi, yağmur, rüzgâr) delil getirir.
• Görünüşe Göre İfade (İmale):
“Güneş de kendi yörüngesinde akıp gitmektedir. Bu, mutlak güç sahibi, hakkıyla bilen Allah’ın takdiridir.” (Yâsîn, 36/38)
• İzah: Burada insanların gözlemlediği (Güneş’in akışı) zikredilerek, bu görünen düzenin bir “Takdir-i Aziz-i Alîm” (Allah’ın takdiri) olduğu belirtilir. Maksat astronomi dersi değil, bu nizamdan Sâni’e intikaldir.
• Hakikate İşaret (Remz):
“Ne güneş aya yetişebilir, ne de gece gündüzü geçebilir. Her biri bir yörüngede yüzerler.” (Yâsîn, 36/40)
• İzah: İki ayet sonra, “her biri” (küllün fî felekin) diyerek, sadece Güneş’in değil, Ay’ın ve (zımnen) Arz’ın da bir “felek”te (yörüngede) “yüzdüğüne” (yesbehûn) işaret ederek, ehl-i tahkike hakikatin kapısını açar.

Netice-i Kelâm
İktibas edilen metnin tamamı, bu üç noktanın (Müteşâbihat, Fünundaki İbham, Zâhirî İfadeler) Kur’an-ı Kerim için bir noksanlık değil, bilakis onun ayn-ı i’câzı (mu’cizeliğinin ta kendisi), ayn-ı belâgatı (fesahatin zirvesi) ve ayn-ı hikmeti (hikmetin ta kendisi) olduğunu isbat etmektedir.
Zira Kur’an, beşerî bir kelâm gibi sadece bir asra veya bir zümreye değil; bütün asırlara ve bütün insan tabakalarına (avamdan havassa) aynı anda hitap eden, cihan şümul ve ebedî bir Kelâm-ı Ezelî’dir. Bu üç nokta, bu cihan şümul irşadın nasıl mu’cizâne bir surette yapıldığının en parlak delilleridir.

Marufe ve meşhure olan havarik-ı zahire ve mu’cizat-ı mahsusedir. Siyer ve tarihin kitabları onlar ile meşhundur. Ülema-yı kiram (Cezahümüllahu hayran) hakkıyla tefsir ve tedvin etmişlerdir. Malûmun talimi lâzım gelmemek için biz tafsilinden kat’-ı nazar ettik.

İşaret:

Şu havarık-ı zahirenin herbir ferdi eğer çendan mütevatir değildir, mutlaka cinsleri, belki çok enva’ı kat’iyyen ve yakînen mütevatir-i bilmanadır. O havarık birkaç nev’ üzerindedir. İşte:

Bir nev’i: İrhasat-ı mütenevviadır. Güya o asır Peygamber’den (A.M.) istifade ve istifaza ederek, keramet sahibi olduğundan, kalb-i hassasından hiss-i kabl-el vukua binaen irhasatla Fahr-i Âlem’in geleceğini ihbar etmiştir.

Bir nev’i dahi: Gaybdan olan ihbarat-ı kesîresidir. Güya tayyar olan ruh-u mücerredi, zaman ve mekân-ı muayyenin kayıdlarını kırmış ve hudud-u maziye ve müstakbeleyi çiğnemiş, her tarafını görerek bize söylemiş ve göstermiştir.

Bir kısmı dahi: Tahaddi vaktinde izhar olunan havarik-ı hissiyedir. Bine karib ta’dad olunmuştur. Demek söylediğimiz gibi herbir ferdi, âhâdî de olursa mecmuu mütevatir-i bilmanadır.

Birisi: Mübarek olan parmaklarından suyun nebeanıdır. Güya maden-i sehavet olan yed-i mübarekesinden maye-i hayat olan suyun nebeanıyla menba-ı hidayet olan lisanından, maye-i ervah olan zülâl-i hidayetin feveranını hissen tasvir ediyor.

Biri de: Tekellüm-ü şecer ve hacer ve hayvandır. Güya hidayetindeki hayat-ı maneviye, cemadat ve hayvanata dahi sirayet ederek nutka getirmiştir.

Biri de: İnşikak-ı Kamer’dir. Güya kalb-i sema hükmünde olan Kamer, mübarek olan kalbiyle inşikakta bir münasebet peyda etmek için sine-i saf ve berrakını mübarek parmağın işaretiyle iştiyakan şakk u çâk etmiştir.

Tenbih:

İnşikak-ı Kamer mütevatir-i bilmanadır.

وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ

olan âyet-i kerime ile sabittir. Zira hattâ Kur’an’ı inkâr eden dahi, bu âyetin manasına ilişmemiştir. Hem de ihtimal vermeye şâyan olmayan bir tevil-i zaîften başka tevil ve tahvil edilmemiştir.

Vehim ve Tenbih:

İnşikak, hem âni, hem gece, hem vakt-i gaflet, hem şu zaman gibi âsumana adem-i tarassud, hem vücud-u sehab, hem ihtilaf-ı metali’ cihetiyle bütün âlemin görmeleri lâzım gelmez ve lâzım değildir. Hem de hem-matla’ olanlarda sabittir ki, görülmüştür. Birisi ve en birincisi ve en kübrası olan Kur’an-ı Mübin’dir. İşte sâbıkan bir nebzesine îma olunan yedi cihetle i’cazı müberhendir. İlââhirihî… Sair mu’cizatı kütüb-ü mutebereye havale ediyorum.
Hâtime

Ey benim kelâmımı mütalaa eden zevat! Geniş bir fikir ile ve müteyakkız bir nazar ile ve müvazeneli bir basiretle mecmu-u kelâmımı yani mesalik-i hamseyi muhit bir daire veya müstedir bir sur gibi nazara alınız, Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm’ın nübüvvetine merkez gibi temaşa ediniz. Veyahut sultanın etrafına halka tutmuş olan asakir-i müteavinenin nazarıyla bakınız! Tâ ki bir taraftan hücum eden evhamı, mütecavibe ve müteavine olan cevanib-i saire def’ edebilsin. İşte şu halde Japonların suali olan

مَا الدَّل۪يلُ الْوَاضِحُ عَلٰى وُجُودِ اْلاِلٰهِ الَّذ۪ى تَدْعُونَنَا اِلَيْهِ

ye karşı derim: İşte Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm…

İşaret ve irşad ve tenbih:

Vakta kâinat tarafından, hükûmet-i hilkat canibinden müstantık ve sâil sıfatıyla gönderilen fenn-i hikmet, istikbale teveccüh eden nev’-i beşerin talîalarına rastgelmiş; birden fenn-i hikmet şöyle bir takım sualleri îrad etmiş ki: “Ey insan evlâdları! Nereden geliyorsunuz? Kimin emriyle? Ne edeceksiniz? Nereye gideceksiniz? Mebdeiniz nereden? Ve müntehanız nereyedir?” O vakit nev’-i beşerin hatib ve mürşid ve reisi olan Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm ayağa kalkarak, hükûmet-i hilkat canibinden gelen fenn-i hikmete şöyle cevab vermiştir ki: “Ey müstantık efendi! Biz maaşir-i mevcudat, Sultan-ı Ezel’in emriyle, kudret-i İlahiyenin dairesinden memuriyet sıfatıyla gelmişiz. Şu hulle-i vücudu bize giydirerek ve şu sermaye-i saadet olan istidadatı veren, cemi’-i evsaf-ı kemaliye ile muttasıf ve Vâcib-ül Vücud olan Hâkim-i Ezel’dir. Biz maaşir-i beşer dahi, şimdi saadet-i ebediyenin esbabını tedarik etmekle meşgulüz. Sonra birden ebede müteveccihen şehristan-ı ebed-ül âbâd olan haşr-i cismanîye gideceğiz.

İşte ey hikmet, halt etme ve safsata yapma!.. Gördüğün ve işittiğin gibi söyle!..”

​— · ⁖ · —

Risale-i Nur Külliyatı’nda Peygamber Efendimiz’in (Aleyhissalâtü Vesselâm) nübüvvetinin isbatına dair “Beşinci Meslek” olarak zikredilen Mucizat-ı Mahsuse ve Havarık-ı Zahire bahsidir. Bu bölümde, Efendimiz’in (A.S.M.) peygamberliğini tasdik eden harikulâde haller ve hissi mucizeler tafsilatlı bir nazarla ele alınmaktadır.

Giriş: Beşinci Meslek’in Mahiyeti
Metnin başında ifade edildiği gibi, nübüvvetin isbatında “Beşinci Meslek”, bizzat Peygamber Efendimiz’in (A.S.M.) zâtında ve elinde zahir olan, siyer ve tarih kitaplarının teferruatıyla kaydettiği harikulâde haller, yani mucizelerdir.
Bu mucizeler, O’nun (A.S.M.) davasında sadık olduğunun ve doğrudan doğruya Kâinatın Hâlıkı (C.C.) tarafından vazifelendirildiğinin en zahirî ve en kat’î delilleridir. Bir padişahın elçisinin, o padişahın hususi mührünü veya alametini taşıması gibi, Peygamber Efendimiz (A.S.M.) de Hâlık-ı Kâinat’ın “tasdik mührünü”, yani O’nun (C.C.) kudretine mahsus olan harikulâde fiilleri göstermiştir.

1. Mucizelerin İsbat Kuvveti: Tevatür-ü Manevî
Metninizde zikredilen en mühim noktalardan biri, bu mucizelerin isbat kuvvetidir.
• Tasnif: Metin, “herbir ferdi eğer çendan mütevatir değildir” buyurur. Yani, tek tek her bir mucize hadisesi (mesela bir hurma kütüğünün inlemesi veya bir avuç yemeğin yüzlerce kişiyi doyurması), rivayet ilmi açısından âhadî (tekil raviler zinciriyle gelen) olabilir.
• Katiyet: Lakin, “mutlaka cinsleri, belki çok enva’ı kat’iyyen ve yakînen mütevatir-i bilmanadır.”
• Müradifi (İzahı): Tevatür-ü bilmana (manevî tevatür), bir hadisenin lafzen birebir aynı olmasa da, manasının ve vuku bulduğunun yalan üzerine ittifak etmesi aklen imkânsız olan bir cemaat tarafından kat’î surette nakledilmesidir.
Misal olarak: “Peygamberimiz (A.S.M.) az yemeği bereketlendirerek çok kişiyi doyurmuştur.” haberi, belki yirmi farklı ve zayıf hadisle gelmiştir. Ancak bu yirmi rivayetin hepsi birden aynı manayı (bereket mucizesini) teyit ediyorsa, bu rivayetler birbirini kuvvetlendirir ve hadisenin cinsi (bereket mucizesi) mütevatir-i bilmana derecesine çıkar. Tek tek iplikler zayıf olsa da, bir araya geldiklerinde kopmaz bir halat teşkil ederler.
Metniniz, bu mucizelerin bine karib (bine yakın) olduğunu zikrederek, bu mucize “halatının” ne kadar kuvvetli olduğunu ifade eder.

2. Mucizatın Nevileri (Çeşitleri)
Metin, bu bin’e yakın mucizeyi üç ana başlıkta tasnif etmektedir:

A. İrhasat-ı Mütenevvia (Çeşitli İrhasat)
• Müradifi (İzahı): İrhasat, peygamberlik vazifesi verilmeden evvel zuhur eden harikulâde hallerdir. Bunlar, o zâtın gelecekteki büyük vazifesine bir “hazırlık” ve “işaret” mahiyetindedir.
• Metnin Yorumu: Metin, bu hadiseleri sadece Efendimiz’in (A.S.M.) şahsıyla sınırlı tutmaz. Güya bütün bir asrın, O’nun (A.S.M.) gelişini “hiss-i kabl-el vuku” (olaydan önce hissetme) ile haber verdiğini, o asrın O’ndan (A.S.M.) istifade ederek keramet sahibi olduğunu beyan eder. Bu, O’nun (A.S.M.) nurunun, daha dünyaya teşrifinden evvel kâinata tesir ettiğini gösterir.

B. İhbarat-ı Gaybiye (Gaybdan Haber Vermeler)
• Müradifi (İzahı): Peygamber Efendimiz’in (A.S.M.) ne maziden (geçmişten) ne de istikbalden (gelecekten) haberi olmadığı halde, Vahy-i İlahî ile bildirmesi neticesinde verdiği haberlerdir.
• Metnin Yorumu: Metin, bu durumu O’nun (A.S.M.) “tayyar olan ruh-u mücerredi”nin (uçucu, maddeden mücerred ruhunun) zaman ve mekân kayıtlarını kırıp mazi ve müstakbeli temaşa etmesi şeklinde tasvir eder. Bu, O’nun (A.S.M.) ruhunun, vazifesi icabı, madde âleminin kayıtlarından âzâde kılındığını gösterir.
• Ayet ile Misal (İstikbal): Kur’an-ı Kerim, O’nun (A.S.M.) lisanıyla Rumların (Bizans) yakın bir zamanda Farslara (Sasaniler) galip geleceğini, Müslümanların da o gün sevineceğini haber vermiştir:
$ {غُلِبَتِ الرُّومُ ﴿٢﴾ ف۪ٓي اَدْنَى الْاَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ ﴿٣﴾ ف۪ي بِضْعِ سِن۪ينَۜ لِلّٰهِ الْاَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُۜ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ ﴿٤﴾}$
Meali: “Romalılar (Rumlar) yenilgiye uğradı. (Arapların bulunduğu bölgeye) en yakın yerde. Onlar, bu yenilgilerinden sonra birkaç yıl içinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda emir (mutlak hükümranlık) Allah’ındır. O gün mü’minler de Allah’ın yardımıyla sevineceklerdir.” (Rum, 30/2-4)

C. Havarık-ı Hissiye (Hissî Mucizeler)
• Müradifi (İzahı): Tahaddi (meydan okuma) vaktinde, inkârcıların talebi veya bir ihtiyaca binaen, insanların hisleriyle (göz, kulak vb.) müşahede ettikleri harikulâde hallerdir. Metin, bu neviden üç mühim misal zikreder:
• Parmaklarından Suyun Nebeanı (Akması): Metin, bu hadiseyi sadece fizikî bir mucize olarak değil, manevî bir tasvir olarak da izah eder:
• O’nun (A.S.M.) mübarek eli, “maden-i sehavet” (cömertlik kaynağı)dır.
• O elden maye-i hayat (hayat mayası) olan suyun akması; O’nun (A.S.M.) mübarek lisanının “menba-ı hidayet” (hidayet pınarı) olduğunu ve o lisandan maye-i ervah (ruhların mayası/hayatı) olan “zülâl-i hidayet”in (saf hidayet suyunun) aktığını hissen tasvir eder. Yani maddi mucize, manevî hakikate işaret eder.
• Tekellüm-ü Şecer ve Hacer (Ağaç ve Taşın Konuşması):
• Metnin Yorumu: O’nun (A.S.M.) getirdiği hidayetin verdiği “hayat-ı maneviye” (manevî hayat), sadece insanlara ve cinlere değil, cemadat (cansız varlıklar) ve hayvanata dahi sirayet etmiş, onları nutka getirmiştir. Bu, O’nun (A.S.M.) risaletinin ne kadar cihan şümul (evrensel) olduğunu gösterir.
• İnşikak-ı Kamer (Ay’ın Yarılması): Metnin üzerinde en çok durduğu hissî mucizedir.

3. İnşikak-ı Kamer ve Ayet Delili
Metin, bu mucizenin mütevatir-i bilmana olduğunu ve Kur’an ayetiyle sabit olduğunu vurgular.
• Ayet: Metnin zikrettiği (وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ) ifadesinin geçtiği ayet-i kerime şöyledir:
$ {اِقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ ﴿١﴾}$
Meali: “Saat yaklaştı, ay yarıldı.” (Kamer, 54/1)
• Metnin Yorumu (Tasvir): Bu hadise, sadece Kureyş’e bir delil değil, kâinat çapında bir tasdiktir. Metin bunu şöyle tasvir eder: “Kalb-i sema hükmünde olan Kamer” (Göğün kalbi hükmündeki Ay), Efendimiz’in (A.S.M.) “mübarek olan kalbiyle” bir münasebet peyda ederek, O’nun (A.S.M.) parmağının işaretiyle “sine-i saf ve berrakını” (saf ve berrak göğsünü) iştiyakla (özlemle) “şakk u çâk etmiştir” (yarıp parçalamıştır).
• Vehim ve Tenbih (Şüpheye Cevap): Metin, “Neden bütün dünya bu hadiseyi görmedi?” şeklindeki felsefî bir tenkide (eleştiriye) cevap verir. Görmenin lazım gelmemesinin sebepleri:
• Âni olması (çok kısa bir sürede gerçekleşmesi).
• Gece ve vakt-i gaflet olması (insanların uykuda veya meşgul olması).
• Adem-i tarassud (O zamanlar astronomik gözlem alışkanlığının yaygın olmaması).
• Vücud-u sehab (Bulutların varlığı, manî olması).
• İhtilaf-ı metali’ (Ay’ın doğuş vakitlerinin ve saat dilimlerinin farklı olması. Bir yerde gece iken, diğer yerde gündüz olması).

Haşr-i cismanîdir. Evet, hilkat onsuz olmaz ve abestir. Neam, haşir haktır ve doğrudur. Bürhanın en vâzıhı, Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm’dır.

Mukaddeme

Kur’an-ı Mübin, haşr-i cismanîyi o derece izah etmiştir ki; edna bir şübheyi bırakmamış. İşte biz de kuvvetimize göre onun berahinini bir derece tefsir için birkaç makasıd ve mevakıfına işaret edeceğiz.

Birinci Maksad:

Evet kâinattaki nizam-ı ekmel, hem de hilkatteki hikmet-i tâmme, hem de âlemdeki adem-i abesiyet, hem de fıtrattaki adem-i israf, hem de cemi’ fünun ile sabit olan istikra-i tâmm, hem de yevm ve sene gibi çok enva’da olan birer nevi’ kıyamet-i mükerrere, hem de istidad-ı beşerin cevheri, hem de insanın lâ-yetenahî olan âmâli, hem de Sâni’-i Hakîm’in rahmeti, hem de Resul-i Sadık’ın lisanı, hem de Kur’an-ı Mu’ciz’in beyanı; haşr-i cismanîye sadık şahidler ve hak ve hakikî bürhanlardır.
Mevkıf ve İşaret:

1- Evet saadet-i ebediye olmazsa nizam, bir suret-i zaîfe-i vâhiyeden ibaret kalır. Cemi’ maneviyat ve revabıt ve niseb, hebaen gider. Demek nazzamı, saadet-i ebediyedir.

2- Evet inayet-i ezeliyenin timsali olan hikmet-i İlahiye, kâinattaki riayet-i mesalih ve hikem ile mücehhez olduğundan, saadet-i ebediyeyi ilân eder. Zira saadet-i ebediye olmazsa, kâinatta bilbedahe sabit olan hikem ve fevaide karşı mükâbere edilecektir.

3- Neam, akıl ve hikmet ve istikra’ın şehadetleriyle sabit olan hilkatteki adem-i abesiyet; haşr-i cismanîdeki saadet-i ebediyeye işaret, belki delalet eder. Zira adem-i sırf, herşeyi abes eder.

4- Evet fıtratta, ezcümle âlem-i suğra olan insanda, fenn-i menafi’-ül a’zânın şehadetiyle sabit olan adem-i israf gösterir ki: İnsanda olan istidadat-ı maneviye ve âmâl ve efkâr ve müyulatının adem-i israfını isbat eder. O ise, saadet-i ebediyeye namzed olduğunu ilân eder.

5- Evet öyle olmazsa umumen kurur, hebaen gider. Feya lil’aceb!. Bir cevher-i cihanbahanın kılıfına nihayet derece dikkat ve itina edilirse, hattâ gubarın konmasından muhafaza edilirse, nasıl ve ne suretle o cevher-i yegâneyi kırarak mahvedecektir? Kellâ!.. Ona itina, onun hatırası içindir.

6- Evet sâbıkan beyan olunduğu gibi cemi’ fünunla hasıl olan, istikra-i tâmla sabit olan intizam-ı kâmil, o intizamı ihtilâlden halâs eyleyen ve tekemmül ve ömr-ü ebedîye mazhar eden haşr-i cismanînin sadefinde olan saadet-i ebediyeyi bizzarure iktiza eder.
7- Evet, saatin sâniye ve dakika ve saat ve günleri sayan çarklarına benzeyen yevm ve sene ve ömr-ü beşer ve deveran-ı dünya, birbirine mukaddime olarak döner, işler. Geceden sonra sabahı, kıştan sonra baharı işledikleri gibi, mevtten sonra kıyamet dahi o destgâhtan çıkacağını haber veriyorlar. Evet insanın her ferdi, birer nev’ gibidir. Zira nur-u fikir onun âmâline öyle bir vüs’at vermiş ki; bütün ezmanı yutsa tok olmaz. Sair enva’ın efradlarının mahiyeti, kıymeti, nazarı, kemali, lezzeti, elemi ise cüz’î ve şahsî ve mahdud ve mahsur ve ânidir. Beşerin ise ulvî, küllî, sermedîdir. Yevm ve senede olan çok nevilerde olan birer nevi kıyamet-i mükerrere-i nev’iye ile insanda bir kıyamet-i şahsiye-i umumiyeye remz ve işaret, belki şehadet eder.

8- Neam, beşerin cevherinde gayr-ı mahsur istidadatında mündemiç olan gayr-ı mahdud olan kabiliyattan neş’et eden müyulattan hasıl olan lâ-yetenahî âmâlinden tevellüd eden gayr-ı mütenahî efkâr ve tasavvuratı; mâvera-yı haşr-i cismanîde olan saadet-i ebediyeye elini uzatmış ve medd-i nazar ederek o tarafa müteveccih olmuştur.

9- Neam, Sâni’-i Hakîm ve Rahmanürrahîm’in rahmeti ise; cemi’ niamı nimet eden ve nıkmetlikten halâs eden ve kâinatı firak-ı ebedîden hasıl olan vaveylâlardan halâs eyleyen saadet-i ebediyeyi nev’-i beşere verecektir. Zira şu herbir nimetin reisi olan saadet-i ebediyeyi vermezse, cemi’ nimetler nıkmete tahavvül ederek, bizzarure ve bilbedahe ve umum kâinatın şehadetiyle sabit olan rahmeti inkâr etmek lâzım gelir.

İşte ey birader!.. Mütenevvi olan nimetlerden yalnız muhabbet ve aşk ve şefkate dikkat et. Sonra da, firak-ı ebedî ve hicran-ı lâyezalîyi nazara al! Nasıl o muhabbet, en büyük musibet olur! Demek hicran-ı ebedî, muhabbete karşı çıkamaz. İşte saadet-i ebediye, o firak-ı ebediyeye öyle bir tokat vuracak ki, adem-âbâd hiçâhiçe atacaktır.

10- Neam, sâbık olan beş mesleği ile sıdk ve hakkaniyeti müberhen olan Peygamberimizin lisanı, haşr-i cismanînin definesindeki saadet-i ebediyenin anahtarıdır.

11- Neam, yedi cihetle onüç asırda i’cazı musaddak olan Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan, haşr-i cismanînin keşşafıdır ve fettahıdır ve besmelekeşidir.

İkinci Maksad:

Kur’an’da işaret olunan haşre dair iki delilin beyanındadır. İşte, Nahu Bismillahirrahmanirrahîm

* * *

Bu risalenin müellifi Üstad Bedîüzzaman Hazretleri, bu risalenin te’lifinden 30 sene sonra te’lif ettiği Risale-i Nur Külliyatından “Dokuzuncu Şua”ın başında diyor ki:

“Latif bir inayet-i Rabbaniyedir ki: Bundan otuz sene evvel Eski Said yazdığı tefsir mukaddemesi “Muhakemat” namındaki eserin âhirinde, “İkinci Maksad: Kur’an’da haşre işaret eden iki âyet tefsir ve beyan edilecek. Nahu Bismillahirrahmanirrahîm” deyip durmuş. Daha yazamamış. Hâlık-ı Rahîmime delail ve emarat-ı haşriye adedince şükür ve hamd olsun ki, otuz sene sonra tevfik ihsan eyledi.”

​— · ⁖ · —

Üstad Bedîüzzaman Said Nursî Hazretleri’nin “Eski Said” devresi eserlerinden olan Muhakemat’ın “Unsuru’l-Akîde” bölümünde yer alan “Üçüncü Maksad”dır. Bu metin, haşr-i cismanî (cesetlerin diriltilmesi) akidesinin zaruretini ve hakkaniyetini on bir esas üzerinden isbat etmeye çalışan bir “icmal” yani hülasa mahiyetindedir.

Giriş: Haşr-i Cismanînin Hilkatteki Yeri
Üstad Hazretleri, haşr-i cismanîyi “hilkat onsuz olmaz ve abestir” diyerek, onu kâinatın varlık sebebinin merkezine yerleştirir. Eğer haşir, yani ahiret hayatı olmasa, bütün bu muazzam kâinat nizamı manasız, gayesiz ve abes (boş, lüzumsuz) bir hale düşer. Bu davanın en vâzıh (açık) bürhanının (delilinin) ise Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm olduğunu beyan eder. Zira O’nun (SAS) getirdiği din ve haber verdiği hakikatler, kâinatın manasını izah eden yegâne nurdur.
Metinde zikredilen on bir “sadık şahidler ve hak ve hakikî bürhanlar”ı, kâinatın nizamından, insanın fıtratından, İlahî sıfatlardan ve naklî delillerden hareketle şu ana başlıklar altında tahlil edebiliriz:

1. Kâinattaki Nizam, Hikmet ve Gayelilik (İşaret: 1, 2, 3, 6)
Metin, kâinattaki nizam-ı ekmel (en mükemmel düzen), hikmet-i tâmme (tam ve eksiksiz hikmet) ve adem-i abesiyet (abesiyete, manasızlığa yer olmaması) üzerine bina edilmiştir.

İzahı:
Kâinata nazar ettiğimizde (baktığımızda), atomlardan galaksilere kadar her şeyin hassas bir Mîzan (ölçü) ve intizam içinde hareket ettiğini görürüz. Bu nizam, varlıkların bir gayeye hizmet ettiğini gösteren bir hikmeti ihtiva eder. Metnin ifadesiyle, eğer bu muazzam nizamın neticesi bir saadet-i ebediye (ebedî mutluluk) olmazsa, bütün bu düzen “bir suret-i zaîfe-i vâhiyeden ibaret kalır.” Yani, geçici, çürük ve aldatıcı bir görüntüden ibaret olur. Bütün manevî bağlar (revabıt) ve nisbetler “hebaen gider” (boşa gider).
Zira kâinatta varlığı bilbedahe sabit (apaçık ortada) olan hikmet ve faydalar, ancak ebedî bir hayata namzet (aday) olduklarında gerçek kıymetini bulur. Aksi takdirde, en kıymetli varlık olan insanın, en aşağı bir varlıktan daha bedbaht bir akıbete uğraması, kâinattaki bu şaşmaz hikmete ve adalete aykırı düşer.
Müradifler (Alakalı Kavramlar):
Gaye-i Hilkat (Yaratılışın Gayesi), Sırr-ı Tenzim (Düzenin Sırrı), Mîzan (Denge), Adalet-i Mutlaka (Mutlak Adalet), Sünnetullah (Allah’ın tabiatta işleyen kanunları).

Konuyla Alakalı Ayetler ( Meali):
• Adem-i Abesiyet:
“Biz, göğü, yeri ve ikisi arasında bulunanları boş yere yaratmadık. Bu, inkâr edenlerin zannıdır. Vay o inkâr edenlerin ateşteki haline!” (Sâd 38/27)
• Hikmet ve Gaye:
“Sizi boşuna yarattığımızı ve bize tekrar döndürülmeyeceğinizi mi sandınız?” (Mü’minûn 23/115)
• Adalet ve Haşrin Bağlantısı:
“Yoksa biz, iman edip salih ameller işleyenleri, yeryüzünde fesat çıkaranlar gibi mi tutacağız? Yoksa Allah’a karşı gelmekten sakınanları yoldan çıkanlar gibi mi tutacağız?” (Sâd 38/28)

2. Fıtrattaki İktisat ve İnsanın Cevheri (İşaret: 4, 5)
Metin, fıtrattaki adem-i israf (tabiattaki israfsızlık) prensibini delil getirir.

İzahı:
Cenâb-ı Hak, hiçbir şeyi israf etmez. Metnin “fenn-i menafi’-ül a’zânın şehadetiyle” (organların faydaları ilminin/fizyolojinin şahitliğiyle) dediği gibi, bedendeki her azanın, her hücrenin bir vazifesi vardır; lüzumsuz hiçbir şey yaratılmamıştır.
Bu prensip, âlem-i suğra (küçük âlem) olan insana tatbik edildiğinde: İnsana verilen istidadat-ı maneviye (manevî kabiliyetler), âmâl (emeller), efkâr (fikirler) ve müyulat (meyiller) eğer sadece bu kısa ve fani hayat için verilmişse, bu, en büyük israf olur. Üstad’ın 5. İşaret’teki “cevher-i cihanbaha” (dünya değerinde kıymetli mücevher) teşbihi (benzetmesi) harikadır: Değersiz bir kılıfa (insanın bedeni veya dünya hayatı) bu kadar itina gösterilip gubarın (tozun) konmasından muhafaza edilirken, onun içindeki cevher-i yegâne (insanın ruhu, kalbi, istidadı) nasıl olur da kırılarak mahvedilebilir? Bu, Sâni’-i Hakîm’in hikmetine ve iktisadına zıttır.
Müradifler:
İktisat, Ahsen-i Takvim (En güzel suret), Zübde-i Kâinat (Kâinatın özü), Ehemmiyet-i İnsaniye.

Konuyla Alakalı Ayet ( Meali):
• İnsanın Kıymeti:
“Biz, gerçekten insanı en güzel bir biçimde yarattık.” (Tîn 95/4)
3. Haşr-i Baharî ve Kıyamet Nümuneleri (İşaret: 7)
Metin, haşrin isbatı için “yevm ve sene gibi çok enva’da olan birer nevi’ kıyamet-i mükerrere”yi (gün ve yıl gibi türlerde tekrarlanan küçük kıyametleri) delil gösterir.

İzahı:
Kâinat, bir saat fabrikası gibi işler. “Saatin sâniye ve dakika ve saat ve günleri sayan çarklarına benzeyen yevm ve sene…” teşbihi, bu düzenin bir gayeye doğru aktığını gösterir. Geceden sonra sabahın gelmesi, kıştan sonra baharın gelmesi, ölmüş yeryüzünün yeniden diriltilmesi; bütün bunlar “o destgâhtan” (o fabrikadan) mevtten sonra kıyametin de çıkacağını haber veren misallerdir.
Bahar mevsiminde yüz binlerce nevi bitki ve hayvanatın yeniden yaratılması, tek bir insanın yaratılmasından daha zor değildir. Bunu her sene yapan Kudret-i Ezeliye, elbette insanın “kıyamet-i şahsiye-i umumiyesine” (şahsî ve umumî kıyametine) de muktedirdir.
Müradifler:
Haşr-i Baharî (Bahar dirilişi), Teceddüd-i mahlûkat (Varlıkların yenilenmesi), Devridaim, Kudret-i Ezeliye.

Konuyla Alakalı Ayetler ( Meali):
• Baharın Dirilişi:
“Allah’ın rahmetinin eserlerine bak! Yeryüzünü ölümünden sonra nasıl diriltiyor. Şüphesiz ki O, ölüleri de elbette diriltecektir. O, her şeye hakkıyla gücü yetendir.” (Rûm 30/50)
• İlk Yaratılışın Delil Olması:
“İlk yaratmada âcizlik mi gösterdik? Hayır, onlar yeni bir yaratılış konusunda şüphe içindedirler.” (Kâf 50/15)

4. İnsanın Derûnî Yapısı ve Ebediyet Arzusu (İşaret: 7, 8)
Metin, insanın fıtratına dercedilen (yerleştirilen) “lâ-yetenahî olan âmâli” (sonsuz emelleri) ve “gayr-ı mahsur istidadatı” (sınırsız kabiliyetleri) delil gösterir.

İzahı:
Diğer canlıların nazarı (bakışı), lezzeti ve elemi cüz’î (parçaya ait) ve ânî (o ana ait) iken; insanın fıtratına “nur-u fikir” (düşünce nuru) verilmiştir. Bu nur, onun emellerine öyle bir vüs’at (genişlik) vermiştir ki, “bütün ezmanı yutsa tok olmaz.” İnsan, fıtraten ebediyeti ister. Sadece bu dünya ile tatmin olmaz.
Bu gayr-ı mütenahî efkâr ve tasavvurat (sonsuz fikirler ve tasavvurlar), elini “mâvera-yı haşr-i cismanîde olan saadet-i ebediyeye elini uzatmış”tır. Eğer bu ebedî saadet yoksa, insanın bu sonsuz istidadı ve arzusu bir abesiyet ve en büyük israf olur.
Müradifler:
Ebed Arzusu, Câmiiyyet-i İnsaniye (İnsanın toplayıcılığı), Fıtrat-ı Beşer.

Konuyla Alakalı Ayet ( Meali):
• İnsanın Rabbine Olan Yolculuğu:
“Ey insan! Şüphe yok ki sen Rabbine karşı çaba üstüne çaba göstermektesin; sonunda O’na varacaksın.” (İnşikâk 84/6)

5. İlahî Sıfatların Tecellisi: Rahmet (İşaret: 9)
Metin, Sâni’-i Hakîm ve Rahmanürrahîm’in rahmetini en kuvvetli delillerden biri olarak sunar.

İzahı:
Haşir, her şeyden evvel Allah’ın Rahman ve Rahîm isimlerinin bir gereğidir. Eğer saadet-i ebediye olmazsa, dünyadaki cemi’ nimetler nıkmete tahavvül eder (bütün nimetler azaba dönüşür). Metnin vurguladığı gibi, muhabbet (sevgi) ve şefkat dahi, firak-ı ebedî (sonsuz ayrılık) ve hicran-ı lâyezalî (bitimsiz ayrılık acısı) nazara alındığında, “en büyük musibet olur.”
Sevdiklerimizden ebediyen ayrılacaksak, onlara duyduğumuz sevgi ve şefkat, daimi bir azap kaynağına dönüşür. Kâinatın şahitliğiyle sabit olan bu sonsuz İlahî rahmet, bu azaba müsaade etmez. Rahmet, hicran-ı ebedîye “öyle bir tokat vuracak ki, adem-âbâd hiçâhiçe atacaktır.”
Müradifler:
Rahmet-i Vâsia (Geniş rahmet), Vedûd (Çok seven), Adalet-i İlahiye, Hikmet-i Rabbaniye.
Konuyla Alakalı Ayetler ( Meali):
• Rahmetin Kuşatıcılığı:
“O da, ‘Azabıma dilediğimi uğratırım. Rahmetim ise her şeyi kapsamıştır. Onu, bana karşı gelmekten sakınanlara, zekâtı verenlere ve âyetlerimize inananlara yazacağım’ dedi.” (A’râf 7/156)
• Rahmetin Eseri:
“Kendi rahmetinden olmak üzere, içinde dinlenesiniz ve lutfundan isteyesiniz diye sizin için geceyi ve gündüzü var etti. Umulur ki şükredersiniz.” (Kasas 28/73)

6. Naklî ve Nübüvvet Delilleri (İşaret: 10, 11)
Metin, aklî delillerden sonra en kuvvetli bürhanlar olan Nübüvvet ve Kur’an’ı zikreder.

İzahı:
10. İşaret, Resul-i Sadık’ın (SAS) lisanıdır. O’nun (SAS) sıdkı ve hakkaniyeti, beş mesleği (Üstad’ın başka eserlerinde izah ettiği gibi peygamberliğinin delilleri) ile müberhen (ispatlanmış) olan bir Zat, hayatı boyunca en çok haşirden bahsetmiştir. O’nun lisanı, “saadet-i ebediyenin anahtarıdır.”
• İşaret, Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’dır. “Yedi cihetle” (veya RNK’da zikredildiği gibi kırk vecihle) i’cazı (mucizeliği) musaddak (tasdik edilmiş) olan Kur’an’ın beyanlarının üçte birinden fazlası doğrudan veya dolaylı olarak ahiret ve haşir hakkındadır. Kur’an, bu hakikatin “keşşafıdır ve fettahıdır.”
Müradifler:
Vahiy, Nübüvvet, İcma-ı Enbiya (Peygamberlerin ittifakı), İ’caz-ı Kur’an.

Konuyla Alakalı Ayetler (TDV Meali):
• Kur’an’ın Hakkaniyeti:
“Elif Lâm Mîm. İşte bu, kendisinde şüphe olmayan kitaptır. Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için bir yol göstericidir.” (Bakara 2/1-2)
• Peygamberin Sıdkı:
“O, nefis arzusuna göre konuşmaz. O (bildirdikleri) vahyedilenden başkası değildir.” (Necm 53/3-4)
• Haşrin Kesinliği:
“Allah, O’ndan başka ilah yoktur. Andolsun sizi, hakkında hiçbir şüphe olmayan kıyamet gününde toplayacaktır. Allah’tan daha doğru sözlü kim vardır?” (Nisâ 4/87)

Netice: “İkinci Maksad” ve “Dokuzuncu Şua” Bağlantısı
Metnin sonundaki dipnot, bu tahlilin en mühim noktalarından biridir. Bu dipnot, Muhakemat’ı (Eski Said dönemi) doğrudan Risale-i Nur Külliyatı’na (Yeni Said dönemi) bağlayan bir köprüdür.
• Üstad Hazretleri, bu metni yazdığı “Eski Said” devrinde, “İkinci Maksad” başlığı altında Kur’an’dan haşre dair iki ayeti tefsir etmeyi murad etmiş, “Nahu Bismillahirrahmanirrahîm” diyerek başlamış, fakat (muhtemelen o dönemin şartları veya başka bir İlahî hikmetle) daha yazamamış.
• Bu dipnotta, bundan tam “otuz sene sonra” Hâlık-ı Rahîm’in kendisine tevfik ihsan eylediğini ve o İkinci Maksad’ın tefsirini “Dokuzuncu Şua” olarak telif ettiğini beyan eder.
• Dokuzuncu Şua, metinde sadece başlanıp bırakılan o İkinci Maksad’ın tam ve mükemmel bir tefsiridir. Hususan, “Çürümüş kemikleri kim diriltecek?” (Yâsîn 36/78) sualine cevap veren ayetleri ve “İlk yaratmada âcizlik mi gösterdik?” (Kâf 50/15) ayetini esas alarak, haşrin Dokuz Âlî Makam’da isbatını yapar.
• Ayrıca, Risale-i Nur’un temel esaslarından olan Onuncu Söz (Haşir Risalesi), bu Muhakemat’taki 11 bürhanın çok daha geniş, detaylı ve temsilî bir surette izahıdır.

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

أحمده تعالى حمدًا بلا حدّ، وأصلي على رسوله سيدنا محمد وعلى آله وصحبه سالكي الطريق الأسدّ

وبعد: فاعلم أنه من يَرُمْ أن يعرج الى سماء الحقائق، ويسم أن يسرح فكره فى رياض الدقائق، ويطلب ميزانًا لتمييز الكاذب عن الصادق، ومكنسة لتكنيس غبار الأوهام عن وجوه الشقائق، وجنة يروض فيها جياد الأفكار، وجُنة يدافع بها نضال السقيمة من الأخيار، ومضمارًا يبارز فيه الأبطال من الأجبار: فعليه يتدرس وتدريس هذا الكتاب.. لأنه قد بني على أساسي تهديم الخطأ وتعمير الصواب، وأصلى تصقيل الاسلامية عن الوهميات التى بها تعاب، وتصفية العقائد عن الخرافات التى بها تشاب.. كيف لا، وقد أخرج تلك الحقائق الموؤدة في أخاديد الخبالات، وفض أفواه الأوهام عن مكنونات هاتيك النكات. فحل الأذهان، وأذهن الفحول، وسمح به ثاقب الأفكار، وأفكر العقول وخاطر كل ما يوصف به فهو فوقه ولو بذل الواصف في أطرائه طوقه

و ان شككت فيما أقول فيه، انظر الى الفرائد الساقطة من فيه

ويحق أن يقال في تأليفه

بديع النسج والاسداء انشا ٭ من التعييب والتّغْيير حاشا

كتابًا باللآلي قد توشا ٭ أناسي النصوص قد تحشّا

مرىٔ الصدق والحق المبين ٭ ويومي للكنوز تحت غين

ولذي الدين والأحباب زين ٭ كما للقالي والحساد شين

يمزق عن وجوه الحق مينا ٭ يعمّى لذوي الالحاد عينًا

محك للنحول من نقول ٭ وقيد للعقول من فحول

جدير بالتقلّد في نحور ٭ محافظة الحدود والثغور

خليق بالتقلد في العناق ٭ لضرب الفرق في رأس النفاق

على الطرف متى يُسطر سُطُر ٭ ه لا يعشاه طول الدهر عور

على القلب بان تكتب أحرى ٭ وأن تجعل مكان الحبر تبرًا

صغير الجرم تبرى المثال ٭ كمرقاةٍ الى أوج الكمال

كثير الرموز والمعنى دقيق ٭ وعن دركه ذو الطعن سحيق

هلال الشكّ معناه فحدد ٭ بكحل ضدّه العين فراود

و اني لا يكون ذا كذا كا ٭ ويختصم بكتفيه السماكا

وقد أنشاه رازيّ الأوان ٭ مجيد للبديع في الزمان

وذا العصر به يعلو وسام ٭ لذا التأليف تاريخ تمام

Yakînin kâşifi olmakla, miftah-ı belâgattır

Hakikat olduğu şey’e, menar-ı ihtida odur

Hakk’ın keşşafı olmakla, belâgatça misalsizdir

Belâgatta olan, esrara bir misbah-ı vehhacdır

Mesailden ne şey müşkil olursa onda zahirdir

Bütün esdaf-ı elfazda esrar-ı belâgattır

Hakk’ın cevher-i âlîsiyle elmas-ı hakikattan

Şükûke karşı yapılmış olan bir seyf-i katı’dır

Müzehheb basamaklı şu semavat-ı kemalâta

Urûc etmek için hakkıyla bir nuranî mirkattır.

Abdülmecid

​— · ⁖ · —

Risale-i Nur Külliyatı’nın mühim eserlerinden olan İşaratü’l-İ’caz’ın başında yer alan, müellifi Bediüzzaman Said Nursi Hazretleri’nin küçük biraderi Abdülmecid Nursi (Ünlükul) tarafından kaleme alınmış meşhur takrizdir (övgü, sunuş yazısı).
Bu metin, hem Arapça belağatının yüksek bir numunesini hem de eserin (İşaratü’l-İ’caz’ın) kıymetini ve muhtevasını ortaya koyan edebî bir tahlildir.
Aşağıda metnin tercümesi ve izahı tafsilatlı olarak sunulmuştur:
Metnin Tercümesi
(Küçük biraderim Abdülmecid’in takrizidir)
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ
(Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla)
أحمده تعالى حمدًا بلا حدّ، وأصلي على رسوله سيدنا محمد وعلى آله وصحبه سالكي الطريق الأسدّ
(Cenab-ı Hakk’a hadsiz (sınırsız) hamd ederim. Ve O’nun Resulü, Efendimiz Muhammed’e (sav) ve O’nun Âline ve en doğru yolu (tarik-i esedd) takip eden Ashabına salât ederim.)
وبعد: فاعلم أنه من يَرُمْ أن يعرج الى سماء الحقائق،
(İmdi (bundan sonra): Bil ki, her kim hakikatlerin semasına yükselmeyi murad ederse,)
ويسم أن يسرح فكره فى رياض الدقائق،
(Ve fikrini, (en derin) inceliklerin bahçelerinde gezdirmeyi dilerse,)
ويطلب ميزانًا لتمييز الكاذب عن الصادق،
(Ve yalancıyı (kâzib) doğrudan (sâdık) ayırmak için bir ölçü (mizan) ararsa,)
ومكنسة لتكنيس غبار الأوهام عن وجوه الشقائق،
(Ve hakikatlerin (şakâiklerin) yüzünden vehimlerin tozunu süpürecek bir süpürge (miknese) ararsa,)
وجنة يروض فيها جياد الأفكار،
(Ve fikirlerin asil atlarını (ciyad-ı efkâr) terbiye edeceği bir bahçe (cennet) ararsa,)
وجُنة يدافع بها نضال السقيمة من الأخيار،
(Ve hayırlı kimselerden (gelen) hastalıklı (sapkın) fikirlerin oklarına (nidal) karşı müdafaa edeceği bir kalkan (cünne) ararsa,)
ومضمارًا يبارز فيه الأبطال من الأجبار:
(Ve zorba (cebbar) kahramanlarla (ebtal) mücadele edeceği (onlara meydan okuyacağı) bir meydan (mıdmar) ararsa:)
فعليه يتدرس وتدريس هذا الكتاب..
(İşte bu kitabı ders alması (tetebbü etmesi) ve ders vermesi (tedris etmesi) gerekir..)
لأنه قد بني على أساسي تهديم الخطأ وتعمير الصواب،
(Çünkü bu kitap, hatayı yıkmak (tehdim-i hata) ve doğruyu inşa etmek (tamir-i sevab) olmak üzere iki esas üzerine bina edilmiştir.)
وأصلى تصقيل الاسلامية عن الوهميات التى بها تعاب،
(Ve İslamiyet’i, kendisiyle ayıplandığı vehimlerden (asılsız düşüncelerden) parlatmayı (tasfiyeyi) esas almıştır,)
وتصفية العقائد عن الخرافات التى بها تشاب..
(Ve (İslam) akidelerini, içine karışmış olan hurafelerden süzmeyi (tasfiyeyi) gaye edinmiştir..)
كيف لا، وقد أخرج تلك الحقائق الموؤدة في أخاديد الخبالات،
(Nasıl böyle olmasın ki? Bu kitap, (fikrî) bozuklukların (habalat) açtığı çukurlara diri diri gömülmüş (mev’ûde) olan o hakikatleri çıkarmıştır.)
وفض أفواه الأوهام عن مكنونات هاتيك النكات.
(Ve o (derin) nüktelerin (nükât) hazineleri (meknûnât) üzerindeki vehimlerin ağızlarını (kapaklarını) parçalayıp açmıştır.)
فحل الأذهان، وأذهن الفحول، وسمح به ثاقب الأفكار، وأفكر العقول
(Böylece zihinleri çözmüş (anlayışlı kılmış), en yetkin âlimleri (fuhûl) dahi hayrete düşürmüş (zihinlerini açmış), keskin fikirlerin (sâkıb efkâr) önünü açmış ve akılları tefekküre sevk etmiştir.)
وخاطر كل ما يوصف به فهو فوقه ولو بذل الواصف في أطرائه طوقه
(Hasılı, o (kitap) hakkında söylenecek her türlü vasfın fevkindedir (üstündedir); vasfeden (övmek isteyen) kişi onu övmek (itrasında bulunmak) için tüm takatini (tavkını) harcasa bile!)
و ان شككت فيما أقول فيه، انظر الى الفرائد الساقطة من فيه
(Eğer onun hakkındaki bu sözlerimden şüphe edersen, onun ağzından (ifadelerinden) dökülen eşsiz incilere (ferâid) bak!)
ويحق أن يقال في تأليfe
(Onun telifi (bu eserin yazılışı) hakkında şöyle denilmesi haktır:)
بديع النسج والاسداء انشا ٭ من التعييب والتّغْيير حاشا
(Dokuması ve örgüsü eşsiz (bedî) bir şekilde inşa edilmiştir. ٭ Ayıplanmaktan ve (asılsız) değiştirmeden münezzehtir (uzaktır).)
كتابًا باللآلي قد توشا ٭ أناسي النصوص قد تحشّا
(İncilerle (leâlî) süslenmiş bir kitaptır. ٭ Nasların (ayet ve hadislerin) özüyle (insan gözbebeği gibi değerli muhtevasıyla) dolmuştur.)
مرىٔ الصدق والحق المبين ٭ ويومي للكنوز تحت غين
(Apaçık hakkın ve sıdkın (doğruluğun) aynasıdır (mir’at). ٭ Ve (bilinmezlik) bulutunun (ğayn) altındaki hazinelere işaret eder (îmâ eder).)
ولذي الدين والأحباب زين ٭ كما للقالي والحساد شين
(Din sahibi ve dostlar (ahbab) için bir ziynettir. ٭ Düşmanlık eden (kâlî) ve hasetçiler için ise (bir utanç vesilesi) bir ayıptır (şeyn).)
يمزق عن وجوه الحق مينا ٭ يعمّى لذوي الالحاد عينًا
(Hakkın yüzündeki yalan (meyn) perdesini yırtar atar. ٭ Mülhidlerin (ilhad ehlinin) gözünü kör eder.)
محك للنحول من نقول ٭ وقيد للعقول من فحول
(Nakillerden (aktarılanlardan) sızan (asılsız) iddialar (nihûl) için bir mihenk taşıdır (mahekk). ٭ Ve (en büyük) âlimlerin (fuhûl) akılları için bir bağ (kayd) (yani onları hayrette bırakan bir seviyededir).)
جدير بالتقلّد في نحور ٭ محافظة الحدود والثغور
(Sınırları ve gedikleri (suğûr) muhafaza etmek için ٭ (Mücahidlerin) göğüslerine (boyunlarına) takılmaya (bir nişan gibi) layıktır (cedîr).)
خليق بالتقلد في العناق ٭ لضرب الفرق في رأس النفاق
(Nifakın başındaki ayrılığı (farkı) vurmak (yok etmek) için ٭ Boyunlara (gönüllere) takılmaya (sarılmaya) müstahaktır (halîk).)
على الطرف متى يُسطر سُطُر ٭ ه لا يعشاه طول الدهر عور
(Onun satırları ne zaman göze (taraf) yazılsa (bakılsa), ٭ Uzun zaman (dehr) boyunca o göze körlük (avar) ârız olmaz.)
على القلب بان تكتب أحرى ٭ وأن تجعل مكان الحبر تبرًا
(Onun (satırlarının) kalbe yazılması daha evlâdır. ٭ Ve mürekkep yerine eritilmiş saf altının (tibr) kullanılması (daha layıktır).)
صغير الجرم تبرى المثال ٭ كمرقاةٍ الى أوج الكمال
(Cismi (hacmi) küçük, fakat (tesirde) benzeri olmayan (tebrâ el-misal) (altın gibi kıymetli) ٭ Kemâlin (mükemmelliğin) zirvesine (evc) yükselten bir merdiven (mirkât) gibidir.)
كثير الرموز والمعنى دقيق ٭ وعن دركه ذو الطعن سحيق
(İşaretleri (rumûz) çok, manası derindir (dakik). ٭ Onu tenkit eden (ta’n eden), onu idrak etmekten çok uzaktır (sahîk).)
هلال الشكّ معناه فحدد ٭ بكحل ضدّه العين فراود
(Onun manası (hakikatleri) şek (şüphe) hilâlini kararttı (sona erdirdi). ٭ Sen de (şüpheyi gideren) zıddının sürmesiyle gözünü sürmele ve onu (hakikati) ara.)
و اني لا يكون ذا كذا كا ٭ ويختصم بكتفيه السماكا
(O nasıl böyle (yüce) olmasın ki? ٭ Oysa Süreyya yıldızı (Simâk) onun omuzlarıyla (ulaştığı mertebeyle) iftihar eder (çekişir).)
وقد أنشاه رازيّ الأوان ٭ مجيد للبديع في الزمان
(Onu, devrin Râzî’si (Fahreddin er-Râzî’ye benzeyen, tefsir âlimi) inşa etmiştir. ٭ O, bu zamanda (emsalsiz) eşsiz (bedî’) olanı ortaya koyan (Mücîd) zattır.)
وذا العصر به يعلو وسام ٭ لذا التأليف تاريخ تمام
(Ve bu asır, onunla (bu eserle) bir şeref nişanı (visâm) olarak yücelir. ٭ (Şu mısra:) “لذا التأليف تاريخ تمام” (Bu telifin tam tarihidir) (Ebced hesabıyla H. 1334).)
(Osmanlıca Nazım / Manzum Parça)
Yakînin kâşifi olmakla, miftah-ı belâgattır
(Manası: (Bu eser) Şüphesiz bilginin (yakîn) kaşifidir (açığa çıkarıcısıdır) ve bu vasfıyla belağatın (söz sanatının) anahtarıdır. – Ebced değeri: Hicri 1331)
Hakikat olduğu şey’e, menar-ı ihtida odur
(Manası: Hakikatin ne olduğunu gösteren, hidayete (doğru yola) eriştiren bir nur menfezidir (menâr-ı ihtida).)
Hakk’ın keşşafı olmakla, belâgatça misalsizdir
(Manası: Hakk’ı (hakikati) keşfeden (açan) olmasıyla beraber, belağat (ifade güzelliği) cihetinde de eşsizdir (misalsizdir). – Ebced değeri: Hicri 1332)
Belâgatta olan, esrara bir misbah-ı vehhacdır
(Manası: Belağat ilmindeki (gizli) sırlara (esrar) ışık tutan, çok parlak (vehhâc) bir lambadır.)
Mesailden ne şey müşkil olursa onda zahirdir
(Manası: Meselelerden (konulardan) hangisi müşkil (zor, anlaşılmaz) ise, bu eserde o (açıkça) görünür (zahir olur).)
Bütün esdaf-ı elfazda esrar-ı belâgattır
(Manası: Bütün lafız sedeflerinin (kelimelerin) içinde (gizlenmiş olan), belağat sırları (bu eserde) mevcuttur.)
Hakk’ın cevher-i âlîsiyle elmas-ı hakikattan
(Manası: Hakk’ın yüce cevherinden ve hakikat elmasından…)
Şükûke karşı yapılmış olan bir seyf-i katı’dır
(Manası: (Bu eser) Şüphelere (şükûk) karşı (çekilmiş) keskin bir kılıçtır (seyf-i katı’).)
Müzehheb basamaklı şu semavat-ı kemalâta
(Manası: Yaldızlı (müzehheb) basamakları olan şu kemâlat (mükemmellik) semalarına…)
Urûc etmek için hakkıyla bir nuranî mirkattır.
(Manası: Yükselmek (urûc) için hakkıyla (layıkıyla) nuranî bir merdivendir (mirkât). – Ebced değeri: Hicri 1334)
Abdülmecid

Dünyaya iman için gönderilen ve bütün kâinatta fikren seyahat eden ve herşeyden Hâlıkını soran ve her yerde Rabbini arayan ve hakkalyakîn derecesinde İlâhını vücub-u vücud noktasında bulan dünya misafiri, kendi aklına dedi ki:
“Gel, Vâcibü’l-Vücud Hâlıkımızın vahdet bürhanlarını temâşâ için yine beraber bir seyahate gideceğiz.”
Beraber gittiler. Birinci menzilde gördüler ki, kâinatı istilâ eden dört hakikat-i kudsiye, vahdeti bedahet derecesnde istilzam edip isterler.

* Birinci Hakikat, ulûhiyet-i mutlakadır.
Evet, nev-i beşerin her taifesi birer nevi ibadetle fıtrî gibi meşgul olması; ve sâir zîhayatın, belki cemâdâtın dahi fıtrî hizmetleri birer nevi ibadet hükmünde bulunması; ve kâinatta maddî ve mânevî bütün nimetlerin ve ihsanların herbiri, bir mâbudiyet tarafından, hamd ve ibadeti yaptıran perestişe ve şükre birer vesile olmaları; ve vahiy ve ilhamlar gibi bütün tereşşuhat-ı gaybiye ve tezahürat-ı mâneviyenin birtek İlâhın mâbudiyetini ilân etmeleri, elbette ve bedahetle bir ulûhiyet-i mutlakanın tahakkukunu ve hükümferma olduğunu ispat ederler.
Madem böyle bir ulûhiyet hakikatı var, elbette iştirakı kabul edemez. Çünkü ulûhiyete, yani mâbudiyete karşı şükür ve ibadetle mukabele edenler, kâinat ağacının en nihayetlerinde bulunan zîşuur meyveleridir. Ve başkaların o zîşuurları memnun ve minnettar edip yüzlerini kendilerine çevirmesi ve görünmediğinden çabuk unutturulabilen hakikî mâbudlarını onlara unutturması, ulûhiyetin mahiyetine ve kudsî maksatlarına öyle bir zıddiyettir ki, hiçbir cihetle müsaade etmez. Kur’ân’ın çok tekrar ile ve şiddetle şirki red ve müşrikleri Cehennemle tehdit etmesi, bu cihettendir.

************

Giriş: Ulûhiyet-i Mutlaka Kavramı
İktibas edilen mebhasın merkezinde “Ulûhiyet-i Mutlaka” hakikati yer alır.
• Ulûhiyet: “İlâhlık” demektir. Bir varlığın İlâh olması, onun “Mâbud” (kendisine ibadet edilen) olmasını icab ettirir.
• Mutlaka: Kayıtsız, şartsız, sınırsız ve mutlak demektir.
• Ulûhiyet-i Mutlaka: Hiçbir kayıt ve şarta bağlı olmayan, kâinatın her noktasında hükmü cari olan, kendisinden başka ibadete lâyık hiçbir varlığın bulunmadığı, yegâne ve mutlak Mâbudiyet makamıdır.
Metin, bu mutlak İlâhlığın varlığını dört büyük ve “kudsi” hakikat ile isbat eder. Bu dört hakikat, kâinatı bir ağ gibi kaplamıştır ve hepsi birden, şüpheye yer bırakmayacak bir derecede (bedahetle), bu Ulûhiyetin “Bir” (Vâhid) olmasını ister (istilzam eder).

Mebhasın Tahlili: Ulûhiyet-i Mutlaka’nın Dört Delili
Metin, “Birinci Hakikat” olarak Ulûhiyet-i Mutlaka’nın tahakkukunu (gerçekleşmiş ve sabit olduğunu) isbat için dört cihan şümul (evrensel) delil sunar:
• Nev-i Beşerin Fıtrî İbadeti:
• İzahı: İnsanlık tarihi (beşerin her taifesi) incelendiğinde, dinsiz bir milletin dahi bulunamadığı görülür. İnsan, yapısı (fıtratı) itibarıyla bir “Mâbud” arar. Bu arayış, bazen hakiki Mâbud’u bulmakla (Tevhid), bazen de putlara, tabiat kuvvetlerine veya başka varlıklara tapmakla (Şirk) neticelense de, “ibadet etme ihtiyacı” fıtrîdir, doğuştandır. Bu cihan şümul fıtrî ihtiyaç, bir “Mâbud-u Mutlak”ın varlığına en büyük delildir.
• Müradifi: Fıtrat-ı selîme, vicdanın tasdiki.
• Sâir Zîhayat ve Cemâdâtın Fıtrî Hizmetleri:
• İzahı: Sadece insanlar değil, diğer canlılar (zîhayat) ve cansız varlıklar (cemâdât) dahi fıtrî hizmetleriyle bir nevi ibadet halindedir. Bir arının bal yapması, güneşin ışık vermesi, atomun nizamlı hareketi; bunların hepsi, kendilerine tayin edilen vazifeyi (hizmet-i fıtrîyye) harfiyen yerine getirmektir. Bu vazife şuuru, bir “Âmir”in (emir verenin) emrine itaati gösterir ki, bu da bir ibadet nevidir. Kâinattaki bu topyekûn itaat, o “Âmir-i Mutlak”ın Ulûhiyetini ilân eder.
• Müradifi: Tesbih, zikir, itaat, evâmir-i tekvîniyyeye (yaratılış emirlerine) inkıyâd.
• Maddî ve Mânevî Nimetlerin İbadete Daveti:
• İzahı: Kâinatta gördüğümüz ve görmediğimiz (maddî ve mânevî) bütün nimetler ve ihsanlar, bir “Mun’im”i (nimet vereni) gösterir. Nimet, karşılığında şükür ister. Şükür ise, ibadetin özüdür. Bize ikram edilen bir elma, göz nimeti, akıl ihsanı; her biri, o nimeti verene karşı minnettarlık (şükür) ve O’nu yüceltme (perestiş) hissini tahrik eder. Kâinatı dolduran bu sonsuz nimetler, o nimetleri veren “Mâbud-u Mutlak”a ibadet edilmesi için birer davetiyedir.
• Müradifi: Şükür, hamd, perestiş, minnettarlık, Mun’im-i Hakikî.
• Tereşşuhat-ı Gaybiye’nin (Vahiy ve İlham) Şehadeti:
• İzahı: Gayb âleminden gelen sızıntılar, tezahürler (tereşşuhat-ı gaybiye) olan vahiy (Peygamberlere gelen) ve ilham (Evliyalara ve hatta diğer varlıklara gelen), istisnasız bir şekilde “birtek İlâhın mâbudiyetini” ilân ederler. Bütün peygamberlerin ve mukaddes kitapların ittifakla “Allah Birdir” demesi, bu Ulûhiyet-i Mutlaka’nın Vahdetine (Birliğine) dair en kudsî ve sarsılmaz delildir.
• Müradifi: Vahiy, ilham, rüya-yı sâdıka, icma-ı enbiya (Peygamberlerin görüş birliği).
Ulûhiyetin Mahiyeti ve Şirkin Reddi (Metnin Kilit Noktası)
Metnin ikinci paragrafı, bu dört delille varlığı isbat edilen “Ulûhiyet-i Mutlaka”nın, neden “iştirakı” yani şirki (ortaklığı) asla kabul edemeyeceğini izah eder. Bu, Tevhid akidesinin mantıksal ve zarurî bir neticesidir.
• Zîşuur Meyveler (İnsan): İbadet ve şükürle mükellef olanlar, kâinat ağacının en şuurlu ve en son meyveleri olan insanlardır. Ulûhiyetin (İlâhlığın) gayesi, bu şuurlu meyvelerin “dikkatlerini” ve “ibadetlerini” kendine celb etmektir.
• Şirkin Zıddiyeti: Şirk, yani Allah’tan başka varlıklara (sebeplere, putlara, tabiat kuvvetlerine, şahıslara ve hatta kişinin kendi “ene”sine) bir pay vermek, bu gayeye taban tabana zıttır.
• Dikkatleri Dağıtmak: Metnin ifadesiyle, başka (sahte) mâbudların ortaya çıkması, o şuurlu meyvelerin (insanların) yüzlerini “hakikî mâbudlarından” çevirip kendilerine (o sahte ilâhlara) döndürmesidir.
• Unutturma Tehlikesi: Hakikî Mâbud, perdenin arkasındadır (“görünmediğinden”). Sebepler (mesela rızkı getiren patron, yağmuru yağdıran bulut) ise zahirdedir (görünürdedir). İnsan, zahire aldanarak, görünmeyen asıl Yaratıcı’yı “çabuk unutturulabilen” bir konuma düşürebilir.
• Netice: İşte şirk, Allah’ın kâinattaki en kudsî maksadı olan “tanınmak” ve “ibadet edilmek” arzusuna (iradesine) karşı bir cinayettir. Ulûhiyetin mahiyetine (yapısına) ve kudsî maksatlarına (ibadet, şükür, muhabbet) aykırı (zıt) olan bu duruma, Ulûhiyet-i Mutlaka’nın müsaade etmesi düşünülemez.
• Kur’ân’ın Tehdidi: Metin, Kur’ân-ı Kerîm’in şirki neden bu kadar şiddetle reddettiğini (“Kur’ân’ın çok tekrar ile ve şiddetle şirki red”) ve müşrikleri Cehennemle tehdit etmesini bu hakikate bağlar. Çünkü şirk, kâinatın yaratılış gayesini temelden sarsan bir zulümdür.

Konuyla İlgili Ayetler ( Meali)
İktibas edilen mebhasta zikredilen hakikatler, Kur’ân-ı Kerîm’in temel mesajlarıdır:
• Fıtrat ve Tevhid: (Metindeki “nev-i beşerin fıtrî ibadeti” deliline mukabil)
• $$\{الرُّوم 30:30}$$
$${فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّ۪ينِ حَن۪يفاًۜ فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّت۪ي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَاۜ لَا تَبْد۪يلَ لِخَلْقِ اللّٰهِۜ ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُۙ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَۙ}$$
• “Artık sen yüzünü, Allah’ı birleyen (bir hanîf) olarak dine, Allah’ın fıtratına çevir ki, O, insanları bu fıtrat üzerine yaratmıştır. Allah’ın yaratmasında bir değişme yoktur. İşte bu, dosdoğru dindir. Fakat insanların çoğu bilmezler.” (Rûm 30:30)
• Kâinatın Tesbihatı (Fıtrî Hizmet): (Metindeki “zîhayat ve cemâdâtın hizmetleri” deliline mukabil)
• $${الإسراء 17:44}$$
$${تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰوَاتُ السَّبْعُ وَالْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهِنَّۜ وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِه۪ وَلٰكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْب۪يحَهُمْۜ اِنَّهُ كَانَ حَل۪يماً غَفُوراً}$$
• “Yedi gök, yer ve bunların içinde bulunanlar Allah’ı tespih ederler. 1O’nu övgü ile tespih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ama siz onların tespihlerini anlamazsınız. O, halîmdir (hemen cezalandırmaz, mühlet verir), çok bağışlayandır.” (İsrâ 17:44)
• Nimet ve Şükür (İbadet): (Metindeki “nimetlerin ibadete vesile olması” deliline mukabil)
• $${النحل 16:114}$$
$${فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ حَلَالاً طَيِّباًۖ وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ اِيَّاهُ تَعْبُدُونَ}$$
• “Artık Allah’ın size helâl ve temiz olarak verdiği rızıklardan yiyin. Eğer yalnız O’na ibadet ediyorsanız, Allah’ın nimetine şükredin.” (Nahl 16:114)
• Vahyin Tevhid Üzere İcmaı: (Metindeki “vahiy ve ilhamların ilânı” deliline mukabil)
• $${الأنبياء 21:25}$$
$${وَمَٓا اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ اِلَّا نُوح۪ٓي اِلَيْهِ اَنَّهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّٓا اَنَا۬ فَاعْبُدُونِ}$$
• “Senden önce hiçbir resûl göndermedik ki ona, ‘Benden başka hiçbir ilâh yoktur. Öyleyse bana ibadet edin’ diye vahyetmiş olmayalım.” (Enbiyâ 21:25)
• Şirkin Reddi ve Ulûhiyetin Gayesi: (Metindeki “iştirakı kabul etmez” bahsine mukabil)
• $${الزمر 39:3}$$
$${اَلَا لِلّٰهِ الدّ۪ينُ الْخَالِصُۜ وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَٓاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ اِلَّا لِيُقَرِّبُونَٓا اِلَى اللّٰهِ زُلْفٰىۜ اِنَّ اللّٰهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ ف۪ي مَا هُمْ ف۪يه۪ يَخْتَلِفُونَۜ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْد۪ي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ}$$
• “İyi bilin ki, halis din yalnız Allah’ındır. O’nu bırakıp da başka dostlar edinenler, ‘Biz onlara sadece, bizi Allah’a daha çok yaklaştırsınlar diye ibadet ediyoruz’ diyorlar. Şüphesiz Allah, ayrılığa düştükleri şeylerde aralarında hüküm verecektir. Şüphesiz Allah, yalancı ve çok inkârcı kimseyi doğru yola iletmez.” (Zümer 39:3)
• Şirkin Şiddetle Reddi ve Tehdit: (Metnin son cümlesine mukabil)
• $${النساء 4:48}$$
$${اِنَّ اللّٰهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه۪ وَيَغْfِرُ مَا دُونَ ذٰلِكَ لِمَنْ يَشَٓاءُۚ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَقَدِ افْتَرٰٓى اِثْماً عَظ۪يماً}$$
• “Şüphesiz Allah, kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz. Bunun dışındaki günahları, dilediği kimseler için bağışlar. Allah’a ortak koşan, kuşkusuz, büyük bir günah işlemiş olur.” (Nisâ 4:48)
• $${لقمان 31:13}$$
$${وَاِذْ قَالَ لُقْمٰنُ لِابْنِه۪ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللّٰهِۘ اِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظ۪يمٌ}$$
• “Hani Lokmân, oğluna öğüt vererek şöyle demişti: ‘Yavrum! Allah’a ortak koşma! Çünkü ortak koşmak (şirk), elbette büyük bir zulümdür.'” (Lokmân 31:13)

**********

Giriş: Rububiyet-i Mutlaka Kavramı

İktibas edilen metnin temel taşı “Rububiyet-i Mutlaka” tabiridir.
• Rububiyet: Rabblık, terbiye edicilik, bir şeyi kademe kademe kemâline eriştirme, idare etme, besleyip büyütme ve sahip olma manalarına gelir. Kâinattaki her bir mevcudun, zerrelerden yıldızlara kadar, hususiyetle hayat sahiplerinin (zîhayatların) her türlü ihtiyacının görülmesi ve idaresidir.
• Mutlaka: Kayıtsız, şartsız, hudutsuz, cihan şümul ve her şeyi ihata eden demektir. Hiçbir şeyin ve hiçbir mekânın O’nun idaresinin ve terbiyesinin haricinde kalmamasıdır.
Dolayısıyla Rububiyet-i Mutlaka, bütün kâinatı, en küçük parçacığından en büyük galaksiye kadar, bir saray gibi nizam ve intizam içinde idare eden, her bir mahlûkun her türlü ihtiyacını hikmet ve merhametle karşılayan mutlak ve hudutsuz Rabblıktır.
Müradif ve Alakalı Kavramlar:
• Ulûhiyet: İlahlık. İbadete layık yegâne Zat olma sıfatı. Rububiyet, Ulûhiyet’in fiilî bir tecellisidir; yani, Madem Rab (terbiye edici) O’dur, o halde İlâh (ma’bud) da O olmalıdır.
• Hâkimiyet: Mutlak egemenlik. Kâinatta O’nun emir ve iradesi dışında hiçbir şeyin vuku bulmaması.
• Kayyûmiyet: Bütün mahlûkatın varlığının ve devamının O’nun varlığına bağlı olması. Her şey O’nunla kaimdir.
Birinci Kısım: Rububiyet-i Mutlaka’nın Delilleri ve Tasviri
Metin, bu mutlak idarenin delilini “bütün kâinatta… her tarafta aynı tarzda ve umulmadık bir surette… hakîmâne, rahîmâne, bir dest-i gaybî tarafından olan bir tasarruf-u âmm” olarak tasvir ediyor.
• Tasarruf-u Âmm (Cihan Şümul İdare): Nazarımızı (bakışımızı) nereye çevirirsek çevirelim, bir idare fiilini görürüz. Bir çiçeğin açmasından bir kuzunun iaşesine (beslenmesine), bir hücrenin bölünmesinden gezegenlerin yörüngede dönmesine kadar her hadise, bir plan ve nizam dâhilindedir.
• Hakîmâne (Hikmetli) Tasarruf: Hiçbir fiilde abesiyet, israf veya gayesizlik yoktur. Her şey en sanatlı, en faydalı ve en kısa yoldan en mükemmel surette yapılır.
• Rahîmâne (Merhametli) Tasarruf: Hususiyetle hayat sahiplerine (zîhayatlara) ve onların yavrularına gösterilen şefkat, en muhtaç oldukları anda rızıklarının “umulmadık bir surette” (mesela anne memesinden süt veya ağaçtan meyve gibi) gönderilmesi, bu idarenin sonsuz bir merhametle yapıldığının isbatıdır.
• Dest-i Gaybî (Gizli El): Bu fiillerin faili, maddî sebeplerin (zahiri nedenlerin) arkasında işleyen manevî, gizli ve kudretli bir eldir. Sebepler (mesela bulut) acizdir, şuursuzdur (mesela arı); ancak neticeler (mesela yağmur, bal) son derece hikmetli ve sanatlıdır. Bu durum, failin sebeplerin ötesinde olduğunu gösterir.
Bu tasarruf, o Rububiyet-i Mutlaka’nın bir “tereşşuhu” (sızıntısı, yansıması) ve “ziyasıdır” (ışığıdır). Kâinattaki bu muazzam faaliyet, O’nun varlığını ve Rabblığını güneş gibi gösteren bir bürhan-ı kat’îdir (kesin delildir).

Konuyla İlgili Ayetler ( Meali):
• İaşe ve Terbiyenin Kapsayıcılığı:
“Yeryüzünde yaşayan bütün canlıların rızkı ancak Allah’a aittir. O, onların yurtlarını da, geçici olarak durdukları yerleri de bilir. Bunların hepsi apaçık bir kitapta (levh-i mahfûzda) dır.” (Hûd, 11/6)
• Tasarrufun Nizamı ve Hikmeti:
“O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahmân’ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Gözünü çevir de bir bak, bir bozukluk görebiliyor musun?” (Mülk, 67/3)
İkinci Kısım: Rububiyet’in Yapısı ve Şirki Reddetmesi
Metnin can damarı burasıdır: “Madem bir rubûbiyet-i mutlaka vardır; elbette şirk ve iştirakı kabul etmez.”
Neden kabul etmez? Çünkü “mutlak” olan, “ortaklı” olamaz. Mutlak hâkimiyet, zıddını ve ortağını reddeder. Eğer bir ülkede iki mutlak padişah iddiası olsa, o ülke fesada gider. Kâinat sarayında da durum böyledir. Bu, mantıkî bir zarurettir.
Konuyla İlgili Ayetler ( Meali):
• Mümanaat Delili (Şirkin İmkânsızlığı):
“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu. Demek ki, arşın Rabbi Allah, onların nitelemelerinden uzaktır, yücedir.” (Enbiyâ, 21/22)
“Allah, hiçbir çocuk edinmemiştir. O’nunla birlikte başka hiçbir ilâh yoktur. Öyle olsaydı, her ilâh kendi yarattığını alır götürür ve mutlaka birbirlerine üstün gelmeye çalışırlardı. 1Allah, onların yakıştırdıkları sıfatlardan uzaktır.” (Mü’minûn, 23/91)
Üçüncü Kısım: Şirkin, Rububiyet’in Gayelerini Bozması
Metin, şirkin reddedilmesinin daha derûnî bir hikmetini açıklıyor. Mesele sadece bir “hâkimiyet” kavgası değil, “sanatın ve gayenin” bozulması meselesidir.
Rububiyetin mühim gayeleri vardır:
• Cemâlini İzhar: Kendi manevî güzelliğini, sanatındaki estetikle göstermek.
• Kemâlâtını İlân: Kendi kusursuz sıfatlarını (sonsuz ilim, irade, kudret, hikmet) kâinat kitabıyla ilan etmek.
• Kıymetli San’atlarını Teşhir: Her biri birer mucize olan eserlerini (bir kelebek, bir göz, bir yaprak) sergilemek.
• Gizli Hünerlerini Göstermek: Mahlûkatın yapısına (doğasına) yerleştirdiği ince sanatları ve hikmetleri açığa çıkarmak.
Bu yüce gayeler, “cüz’iyatta ve zîhayatta temerküz ve içtimâ” eder. Yani, Allah’ın sanatının ve kemâlinin en parlak aynası, en küçük bir mahlûktur (cüz’î). Bir mikrop veya bir sinek, galaksiler kadar harika bir sanat ve kemâl sergisidir.
Şirk bu gayeyi nasıl bozar?
Eğer “en cüz’î birşeye” (mesela bir hücreye veya bir atoma) “kendi başıyla müdahale eden bir şirk” (yani Allah’tan bağımsız hareket edebilen bir ortak, bir tabiat kanunu, bir sebep) kabul edilirse:
• O sanat eseri kıymetten düşer. Sanat, Sanatkârına (Sâni) nisbet edildiği ölçüde kıymetlidir. Eğer o eser “tesadüfe”, “tabiata” veya “sebeplere” verilirse, o yüksek sanat ve hikmet perdelenir.
• “O gayeler bozulur ve o maksatlar harap olur.” Sergi, gayesinden sapar.
• En mühimi: “Zîşuurun (insanın) yüzlerini o gayelerden… çevirip esbaba saldığından.” İnsan, Allah’ın sanatını ve merhametini görmek yerine, kör sebeplere (esbaba) takılır. Güneşe tapanlar, ineğe tapanlar veya ilacı şifa verici zannedenler bu duruma düşer. Şükrü ve hayreti Allah’a değil, sebeplere yöneltirler.
Bu vaziyet, “rububiyetin mahiyetine bütün bütün muhalif ve adâvet”tir. Bir sanatçı, eserinin başkasına mal edilmesine nasıl rıza göstermezse; Sâni-i Zülcemâl de, Rububiyetinin gayesi olan sanatını, kemâlini ve cemâlini izhar ederken, araya şuursuz sebepleri veya aciz ortakları sokarak bu sergiyi bozmak ve perdelemek isteyen şirke asla müsaade etmez.

Konuyla İlgili Ayetler ( Meali):
• Sanatın Güzelliği ve Gayesi:
“O ki, yarattığı her şeyi güzel yaptı. İnsanı yaratmaya da çamurdan başladı.” (Secde, 32/7)
• Sebeplere Takılıp Gayeyi Unutmak (Yüz Çevirmek):
“Göklerde ve yerde nice deliller vardır ki, onlar bu delillerden yüzlerini çevirerek geçip giderler.” (Yûsuf, 12/105)
Dördüncü Kısım: Kur’ân’ın Tevhid Vurgusunun Sırrı
Metin, bu izahı Kur’ân-ı Kerîm’e bağlayarak son noktayı koyar:
“Kur’ân’ın kesretli takdisatı ve tesbihatı… mütemâdiyen tevhide irşadatı bu büyük sırdan ileri gelmiştir.”
• Takdis: Allah’ı her türlü noksandan, aczden, şerikten (ortaktan) ve kâinatın işlerine müdahale edememekten tenzih etmek, O’nun pek yüce ve münezzeh olduğunu ilan etmek (Sübhanallah).
• Tesbih: Bütün kâinatın, O’nun emir ve nizamı altında hareket ederek O’nu zikrettiğini, O’nun kusursuzluğunu ilan ettiğini bildirmek.
• Tevhide İrşad: Kur’an’ın her ayetinin, hatta harflerinin ve heyetlerinin (duruşlarının) bile dolaylı veya doğrudan Allah’ın birliğini göstermesi.
Kur’an’ın bu kadar ısrarla “Tevhid” demesi ve “Şirk”i reddetmesinin temel sebebi, şirkin sadece bir inanç hatası değil, aynı zamanda kâinatın varlık gayesini, Rububiyetin maksatlarını ve mahlûkatın sanat kıymetini temelden yıkan, bozan ve harap eden bir “adâvet” (düşmanlık) olmasıdır.

Konuyla İlgili Ayetler ( Meali):
• Kâinatın Tesbihi:
“Yedi gök, yer ve bunların içinde bulunanlar O’nu tesbih eder. O’nu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ama siz onların tesbihlerini anlamazsınız. O, halîmdir (hemen cezalandırmaz, mühlet verir), çok bağışlayandır.” (İsrâ, 17/44)
• Takdis ve Şirkin Reddi:
“De ki: “Eğer dedikleri gibi Allah ile birlikte başka ilâhlar bulunsaydı, o takdirde o ilâhlar Arş’ın sahibine (Allah’a) ulaşmak için bir yol ararlardı.” (İsrâ, 17/42)
“O, onların dediklerinden çok münezzehtir, pek yücedir.” (İsrâ, 17/43)

*********

Konunun Tafsilatlı İzahı: Hakikat, Kemâlâttır
Bu “Üçüncü Hakikat,” kâinat, insan ve Hâlık (Yaratıcı) arasındaki derûnî ve zarurî bir bağlantıyı “Kemâl” kavramı üzerinden kurar. Varlığın hakikati kemâldir; noksanlık ve abesiyet (anlamsızlık) ise hakikatin zıddıdır. Şirk, bu temel kemâlâtı inkâr ettiği için hakikatsizdir.
Bu metni dört ana başlık altında tahlil edebiliriz:
1. Kâinatın Şehadeti: Varlığın Gayesi Kemâldir
• Temel Istılah/Deyim: Hakikat-ı Kemâlâtın Vücudu (Kemâlât Hakikatinin Varlığı)
• Müradifleri ve İlgili Kavramlar: Tekâmül, nizam, intizam, mizan (ölçü), hikmet, gaye, hüsn (güzellik), cemâl, sanat-ı İlâhiyye.
• İzahı (Açıklaması):
Metin, hakikatin kemâl olduğunu beyan ettikten sonra, bu davanın isbatı için nazarlarımızı (bakışlarımızı) kâinata çevirir. Kâinata baktığımızda tesadüfî, anlamsız veya çirkin bir yapı görmeyiz. Bilakis:
• Ulvî Hikmetler: Her varlığın bir gayesi, bir vazifesi vardır. Hiçbir şey abes (boşuna) yaratılmamıştır.
• Harika Güzellikler (Cemâl): Bir çiçeğin simetrisinden galaksilerin ihtişamına kadar her şeyde gözü okşayan bir sanat ve güzellik vardır.
• Âdilâne Kanunlar: Fizik, kimya, biyoloji kanunları gibi cihan şümul yasalar, kâinatın adaletle ve şaşmaz bir ölçüyle idare edildiğini gösterir.
• Hakîmâne Gayeler: Her varlık, kendinden daha büyük bir gayeye hizmet eder.
Bu dört unsur (hikmet, güzellik, adalet, gaye), kâinatın temelinde “noksanlık” veya “abesiyet” değil, “kemâl” olduğunu bedahetle (apaçık) gösterir. Varlık (vücud) kemâldir; yokluk (adem) ise noksanlıktır.
• Ayet-i Kerimeler ( Meali):
• Yaratılıştaki Kemâl ve Nizam:
$$”O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahmân’ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Gözünü çevir de bir bak, bir bozukluk görebiliyor musun? Sonra gözünü, tekrar tekrar çevir de bir bak; göz (aradığı bozukluğu bulmaktan) âciz ve bitkin halde sana dönecektir.”$$
(Mülk 67/3-4)
• Her Şeyin Güzel Yaratılması:
$$”O ki, yarattığı her şeyi güzel yaptı ve insanı yaratmaya çamurdan başladı.”$$
(Secde 32/7)
• Varlığın Abes Olmayışı:
$$”Biz göğü, yeri ve ikisi arasında bulunanları boş yere yaratmadık. Bu, inkâr edenlerin zannıdır. Vay o inkâr edenlerin ateşteki haline!”$$
(Sâd 38/27)

2. Hâlıkın Kemâlâtı: Sanat, Sanatkârın Kemâline Delildir
• Temel Istılah/Deyim: Hâlıkın Kemâlâtı (Yaratıcının Mükemmelliği)
• Müradifleri ve İlgili Kavramlar: Esmâ-i Hüsnâ (En Güzel İsimler), Sıfât-ı Kudsiyye (Kutsal Sıfatlar), Zât-ı Akdes, Kudret-i Ezeliye, İlm-i Muhît (kuşatıcı ilim).
• İzahı (Açıklaması):
Madem kâinat (eser/sanat) bu derece kemâldedir; elbette o eseri hiçten icad eden Sâni’in (Sanatkârın) kemâlâtı zarurîdir. Metin, Hâlıkı “her cihetle mu’cizâtlı ve cemalli bir surette idare eden” olarak tasvir eder. Eserdeki kemâl, sanatkârdaki kemâlden süzülüp gelir.
Kâinattaki sonsuz ilim, irade, kudret, hikmet ve cemâl tecellileri, bu sıfatların menbaı (kaynağı) olan Zât’ın “nihayetsiz kemâlât-ı kudsiyesi” bulunduğunu isbat eder. Bütün mevcudât, O’nun bu kemâlâtına birer şahittir.
• Ayet-i Kerimeler ( Meali):
• En Yüce Sıfatlar (Kemâlât):
$$”O, göklerde ve yerde tektir. Sizin gizlinizi de açığınızı da bilir. (Hayır ve şerden) ne kazanacağınızı da bilir.”$$
(En’âm 6/3)
$$”…Göklerde ve yerde en yüce sıfatlar O’nundur. O, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir.”$$
(Rum 30/27)
• Esmâ-i Hüsna:
$$”O, Allah’tır, yaratandır, yoktan var edendir, şekil verendir. Güzel isimler O’nundur. Göklerdeki ve yerdeki her şey O’nu tesbih eder. O, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir.”$$
(Haşr 59/24)

3. İnsanın Kemâlâtı: Âyine-i Zîşuurun Hakikati
• Temel Istılah/Deyim: İnsanın Kemâlâtı (İnsanın Mükemmelliği)
• Müradifleri ve İlgili Kavramlar: Ahsen-i takvîm (en güzel biçim), Halife-i arz (yeryüzünün halifesi), Ene (Benlik), Marifetullah (Allah’ı tanıma), Ubûdiyet (Kulluk), Fazilet.
• İzahı (Açıklaması):
Metin, Hâlıkın kemâlinden sonra insanın kemâline geçer. Çünkü insan sıradan bir varlık değildir. O:
• Kâinatın en mühim meyvesidir: Bütün kâinat ağacının neticesi, şuurlu bir meyve olan insandır.
• Arzın halifesidir: Yeryüzünde tasarruf etme, idare etme ve Allah’ın isimlerini gösterme vazifesi verilmiştir.
• Hâlıkın en ehemmiyetli masnuu (sanat eseri) ve sevgilisidir: Ona “ahsen-i takvîm” sıfatı verilmiş, hitabına muhatap kılınmıştır.
• Hâlıkın âyine-i zîşuurudur (şuurlu aynasıdır): İnsana verilen “ene” (benlik), Hâlıkın sonsuz sıfatlarını (kendi cüz’î ilmiyle O’nun küllî ilmini, kendi cüz’î iradesiyle O’nun küllî iradesini) anlamak için bir ölçü birimidir.
İşte bu vasıflara sahip insanın da bir “kemâlât hakikati” vardır. Bu kemâl, Hâlıkını tanıması (marifet) ve O’na kulluk etmesidir (ubûdiyet). İnsanın hakikati budur.
• Ayet-i Kerimeler ( Meali):
• Ahsen-i Takvîm:
$$”Biz, gerçekten insanı en güzel bir biçimde yarattık.”$$
(Tîn 95/4)
• Halifelik:
$$”Hani Rabbin meleklere, “Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım” demişti…”$$
(Bakara 2/30)
• İnsanın Gayesi (Kemâli):
$$”Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.”$$
(Zâriyât 51/56)

4. Şirkin Reddi: Kemâlâtın Zıddı Olarak Hakikatsizlik
• Temel Istılah/Deyim: Şirk, elbette olamaz ve hakikatsizdir.
• Müradifleri ve İlgili Kavramlar: Tesadüf, tabiat (fâil olarak), abesiyet (anlamsızlık), fena (yok oluş), zeval (kayboluş), noksaniyet (eksiklik), zulm (haksızlık), butlan (bâtıllık).
• İzahı (Açıklaması):
Metin, ilk üç adımda Hâlık’ın, kâinatın ve insanın “kemâlât hakikati”ni isbat ettikten sonra, mantıkî bir neticeye varır: Bu üç kemâli birden inkâr eden veya bozan “şirk” (Allah’a ortak koşmak, sebepleri veya tabiatı yaratıcı kabul etmek) hakikat olamaz.
Metne göre şirk, bu kemâlâtı nasıl bozar?
• Kâinatın Kemâlini Bozar: Şirk nazarıyla bakıldığında, hikmetli ve sanatlı kâinat; “fena ve zevalde yuvarlanan” (sürekli yok olan), “neticesiz”, “tesadüfün oyuncağı”, “tabiatın mel’abegâhı (oyun alanı)” ve en acısı “zîhayatın (canlıların) zâlimâne mezbahası” suretine çevrilir. Kemâl, anlamsız bir kaosa (abesiyete) dönüşür.
• İnsanın Kemâlini Bozar: Şirk, “ahsen-i takvîm”deki, “halife-i arz” olan şuurlu insanı; gayesiz, sahipsiz, “en bîçare ve en perişan ve en aşağı bir hayvan derekesine” indirir. Çünkü ebedî bir kemâle değil, fâni bir yok oluşa gittiğini vehmeder.
• Hâlıkın Kemâlini Bozar (Setreder): Bütün mevcudâtın şehadetiyle sabit olan Hâlıkın “nihayetsiz kemâlât-ı kudsiyesi”ni perdeler. O’nun yaratıcılığının (hallâkıyetinin) neticesini (yani hikmetli eserlerini) iptal eder, tesadüfe ve tabiata havale eder.
• Netice: Şirk; Hâlık’ın, kâinatın ve insanın kemâlâtına taban tabana zıt olduğu için, varlığın temel hakikati olan “kemâl” ile çeliştiği için, “elbette olamaz ve hakikatsizdir.”
• Ayet-i Kerimeler ( Meali):
• Şirkin Büyük Zulüm Olması (Kemâle Zıddiyeti):
$$”Hani Lokmân, oğluna öğüt vererek şöyle demişti: “Yavrum! Allah’a ortak koşma! Çünkü ortak koşmak (şirk), elbette büyük bir zulümdür.””$$
(Lokmân 31/13)
• Şirkin Amelleri İptal Etmesi (Kemâli Bozması):
$$”…Eğer O’na ortak koşsalardı, yapmış oldukları amelleri elbette boşa giderdi.”$$
(En’âm 6/88)
• Sebeplerin Yaratıcı Olamaması (Kemâlsizliği):
$$”Allah’ı bırakıp da taptıkları şeyler hiçbir şey yaratamazlar. Zaten kendileri yaratılmışlardır. Onlar diriler değil, ölülerdir. Ne zaman diriltileceklerini de bilmezler.”$$
(Nahl 16/20-21)

Hülasa (Özet):
“Üçüncü Hakikat,” varoluşun bir “kemâl” süreci olduğunu, bu kemâlin kâinatta sanat olarak, Hâlıkta mutlak sıfatlar olarak ve insanda marifet ve ubûdiyet olarak tezahür ettiğini ortaya koyar. Tevhid, bu üçlü kemâli tasdik etmektir. Şirk ise, bu üç kemâli de aynı anda inkâr eden, kâinatı abesiyete, insanı esfel-i sâfilîne (aşağıların aşağısına) ve Hâlıkın sanatını tesadüfe havale eden en büyük bir “hakikatsizlik”tir.

*************

1. Kelime ve Kavram Tahlili: Hâkimiyet ve Müradifleri

Metnin temelini teşkil eden “Hâkimiyet” kelimesi, bu bahsin anahtarıdır.
• Hâkimiyet (الْحَاكِمِيَّةُ): Hükmetme, emretme, idare etme ve mutlak otorite sahibi olma. Bu, sadece bir “idare” değil, aynı zamanda “hüküm koyma” (yasama), “icra etme” (yürütme) ve “muhakeme etme” (yargılama) kudretlerinin tamamını ihtiva eden kâmil bir tasarruftur.
• Mülk (الْمُلْكُ): Hâkimiyetin en yakın müradifidir. “Mülk” ve “Hâkimiyet” birbirinden ayrılmaz. Mülk, sahip olmaktır; hâkimiyet ise o mülk üzerinde dilediği gibi tasarruf etmektir. Allah Teâlâ “Mâlikü’l-Mülk”tür (Mülkün Sahibi).
• Emir (الْأَمْرُ): Komuta, buyruk. Metinde geçen “tekvinî emirler” ve “âmirâne hükümler”, Hâkim’in iradesinin kâinatta nasıl cereyan ettiğini gösterir. Kâinattaki her hadise, bu Emr’in bir neticesidir.
• Musahhar (مُسَخَّر): Boyun eğdirilmiş, bir vazife ile görevlendirilmiş. Metin, zerrâttan yıldızlara kadar her şeyin “musahharâne meşgul” olduğunu söyler. Bu, hiçbir şeyin başıboş olmadığını, Hâkim’in emri altında hizmet ettiğini gösterir.

2. Metnin Tahlili ve İzahı: Kâinatın Şehadeti

Metin, Hâkimiyet hakikatini isbat etmek için kâinatı bir “delil” olarak sunar ve mantıkî bir silsile takip eder:
a) Kâinat: Haşmetli Bir Memleket Tasviri
Metin, kâinata “geniş bir dikkatle” bakmayı teklif eder. Bu nazar (bakış), kâinatı şu şekilde gösterir:
• Haşmetli ve Faaliyetli Bir Memleket: Kâinat, başıboş bir atom yığını değil, muazzam bir faaliyete sahip, idaresi gayet hikmetli bir “memleket” veya “şehir” gibidir.
• Vazife ve Musahhariyet: Bu memleketin (kâinatın) her bir ferdi (zerrâttan nebâtâta, hayvânâttan yıldızlara kadar) başıboş değildir. Her biri, “birer vazife ile musahharâne meşgul”dür. Güneşin ışık vermesi, ağacın meyve vermesi, bulutun yağmur getirmesi birer “vazife”dir.
• Cünûd-u Rabbâniye (Rabbin Orduları): Metin, bu vazifeli varlıkları “askerlik mânâsı” ile “cünûd-u Rabbâniye” (Rabbin orduları) olarak tasvir eder. Zerreler bir ordu, bitkiler bir fırka, hayvanlar bir tabur, yıldızlar bir ordu gibidir.
Bu tasvir, kâinatta tesadüfe yer olmadığını, her şeyin bir “âmir” tarafından idare edildiğini gösterir.
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm, bu “asker” (cünûd) tabirini kullanarak Allah’ın hâkimiyetini tasdik eder.
(Fetih, 48:4) “O, inananların imanlarını kat kat artırmaları için kalplerine huzur ve güven indirendir. Göklerin ve yerin orduları Allah’ındır. Allah, hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.”
(Fetih, 48:7) “Göklerin ve yerin orduları Allah’ındır. Allah, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir.”
Bu ayetler, kâinattaki bütün kuvvetlerin ve varlıkların, o Hâkim’in emrinde birer asker olduğunu açıkça beyan eder.

b) Hâkimiyet-i Mutlaka ve Şirkin İmkansızlığı (Burhân-ı Temânu)

Metnin ikinci kısmı, bu mutlak hâkimiyetin “şirk”i (ortaklığı) nasıl temelden reddettiğini izah eder. Bu, Kelâm ilminde “Burhân-ı Temânu” (Tevhidin, birden fazla ilahın birbirine mani olacağı delili) olarak bilinen delilin bir tasviridir.
• Mantıkî Esas: Metin der ki: “Madem bir hâkimiyet-i mutlaka hakikati vardır; elbette şirkin hakikatı olamaz.”
• Delil: “müteaddit eller müstebidâne bir işe karışsalar, karıştırırlar.”
• Misal: “Bir memlekette iki padişah, hattâ bir nahiyede iki müdür bulunsa, intizam bozulur ve idare hercümerc olur.”
Hâkimiyet, yapısı (doğası) gereği “tek”liği gerektirir. İki ayrı irade, aynı anda aynı şey üzerinde farklı hükümler verirse, “fesat” (bozulma) kaçınılmaz olur.
Metin, bu mantıkî delili, Kur’ân-ı Kerîm’in şu ayetine dayandırır (metinde işaret edilen ayet):
(Enbiyâ, 21:22) “Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu. Demek ki, arşın Rabbi olan Allah, onların niteledikleri şeylerden uzaktır, yücedir.”
Metin, bu ayetin hakikatini kâinattaki intizam ile isbat eder: “Halbuki, sinek kanadından tâ semâvât kandillerine kadar… öyle bir intizam var ki, zerre kadar şirkin müdahalesi olamaz.”
Kâinatta gözlenen bu kusursuz nizam, emrin tek bir merkezden geldiğinin, Hâkim’in “Bir” olduğunun en büyük delilidir.

c) İzzet ve Hâkimiyet: Rakip Kabul Etmemek

Metin, şirkin imkansızlığına dair ikinci bir delil sunar: Hâkimiyetin izzeti.
• Hâkimiyet, Makam-ı İzzettir: Hâkimiyet, bir “izzet” (şeref, onur, yücelik) makamıdır. Rakip kabul etmek, o hâkimiyetin izzetini kırar.
• Beşerî Misal (Aciz İnsan): Metin, bu hakikati beşerî hayattan bir misalle somutlaştırır: “aczi için çok yardımcılara muhtaç olan insanın, cüz’î ve zâhirî ve muvakkat bir hakimiyeti için kardeşini ve evlâdını zâlimâne öldürmesi gösteriyor ki, hâkimiyet rakip kabul etmez.” Tarihteki taht kavgaları bu hakikatin acı bir isbatıdır.
• Kıyas (Kadîr-i Mutlak): Mantıkî kıyas şudur: Eğer aciz, cüz’î ve muvakkat (geçici) bir hâkimiyet için insan böyle bir rekabeti kaldıramazsa; elbette, “bütün kâinatın mâliki olan bir Kadîr-i Mutlakın”, “hakikî ve küllî rububiyetine ve ulûhiyetine medar olan kendi hâkimiyet-i kudsiyesine” başkasını ortak (şerik) etmesi ve buna müsaade etmesi “hiçbir cihetle mümkün olamaz.”
Allah’ın hâkimiyeti, O’nun Rubûbiyet (terbiye edicilik) ve Ulûhiyetinin (ilahlığının) temelidir. Bu temele ortak kabul etmek, O’nun Kudsî (mukaddes) Zât’ının izzetine zıttır.

3. Hâkimiyet Hakikatini Pekiştiren Ayet-i Kerimeler

Metnin ruhuna ve muhtevasına uygun olarak, Hâkimiyet-i İlâhiyye’yi ve şirkin imkansızlığını beyan eden bazı ayetler:

a) Hâkimiyet ve Mülkün Tek Sahibi Olması:
(Âl-i İmrân, 3:189) “Göklerin ve yerin mülkü (hâkimiyeti) Allah’ındır. Allah’ın her şeye gücü yeter.”
(Mülk, 67:1) “Mutlak hükümranlık elinde olan Allah, yüceler yücesidir ve O’nun her şeye gücü yeter.”
(Yâsîn, 36:83) “Her şeyin mülkü (hükümranlığı) elinde olan Allah’ın şanı ne yücedir! Siz yalnız O’na döndürüleceksiniz.”

b) Hükmün Yalnızca Allah’a Ait Olması:
(Yûsuf, 12:40) “Siz Allah’ı bırakıp; sadece sizin ve atalarınızın taktığı birtakım isimlere (düzmece ilâhlara) tapıyorsunuz. Allah, onlar hakkında hiçbir delil indirmemiştir. Hüküm ancak Allah’ındır. O, kendisinden başkasına kulluk etmemenizi emretmiştir. İşte dosdoğru din budur. Fakat insanların çoğu bilmezler.”

c) Mülkünde ve Hâkimiyetinde Ortağı (Şerik) Bulunmaması:
(İsrâ, 17:111) “De ki: “Hamd, çocuk edinmemiş olan, mülkünde (hâkimiyetinde) ortağı bulunmayan, âcizlikten dolayı bir yardımcıya da ihtiyacı olmayan Allah’a mahsustur.” Ve O’nu tekbir ile yücelt.”
(Fâtır, 35:13) “O, geceyi gündüze, gündüzü de geceye katıyor. Güneş’i ve Ay’ı da buyruğu altına almıştır. Her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gitmektedir. İşte (bütün bunları yapan) Rabbiniz Allah’tır. Mülk yalnızca O’nundur. O’nu bırakıp da taptıklarınız ise, bir çekirdek zarına bile hükmedemezler.”
Bu ayetler, metinde “Hâkimiyet-i Mutlaka” olarak ifade edilen hakikatin Kur’ânî temellerini oluşturur.

Birincisi:
Kibriya ve azamet hakikatıdır. Bu hakikat, İkinci Şuânın İkinci Makamında ve Risale-i Nur’un müteaddit yerlerinde bürhanlarla izah edildiğinden, burada bu kadar deriz ki:
Binlerle sene birbirlerinden uzak bir mesafede bulunan yıldızları, aynı anda, aynı tarzda icad edip tasarruf eden ve zeminin şark ve garp ve cenup ve şimalinde bulunan aynı çiçeğin hadsiz efradını, bir zamanda ve bir surette halk edip tasvir eden, hem  yani gökleri ve zemini altı günde yaratmak gibi geçmiş ve gaybî ve çok acip bir hadiseyi, hazır ve göz önünde bir hadiseyle ispat etmek ve onun gibi acip bir tanzir olarak, zeminin yüzünde, bahar mevsiminde, haşr-i âzamın yüz binden ziyade misallerini gösterir gibi, iki yüz binden ziyade nebatat tâifelerini ve hayvanat kabilelerini beş-altı haftada inşa edip kemal-i intizam ve mizanla iltibassız, noksansız, yanlışsız, beraber, birbiri içinde idare, terbiye, iaşe, temyiz ve tezyin eden, hem  -1- âyetinin sarahatiyle, zemini döndürüp, gece-gündüz sayfalarını yapan ve çeviren ve yevmiye hâdisâtıyla yazan, değiştiren aynı Zât, aynı anda, en gizli, en cüz’î olan kalblerin hatıratlarını dahi bilir ve iradesiyle idare eder.
Ve mezkûr fiillerin herbiri birtek fiil olduğundan, zaruri olarak, onların faili dahi birtek vâhid ve kadîr olan Fâil-i Zülcelâllerinin, bedahetle öyle bir kibriya ve azameti var ki, hiçbir yerde, hiçbir şeyde, hiçbir cihetle, hiçbir şirkin hiçbir imkânını, hiçbir ihtimalini bırakmıyor, köküyle kesiyor.
Madem böyle bir kibriya ve azamet-i kudret var ve madem o kibriya nihayet kemaldedir ve ihata ediyor. Elbette o kudrete acz veya ihtiyaç ve o kibriyaya kusur ve o kemâle noksaniyet ve o ihataya kayıt ve o nihayetsizliğe nihayet veren bir şirke meydan vermesi ve müsaade etmesi, hiçbir vecihle mümkün değildir, fıtratını bozmayan hiçbir akıl kabul etmez.
İşte, şirk kibriyaya dokunması ve celâlin izzetine dokundurması ve azametine ilişmesi cihetiyle öyle bir cinayettir ki, hiç kabil-i af olmadığını, Kur’an-ı Mucizü’l-Beyan azîm tehditle ferman ediyor.

**********

Risale-i Nur Külliyatı’nda (hususan Otuz İkinci Söz’ün Üçüncü Mevkıfı’nda) yer alan “sükûnetsiz misafir”in, yani hakikat arayışındaki seyyahın, tevhid-i hakikî mertebelerindeki seyr ü sülûkunu tasvir etmektedir. Bu misafir, tevhidi sadece zihnî bir tasavvur (konsept) olarak değil, kâinatın her zerresinde Rabbini bulan, hiçbir şeyin O’nun huzuruna mâni olmadığı bir tasdik, ilim ve iz’an (kesin kanaat) seviyesinde anlamak istemektedir.
Bu maksatla, “kibriya ve azamet kapısını” çalmış, yani Allah-u Zülcelâl’in fiil (ef’âl) ve eserlerinin (âsâr) tecelli ettiği icad ve ibdâ âlemine nazar etmiştir.
Metninize konu olan Birinci Hakikat, kâinatı ihata etmiş olan Kibriya ve Azamet Hakikatinin, tevhidi nasıl bedahetle (apaçık bir surette) isbat ettiğinin izahıdır.

1. Kibriya ve Azamet: Manası ve Müradifleri

Metnin merkezinde yer alan Kibriya ve Azamet kelimeleri, Cenâb-ı Hakk’ın ululuğunu ve büyüklüğünü ifade eder.
• Kibriya (اَلْكِبْرِيَاءُ): Allah’ın (c.c.) Zât’ının her türlü noksanlıktan münezzeh, her türlü kemâl ile muttasıf olmasını ifade eden mutlak büyüklüktür. O’nun büyüklüğü, mahlûkatınki gibi izâfî (göreceli) değil, Zâtî’dir. Hiçbir varlık O’nun Zât’ının hakikatine yanaşamaz. Esma-i Hüsna’dan “el-Kebîr” (en büyük) ve “el-Mütekebbir” (azameti, ululuğu fiilen gösteren) isimleri bu hakikate işaret eder.
• Azamet (اَلْعَظَمَةُ): Kibriya daha çok Zât’ın ululuğuna bakarken, Azamet ekseriyetle Cenâb-ı Hakk’ın kudretinin ve fiillerinin büyüklüğünü, eserlerinin (âsâr) ihtişamını ifade eder. Kâinatın haşmeti, O’nun Azamet’inin bir tecellisidir. Esma-i Hüsna’dan “el-Azîm” (pek azametli) ismi bu sıfata bakar.
Bu iki kelimenin müradifleri veya alâkalı olduğu diğer kavramlar şunlardır:
• Celâl: Haşmet, ululuk. Genellikle kahır ve gazap tecellileriyle birlikte anılsa da, esasen Kibriya ile yakın manadadır.
• İzzet (اَلْعِزَّةُ): Üstünlük, şeref, mağlup edilemez mutlak güç. Metinde “celâlin izzetine dokundurması” ifadesi, şirkin bu mutlak İzzet’e karşı bir tecavüz olduğunu belirtir.
• Kudret (اَلْقُدْرَةُ): Mutlak güç. Azamet ve Kibriya, bu kudretin haşmetli tecellileridir.
• Vâhidiyet (اَلْوَاحِدِيَّةُ): Allah’ın birliğinin kâinatın bütününde, büyük cirmlerde tecelli etmesi.
• Ehadiyet (اَلْأَحَدِيَّةُ): Allah’ın birliğinin her bir zerrede, her bir cüz’î varlıkta hususî bir mühür (hâtem) olarak tecelli etmesi.

2. Kibriya ve Azamet’in Tevhid-i Hakikîyi İsbatı

Metin, Kibriya ve Azamet’in tevhidi nasıl isbat ettiğini, “birtek fiil” mantığı üzerine kurar. Bu, tevhidin en kuvvetli isbatlarından biridir. İzahı şöyledir:
A. İhata (Kuşatma) ve Birlikte Tasarruf:
Metin, aklın nazarını üç sahaya çevirir:
• Makro Âlem (Âfâk): “Binlerle sene birbirlerinden uzak… yıldızları, aynı anda, aynı tarzda icad edip tasarruf eden…”
• İzahı: Milyarlarca ışık yılı mesafedeki galaksileri, yıldızları aynı anda ve aynı fizik kanunlarıyla (aynı tarzda) idare eden bir kudret, bölünme ve ortaklık kabul etmez. Eğer birden fazla fâil (fail) olsaydı, ya aralarında yetki karmaşası (mümanaat) çıkar ya da kâinat farklı kanunların işlediği bölgelere ayrılırdı. Hâlbuki kâinattaki cihan şümul (evrensel) kanun birliği, Fâil’in Vâhid (Bir) olduğunu gösterir.
• Mikro Âlem (Enfüs): “…aynı çiçeğin hadsiz efradını, bir zamanda ve bir surette halk edip tasvir eden…”
• İzahı: Aynı kudret, o muazzam yıldızları idare ederken, aynı anda yeryüzünün farklı köşelerindeki (şark, garp, cenup, şimal) aynı çiçeğin milyarlarca ferdini, aynı plân (genetik kod), aynı suret ve aynı hikmetlerle (mesela aynı koku, aynı renk pigmenti) yaratır. Bu, Vâhidiyet içinde Ehadiyet mührüdür.
• Derûnî Âlem (Kalb): “…aynı anda, en gizli, en cüz’î olan kalblerin hatıratlarını dahi bilir ve iradesiyle idare eder.”
• İzahı: Fiilin azameti zirveye ulaşır. O Fâil, hem en uzağı (yıldızlar) hem en küçüğü (çiçek) hem de en gizliyi (kalbdeki hatıratı) aynı anda bilir ve idare eder.

B. “Birtek Fiil” Delili:

Metnin kilit cümlesi şudur: “Ve mezkûr fiillerin herbiri birtek fiil olduğundan, zaruri olarak, onların faili dahi birtek vâhid…”
• İzahı: Kâinattaki bütün bu fiiller (yaratma, idare etme, rızık verme, bilme) o kadar birbiri içine girmiştir ki (mütedâhil), onları birbirinden ayırmak mümkün değildir. Kalbin hatıratını bilmek, beynin kimyasını bilmeyi; beynin kimyası, alınan gıdayı; gıda, baharı ve güneşi; güneş ise galaksiyi… velhasıl her şey her şeye bağlıdır. Kâinat, devâsa bir “birtek fiil” hükmündedir. Bu bölünemez, tek fiil, zarurî olarak Fâil’inin de birtek Vâhid olmasını iktiza eder.
İşte bu, Kibriya ve Azamet’in tecellisidir. Öyle bir Kibriya ki, kudreti her şeyi ihata etmiştir; öyle bir Azamet ki, en büyükten en küçüğe kadar her şeye aynı anda hükmeder.

3. Kibriya ve Azamet Karşısında Şirkin İmkânsızlığı

Metin, bu Kibriya ve Azamet’in “hiçbir yerde, hiçbir şeyde, hiçbir cihetle, hiçbir şirkin hiçbir imkânını, hiçbir ihtimalini bırakmıyor, köküyle kesiyor” der.
• İzahı: Şirk, yani ortak koşmak, mantıken iki suretle olabilir:
• Acz (Acizlik): Fâil’in gücü yetmez, yardımcıya (şerik) ihtiyaç duyar.
• Hudut (Sınır): Fâil’in mülkünün bir sınırı vardır, o sınırın ötesine başka bir “ilâh” hükmeder.
Metnin ortaya koyduğu Kibriya ve Azamet delili, bu iki ihtimali de kökünden keser:
• Yıldızlardan kalblerin hatıratına kadar her şeyi aynı anda ve noksansız (kusursuz) idare eden bir kudrette acz tasavvur edilemez.
• En uzaktaki yıldız ile en gizli hatıratı birlikte bilen bir ilimde ve kudrette sınır (hudut) tasavvur edilemez.
Dolayısıyla şirk, bu Kibriya ve Azamet’in “izzetine dokunan”, O’nun mutlak kemâline ve ihatasına noksaniyet isnat eden, O’nun sonsuzluğuna nihayet (son) vermek isteyen bir cinayettir. Bu, sadece bir inanç hatası değil, aklın ve fıtratın kabul edemeyeceği zıt ve aykırı bir durumdur.

4. Kur’ân-ı Kerim Nazarında Kibriya, Tevhid ve Şirk

Metin, bu izahlarını Kur’ân-ı Kerim’in fermanlarıyla da teyit etmektedir.
Metinde işareti bulunan ve konuyu aydınlatan ayetlerin ( Meali) tam metinleri:

A. Kâinatın Yaratılışı ve İdaresindeki Azamet (Metindeki İşaretleri):

Metin, (خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ) (Gökleri ve yeri altı günde yarattı) hakikatine ve bahar mevsimindeki haşir misallerine atıf yapar. Bu Azamet-i Fiil, şu ayette beyan edilir:
A’râf Sûresi, 7:54:
“Şüphesiz ki Rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde (altı evrede) yaratan, sonra Arş’a istivâ edendir. Geceyi, durmadan kendisini kovalayan gündüze bürüyen, güneşi, ayı ve yıldızları emrine boyun eğmiş (olarak yaratan) Allah’tır. Biliniz ki, yaratma da emretme de O’na mahsustur. Âlemlerin Rabbi olan Allah ne yücedir!”
Metin, gece ve gündüzün çevrilmesine (يُكَوِّرُ الَّيْلَ عَلَي النَّهَ..) şu ayetle işaret eder:
Zümer Sûresi, 39:5:
“O, gökleri ve yeri hak ve hikmete uygun olarak yarattı. Geceyi gündüzün üzerine örtüyor, gündüzü de gecenin üzerine örtüyor. Güneşi ve ayı da koyduğu kanunlara boyun eğdirmiştir. Bunların her biri belirlenmiş bir vakte kadar akıp gitmektedir. İyi bilin ki O, mutlak güç sahibidir, çok bağışlayandır.”

B. Kibriya’nın Yalnızca O’na Mahsus Oluşu:

Kibriya’nın (büyüklüğün) şirki ve ortağı reddettiği, Kur’ân’ın pek çok yerinde vurgulanır:
Haşr Sûresi, 59:23:
“O, kendisinden başka hiçbir ilâh bulunmayan Allah’tır. O, mülkün sahibidir, eksiklikten münezzehtir, selâmet verendir, emniyete kavuşturandır, gözetip koruyandır, mutlak güç sahibidir, dilediğini yaptırandır, büyüklükte eşi olmayandır (el-Mütekebbir). Allah, onların ortak koştuklarından uzaktır.”
Câsiye Sûresi, 45:37:
“Göklerde ve yerde büyüklük (kibriyâ) O’na mahsustur. O, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir.”

C. Şirkin, Kibriya’ya Karşı Cinayet ve Affedilmezlik Sebebi :
Metin, şirkin Kibriya’ya dokunması cihetiyle kabil-i af olmadığını (اِنَّ اللّٰهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه۪) ayetiyle belirtir. Bu ferman, Kur’ân-ı Kerim’de iki defa, net bir şekilde zikredilir:
Nisâ Sûresi, 4:48:
“Şüphesiz Allah, kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz. Bunun dışındaki günahları, dilediği kimseler için bağışlar. Allah’a ortak koşan, gerçekten büyük bir günah işlemiştir.”
Nisâ Sûresi, 4:116:
“Allah, kendisine ortak koşulmasını asla bağışlamaz. Bundan başkasını (günahları) dilediği kimse için bağışlar. Kim Allah’a ortak koşarsa, büsbütün sapıtmıştır.”

Bu âyet nazar-ı dikkati hurma ve üzüme celbedip der ki: “Aklı bulunanlara, bu iki meyvede tevhid için büyük bir âyet, bir delil ve bir hüccet vardır.”
Evet, bu iki meyve, hem gıda ve kut, hem fâkihe ve yemiş, hem çok lezzetli taamların menşeleri olmakla beraber, susuz bir kumda ve kuru bir toprakta duran bu ağaçlar, o derece bir mucize-i kudret ve bir harika-i hikmettir ve öyle bir helvalı şeker fabrikası ve ballı bir şurup makinesi ve o kadar hassas bir mizan ve mükemmel bir intizam ve hikmetli ve dikkatli bir san’attırlar ki, zerre kadar aklı bulunan bir adam, “Bunları böyle yapan, elbette bu kâinatı yaratan zât olabilir” demeye mecburdur.
Çünkü, meselâ bu gözümüz önünde bir parmak kadar asmanın üzüm çubuğunda yirmi salkım var. Ve her salkımda, şekerli şurup tulumbacıklarından yüzer tane var. Ve her tanenin yüzüne incecik ve güzel ve lâtif ve renkli bir mahfazayı giydirmek; ve nazik ve yumuşak kalbinde, kuvve-i hafızası ve programı ve tarihçe-i hayatı hükmünde olan sert kabuklu, ceviz içli çekirdekleri koymak; ve karnında cennet helvası gibi bir tatlıyı ve âb-ı kevser gibi bir balı yapmak; ve bütün zemin yüzünde, hadsiz emsalinde aynı dikkat, aynı hikmet, aynı harika-i san’atı, aynı zamanda, aynı tarzda yaratmak, elbette bedahetle gösterir ki, bu işi yapan bütün kâinatın Hâlıkıdır. Ve nihayetsiz bir kudreti ve hadsiz bir hikmeti iktiza eden şu fiil, ancak Onun fiilidir.
Evet, bu çok hassas mizana ve çok maharetli san’ata ve çok hikmetli intizama, kör ve serseri ve intizamsız ve şuursuz ve hedefsiz ve istilâcı ve karıştırıcı olan kuvvetler ve tabiatlar ve sebepler karışamazlar, ellerini uzatamazlar. Yalnız, mef’uliyette ve kabulde ve perdedarlıkta, emr-i Rabbânî ile istihdam olunuyorlar.
İşte, bu üç âyetin işaret ettikleri üç hakikatin tevhide delâlet eden üç nüktesi gibi, hadsiz ef’âl-i Rabbâniyenin hadsiz cilveleri ve tasarrufları, ittifakla, birtek vâhid-i ehad bir Zât-ı Zülcelâlin vahdetine şehadet ederler.

*******

1. Hakikatin Esası: Ef’âl-i Rabbâniyenin Itlak ve İhatası
Metnin esası, kâinatta görünen fiillerin iki temel vasfına dayanır: $$ (mutlaklık, sınırsızlık) ve ${İhata}$ (kuşatıcılık, her şeyi kaplama).
• Itlak ve İhata: Cenâb-ı Hakk’ın fiilleri (yaratma, rızık verme, hayat verme, suret verme gibi) kâinatın bir köşesinde olup diğer köşesinde olmayan, cüz’î ve sınırlı fiiller değildir. O fiiller, ${mutlak}$tır; yani hiçbir kayıt altına girmez, bir mekâna veya zamana münhasır kalmaz. Ve ${ihata}$lıdır; yani aynı anda bütün kâinatı, bütün mahlûkatı kuşatmıştır. Bir baharı icat etmesiyle bir çiçeği icat etmesi, O’nun kudretine nisbetle birdir.
• Müradifleri: Bu ${ıtlak}$ ve ${ihata}$, O Zât’ın ${Kudret-i Ezeliye}’sinin$ nihayetsizliğini, ${ilm-i Muhît}’inin$ (kuşatıcı ilminin) her şeyi kapsadığını gösterir. Bu, ${Vâcibü’l-Vücud}$ (varlığı zorunlu) olmasının bir neticesidir.
2. Fiilleri Takyid Eden (Sınırlayan) Sebepler: Hikmet ve İrade
Metin, bu mutlak fiillerin tezahürde (görünüşte) sınırlı gibi görünmesinin sebebini açıklar. Bu sınırlama, bir acz veya noksanlıktan değil, tam tersine mükemmel bir plandan kaynaklanır.
• Hikmet ve İrade: Bir fiil, ${mutlak}$ iken, neden ${muayyen}$ (belirli) bir surette zuhur eder? Çünkü ${İlâhî Hikmet}$ (sebepler ve neticelerdeki mükemmel gaye) ve ${İlâhî İrade}$ (dileme, tercih etme) o fiilin tam da o şekilde, o ölçüde olmasına hükmetmiştir. Bir insana iki el verilip on parmak takılması, kudretin noksanlığından değil, hikmetin tam da bunu gerektirmesindendir.
• Mazharların Kabiliyetleri: Fiilin tezahür edeceği yerin (mazharın), yani mahlûkun “kabiliyet-i isti’dâdı” (potansiyel kapasitesi) o fiilin nasıl görüneceğini belirler. Bir çekirdek, bir ağaç olma kabiliyetini taşır; elmas kömürü ise yanma kabiliyetini. Aynı kudret fiili, mazharın kabiliyetine göre farklı bir sanat olarak tecellî eder.

3. Batıl Nazariyelerin Reddi: Tesadüf, Tabiat ve Esbab

Bu hakikat, kâinatı izah etmekte acze düşen felsefî akımları temelden reddeder:
• Serseri Tesadüf ve Şuursuz Tabiat: Metnin vurguladığı gibi, fiiller “gayet mizanlı ve hikmetli ve basîrâne (görerek) ve hayattarâne (hayat vererek)” icra edilmektedir. Tesadüf ise kör, hedefsiz ve mizansızdır. Tabiat, şuursuz bir kanunlar bütünüdür; ilmi, iradesi, görmesi yoktur. Şuurlu, hikmetli ve sanatlı bir fiili, şuursuz tesadüfe ve kör tabiata havale etmek, aklen muhaldir.
• Câmid Esbab (Cansız Sebepler) ve Kör Kuvvet: Sebepler, fiilin ${Fâil}$’i (yapanı) değil, kudretin önündeki ${zâhirî perde}$sidir. Cenâb-ı Hak, ${İzzet}$ ve ${Azamet}$’i gereği, sebepleri bir perde-i kudret (${Perde-i İzzet}$) olarak “istimâl” eder (kullanır). Su hayata sebep olur, ama suyu ve hayatı yaratan O’dur. Sebepler, fiili icat edemez; onlar da yaratılmış ve memurdurlar.

4. Tevhidin İsbâtı: Sûre-i Nahl’den Üç Misal
Metin, bu ${Tevhid-i Ef’âl}$ hakikatini, Sûre-i Nahl’de peş peşe gelen üç ayetin işaret ettiği üç harika fiil ile isbat eder:
Birinci Misal: Bal Arısı (Mucize-i Kudret)
Bu misal, küçücük bir mahlûka yüklenen büyük vazifeyi ve onun ${sevk-i İlâhî}$ (İlâhî sevk, yönlendirme) ile hareket ettiğini gösterir.
• Ayet ( Meali):
$$ {وَاَوْحٰى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ اَنِ اتَّخِذ۪ي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَۙ ﴿٦٨﴾}$$
$$ {ثُمَّ كُل۪ي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُك۪ي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًاۜ يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهُ ف۪يهِ شِفَٓاءٌ لِلنَّاسِۜ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿٦٩﴾}$$
(Nahl, 16/68-69)
“Rabbin bal arısına şöyle vahyetti: ‘Dağlardan, ağaçlardan ve onların yaptıkları bal kovanlarından kendin için evler edin.’ (68) ‘Sonra her türlü besleyici ürünlerden ye; rabbinin koyduğu kanunlara boyun eğerek çizdiği yollardan git!’ Onların karınlarından, farklı renk ve çeşitlerde şerbet (kıvamında bir sıvı) çıkar ki onda insanlara şifa vardır. İşte bunda da düşünen bir topluluk için açık delil bulunmaktadı1r. (69)”
• Detaylı İzah: Metnin belirttiği üç mucizevî cihet:
• Başındaki Program: Arının zerrecik başında, yön bulma (sevk-i Rabbânî), petek inşâ etme (hendese-i İlâhiyye) ve vazifesini şaşırmadan yapma (isyan etmeme) programı yerleştirilmiştir. Bu, ${İlham-ı Rabbânî}$’dir.
• Karnındaki Fabrika: Çiçeklerden topladığı basit usareyi, karnında kimyevî bir muameleden geçirerek şifa deposu olan bala dönüştürmesi, bir ${Kudret-i Mutlaka}$’nın fiilidir.
• Süngücüğündeki Zehir: Aynı bedende hem şifa (bal) hem de helâk edici zehiri (iğne) barındırması ve o zehrin arının kendi cismine zarar vermemesi, ${Muvazene-i Hakîmâne}$’yi (Hikmetli Denge) gösterir.
• Vahdete Delâleti: Bu fiilin “bütün zemin yüzünde, hadsiz arılarda, aynı hikmetle, aynı dikkatle, aynı mizanda, aynı anda” yapılması, ${Fâil}$’in (Sanatkârın) ${Vâhid-i Ehad}$ (Tek ve Bir) olduğunu isbat eder.
İkinci Misal: Süt (Mucize-i Rahmet)
Bu misal, en lâtif bir gıdanın, en kaba ve bulaşık maddeler arasından çıkarılmasını ve buna eşlik eden şefkati gösterir.
• Ayet ( Meali):
$$ {وَاِنَّ لَكُمْ فِي الْاَنْعَامِ لَعِبْرَةًۜ نُسْق۪يكُمْ مِمَّا ف۪ي بُطُونِه۪ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَٓائِغًا لِلشَّارِب۪ينَ ﴿٦٦﴾}$$
(Nahl, 16/66)
“Sizin için sağmal hayvanlarda da kesin olarak ibret vardır. Nitekim size hayvanın karnında, besin artıklarıyla kan arasında (oluşan), içenlere lezzet veren saf süt içiriyoruz.”
• Detaylı İzah: Metnin belirttiği iki harika cihet:
• Hâlis, Temiz Süt: Hayvanın bedeninde kan ve fışkı (sindirilmiş atıklar) gibi iki bulaşık madde arasında, onlara zerre kadar bulaşmadan, onların rengini, kokusunu, tadını almadan saf, beyaz, temiz ve mugaddî (besleyici) bir sütü ayırıp çıkarmak, ${Kudret-i Kâmile}$’nin ve ${İlm-i Muhît}$’in fiilidir. Bu, ${Rahmâniyet}$ ve ${Rezzâkiyet}$’in (Rızık Vericiliğin) en lâtif bir tecellîsidir.
• Şefkat ve Fedakârlık: Maddî sütten daha lâtif olan, annenin kalbine yerleştirilen ${şefkat}$ fiilidir. O şefkat ki, yavrusu için annenin hayatını fedâ etmesine sebep olur. Bu manevî fiil, kaba tesadüfün ve kör kuvvetin asla işi olamaz.
• Vahdete Delâleti: Bu fiilin, “yüz binlerle nevilerin hadsiz validelerinin kalblerinde ve memelerinde aynı anda, aynı tarzda, aynı hikmet ve aynı dikkatle tecellîsi,” bütün bu validelerin ve kalplerin ${Müdebbir}$’inin (İdare Edeninin) bir olduğunu isbat eder.
Üçüncü Misal: Hurma ve Üzüm (Mucize-i Sanat)
Bu misal, kupkuru ve basit bir topraktan, son derece sanatlı, lezzetli ve çeşitli gıdaların çıkarılmasını gösterir.
• Ayet ( Meali):
$$ {وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخ۪يلِ وَالْاَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًاۜ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿٦٧﴾}$$
(Nahl, 16/67)
“Hurma ağaçlarının ve üzüm asmalarının ürünlerinden hem içki hem de güzel besinler elde edersiniz. Bunda da aklını kullanan bir topluluk için açık delil vardır.” (Ayet, içkinin haram kılınmasından önce, bu maddelerin potansiyeline işaret etmiştir.)
• Detaylı İzah: Metnin belirttiği harika cihetler:
• Basit Menşe, Mükemmel Mahsul: “Susuz bir kum ve kuru bir toprak” gibi basit, câmid (cansız) ve ilimsiz bir maddeden; “helvalı şeker fabrikası” (hurma) ve “ballı şurup makinesi” (üzüm) gibi sanat harikalarını çıkarmak.
• Sanatın İnceliği: Üzüm tanesinin “lâtif mahfazası” (kabuğu), içindeki “cennet helvası” (lezzeti) ve en mühimi, o nazik kalbinde ağacın bütün programını (${kuvve-i hafıza}$) taşıyan “sert kabuklu çekirdekleri” yerleştirmek.
• Hassas Mizan ve İntizam: Bu fiiller, o kadar hassas bir ölçü (${mizan}$) ve intizamla yapılır ki, “zerre kadar aklı bulunan bir adam, ‘Bunları böyle yapan, elbette bu kâinatı yaratan zât olabilir’ demeye mecburdur.”
• Vahdete Delâleti: Bu sanat fiilinin, “bütün zemin yüzünde, hadsiz emsalinde aynı dikkat, aynı hikmet, aynı harika-i san’atı, aynı zamanda, aynı tarzda yaratmak,” bu fiilin ancak ${Hâlık-ı Kâinat}$ (Kâinatın Yaratıcısı) olan ${Nakkaş-ı Ezelî}$’ye ait olabileceğini isbat eder.

*********

ÜÇÜNCÜ HAKİKAT’İN ANA FİKRİ: KESRET İÇİNDE VAHİYET

Bu hakikat, kâinatta nazarımıza (bakışımıza) çarpan ve aklı hayrette bırakan zâhirî (dışsal) bir zıddiyeti (karşıtlığı) ele alır:
• Sür’at-i Mutlaka İçinde Kasret-i Mutlaka ve İntizam-ı Mutlak:
• İzahı: Mutlak bir hız (sür’at) içinde, mutlak bir çokluğun (kasret) ve aynı zamanda mükemmel bir düzenin (intizam) bir arada bulunması.
• Misal: Bahar mevsiminde, çok kısa bir zamanda (sür’at), hadsiz nebatat ve hayvanat (kasret) türü, hiçbiri diğerine karışmadan, mükemmel bir nizam (intizam) ile icad edilmektedir.
• Sühulet-i Mutlaka İçinde Gayet Hüsn-ü San’at ve İttikan:
• İzahı: Mutlak bir kolaylık (sühulet) içinde, gayet yüksek bir sanat güzelliği (hüsn-ü san’at) ve mükemmelliğin (ittikan) sergilenmesi.
• Misal: Bir sineğin kanadındaki sanat, en mahir sanatkârların yapamayacağı bir inceliktedir (hüsn-ü san’at), ancak bu sanatlı eser, mutlak bir kolaylıkla (sühulet) ve sayısız (mebzul) miktarda yaratılmaktadır.
• Mebzuliyet-i Mutlaka ve İhtilât-ı Mutlak İçinde Gayet Kıymettarlık ve Tam İmtiyaz:
• İzahı: Mutlak bir bolluk (mebzuliyet) ve mutlak bir karışıklık (ihtilât) içinde, her bir ferdin gayet kıymetli olması ve tam bir ayırt ediciliğe (imtiyaz) sahip olması.
• Misal: Toprak unsuru, binlerce nebatat tohumu ile karışıktır (ihtilât) ve bu tohumlar çok boldur (mebzuliyet). Buna rağmen, her bir tohumdan çıkan bitki, kendi hususî yapısını, tadını, kokusunu (imtiyaz) mükemmelen muhafaza eder ve her biri (mesela bir elma) çok kıymetlidir.

Netice: Metnin ifade ettiği gibi, bu zâhiren zıt görünen (çokluk, hız, kolaylık, bolluk ile sanat, intizam, kıymet, seçkinlik) vasıfları bir arada, “bulaşmadan ve bulaştırmadan” yapmak, ancak ve ancak birtek Vâhid Zâtın (Allah’ın) öyle bir kudretiyle olabilir ki, o kudrete hiçbir şey ağır gelmez.
Bu hakikat, Tevhid’in (Allah’ın birliğinin) en derin sırrıdır: Allah’ın kudretine nisbeten, en büyük bir küll (bütün), en küçük bir cüz’î (parça) gibidir. Yıldızları yaratmak ile zerreleri yaratmak; bütün yeryüzünü (koca zemini) diriltmek ile bir ağacı diriltmek; bir ağacı inşa etmek ile bir çekirdeği açmak arasında O’nun kudreti için hiçbir fark yoktur.
Bu muammayı (sırrı) halleden ve isbat eden iki sırra işaret edilmiştir:

BİRİNCİ SIR: KUDRET-İ ZÂTİYEDE MERTEBELERİN BULUNMAMASI

Bu sır, Allah’ın kudretinin neden her şeye eşit nisbette olduğunu aklî bir temel ile izah eder:
• “Bir şey zâtî olsa, onun zıddı o zâta ârız olamaz.”
• İzahı: Zâtî (İng. intrinsic, essential), bir varlığın bizzat kendinden olan, varlığı için başkasına muhtaç olmayan, o şeyin hakikatini teşkil eden demektir. Bir sıfat zâtî ise, onun zıddı olan sıfat o varlıkta bulunamaz. Zira bu, içtimaü’z-zıddeyn (iki zıddın bir arada bulunması) olur ki, bu muhâldir (imkânsızdır).
• Uygulama: Cenâb-ı Hakk’ın Kudreti zâtiyedir; O’nun Zât-ı Akdesinin zarurî bir lazımıdır. Kudretin zıddı ise aczdir (âcizlik, güç yetirememek). Madem kudret zâtîdir, öyleyse zıddı olan acz, O Zât-ı Kadîr’e hiçbir surette ârız olamaz (ilişemez, O’nda bulunamaz).
• “Bir şeyde mertebelerin bulunması, o şeyin içinde zıddının tedahülü iledir.”
• İzahı: Mertebeler (dereceler, seviyeler), bir sıfatın zayıf, kuvvetli, az, çok gibi derecelere ayrılmasıdır. Metne göre bu derecelenme, ancak o sıfatın içine zıddının karışmasıyla (tedahülüyle) mümkündür.
• Misaller:
• Ziya (Işık): Ziyanın “kavî” (güçlü) ve “zayıf” mertebeleri, zulmetin (karanlığın) müdahalesi ile ortaya çıkar.
• Hararet (Sıcaklık): Hararetin “ziyade” (yüksek) ve “aşağı” dereceleri, soğuğun (bürûdetin) karışması ile ölçülür.
• Kuvvet: Kuvvetin “şiddet” ve “noksan” miktarları, mukavemetin (direncin) karşılaması ile belli olur.
• Netice: Kudret-i Zâtiyede Mertebe Yoktur.
• İzahı: Madem Allah’ın kudreti zâtiyedir ve zıddı olan acz O’na ârız olamaz; ve madem mertebeler zıddın müdahalesiyle olur; öyleyse Allah’ın kudret-i zâtiyesinde mertebeler bulunmaz.
• O’nun kudreti bölünmez, derecelenmez, zayıflamaz. Bu sebeple O’nun kudretine nisbetle:
• Hiçbir mâni O’nu karşılayamaz.
• Hiçbir icad O’na ağır gelmez.
• Haşr-i âzamı (büyük dirilişi) bir bahar kadar kolay,
• Bir baharı bir ağaç kadar suhuletli (kolay),
• Bir ağacı bir çiçek kadar zahmetsiz icad eder.
Bu sır, metnin başında zikredilen “sür’at”, “sühulet” ve “mebzuliyet” (hız, kolaylık, bolluk) ile “hüsn-ü san’at” ve “kıymettarlığın” nasıl birleştiğini gösterir. Eğer kudret zâtî olmasaydı ve mertebeleri olsaydı (yani esbaba dağıtılsaydı), “bir çiçek bir ağaç kadar, belki daha müşkülâtlı” olurdu.

İKİNCİ SIR: NURANİYET, ŞEFFAFİYET VE İTAAT SIRRI

Bu sır, kudret-i zâtiyenin mertebesizliğinin kâinatta nasıl fiilen göründüğünü üç temel prensip ve misallerle açıklar:
A. Nuraniyet ve Şeffafiyet Prensibi
• İzahı: Nuraniyet, maddî kesafetten (yoğunluktan) ve kayıtlardan âzâde olmak, latif (ince, şeffaf) olmaktır. Şeffafiyet ise, hakikatleri ve iç yüzü (melekûtiyeti) gösteren aynalardır.
• Misaller:
• Güneş (Nuraniyet): Birtek güneş, nuraniyeti sayesinde, birtek aynaya ışığını (ziyalı akis) verdiği aynı kolaylıkla, hadsiz (sınırsız) aynalara ve su katrelerine de ışığını verir. Birine aksetmesi, milyonlarcasına aksetmesine mâni olmaz. Az ve çok birdir.
• Kelime (Nuraniyet): Birtek kelime, bir adamın kulağına girdiği zahmetsizlikle, bir milyon kulağa da aynı anda girer. Binlerle dinleyen ile birtek dinleyen müsâvidir (eşittir).
• Ruhanî (Nuraniyet): Cebrail (a.s.) gibi nuranî bir ruhanî, birtek yerde suhuletle (kolaylıkla) bulunduğu gibi, kudret-i İlâhiye ile binler yerlerde de bulunabilir.
• Kıyas (Uygulama):
• Kudret-i Zâtiye-i Ezeliye, “en lâtif, en has bir nur ve bütün nurların nuru”dur.
• Eşyanın melekûtiyet vecihleri (yani kâinatın Allah’a bakan iç yüzü, hakikatleri) “şeffaf ayna” gibi parlaktır.
• Bu sebeple, o Zâtî Nur olan Kudret, bütün eşyanın içinde ve yanında bir anda bulunur; “hadsiz eşyayı birtek şey gibi icad eder.” Bir iş bir işe mâni olmaz.

B. İntizam, Muvazene ve İtaat Prensibi
• İzahı: Kâinattaki her şey, Allah’ın kudretine ve emrine gayet derecede itaatli, inkıyadlı, mutî ve musahhardır (boyun eğmiştir). Bu itaat, intizam (düzen) ve muvazene (denge) kanunlarıyla tezahür eder. Bu intizam ve muvazene, en büyük işleri en küçük bir kuvvetle (zâhirî sebeple) yaptırır.
• Misaller:
• Gemi (İntizam/Muvazene): Yüz hane kadar büyük bir sefine (gemi), intizam ve muvazene sırrıyla (yani dümen mekanizmasıyla), bir çocuğun parmağıyla oyuncağını çevirmesi gibi kolayca döndürülür.
• Ordu (İntizam/İtaat): Muntazam ve mutî bir ordu, bir âmirin birtek “arş” emriyle, birtek nefer gibi hücuma geçer.
• Mizan (Muvazene): Hassas bir terazinin (mizan) kefesinde iki dağ dengede dursa, bir “kanun-u hikmetle” (yani bir tetikleme mekanizmasıyla), bir ceviz tanesi o dengeyi bozup bir dağı yukarı, diğerini aşağı indirebilir.
• Kıyas (Uygulama):
• Allah’ın kudret-i Rabbâniyesi “kayıtsız, nihayetsiz, nuranî, zâtî, sermedî”dir.
• Bu kudretle beraber, bütün intizamât (düzenlemelerin) ve muvazenelerin (dengelerin) menbaı (kaynağı) olan nihayetsiz bir hikmet ve hassas bir adalet-i İlâhiye vardır.
• Bütün eşya (cüz’î ve küllî) O’nun emrine musahhar (boyun eğmiş) ve münkaddır (itaat etmiştir).
• Netice (Haşirle Bağlantı):
• Bu intizam, hikmet ve itaat sırrıyla, Cenâb-ı Hak, zerreleri kolayca hareket ettirdiği (tedvir ve tahrik) gibi, yıldızları da aynı kolaylıkla döndürür.
• Baharda bir sineği ihya ettiği (dirilttiği) aynı emirle, bütün sinek taifelerini ve nebatat ordularını aynı kolaylıkla diriltir.
• Bir ağacı dirilttiği kolaylıkla, koca arzı ve zemin cenazesini (bütün yeryüzünü) baharda ihya eder; yüz bin haşir (diriliş) misalini gösterir.

KONUNUN AYETLERLE İSBATI

Metnin sonunda işaret edilen ve bu hakikati te’yid eden (doğrulayan) ayetler, kudretin bu mertebesizliğini ve haşrin kolaylığını kat’î (kesin) olarak beyan eder:

1. Haşrin (Dirilişin) Tek Bir Emirle Olacağı (İtaat ve Sür’at):

Metin bu ayete atıf yapar (Yâsîn Suresi, 53. ayet):
$${اِنْ كَانَتْ اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً فَاِذَا هُمْ جَم۪يعٌ لَدَيْنَا مُحْضَرُونَ}$$
( Meali): “Sadece korkunç bir ses olur, birdenbire hepsi de huzurumuzda divan dururlar.” (Yâsîn 36:53)
Bu ayet, kasret-i mutlakada (bütün insanların çokluğunda) olan haşrin, sür’at-i mutlaka ile (tek bir sayha/ses ile) ve intizam-ı mutlak ile (hepsinin bir anda hazır olmasıyla) gerçekleşeceğini gösterir.

2. Haşrin Sür’ati (Az ve Çoğun Müsâvî Olması):

Metin bu ayetlere atıf yapar:
$${وَمَٓا اَمْرُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُۜ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ}$$
( Meali): “…Kıyamet olayının gerçekleşmesi ise, ancak göz açıp kapayıncaya kadar, yahut daha da yakındır. Şüphe yok ki Allah’ın gücü her şeye hakkıyla yeter.” (Nahl 16:77)
Ve ayrıca:
$${وَمَٓا اَمْرُنَٓا اِلَّا وَاحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ}$$
( Meali): “Bizim emrimiz, ancak göz açıp kapayıncaya kadar gibi bir tek emirdir.” (Kamer 54:50)
Bu ayetler, kudret-i zâtiye için en büyük iş olan kıyametin ve haşrin, en sür’atli iş olan “göz açıp kapama” (kelamhi’l-basar) kadar kolay olduğunu, hatta “daha yakın” olduğunu belirterek, kudrette mertebe olmadığını isbat eder.

3. Bütün İnsanların Yaratılışının Tek Bir Nefis Gibi Olması:

Metnin “Üçüncü Hakikat”in esası olarak zikrettiği en mühim ayet budur:
$${مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍۜ اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ بَص۪يرٌ}$$
( Meali): “Sizin yaratılmanız da, diriltilmeniz de ancak tek bir kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibidir. Şüphesiz Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.” (Lokmân 31:28)
Bu ayet, “Üçüncü Hakikat”in tam bir hülâsasıdır (özetidir). Kesret-i mutlaka ile vahdet (tek bir nefis) arasında, Allah’ın halk (yaratma) ve ba’s (diriltme) kudreti açısından hiçbir fark olmadığını ilan eder.

4. Kudrete Hiçbir Şeyin Ağır Gelmemesi (Aczin Ârız Olamaması):

Birinci Sır’da izah edilen “kudretin zâtî” olup “aczin ârız olamaması” hakikati, şu ayetlerde ifadesini bulur:
$${وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْءٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَلَا فِي الْاَرْضِۜ اِنَّهُ كَانَ عَل۪يمًا قَد۪يرًا}$$
( Meali): “…Göklerde ve yerde Allah’ı âciz bırakacak hiçbir şey yoktur. Şüphesiz O, hakkıyla bilendir, hakkıyla kudret sahibidir.” (Fâtır 35:44)
$${اِنَّمَٓا اَمْرُهُٓ اِذَٓا اَرَادَ شَيْـًٔا اَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}$$
( Meali): “Bir şeyi dilediği zaman, O’nun emri o şeye ancak “Ol!” demektir. O da hemen oluverir.” (Yâsîn 36:82)
“Kün” (Ol) emri, sühulet-i mutlakayı (mutlak kolaylığı) ve kudretin icraatında hiçbir dirence (mukavemete) maruz kalmadığını gösterir.

HÜLÂSA (ÖZET)

**********

Dördüncü Hakikat’in Geniş ve Detaylı İzahı

Bu hakikat, kâinatın bir bütün olarak, tecezzî ve inkısam kabul etmez (bölünmez ve parçalanmaz) bir “küll” olduğunu ve bu bütünün her bir cüz’ünün, o küllü yaratan Sâni’in Vâhid (Bir) olduğunu ilân ettiğini isbat eder. Metnin temelini “vahdet” (birlik) delilleri oluşturur.

1. Kâinattaki Vahdet Cihetleri (Birliğin Yönleri)

Metin, Tevhid’i isbat eden çok cihetli bir birlikten (cihetü’l-vahdet) bahseder. Bu birlik noktaları, kâinatta birden fazla müdebbir (idareci) ve sâniin (sanatkâr) bulunmasının imkânsız olduğunu gösterir:
• Beraberlik ve Birbiri İçinde Birlik: Mahlukat, mekân ve zaman itibarıyla beraber ve iç içedir. Atmosfer birdir, güneş birdir, rızık kanunları birdir. Bir çiçeğin yaratılışı, bütün bir baharın ve güneş sisteminin nizamıyla alakadardır. Bu, idarenin tek bir merkezden yapıldığını gösterir.
• Müşabehet ve Münasebet (Benzemeklik ve İlişki): Metinde “sikke-i fıtratta müşabehet” (yaratılış mühründe benzerlik) ve “nakş-ı san’atta münasebet” (sanat işlemeciliğinde ilişki) olarak ifade edilir. Bir sineğin kanadındaki sanat ile bir kartalın kanadındaki sanat, temelde aynı nizamı ve hikmeti gösterir. Bir yaprağın damarlarındaki tevziat (dağıtım) ile insan bedenindeki damar sistemi, aynı Rezzâk’ın (Rızık Veren) ve Hakîm’in (Hikmet Sahibi) eseridir. Bu, mührün tek olduğunu (Hâtem-i Vahdet) isbat eder.
• Misâl-i Musağğar ve Nümune-i Ekber (Küçültülmüş Misal ve Büyütülmüş Numune): Bu, mikro-kozmos (küçük âlem) ve makro-kozmos (büyük âlem) münasebetidir. Bir çekirdek, koca bir ağacın fihristesidir (misâl-i musağğar); bir ağaç ise o çekirdekteki programın açılmış halidir (nümune-i ekber). Aynı şekilde, insan “âlem-i sağîr” (küçük âlem), kâinat ise “insan-ı kebîr” (büyük insan) gibidir. Birini yapan, elbette diğerini de yapandır.
• Küll ve Cüz Münasebeti (Bütün ve Parça İlişkisi): Kâinat, her bir parçası (cüz) bütünün (küll) varlığına ve nizamına hizmet eden devasa bir makine veya tek bir saray hükmündedir. Göz, bedenden; beden, kâinattan ayrı düşünülemez. Bu, kâinatın idaresinin “tecezzî ve inkısam kabul etmez” olduğunu gösterir. Bir cüz’ü yaratan, ancak küllü yaratandır.
• Tesanüd ve Yardımlaşma (Dayanışma ve Birbirinin Vazifesini Tamamlama): Metnin en kuvvetli delillerinden biri, mahlukat arasındaki umumî yardımlaşmadır. Nebatat (bitkiler) hayvanatın, hayvanat insanların imdadına; hava, su, güneş bütün zîhayatların (canlıların) imdadına koşar. Bu şuurlu, hikmetli ve rahmetli yardımlaşma, perdenin arkasında tek bir Müdebbir-i Rahîm’in (Merhametli İdareci) varlığını bedahetle gösterir.

2. Vahdetin Tecellîsine Dair Misaller

Metin, bu nazarî tespiti (vahdet cihetlerini) müşahhas (gözlemlenebilir) misallerle kuvvetlendirir:
• Bahar İcadı: Her baharda “dört yüz bin nev’in hadsiz efradlarını” bir anda, beraber, hatasız ve mükemmel bir sanatla icad etmek, idare ve iaşe etmek, ancak kudreti sonsuz, ilmi her şeyi ihâta eden bir Zât’a (Vâhid-i Ehad) mahsus olabilir. Bu, haşrin (dirilişin) küçük bir misalidir.
• Kuşlar ve Sinekler: “Misâl-i musağğar” olan sineklerden “nümune-i ekber” olan kartallara kadar bütün kuş nevilerine, havada seyahat etmeleri için en münasip cihazatı (kanatlar, akciğerler vb.) vermek ve her birinin yüzüne “sikke-i san’at” (sanat mührü), “hâtem-i hikmet” (hikmet mührü) ve “turra-i ehadiyet” (birlik nişanı) koymak, Sâni’in birliğini gösterir.
• Umumî İmdad ve İaşe: Zerrât-ı taamiyenin (gıda zerrelerinin) hüceyrat-ı bedene (beden hücrelerine) şuurlu bir asker gibi yardıma gitmesi; annelerin iktidarsız yavrularına karşı şefkatle sevk edilmesi, kâinatta tesadüfe yer olmadığını, her şeyin Rahmân ve Rahîm bir Rabbin idaresinde olduğunu isbat eder.
• Mütedâhil Dâireler (İç İçe Daireler): Kehkeşan (Samanyolu Galaksisi) gibi devasa bir sistemdeki nizam ile bir gül goncasının yapraklarındaki veya bir mısır sümbülünün gömleklerindeki intizam aynı mükemmelliktedir. “Göz hadekasının perdeleri” gibi en hassas bir sanattan, “kavunun çekirdekleri” gibi bir fihristeye kadar her şeyde aynı fiil, aynı sanat ve aynı hikmetin tasarrufu görünür. Bu, fiilin fâilinin (işi yapanın) Vâhid olduğunu gösterir.

3. Metnin Vardığı Bedahet Derecesindeki Neticeler

Bu delillerden yola çıkarak metin, Sâni-i Kâinat hakkında şu neticelere ulaşır:
• O, Vâhiddir (Birdir): Her şeyde O’nun sikkesi (mührü) vardır. Bir eserde iki ayrı mühür olamaz.
• Mekândan Münezzehtir, Ama Her Yerde Hâzırdır: “Hiçbir mekânda olmadığı gibi her mekânda hazırdır.” Zira mekânı da O yaratmıştır. Fakat ilmi, kudreti ve iradesiyle her şeyin yanında, üstünde ve içindedir.
• Akrebiyet ve İhâta (Yakınlık ve Kuşatma): “Güneş gibi, herşey Ondan uzak, O ise herşeye yakındır.” Biz Zâtından (mahiyetinden) uzağız, O ise isim ve sıfatlarının tecellisiyle bize şah damarımızdan daha yakındır.
• Kudretine Nisbetle Az-Çok, Büyük-Küçük Birdir: “Daire-i kehkeşan… Ona ağır gelmediği gibi, kandaki küreyvat, kalbdeki hatırat ondan gizlenmez.” Bir baharı yaratmak, bir çiçeği yaratmak kadar O’na kolaydır. Bu, O’nun kudretinin zâtî (kendinden) olduğunu ve acziyetin O’na ârız olamayacağını gösterir.
• Nimetin Fiyatı: Bismillah ve Elhamdülillâh: Bu kadar kıymettar, sanatlı ve hikmetli nimetleri “çok ucuz verir.” İstediği fiyat, O’nun namına başlamak (Bismillah) ve O’na minnettarlık ve medih ile hamd etmektir (Elhamdülillâh). Bu, nimetin kıymetini bilmek ve vereni tanımaktır.

Konunun Ayetler ve Müradifleriyle İzahı
Metinde ileri sürülen her bir hakikat, Kur’ân-ı Kerîm’in ayetleriyle tam bir mutabakat içindedir.

1. Vahdet-i Kâinat ve Tevhid-i Sâni (Kâinatın Birliği ve Sanatkâr’ın Birliği)
• Müradifi: Nizam-ı Küllî, Hâtem-i Vahdet, Şirk’in İmkânsızlığı.
• Metindeki “kâinatın rububiyet cihetinde tecezzî ve inkısam kabul etmez bir küll” olması ve “Sânilerinin vâhid olduğunu ispat etmek” ifadeleri şu ayetlere bakar:
• Ayet ( Meali):
“O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahmân’ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Gözünü çevir de bir bak, bir bozukluk görüyor musun? Sonra gözünü tekrar tekrar çevir de bak; (kusur arayan) göz, âciz ve bitkin halde sana dönecektir.” (Mülk 67/3-4)
• İzah: Metindeki “nakş-ı san’atta münasebet” ve “intizam,” bu ayetteki “uyumsuzluk göremezsin” (tefâvüt) hakikatiyle aynıdır. Kâinattaki bu mükemmel nizam ve zerre miktar bir “bozukluk” (fütûr) olmaması, Sâni’in Vâhid ve Ehad olduğunu bedahetle isbat eder.
• Ayet ( Meali):
“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu. Demek ki, Arş’ın Rabbi olan Allah, onların nitelemelerinden uzaktır, yücedir.” (Enbiyâ 21/22)
• İzah: Metindeki “beraberlik ve birbiri içinde birlik” ve “birbirine yardım etmek” delilleri, bu ayetin isbatıdır. Eğer birden fazla idareci olsaydı, bu mükemmel yardımlaşma ve nizam olmaz, “düzeni bozulurdu” (fesâd).

2. Sikk-i Fıtrat ve Hâtem-i Hikmet (Yaratılış Mührü ve Hikmet Mührü)
• Müradifi: Fıtratullah, Ehadiyet Turrası, Sanat-ı İlâhiyye.
• Metindeki “sikke-i fıtratta müşabehet” ve “yüzlerinde mucizâne birer sikke-i san’at” ifadeleri, her mahlukun, yaratıcısını gösteren bir mühür taşıdığını belirtir.
• Ayet ( Meali):
“O halde sen, Allah’ı birleyen (hanîf) olarak yüzünü dine, Allah’ın fıtratına çevir ki O, insanları bu fıtrat üzere yaratmıştır. Allah’ın yaratmasında hiçbir değiştirme yoktur. İşte bu, dosdoğru dindir. Fakat insanların çoğu bilmezler.” (Rum 30/30)
• İzah: “Allah’ın fıtratı” (fıtratallah), bütün mahlukat üzerine vurulan o tevhid mührüdür. Metindeki “sikke-i fıtrat” bu ayete işaret eder. Bütün insanların ve mahlukatın aynı temel “yazılım” (fıtrat) ile yaratılması, Yaratıcı’nın bir olduğunu gösterir.

3. Akrebiyet-i İlâhiyye (Allah’ın Yakınlığı) ve İhâta (Kuşatma)
• Müradifi: Her Yerde Hâzır ve Nâzır Olma, Mekândan Münezzehiyet.
• Metindeki “hiçbir mekânda olmadığı gibi her mekânda hazırdır” ve “O ise herşeye yakındır” hakikatleri şu ayetlerle izah edilir:
• Ayet ( Meali):
“Andolsun, insanı biz yarattık ve nefsinin ona verdiği vesveseyi de biz biliriz. Çünkü biz ona şah damarından daha yakınız.” (Kaf 50/16)
• Ayet ( Meali):
“…Nerede olsanız, O sizinle beraberdir. Allah, bütün yaptıklarınızı hakkıyla görendir.” (Hadid 57/4)
• İzah: Metin, Zât-ı Akdes’in mekândan münezzeh olduğunu, ancak ilmiyle, kudretiyle ve görmesiyle her an her yerde hâzır ve nâzır olduğunu belirtir. Bu, Hadid Suresi’ndeki “maiyet” (beraberlik) ve Kaf Suresi’ndeki “akrebiyet” (yakınlık) sırrıdır.

4. Kudret-i Mutlaka (Büyük-Küçük Farkı Olmaması)
• Müradifi: Suhulet-i İcad (Yaratma Kolaylığı), Emr-i “Kün fe Yekûn”.
• Metindeki “en büyük şeyler Ona ağır gelmediği gibi… en küçük… birşey gibi ona kolaydır” ve “sineği kartal sisteminde… suhuletle icad eder” ifadeleri, Allah’ın kudretinin zâtî olduğunu, O’na nisbetle hiçbir şeyin zor olmadığını anlatır.
• Ayet ( Meali):
“Bir şeyi dilediği zaman, O’nun emri yalnızca: ‘Ol!’ demektir; o da hemen oluverir.” (Yâsîn 36/82)
• Ayet ( Meali):
“…(İlk) yaratılışınız ve diriltilişiniz, ancak tek bir kişinin (yaratılışı ve diriltilişi) gibidir. Şüphesiz Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.” (Lokman 31/28)
• İzah: Milyarlarca insanı diriltmek (haşir), tek bir insanı diriltmek gibidir. Bir baharı yaratmak, bir çiçeği yaratmak gibidir. Metindeki “bir baharı bir haşir vaziyetinde suhuletle icad eder” ifadesi, bu ayetlerin bir tefsiridir. Kudret-i Ezeliye için zerre ile güneş, az ile çok arasında fark yoktur.

5. Nimetlere Mukabil Şükür (Bismillah ve Elhamdülillah)
• Müradifi: Hamd, Zikir, Ubudiyetin Esası.
• Metin, bu muazzam sanatlı nimetlerin fiyatının “Bismillah” ve “Elhamdülillah” olduğunu söyler.
• Ayet ( Meali):
“Hani Rabbiniz şöyle duyurmuştu: ‘Andolsun, eğer şükrederseniz elbette size nimetimi artırırım. Eğer nankörlük ederseniz, hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir.’ ” (İbrahim 14/7)
• İzah: “Bismillah,” nimeti Allah namına almak ve O’ndan bilmektir. “Elhamdülillâh” ise o nimete karşı kalben, lisanen ve fiilen teşekkür etmektir. Bu ikisi, ayette emredilen “şükrün” ta kendisidir ve nimetin devamının (artırılmasının) yegâne vesilesidir.

Bir baştan diğer başa herşey, her zaman Lâilâhe İllallah zikrini ilân ediyor ve Yâ Hak, Yâ Hay diye haykırıyorlar.
Neam,  diyerek, kalbiyle beraber nefsi dahi tasdik ederek “Evet, evet” dediler.

***********

BEŞİNCİ HAKİKAT’İN İZAH VE TAHLİLİ

Bu hakikat, Vahdâniyet’in (Allah’ın birliğinin) isbatını dört temel delil üzerine bina eder:
• Kâinattaki Mükemmel Nizam (İntizam-ı Ekmel).
• İdare ve Tedbirdeki Birlik (Misafirhane-i Dünya Temsili).
• İsimlerin (Esmâ) ve Fiillerin (Ef’âl) Birliği ve Birlikteliği.
• Temel Maddelerin (Anâsır) ve Canlı Türlerinin (Neviler) Birliği.
1. Kelime ve Kavram Tahlili (Metindeki Esas Mefhumlar)
• İntizam-ı Ekmel: Kusursuz, noksansız ve mükemmel düzen. Kâinattaki her şeyin, galaksilerden atom altı parçacıklara kadar, bir gaye ve hikmetle, şaşmaz bir mizan (ölçü) ile yerleştirilmesi.
• Tedvir ve İdare: Bir memleketin sultanı gibi, kâinatın sevk ve idaresi, her mevcudun ihtiyacının görülmesi ve işlerinin yürütülmesi.
• Vâhid ve Ehad: Her ikisi de Allah’ın birliğini ifade eder. Vâhid (Bir), Allah’ın sıfatlarında ve fiillerinde şeriki (ortağı) olmadığını, kâinatın idaresinde O’ndan başka Fâil (iş gören) bulunmadığını ifade eder (bütün kâinatın aynı idare altında olması). Ehad (Tek), Allah’ın Zât’ında bir olduğunu, cüzlere (parçalara) ve kısımlara ayrılmaktan münezzeh (uzak) olduğunu ifade eder (her bir mevcudun bizzat O’nun eseri olması).
• Bedahetle ve Zaruretle: Delile ihtiyaç duyulmayacak kadar apaçık ve zihnen kabul edilmesi zorunlu olan.
• Mazhar ve Münfail: Mevcudatın (varlıkların) kendi başlarına “Fâil” (yaratıcı, işi yapan) olmadıklarını; bilakis, Allah’ın isimlerinin tecellisine “mazhar” (görünme yeri) ve O’nun kudretinin tesiriyle “münfail” (etkilenen, o fiili kabul eden) olduklarını ifade eder.

2. Metnin Şerhi ve İzahı
Metin, bir “yolcunun” kâinata nazar ederek (bakarak) elde ettiği müşahedeleri aktarır. Bu yolcunun nazarında kâinat, Sanatkâr’ını gösteren delillerle doludur.
Birinci Esas: İntizam-ı Ekmel ve Vahdet (Mükemmel Düzen ve Birlik)
Metin, kâinatın bütününde (“mecmuunda”), temel unsurlarında (“erkânında”) ve en küçük parçasında (“eczasında”) mükemmel bir nizamın varlığına dikkat çeker.
“Evet, intizam tam bir vahdettir, birtek nazzâmı ister. Münakaşaya medar olan şirki kaldırmaz.”
Bu cümle, delilin temelidir. Düzen, bir düzenleyiciyi (Nazzâm) gerektirir. Eğer birden fazla irade (ilah) işe karışsaydı, bu zıtlık ve kargaşaya (fesada) yol açardı. Arzın dönüşünden (“yevmî ve senevî devranı”), insanın simasındaki ahenkten, kandaki küreyvatın (alyuvar ve akyuvarların) nizamlı hareketine kadar her seviyedeki bu şaşmaz düzen, tek bir Kadîr-i Mutlak (Mutlak Güç Sahibi) ve tek bir Hakîm-i Mutlak (Mutlak Hikmet Sahibi) tarafından yapıldığını “bedahetle” gösterir.
Mahlûkatın (yaratılmışların) bu nizama müdahalesi yoktur; onlar “yalnız kabul ederler, mazhar ve münfail olurlar.” Yani, Güneş yakmayı kendi seçmez, o Muhrik (yakan) ismine mazhardır; toprak yeşertmeyi kendi irade etmez, o Fâtır (yaratan) ismine münfail bir aynadır.
İkinci Esas: İdarede Vahdet (Misafirhane-i Dünya Temsili)
Bu kısım, kâinatın idaresindeki birliğe odaklanır. Dünya, bir “misafirhane” olarak tasvir edilir ve bu misafirhanenin temel ihtiyaçları tek bir merkezden karşılanır:
• “sobalı lâmbası birdir” (Güneş)
• “rûznâmeli kandili birdir” (Ay)
• “rahmetli süngeri birdir” (Bulutlar ve yağmur)
• “ateşli aşçısı birdir” (Güneşin harareti ve yerin altındaki ateş)
• “hayatlı şurubu birdir” (Su)
• “himâyetli tarlası birdir” (Toprak)
Bütün zîhayat (canlı) yolculara hizmet eden bu temel unsurların “bir” olması, yani her yerde aynı Güneş’in ısıtması, aynı suyun hayat vermesi, bu misafirhanenin Sahibinin de “birdir” olduğunu isbat eder. Bu Sahib, “gayet kerîm ve misafirperverdir.”
Üçüncü Esas: Esmâ (İsimler) ve Ef’âlin (Fiiller) Birliği
Bu delil, daha derûnî bir tevhidi gösterir. Kâinatta görünen fiiller (tasvir, tedvir, terbiye) ve bu fiillerin menşei olan isimler (Musavvir, Müdebbir, Muhyî, Mürebbî) her yerde “bir”dir ve “birbiri içinde”dir.
“…güya o isimler ve o fiiller ittihad edip (birleşip), kudret ayn-ı hikmet ve rahmet ve hikmet ayn-ı inayet ve hayat oluyor.”
Misal olarak: Bir çiçeğin yaratılışında (fiil), o anda hem Musavvir (en güzel şekli veren), hem Rezzâk (rızkını hazırlayan), hem Muhyî (hayat veren), hem Hakîm (hikmetle donatan) isimleri aynı anda, aynı sistemle ve tam bir birlik içinde tecelli eder. Bir ismi diğerinden ayırmak mümkün değildir. Bu iç içe geçmişlik ve birlik, bu isimlerin sahibinin (Müsemmâ) ve bu fiillerin failinin (Fâil) “birdir, tektir, vâhiddir, ehaddir” olduğunu zarurî kılar.
Dördüncü Esas: Anâsır (Unsurlar) ve Nevilerin (Türler) Birliği
Son delil, yaratılışın ham maddelerine ve neticelerine bakar:
• Anâsır (Elementler): “masnuatın maddeleri ve mayaları olan unsurlar” (oksijen, hidrojen, karbon vb.) tektir. Sahra’daki oksijen ile okyanustaki oksijen aynıdır. Bu tek tip unsurlar, bütün yeryüzünü (“zemini ihata ederler”) kaplar ve bütün canlıların hizmetinde “gayet itaatli bir hizmetçi” gibi çalışırlar.
• Neviler (Türler): Her bir tür (insan türü, kedi türü, buğday türü), kendine has bir birlik mührü (“vahdeti gösteren çeşit çeşit sikkeleri taşıyan”) taşır. Hepsi “bir iken rû-yi zeminde intişar edip istilâ ederler” (yeryüzüne yayılırlar).
Bu unsurların ve türlerin, tek bir şablon ve mühürle her yerde bulunması, onların “birtek Zâtın malı, mülküdür” olduğunu ve O Vâhid-i Kadîr tarafından “gayet intizamlı bir nefer hükmünde istihdam” edildiklerini gösterir.

3. Konunun Ayetler ve Müradifleriyle İzahı

Metinde ileri sürülen tevhid delilleri, Kur’an-ı Kerim’in kâinata nazar etme (bakma) ve tefekkür etme davetiyle tam bir uyum içindedir.
Müradif Kavramlar (İlgili Mefhumlar):
• Tevhid: Allah’ı birlemek. (Metnin ana gayesi)
• Vahdâniyet: Allah’ın bir ve tek oluşu.
• Nizam ve Mizan: Kâinattaki mükemmel düzen ve ölçü. (Metnin “intizam-ı ekmel” dediği)
• Sünnetullah: Allah’ın kâinata koyduğu, değişmez tabiat kanunları. (Metnin “aynı isim ve aynı fiil” ile işaret ettiği)
• Tasarruf: Allah’ın mülkünde (kâinatta) dilediği gibi idare ve icraatta bulunması.
• Fıtrat: Yaratılış, varlığa kodlanan yapı.
• Tefekkür: Kâinattaki sanat ve nizam üzerinden Sanatkâr’ı (Sâni’) düşünmek. (Metnin “yolcu”sunun yaptığı eylem)

Konu ile İlgili Ayet-i Kerimeler (Meali İktibasları):

1. İntizam ve Nizamdaki Kusursuzluk (İntizam-ı Ekmel):
Metnin “kâinatın mecmuunda… bir intizam-ı ekmelin bulunması” ve “Kalmamış bir nokta muzlim çeşm-i dil erbabına” mısraına en muvafık ayetler:
$${“Gökleri yedi kat yaratan O’dur. Rahmân’ın yaratmasında hiçbir düzensizlik göremezsin. Gözünü çevir de bak! Bir bozukluk görüyor musun? Sonra gözünü tekrar tekrar çevir de bak! Göz (aradığı bozukluğu bulmaktan) âciz ve bitkin halde sana dönecektir.”}$$
(Mülk, 67/3-4)
Bu ayetler, kâinatta “intizamsızlık” veya “kusur” (metindeki “muzlim nokta”) olmadığını, nazar edildikçe Sâni’in kemalinin görüleceğini belirtir.

2. Şirkin İmkânsızlığı ve İdarenin Birliği (Tedvirde Vahdet):

Metnin “intizam tam bir vahdettir… Münakaşaya medar olan şirki kaldırmaz” hakikatinin Kur’an’daki en net ifadesi:
$${“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu. Demek ki, arşın Rabbi olan Allah, onların niteledikleri şeylerden uzaktır, yücedir.”}$$
(Enbiyâ, 21/22)
Bu ayet, “Beşinci Hakikat”in temel mantığını (birden fazla fail olsa nizam bozulur) Kur’anî bir delil ile teyit eder.

3. Yaratılışın Hikmeti ve Gaye (Hikmetperverâne İntizam):

Metin, bu nizamın “ilim ve hikmetle” ve “maslahatları gözeterek” yapıldığını vurgular. Bu, abesiyetsizliği (boş yere olmama) ifade eder:
$${“Biz gökleri, yeri ve bunlar arasında bulunanları oyun ve eğlence olsun diye yaratmadık. Biz onları ancak hak ve hikmetle yarattık. Fakat onların çoğu bilmezler.”}$$
(Duhân, 44/38-39)

4. Kâinatın İdaresi ve Rabliğin Vahdeti (Tedvir ve Terbiye):

Metnin “bu memleketin Sultanı ve Mürebbîsi birdir” hükmü ile “misafirhane” temsilindeki idare birliği:
$${“Hamd, Âlemlerin Rabbi Allah’a mahsustur.”}$$
(Fâtiha, 1/2)
$${“De ki: ‘Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Yahut kulaklara ve gözlere kim hükmediyor? Diriyi ölüden kim çıkarıyor, ölüyü diriden kim çıkarıyor? İşleri kim yürütüyor?’ Onlar: ‘Allah’ diyecekler. De ki: ‘O halde Allah’a karşı gelmekten sakınmaz mısınız?’”}$$
(Yûnus, 10/31)
Bu ayet, metindeki “tedvir” (işleri yürütme) fiilinin tek bir Fâil’e (Allah’a) ait olduğunu ikrar ettirir.

*****

1. Giriş: Fettâhiyet Hakikatı ve Vahdet Delili
“Fettâhiyet”, lügat manasıyla “açmak, fethetmek, kapalılığı gidermek, hüküm vermek” manalarına gelen “feth” kökünden türemiştir. Allah’ın Esma-i Hüsna’sından olan el-Fettâh (ٱلْفَتَّاحُ) ismi, her türlü kapalılığı açan, müşkilatları halleden, rızık kapılarını açan ve en mühimi, mahlukata varlık sahasında münasip suretler ve şekiller “açan” Zât demektir.
İktibas edilen metin, kâinattaki en hayret verici hadisenin, yani “feth-i suver”in (suretlerin açılmasının) nasıl olup da el-Fettâh isminin Vahdet’ine (birliğine) şaşmaz bir delil olduğunu izah eder.

2. Temel Kavramların Tahlili
Metnin daha iyi anlaşılabilmesi için temel kavramların izahı elzemdir:
• el-Fettâh (Müradifleri: el-Hâlık, el-Bâri’, el-Musavvir):
• el-Fettâh: “Açan.” Bu isim, yokluk karanlığını varlık nuruyla açar; basit, şekilsiz bir maddeyi (bir tohumu, bir nutfeyi) açarak içinden muntazam, sanatlı bir suret çıkarır.
• el-Hâlık: “Takdir eden, yaratan.” Henüz var olmayan bir şeyin nasıl olacağını, hangi ölçülerde var olacağını takdir edendir.
• el-Bâri’: “Yoktan var eden, inşa eden.” Takdir edileni, modele uygun şekilde, kusursuzca ve uyum içinde var edendir.
• el-Musavvir: “Suret ve şekil veren.” Varlığa getirdiğine, onu diğerlerinden ayıran hususi, mizanlı (ölçülü) ve müzeyyen (süslü) bir suret giydirendir.
• Fettâhiyet hakikatı, bu üç ismin (Hâlık, Bâri’, Musavvir) manasını da derûnî bir surette ihtiva eder.
• Feth-i Suver (Suretlerin Açılması):
Metnin merkezi tabiridir. Bu, iki manaya gelir:
• İcmalden Tafsile Geçiş: Bir çekirdek veya yumurta gibi “icmali” (özet, program) bir halde bulunan basit bir maddeden; ağaç, çiçek veya kuş gibi “tafsilatlı” (detaylı) bir suretin açılıp çıkarılmasıdır.
• Basit Maddeden Sanatlı Surete Geçiş: Toprak, su, hava gibi “basit” ve “unsurî” maddelerden; elma, kiraz, insan sureti gibi hadsiz derecede farklı ve sanatlı suretlerin yaratılmasıdır.
• Basit Bir Madde:
Bu tabir, sureti ve şekli olmayan, tek düze görünen hammaddeyi ifade eder. Misal: Bir damla su (nutfe) veya bir avuç toprak. Fettâhiyet tecellîsi, bu “bir” ve “basit” olan maddeden, “binlerce” farklı ve “muntazam” sureti açıp göstermesidir.
• İhata ve Şümul (Kapsamlılık):
Metnin vahdet delili olarak sunduğu kilit kavramdır. “Feth-i suver” fiili, kâinatın her köşesinde (her tarafta), her an (bir anda) ve hadsiz çeşitlilikte (ayrı ayrı, çeşit çeşit) icra edilmektedir. Bir fiilin, kâinatı bütünüyle ihata etmesi (kuşatması), o fiilin failinin de kâinatın tamamına hükmeden, her şeyi bir anda gören, bilen ve idare eden Vâhid-i Ehad (Bir ve Tek) olmasını zaruri kılar. Eğer zerre kadar şirk (ortaklık) olsaydı, bu ihatada ve intizamda mutlaka karışıklık ve noksanlık olurdu.

3. Metnin Paragraf Paragraf İzahı
Paragraf 1 (Tanım):
“Fettâhiyet” hakikatıdır. Yani Fettâh isminin tecellîsiyle, basit bir maddeden ayrı ayrı, çeşit çeşit, hadsiz muntazam suretlerin, beraber, her tarafta, bir anda, bir fiil ile açılmasıdır.
Burada fiilin altı vasfı zikredilir:
• Kaynak: Fettâh isminin tecellîsi.
• Hammadde: Basit bir madde.
• Netice: Ayrı, çeşitli, hadsiz ve muntazam suretler.
• Zamanlama: Beraber ve bir anda.
• Mekân: Her tarafta.
• Keyfiyet: Bir fiil ile.
Bu altı vasıf, fiilin failinin Vahdet’ini (birliğini) ve Ehadiyet’ini (her bir şeydeki mührünü) isbat eder. Bir anda, her tarafta, basit bir şeyden bu kadar çok çeşidi hatasız yapmak, ancak her şeyi birlikte idare eden bir Zât’a mahsustur.
Paragraf 2 (Misaller):
Evet, nasıl ki umum kâinatın bağistanında… Fettâh ismiyle… açmış, vermiş. Aynen öyle de, fakat daha mu’cizâtlı olarak, zemin bahçesinde dört yüz bin enva-ı zîhayata… suret-i mevzune ve müzeyyene ve mümtâze vermiş.
Metin, bu hakikati iki misal ile tasvir eder:
• Umum Kâinat (Makro Âlem): Galaksiler, yıldızlar, sistemler gibi “kâinat bağistanı”nın her bir çiçeği (mevcudatı), Fettâh ismiyle açılmıştır.
• Zemin Bahçesi (Mikro Âlem): Yeryüzü, bu tecellînin daha mucizeli bir sahasıdır. Zira “basit” bir toprak perdesi altında “dört yüz bin” (o günkü tesbitle, şimdi milyonlarca) farklı canlı türüne (enva-ı zîhayat), her birine hususi, “mevzune” (ölçülü), “müzeyyene” (süslü) ve “mümtâze” (seçkin) bir suret verilmektedir.
Paragraf 3 (Ayetlere Atıf ve Delil):
…âyetlerin ifadesiyle, tevhidin en kuvvetli delili ve kudretin en hayretli mucizesi, suretleri açmasıdır.
Metnin atıfta bulunduğu (-1- ve -2- diye işaretlenen) ayetler, hususan insanın “üç karanlık” içindeki yaratılışından bahseden Zümer Suresi 6. ayet ve insanın suret verilmesinden bahseden diğer ayetlerdir. (Bu ayetler aşağıda “Ayetler ve Müradifleri” bahsinde gelecektir.)
Paragraf 4 ve 5 (Delilin İzahı ve Netice):
Fenn-i nebatat ve fenn-i hayvanatın şehadetiyle… bu feth-i suverde öyle bir ihata ve şümul ve san’at var ki, birtek Vâhid-i Ehadden… başka hiçbir şey bu cemiyetli ve ihatalı fiile sahip olamaz.
…üç karanlık içinde bütün validelerin erhamında insanların suretlerini… açmak ve yaratmak olan fettâhiyet… vahdâniyetin en kuvvetli bir bürhanıdır. Çünkü, ihata etmek bir vahdettir; şirke yer bırakmaz.
Burada, modern bilimlerin (Botanik ve Zooloji) vardığı neticelerin, bu Fettâhiyet hakikatini tasdik ettiği belirtilir. Bir damla sudan (nutfe), “üç karanlık” (batın-rahim-meşîme) içinde, milyarlarca farklı insan suretini şaşırmadan, karıştırmadan, mükemmel bir ölçü ve sanatla “açmak” (yaratmak); ve aynı fiili yeryüzündeki bütün canlılara aynı anda tatbik etmek…
İşte bu “ihata” (kuşatıcılık), Vahdet’in (birliğin) isbatıdır. Zira bu fiil bölünme, parçalanma kabul etmez. Bir insanın suretini açan Zât, aynı anda güneşi idare eden, rızkı taksim eden Zât olmak zorundadır. Çünkü suret verilirken göz verilir, göz ise güneşi ister; mide verilir, mide rızkı ister. Bu, failin Kadîr-i Mutlak olduğunu gösterir ve şirkin (ortak koşmanın) imkânsızlığını isbat eder.

4. Konuyla İlgili Ayetler ve Müradifleri

Metnin ruhuna ve doğrudan atıflarına binaen, Fettâhiyet hakikatini tasvir eden ayetler:

1. el-Fettâh ve el-Musavvir İsimlerinin Tecellîsi (Metnin Atıf Yaptığı Ana Konu):
Metin, “üç karanlık içinde” suretlerin açılmasından bahseder. Bu, doğrudan Zümer Suresi’ne bir işarettir:
﴿خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَاَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْاَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ اَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ ف۪ي بُطُونِ اُمَّهَاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْqٍ ف۪ي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَاَنّٰى تُصْرَفُونَ﴾
“O, sizi bir tek nefisten yarattı. Sonra ondan da eşini var etti. Sizin için hayvanlardan sekiz eş meydana getirdi. Sizi annelerinizin karınlarında, üç karanlık içinde, bir yaratılıştan sonra diğerine çevirerek yaratmaktadır. İşte Rabbiniz olan Allah budur. Mülk yalnızca O’nundur. O’ndan başka ilâh yoktur. Öyleyken nasıl oluyor da (O’na kulluktan) döndürülüyorsunuz?”
(Zümer Suresi, 39/6 – Meali)
Bu ayet, Fettâh isminin, rahimlerdeki “feth-i suver” mucizesini net bir şekilde ortaya koyar.

2. el-Fettâh İsminin Doğrudan Zikri:

el-Fettâh ismi, mutlak adaletle hükmeden ve her türlü kapalılığı açan manasında kullanılır:
﴿قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَل۪يمُ﴾
“De ki: ‘Rabbimiz hepimizi bir araya toplayacak, sonra aramızda hak ile hükmedecektir. O, en âdil hüküm veren (el-Fettâh), her şeyi bilendir.'”
(Sebe’ Suresi, 34/26 – Meali)

3. Suret Verme (Musavvir) ve Mükemmellik:

Metnin “suret-i mevzune ve müzeyyene” (ölçülü ve süslü suret) tabiri, doğrudan şu ayetlerin manasını yansıtır:
﴿خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَكُمْ فَاَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَاِلَيْهِ الْمَص۪يرُ﴾
“Gökleri ve yeri hak ve hikmete uygun olarak yarattı. Size şekil verdi ve şekillerinizi de güzel yaptı. Dönüş de ancak O’nadır.”
(Teğâbün Suresi, 64/3 – Meali)
Ve Fettâhiyet hakikatinin müradifi olan Hâlık, Bâri’ ve Musavvir isimlerinin bir arada zikredildiği ayet:
﴿هُوَ اللّٰهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَwِّرُ لَهُ الْاَسْمَٓاءُ الْحُسْنٰى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ﴾
“O, yaratan (el-Hâlık), var eden (el-Bâri’), şekil veren (el-Musavvir) Allah’tır. Güzel isimler O’nundur. Göklerdeki ve yerdeki her şey O’nu tesbih eder. O, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir.”
(Haşr Suresi, 59/24 – Meali)

4. Basit Maddeden Yaratılış:

Metindeki “basit bir madde” vurgusu, Kur’an-ı Kerim’in insanın “basit” bir sudan (nutfe) veya topraktan (tîn) yaratıldığına dair vurgularıyla aynıdır:
﴿اَلَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ مَٓاءٍ مَه۪ينٍۙ ﴿٢٠﴾ فَجَعَلْنَاهُ ف۪ي قَرَارٍ مَك۪ينٍۙ ﴿٢١﴾ اِلٰى قَدَرٍ مَعْلُومٍۙ ﴿٢٢﴾ فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ﴾
“Biz, sizi basit bir sudan yaratmadık mı? İşte o suyu, belli bir süreye kadar sağlam bir yere (rahme) yerleştirdik. Sonra da ona ölçülü bir biçim verdik. Biz ne güzel biçim verenleriz!”
(Mürselât Suresi, 77/20-23 – Meali)

5. Hülasa ve Netice

************

1. Giriş: Rahmâniyet Hakikati’nin Merkeziyeti

Metin, bir yolcunun (âlemi tefekkürle gezen bir seyyahın) nazarında, kâinatın en parlak hakikatinin “Rahmâniyet” olduğunu tesbit etmesiyle başlar. Rahmâniyet, Allah’ın “Rahmân” isminin tecellîsidir. Bu isim, O’nun bu dünyada mü’min-kâfir, zîhayat-cansız ayırt etmeksizin bütün mahlûkatı kuşatan, rızıklandıran ve idare eden cihan şümul (evrensel) merhametini ifade eder.
Metnin ana gayesi, bu ihâtalı (kuşatıcı) merhametin, perdesiz bir şekilde hem Vâhidiyet’i (bütün kâinatın tek bir İdareciye ait olduğunu) hem de Ehadiyet’i (o tek İdarecinin, bölünmeksizin, bizzat her bir şeyin yanında hazır ve nâzır olduğunu) nasıl gösterdiğini ortaya koymaktır.

2. Kelime ve Kavram Tahlili (Müradifler ve Alakalı Mefhumlar)
• Rahmâniyet: “Rahmân” isminden gelir. Bu, “Rahîm” isminden daha geniş bir muhtevaya sahiptir. Rahmâniyet, varlık sahasına çıkan her şeye şâmil olan merhamettir. Rızkın verilmesi, hayatın bahşedilmesi, tabiatın nizamı bu ismin tecellîsidir.
• Rahîmiyet: Genellikle “Rahîm” ismiyle bağlantılı olup, daha hususî, daha şefkatli ve ekseriyetle mü’minlere yönelik ebedî ve uhrevî merhameti ifade eder. Metin, zeminin içindeki kıymetli ihsanları “rahîmiyet ve hakîmiyetin” mahzeni olarak tasvir eder.
• Vâhidiyet (Birlik): Cenâb-ı Hakk’ın birliğini, isim ve sıfatlarının bütün kâinatı bir bütün olarak kuşatması cihetiyle ifade eder. Kâinata bir bütün olarak nazar edildiğinde, her yerde aynı nizamın, aynı idarenin ve aynı merhametin hâkim olması, Sâni’in (Sanatkâr’ın) vâhid (bir) olduğunu gösterir. Güneşin bütün yeryüzünü aydınlatması gibidir.
• Ehadiyet (Teklik): Cenâb-ı Hakk’ın Zât olarak birliğini ve tekliğini ifade eder. O’nun, kâinatın bütünüyle meşgul olurken, her bir fertle bizzat, vasıtasız ve bölünmeksizin meşgul olmasıdır. O’nun Zâtı her şeyin yanında hazırdır. Güneşin, bütün yeryüzünü aydınlatırken aynı anda her bir parlak zerrede ve su katresinde aksiyle, ısısıyla ve yedi rengiyle bulunması gibidir.
• Ziyafetgâh: İçinde ziyafet verilen yer, mükellef bir sofra. Metin, dünyayı Rahmân’ın bir ziyafetgâhı olarak tasvir eder.
• Cilve: Yansıma, tecellî, görünüm.
• Bedahet: Apaçıklık, delile ihtiyaç duymayacak derecede âşikâr olma.

3. Metnin Şerhi ve Tahlili
Metin, Rahmâniyet hakikatini iki ana açıdan ele alır:
A. Rahmetin Umûmî Tecellîsi (Vâhidiyet’in İsbatı)
Metin, Vâhidiyet’in isbatı için kâinatın geneline, yani âfâkî (dışsal) delillere nazar ettirir:
• Zemin Yüzü (Ziyafetgâh): Yeryüzü, “rahmetin binlerle hediyeleriyle” donatılmış bir “ziyafetgâh” ve “sofra” olarak tasvir edilir. Bu sofrada “yüz binlerle ayrı ayrı lezzetli taamlar” dizilmiştir. Bu umûmî ziyafet, tek bir Kerîm Zât’ın (Rahmân’ın) eseridir.
• Zemin İçi (Mahzen): Yerin altı, “rahîmiyet ve hakîmiyetin binlerle kıymettar ihsanlarını câmi bir mahzen”dir. Madenler, sular, tohumların muhafazası bu mahzenin hediyeleridir.
• Zeminin Hareketi (Ticaret Gemisi): Dünyanın mevsimler ve senevî devirleri, “âlem-i gaybdan” rızıkları getiren bir “ticaret gemisi” veya “şimendifer” (tren) olarak tasvir edilir. “Her bahar” bu geminin/trenin “erzak ve elbisemizi taşıyan bir vagonu” hükmündedir.
Bu üç tasvir, bütün yeryüzünde, bütün canlıları (zîhayatları) besleyen, giydiren ve idare eden bu ihâtalı (kuşatıcı) fiilin, ancak Vâhid (Bir) olan bir Zât tarafından yapılabileceğini gösterir. Bu devasa ziyafetgâhı idare etmeye ve bu gemiyi gayb âleminden göndermeye birden fazla ilahın gücü yetmez ve müdahalesi olamaz; olsa, nizam bozulurdu.

B. Rahmetin Husûsî Tecellîsi (Ehadiyet’in İsbatı)

Metin, Vâhidiyet’i âfâkta (dış âlemde) gösterdikten sonra, Ehadiyet’in isbatı için enfüsî (iç) delile, yani bizzat insanın yapısına (fıtratına) odaklanır. Rahmân, sadece nimetleri yaratmakla kalmamış, o nimetlerden istifade edecek cihazları da insana vermiştir:
• Mide: “Hadsiz taamlardan lezzet alır.”
• Hayat: “Duygularıyla, bir sofra-i nimet gibi, koca cismânî âlemde, hadsiz nimetlerinden istifade eder.”
• İnsaniyet (Akıl ve Kalb): “Hem maddî, hem mânevî âlemin nihayetsiz hediyelerinden zevk alır.”
• İslâmiyet: “Âlem-i gayb ve âlem-i şehadetin nihayetsiz hazinelerinden nur alır.”
• İman: “Dünya ve âhiret âlemlerinin hasra gelmez envârından ve hediyelerinden tenevvür edip müstefid eder.”
İnsanın fıtratına dercedilen bu “yüzlerle ve binlerle iştahlar, ihtiyaçlar, duygular, hissiyatlar, hisler”, kâinattaki o ziyafete tam bir karşılıktır. Kâinat bir saray ise, anahtarlar insanın eline verilmiştir.
İşte bu nokta, Ehadiyet’in delilidir: Bütün kâinatı yaratan Zât, aynı anda her bir insanın midesini, kalbini, aklını ve hislerini de o kâinata uygun şekilde yaratmıştır. Bütün nimetlerin nümunelerini o tek fertte toplamıştır. Bu, O Zât’ın bizzat (ehadiyet cilvesiyle) her bir ferdin yanında hazır olduğunu, onun her bir cihazatını tanzim ettiğini gösterir.

4. Temsillerin İzahı

Metin, bu derin hakikati (Vâhidiyet içinde Ehadiyet) iki kuvvetli temsil ile akla yaklaştırır:
A. Güneş Temsili
• Vâhidiyet Misali: Güneşin ziyasının (ışığının) “mukabilindeki umum eşyayı ihata etmesi” (karşısındaki bütün eşyayı kaplaması), güneşin bir (vâhid) olduğunu gösterir. Yeryüzünü kaplayan bu tek ışıktan, “Arzın güneşi vâhiddir, birtektir” hükmü çıkar.
• Ehadiyet Misali: Aynı güneşin, “parlak ve şeffaf herbir şey dahi” (mesela su katreleri) içinde, o şeyin kabiliyetine göre “hem ziyasını, hem hararetini, hem ziyasındaki yedi rengini, hem aks-i misalini” göstermesi, güneşin ehadiyetini (bizzat sıfatlarıyla her şeyin yanında olduğunu) gösterir.
• Hakikate Tatbiki: Aynen öyle de, Rahmân’ın rahmetinin bütün kâinatı bir ziyafetgâh gibi kuşatması (ihâtası), O’nun Vâhidiyet’ini (Birliğini) gösterir. Aynı rahmetin ve Rahmân’ın ekser isimlerinin her bir zîhayatta, bilhassa insanda temerküz etmesi (toplanması), O’nun Ehadiyet’ini (her şeyin yanında bizzat hazır olduğunu) isbat eder.

B. Kavun Çekirdeği Temsili
• Misal: Bir kavunun “herbir çekirdeğinde” o kavunun bütün hususiyetlerinin programı (DNA’sı) temerküz etmiştir.
• Hüküm: O çekirdeği yapan Zât, ancak o kavunun tamamını yapan Zât olabilir. Başka hiçbir şey, o çekirdeği o kavundan “sağamaz, toplayamaz.”
• Hakikate Tatbiki: Kâinat bir ağaç, zemin (dünya) bir meyve (kavun) ve insan (veya her bir zîhayat) o meyvenin çekirdeği hükmündedir.
• Netice: En küçük bir zîhayatın Hâlıkı ve Rabbi (onu terbiye edip besleyeni), ancak bütün zeminin ve kâinatın Hâlıkı ve Rabbi olabilir. Tek bir çekirdeği (insanı) yaratmak, bütün bir ağacı (kâinatı) yaratmak kadar kudret ister ve aynı Zât’a ait olduğunu gösterir.

5. Konunun Ayetler ile Bağlantısı

Metinde izah edilen Rahmâniyet, Vâhidiyet ve Ehadiyet hakikatleri, Kur’ân-ı Kerîm’in birçok ayetinin tefsiri mahiyetindedir.
• Rahmetin İhatası (Kuşatıcılığı – Vâhidiyet):
• A’râf Sûresi, 7:156: “…(Allah şöyle buyurdu:) “Azabıma dilediğimi uğratırım. Rahmetim ise her şeyi kuşatmıştır. Onu, bana karşı gelmekten sakınanlara, zekâtı verenlere ve âyetlerimize inananlara yazacağım.””
• İzah: Metnin “herşeyi kaplamış bir rahmet” olarak bahsettiği hakikat, bu ayette “Rahmetim ise her şeyi kuşatmıştır” ifadesiyle teyit edilir.
• Zeminin Ziyafetgâh ve Mahzen Olması (Rahmâniyet):
• Mülk Sûresi, 67:15: “O, yeryüzünü sizin ayaklarınızın altına serendir. Haydi onun üzerinde yürüyün ve Allah’ın rızkından yiyin. Dönüş ancak O’nadır.”
• Bakara Sûresi, 2:22: “O, yeryüzünü sizin için döşek, göğü de bina yaptı. Gökten su indirip onunla size rızık olarak çeşitli ürünler çıkardı. Öyleyse siz de bile bile Allah’a ortaklar koşmayın.”
• İzah: Bu ayetler, metindeki “ziyafetgâh”, “sofra” ve “mahzen” tasvirlerinin Kur’ânî temelidir.
• Her Canlının Rızkının Verilmesi (Ehadiyet ve Vahdet):
• Hûd Sûresi, 11:6: “Yeryüzünde yaşayan bütün canlıların rızkı ancak Allah’a aittir. O, onların yurtlarını da, geçici olarak durdukları yerleri de bilir. Bunların hepsi apaçık bir kitaptadır.”
• İzah: Bu ayet, metnin “hiçbirini unutmaması ve aynı rahmet her yerde, her anda ve her ferde yetişmesiyle” ifade ettiği hakikati tam olarak karşılar. “Bütün canlıların rızkı” Vâhidiyet’i, her birinin “yurdunu” ve “durduğu yeri” bilmesi ise Ehadiyet’i (tek tek her şeye ilminin ve kudretinin yetişmesini) gösterir.
• İnsanın Hususî Yaratılışı (Ehadiyet’in Tecellîsi):
• Zâriyât Sûresi, 51:21: “Kendi içinizde de (nice deliller) vardır. Hâlâ görmez misiniz?”
• İzah: Metnin, mide, hayat, akıl, kalb, iman gibi insana verilen binlerce cihazdan bahsetmesi, bu ayetin işaret ettiği “kendi içinizdeki delillerin” bir tefsiridir. Bu derûnî cihazlar, Rahmân’ın Ehadiyet cilvesinin en parlak âyineleridir.

***********

“Üçüncü Hakikat: Müdebbiriyet ve idare hakikatıdır” başlıklı bu mühim parça, Risale-i Nur Külliyatı’nın temel rüknü olan Tevhid ve Haşir hakikatlerini, kâinatın idaresindeki nizam ve intizam delilleriyle isbat eden son derece hikmetli bir bahistir.
Bu hakikat, Cenâb-ı Hakk’ın “El-Müdebbir” (Bütün işleri tedbir edip idare eden) ism-i şerifinin kâinattaki cihan şümul tecellîsini nazarımıza sunmaktadır.

1. Hakikatin Mâhiyeti: Müdebbiriyet ve İdare

Metnin “Müdebbiriyet ve idare hakikatıdır” diye başlaması, varlığın temelinde bir “Tedbir” ve “İdare” elinin bulunduğunu, hiçbir şeyin başıboş (abes) veya tesadüfün oyuncağı olmadığını beyan eder.
Müradif ve Alakalı Mefhumlar:
• Tedbir (Müdebbiriyet): Her şeyin akıbetini, neticesini ve hikmetini görerek, ona göre en münasip vaziyeti ve cihazatı takdir etmektir. Kâinatta zerrelerden yıldızlara kadar her şey, bu tedbir ile hareket eder.
• İdare: Tedbiri icra etmek, nizamı muhafaza etmek, her mahlûka vazifesini yaptırmak ve ihtiyaçlarını (levazımatını) vaktinde vermektir.
• Rububiyet: Bu idare ve tedbirin en mühim tecellîsidir. Rab, terbiye eden, besleyen, idare eden demektir. Kâinatın idaresi, O’nun Rububiyetinin (Rabliğinin) saltanatını gösterir.
• Hakîmiyet: Bu idarenin hikmetle yapılmasıdır. Hiçbir işte abesiyet (boşluk, manasızlık) yoktur.
• Nizam ve İntizam: İdarenin en zahirî meyvesidir.
• Muvazene: İdarenin adaletini ve hassasiyetini gösterir. Kâinattaki ekolojik, fizikî ve kimyevî denge bu muvazenedendir.
Metin, bu cihan şümul idareyi üç sahada tasvir etmektedir:
• Ecram-ı Semâviye (Gök Cisimleri): “Dehşetli ve sür’atli” olmalarına rağmen (milyarlarca tonluk kütlelerin saniyede binlerce kilometre hızla hareketi), “kemâl-i intizam ve muvazene” ile idare edilmeleri. Birbirlerine çarpmazlar, yörüngelerinden (medar) sapmazlar. Bu, tesadüfün ve kör kuvvetin değil, sonsuz bir Kudret ve Hikmet’in idaresini isbat eder.
• Ayet :
$$“Ne güneş aya yetişebilir ne de gece gündüzü geçebilir. Her biri bir yörüngede yüzmektedir.”}$$
(Yâsîn, 36/40)
• Ayet :
$${“O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahmân’ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Gözünü çevir de bir bak, bir bozukluk görebiliyor musun?”}$$
(Mülk, 67/3)
• Unsurlar (Elementler): “İstilâcı ve karıştırıcı” (ateşin yakması, suyun boğması, havanın fırtınaya dönüşmesi) yapıda olmalarına rağmen, “imtizaçkârâne” (birbiriyle uyumlu ve karışık) idare edilmeleri. O zıt unsurlar, hayatın devamı için “muavenettar” (yardımcı) kılınmıştır. Toprak, su, hava ve ateş; hayatın hizmetkârı olmuştur.
• Mahlûkat-ı Arziye (Yeryüzü Mahlukları): “Gayet ihtiyaçlı, zaafiyetli” olmalarına rağmen, bütün “tedbirlerini görmek” suretiyle idare edilmeleri. En âciz mahlûkun dahi rızkı ve cihazatı unutulmaz.
• Ayet :
$${“Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki, rızkı Allah’a ait olmasın. Her birinin (dünyada) duracakları yeri de (öldükten sonra) emanet konulacakları yeri de O bilir. Bunların hepsi apaçık bir kitapta (Levh-i Mahfuz’da) yazılıdır.”}$$
(Hûd, 11/6)
Bu idare, kâinatı “mükemmel bir memleket, muhteşem bir şehir, müzeyyen bir saray” hükmüne getirir ki, bu da bir Sâni-i Hakîm’i ve Müdebbir-i Küll’ü âşikâre gösterir.

2. Temsil: Cihangir Kumandan ve Dört Yüz Bin Milletli Ordu

Bu dehşetli hakikati akla yaklaştırmak için “cihangir bir zat” temsili getirilir. Bu temsildeki kilit noktalar şunlardır:
• Kesret ve Çeşitlilik: Dört yüz bin ayrı ayrı milletten bir ordu.
• İhtiyaçların Farklılığı: Her milletin elbisesi, silahı, yemeği, talimatı, terhisatı birbirinden ayrı ayrı.
• İdarenin Mükemmeliyeti: Bu muhtelif cihazatın noksansız, kusursuz, yanlışsız, hatasız, vakti vaktine, gecikmeden, karıştırmadan verilmesi.
• Netice: Bu idareye, o kumandanın “fevkalâde kudretinden başka hiçbir sebep elini uzatamaz.” Eğer uzatsa (yani şirk olsa), “muvazeneyi bozar ve karıştırır.”
Bu temsil, kâinattaki idarenin Vahdâniyet’e (Birliğe) olan delâletini vurgular. Nasıl ki bir orduyu ancak bir kumandan idare edebilir; iki kumandan olsa nizam bozulur. Aynen öyle de, zerrelerden yıldızlara kadar bu mükemmel idare, Müdebbir’in (Allah’ın) Bir olduğunu, ortağı (şeriki) olmadığını isbat eder.
• Ayet :
$${“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu. Demek ki, Arş’ın Rabbi Allah, onların nitelemelerinden uzaktır, yücedir.”}$$
(Enbiyâ, 21/22)

3. Tatbik: Bahar Mevsimi ve Dört Yüz Bin Nev’in İdaresi

Bu temsilin kâinattaki tatbiki, yani hakikatin bizzat kendisi, her bahar mevsiminde gözümüzün önünde cereyan eder.
• Ordu-yu Sübhânî: Baharda icad edilen “dört yüz bin muhtelif nevilerden mürekkep” (bitki ve hayvan türleri) ordu.
• İdare-i Rabbâniye: Temsildeki kumandanın idaresinden sonsuz derece daha mükemmel bir idare. Her bir nevi (tür), hatta her bir ferdin (bireyin) bütün levazımatı (rızık, silah, libas, talim, terhis) “kemâl-i intizamla, sehivsiz, hatasız, karıştırmadan ve hiçbirini unutmadan, umulmadık yerlerden, vakti vaktine” verilir.
Bu bahar safhası, Allah’ın şu vasıflarını isbat eden canlı bir fermandır:
• Kemâl-i Rububiyet (Kusursuz Terbiye ve İdare)
• Hâkimiyet ve Hikmet
• Vahdâniyet, Ehadiyet, Ferdiyet (Birliği, Tekliği)
• Nihayetsiz İktidar ve Hadsiz Rahmet

4. Netice: Müdebbiriyet Hakikatinden Haşir Hakikatine Geçiş

Metnin ulaştığı zirve noktası, bu “Müdebbiriyet Hakikati”nin, aynı zamanda “Haşir (Diriliş) Hakikati”nin en parlak isbatı olduğudur.
İstidlâl (Delil Çıkarma) Şöyledir:
• Güz (Sonbahar) Kıyameti: Güz mevsiminde, o dört yüz bin neviden üç yüz bininin (hususan nebatat ve haşeratın) “vefatlar suretinde ve mevtler namında terhis edilmesi,” küçük bir kıyamet nümunesidir.
• Bahar (İlkbahar) Haşri: Baharda o ölmüş, çürümüş köklerin ve tohumların aynısıyla (veya misliyle) yeniden diriltilmesi, “haşir ve neşre nümune”dir. Bu, “haşr-i âzamın üç yüz bin misalini” gözümüze gösteren bir mucizedir. Hatta bir ağacın her baharda yaprak, çiçek ve meyve vermesi, “dört küçük haşir” hükmündedir.
• Kudretin Mukayesesi: Gözümüzün önünde her baharda bu kadar harika, bu kadar girift, bu kadar sonsuz nevileri ve fertleri icad eden, idare eden ve dirilten bir Kudret…
• İnsanın Haşri: Bu Kudret’e nisbeten, sadece bir tek nev’ olan insanın, vefatından sonra tekrar diriltilmesi, bir baharı yaratmaktan “daha kolay”dır.
• Ayet :
$${“Sizin yaratılmanız da, diriltilmeniz de ancak tek bir kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibidir. Şüphesiz Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.”}$$
(Lokmân, 31/28)
• Ayet :
$${“Allah’ın rahmetinin eserlerine bak! Yeryüzünü ölümünden sonra nasıl diriltiyor. Şüphe yok ki, O, ölüleri de elbette diriltecektir. O, her şeye hakkıyla gücü yetendir.”}$$
(Rûm, 30/50)
Hüküm:
Seyyahın (yani hakikat yolcusunun) vardığı hüküm katîdir:
• Böyle bir Kudret Sahibi (Kadîr-i Cebbâr), kıyameti ve haşri yapacağını “umum enbiyasına binlerle defa vaad ve ahdetmiş”tir.
• Kur’ân’da “bin adet âyetlerinde serahaten hükmedip tehdit ve taahhüd” etmiştir.
• Bu durumda “inkâr-ı haşir” (dirilişi inkâr etmek), sadece bir fikir hatası değil;
• Bütün bu vaadleri “tekzip” (yalanlamak),
• Her baharda görülen bu sonsuz “kudretini inkâr etmek” hükmündedir.
• Böylesine âşikâr bir hakikati ve sonsuz bir kudreti inkâr eden ve vaadlerini yalanlayanlara verilecek “cehennem azabı,” zulüm değil, “ayn-ı adalettir.”

***********

Rahîmiyet ve Rezzâkıyet Hakikatinin İzahı

Bu mertebe, Cenâb-ı Hakk’ın er-Rahîm (merhameti her şeyi kuşatan) ve er-Rezzâk (bütün mahlukatın rızkını veren) isimlerinin kâinattaki cihanşümul (evrensel) tecellîlerini müşahede etmektir. Bu müşahede, zerrelerden güneşlere kadar her şeyin O’nun merhamet elinden ve kudret hazinesinden beslendiğini idrak etmektir.

1. Rezzâkıyetin Küllî Tecellîsi: Zayıf ve Âcizlerin İmdadı

Metnin başında dikkat çekildiği gibi, Rezzâkıyet hakikatinin en parlak delili, en âciz ve zayıf olanlara, en umulmadık yerlerden rızkın yetiştirilmesidir.
• Kuru Toprak ve Câmid Odunlar: Basit, kuru bir topraktan ve kemik gibi cansız odun parçalarından (ağaçlardan) binlerce çeşit lezzetli, renkli, kokulu ve şifalı rızıkların (meyve ve sebzelerin) çıkarılması, tesadüfün ve kör esbabın (sebeplerin) işi olamaz. Bu, ancak sonsuz bir ilim, irade, kudret ve merhamet sahibinin fiilidir.
• Kan ve Fışkı Arasından Gelen Lâtif Rızık: En lâtif, en temiz ve en muvafık gıda olan sütün, hayvanın bedeninde kan ve fışkı gibi iki necis madde arasından safi, temiz ve berrak bir surette yavrulara gönderilmesi, Rahîm-i Zülcemâl’in şefkatinin en âşikâr bir tecellîsidir.
• Hiçbirini Unutmamak: Zemin yüzündeki, denizlerin dibindeki, havadaki sayısız zîhayatın hiçbirini unutmayarak, karıştırmayarak, tam vaktinde ve münasip bir surette rızıklarını veren bir “Dest-i Gaybî” (gizli el), Rezzâk-ı Hakikî’nin varlığını ve birliğini güneş gibi ispat eder.

2. Kur’ânî Temeller ve Rabbânî Taahhüd

Metinde işaret edilen üç ayet-i kerime, bu hakikatin temelini ve Cenâb-ı Hakk’ın bu husustaki taahhüdünü sarahaten beyan eder:
• Ayet -1- (Rızkı Hasretme): Metnin “iâşeyi ve infakı Cenâb-ı Hakka tahsis edip hasrettiği” ifadesiyle işaret ettiği ayet:
“Şüphesiz ki rızık veren, mutlak kudret ve kuvvet sahibi olan ancak Allah’tır.”
(Zâriyât, 51:58 – Meali)
Bu ayet, hasr (sınırlama) ifade eder. Rızkı veren, “er-Rezzâk” olan yalnızca Allah’tır. Sebepler (insanın çalışması, bulut, toprak vs.) sadece birer perdedir. Rızkı yaratan ve gönderen sebepler değil, Müsebbibü’l-Esbab olan Allah’tır.
• Ayet -2- (Küllî Taahhüd): Metnin “bütün insanların ve hayvanların rızıklarını taahhüd ve tekeffül-ü Rabbânî altına aldığı” ifadesiyle işaret ettiği ayet:
“Yeryüzünde rızkı Allah’a ait olmayan hiçbir canlı yoktur. O, onların nerede duracaklarını ve nerede emanet edileceklerini bilir. Hepsi apaçık bir kitaptadır.”
(Hûd, 11:6 – Meali)
Bu ayet, “taahhüd-ü Rabbânî”nin (Allah’ın üzerine almasının) ne kadar küllî ve şümullü olduğunu gösterir. Karada, denizde, havada bilinen ve bilinmeyen ne kadar “dâbbe” (canlı) varsa, istisnasız hepsinin rızkı “alellah” (Allah’ın üzerinedir).
• Ayet -3- (Âcizlerin Rızkı): Metnin “rızkı tedarik edemeyen, âciz ve iktidarsız olan zayıf biçarelerin rızıklarını umulmadık yerden… vermekle” işaret ettiği ayet:
“Nice canlılar var ki rızıklarını kendileri elde edemezler. Sizin de onların da rızkını Allah verir. O, hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir.”
(Ankebût, 29:60 – Meali)
Bu ayet, rızık ve iktidar arasındaki zıt (ters) münasebetin Kur’ânî delilidir. Rızkını tedarik edemeyen (lâ tahmilü rizqahâ) en âciz mahlukların (deniz dibindeki böceklerin, anne karnındaki ceninin, yeni doğmuş yavruların) rızkı, mükemmel bir surette verilir. Bu durum, rızkın iktidar ve kuvvetle değil, Rahmet ve Şefkat ile gönderildiğini ispat eder.

3. Rızık, İktidar, Hırs ve Tevekkül

Metin, rızık bahsindeki en mühim bir yanılgıyı düzeltir: Rızkın, kişinin kendi iktidarı, zekâveti ve çalışmasıyla elde edildiği zannı.
• Ters Münasebet: “Helâl rızık, iktidar ve ihtiyar ile mütenâsiben değildir.” Bu, çok mühim bir sırdır.
• Ağaçlar: İktidarsız ve ihtiyarsızdır, yerlerinde “mütevekkilâne” dururlar; rızıkları (su, hava, gıda) onlara koşup gelir.
• Yavrular: Acz-i mutlaktadırlar; en lâtif rızık olan süt, “hayret-nümun tulumbacıklardan” (validelerin göğüslerinden) ağızlarına akıtılır. Yavru kedi, dünyaya gelir gelmez annesinin memelerine yönelir ve rızkı hazır bulur. Ne zaman ki o yavrulara “bir parça iktidar” gelir (avlanmaya başlarlar), o memelerden süt kesilir.
• Hırs (Açgözlülük) Sebeb-i Hüsrandır: Hırs, Rezzâk-ı Hakikî’nin taahhüdüne karşı bir nevi ittiham (suçlama) ve merhametine karşı bir hürmetsizliktir. Bu sebeple hırs, mahrumiyete sebeptir. Metnin dediği gibi, zekâvetine güvenip hırsla dünyaya saldıran nice edipler “dilenciliğe” düşerken; iktidarsızlığını bilip tevekkül eden nice “kaba, çok âmî adamlar” zenginliğe ulaşmıştır.
• Netice: Rızk-ı helâl, kuvvetle kazanılmaz; o, merhametle verilir, şefkatle ihsan edilir. Çalışmak (sa’y) ise, rızkı celp etmek için değil, Rezzâk-ı Kerîm’in âdetullah kanununa bir hürmet, bir fiilî dua ve bir ibadettir.

4. Rızkın İki Kısmı: Hakikî ve Mecazî

Bu ayrım, hayatı saadetle geçirmek için bir düsturdur:
• Rızk-ı Hakikî (Fıtrî): Hayatı idame ettirecek (yaşatacak) kadar olan zarurî rızıktır. Bu, “taahhüd-ü Rabbânî altındadır.” Cenâb-ı Hak, her zîhayatın bu rızkına kefildir. Hatta bedende depolanan yağlar dahi bu fıtrî rızka dahildir ki, insanı 20-30 gün yaşatabilir. Bu rızık bitmeden ölenler, rızıksızlıktan değil, “sû-i itiyattan” (kötü alışkanlıklardan) veya “terk-i âdetten” (düzenin bozulmasından) kaynaklanan bir hastalıktan ölürler.
• Rızk-ı Mecazî (Sun’î): İtiyat (alışkanlık, tiryakilik), israf ve sû-i istimâlât (kötüye kullanma) ile zaruret hükmüne geçen, aslında ihtiyaç dışı olan rızıklardır (örneğin lüks tüketim, sigara, gereksiz harcamalar). Bu kısım, “taahhüd-ü Rabbânî altında değil, belki ihsana tâbidir.” Kâh verilir, kâh verilmez.
İnsanların rızık endişesiyle düştükleri sıkıntıların tamamı, bu ikinci kısım mecazî rızık yüzündendir. Bahtiyar odur ki, fıtrî rızka kanaat eder, mecazî rızkı da iktisat ile talep eder. Bedbaht odur ki, hırs ile mecazî rızkın peşinde koşar, sa’y-i helâli bırakır ve hayatını elemler içinde geçirir.

5. Mânevî Rızıklar ve Hilkatin Gayesi

Rızık sadece mideye mahsus değildir. İnsanın her bir âzâsı ve lâtifesi (duygusu) Rezzâk-ı Rahîm’den kendi rızkını ister:
• Göz: Manzaraları, güzellikleri (hüsün ve cemal) rızık olarak ister.
• Kulak: Sesleri, nağmeleri, manaları ister.
• Akıl: İlim ve hikmeti rızık olarak ister.
• Kalb ve Ruh: Mârifetullah (Allah’ı tanıma) ve Muhabbetullah (Allah sevgisi) ile tatmin olur.
Bu lâtifeler, “hazine-i rahmetinin birer anahtarı” hükmündedir. Göz, kâinat yüzündeki cemal hazinelerinin anahtarıdır.
Cenâb-ı Hak, rızkı kâinatın en mühim bir gayesi kılmıştır. Çünkü rızkın neticesinde “daimî ve küllî bir teşekkür ve minnettarlık ve perestişle” O’nun Rububiyetine mukabele edilir. Rızıktaki lezzet, şükre sevk eden bir davetiyedir.
Ayrıca rızıktaki “iştah ihtiyacı ve zevk-i rızkî,” mahlukatı atâletten (tembellikten) kurtaran “kuvvetli bir kamçı” olur. Bu kamçı ile hayvanlar ve insanlar rızık peşinde koşarak arzı şenlendirir.

6. Vahdet Delili: Bir Elmanın İspat Ettiği Hakikat

Metnin sonunda zikredilen “birtek elma” misali, Rezzâkıyetin Vahdet (Birlik) delilini tamamlar.
Bir elmayı hakikî rızık olarak yaratıp bir adama veren Zât, ancak şu vasıflara sahip olabilir:
• O elmanın tezgâhı olan mevsimleri (baharı, yazı) çeviren olmalıdır.
• O elmanın fabrikası olan ağacı yaratan olmalıdır.
• O elmanın bahçesi olan küre-i arzı bir sefine gibi döndüren olmalıdır.
• O elmanın terbiyegâhı olan güneşi, havayı, suyu, toprağı terbiye eden olmalıdır.
Çünkü o tek elmanın üzerindeki “sikke-i fıtrat” (yaratılış damgası), “hâtem-i hikmet” (hikmet mührü) ve “turra-i samediyet” (her şeyin O’na muhtaç olduğunu gösteren nişan), bütün elmalarda, bütün meyvelerde ve bütün mahlukatta aynıdır.
Demek, bir elmayı yaratamayan, kâinatı yaratamaz. Ve bir elmayı hakikî mâlikiyetle yaratan, elbette ve her halde bütün kâinatın Hâlık-ı Zülcelâli olmak zorundadır.

[Manen ve rütbeten Beşinci Lem’a ve sureten ve makamen Otuzbirinci Mektub’un Otuzbirinci Lem’asının kıymetdar Dördüncü Şuaı ve Âyet-i Hasbiyenin mühim bir nüktesidir.]

İHTAR: Risale-i Nur, sair kitablara muhalif olarak başta perdeli gidiyor; gittikçe inkişaf eder. Hususan bu risalede, “Birinci Mertebe” çok kıymetdar bir hakikat olmakla beraber çok ince ve derindir. Hem bu birinci mertebe, bana mahsus gayet ehemmiyetli bir muhakeme-i hissî ve gayet ruhlu bir muamele-i imanî ve gayet gizli bir mükâleme-i kalbî suretinde mütenevvi ve derin dertlerime şifa olarak tebarüz etmiş. Bana tam tevafuk eden tam hissedebilir, yoksa tam zevkedemez.

* * *

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ

Bir zaman ehl-i dünya beni her şeyden tecrid ettiklerinden beş çeşit gurbetlere düşmüştüm. Ve ihtiyarlık zamanımda kısmen teessürattan gelen beş nevi hastalıklara giriftar olmuştum.

Sıkıntıdan gelen bir gafletle, Risale-i Nur’un teselli verici ve meded edici envârına bakmayarak, doğrudan doğruya kalbime baktım ve ruhumu aradım. Gördüm ki; gayet kuvvetli bir aşk-ı beka ve şedid bir muhabbet-i vücud ve büyük bir iştiyak-ı hayat ve hadsiz bir acz ve nihayetsiz bir fakr, bende hükmediyorlar. Halbuki müdhiş bir fena, o bekayı söndürüyor. O haletimde, yanık bir şâirin dediği gibi dedim:
Dil bekası Hak fenası istedi mülk-ü tenim.

Bir devasız derde düştüm, ah ki Lokman bîhaber.

Me’yusane başımı eğdim; birden

حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ

âyeti imdadıma geldi, dedi: “Beni dikkatle oku.” Ben günde beşyüz defa okudum. Benim için aynelyakîn suretinde inkişaf eden çok kıymetdar envârından bir kısmını ve yalnız dokuz nurunu ve mertebesini icmalen yazıp, eskiden aynelyakîn ile değil, belki ilmelyakîn ile bilinen tafsilâtını Risale-i Nur’a havale ediyorum.

Birinci Mertebe-i Nuriye-i Hasbiye:

Bendeki aşk-ı beka, bendeki bekaya değil, belki sebebsiz ve bizzât mahbub olan kemal-i mutlak sahibi, Zât-ı Zülkemal’in ve Zülcemal’in bir isminin bir cilvesinin mahiyetimde bir gölgesi bulunduğundan, fıtratımda o Kâmil-i Mutlak’ın varlığına ve kemaline ve bekasına müteveccih olan muhabbet-i fıtriye, gaflet yüzünden yolunu şaşırmış, gölgeye yapışmış, âyinenin bekasına âşık olmuştu.

حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ

geldi, perdeyi kaldırdı. Gördüm ve hissettim ve hakkalyakîn zevkettim ki; bekamın lezzet ve saadeti, aynen ve daha mükemmel bir tarzda Bâki-i Zülkemal’in bekasına ve benim Rabbim ve İlahım olduğuna imanımda ve iz’anımda ve îkanımda vardır. Çünki onun bekasıyla benim için lâyemut bir hakikat tahakkuk eder. Zira benim mahiyetim, hem bâki, hem sermedî bir ismin gölgesi olur, daha ölmez diye şuur-u imaniyle takarrur eder.

Hem o şuur-u imanla mahbub-u mutlak olan Kemal-i Mutlak’ın varlığı bilinmekle, şedid ve fıtrî olan muhabbet-i zâtî tatmin edilir. Hem Bâki-i Sermedî’nin bekasına ve varlığına ait o şuur-u imaniyle kâinatın ve nev’-i insanın kemalâtı bilinir ve bulunur ve kemalâta karşı fıtrî meftuniyet, hadsiz elemlerden kurtulup zevk ve lezzetini alır.

Hem o şuur-u imaniyle o Bâki-i Sermedî’ye bir intisab ve o intisab-ı imanî ile umum mülküne bir münasebet peyda olur ve o münasebet-i intisabî ile hadsiz bir mülke bir nevi mâlikiyet gibi iman gözüyle bakar, manen istifade eder.
Hem o şuur-u imaniyle ve intisab ve münasebet ile umum mevcudata bir alâka, bir nevi ittisal peyda olur. Ve o halde, ikinci derecede vücud-u şahsîsinden başka hadsiz bir vücud, o şuur-u imanî ve intisab ve münasebet ve alâka ve ittisal cihetinde güya onun bir nevi varlığıdır gibi var olur; varlığa karşı fıtrî aşk teskin edilir.

Hem o şuur-u imanî ve intisab ve münasebet ve alâkadarlığı cihetiyle bütün ehl-i kemalâta karşı bir uhuvvet peyda olur. O halde Bâki-i Sermedî’nin varlığıyla ve bekasıyla o hadsiz ehl-i kemal mahvolmayıp zayi’ olmadıklarını bilmekle, takdir ve tahsin ile merbut ve dost olduğu hadsiz dostlarının bekaları ve devam-ı kemalâtı, o şuur-u imanî sahibine ulvî bir zevk verir.

Hem o şuur-u imanî ve intisab ve münasebet ve alâkadarlık ve uhuvvet vasıtasıyla bütün dostlarımın -ki hayatımı ve bekamı maalmemnuniye onların saadetleri için feda ediyorum- onların mes’udiyetleri ile hadsiz bir saadet kendim de hissedebilir gördüm. Çünki bir samimî dostun saadetiyle, şefkatli dostu dahi saadetlenir ve lezzetlenir. Şu halde Bâki-i Zülkemal’in bekası ve varlığıyla, başta Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm ve âl ü ashabı olarak umum sâdâtım ve ahbabım olan enbiya ve evliya ve asfiya ve bütün sair hadsiz dostlarım i’dam-ı ebedîden kurtulduğunu ve bir saadet-i sermediyeye mazhariyetlerini o şuur-u imanî ile hissettim. Ve münasebet, alâka, uhuvvet, dostluk sırrıyla saadetleri bana in’ikas edip saadetlendirdiğini zevkettim.

Hem o şuur-u imaniyle rikkat-i cinsiye ve şefkat-i akraba yüzünden gelen hadsiz teellümattan kurtulup, hadsiz bir zevk-i ruhanî duydum. Çünki hayatımı ve bekamı maaliftihar onların tehlikelerden kurtulmaları için feda etmeyi fıtrî arzu ettiğim başta pederlerim ve vâlidelerim ve bütün neslî ve nesebî ve manevî akrabalarım, Bâki-i Hakikî’nin bekası ve varlığıyla mahvdan ve ademden ve i’dam-ı ebedîden ve hadsiz elemlerden kurtulup o hadsiz rahmetine mazhariyetlerini şuur-u imaniyle hissettim. Ve medar-ı gam ve elem olan cüz’î ve tesirsiz şefkatime bedel, nihayetsiz bir rahmet, onlara nezaret ve himayet ettiğini duydum, hissettim. Bir vâlide veledinin lezzetiyle, zevkiyle, rahatıyla zevklenmesi gibi; ben de o bütün şefkat ettiğim zâtların, o rahmetin himayeti altındaki necatlarıyla ve istirahatlarıyla zevklendim ve ferahlandım ve çok derin şükrettim.
Hem o şuur-u imaniyle, netice-i hayatım ve sebeb-i saadetim ve vazife-i fıtratım olan Resail-ün Nur dahi ziya’dan, mahvdan, faidesiz kalmasından ve manen kurumasından kurtulmalarını ve meyvedar bâki kalmalarını o intisab-ı imanî ile bildim, hissettim, kanaat getirdim. Kendi bekamın lezzetinden çok ziyade bir manevî lezzet duydum, tam hissettim. Çünki iman ettim ki: Bâki-i Zülkemal’in bekası ve varlığıyla Resail-ün Nur yalnız insanların hâfızalarında ve kalblerinde nakşolmuyor; belki hadsiz zîşuur mahlukatın ve ruhanîlerin bir mütalaagâhları olmakla beraber rıza-i İlahîye mazhar ise Levh-i Mahfuz’da ve elvah-ı mahfuzada irtisam ederek sevab meyveleriyle tezeyyün eder. Ve bilhâssa Kur’ana mensubiyeti ve kabul-ü Nebevî ve inşâallah marzî-i İlahî cihetiyle bir anda vücudu ve nazar-ı Rabbaniyeye mazhariyeti, umum ehl-i dünyanın takdirinden daha ziyade kıymetdardır bildim.

İşte hayatımı ve bekamı o resailin hakaik-i imaniyeyi isbat eden herbir risalesinin bekasına, devamına, ifadesine, makbuliyetine feda etmeğe her vakit hazır olduğumu ve saadetimi onların Kur’ana hizmet etmelerinde bildim. Ve o halde beka-i İlahî ile yüz derece insanların tahsinlerinden daha ziyade bir takdire mazhariyetlerini o intisab-ı imanî ile anladım. Bütün kuvvetimle “Hasbünallahü ve ni’melvekil” dedim.

Hem o şuur-u imanî ile ebedî bir beka ve daimî bir hayat veren Bâki-i Zülcelal’in bekasına ve vücuduna iman ve imanın a’mal-i sâliha gibi neticeleri, bu fâni hayatın bâki meyveleri ve ebedî bir bekanın vesileleri olduğunu bildim. Meyvedar bir ağaca inkılab etmek için kabuğunu terkeden bir çekirdek gibi, ben de o bâki meyveleri vermek için bu beka-i dünyevînin kabuğunu bırakmağa nefsimi kandırdım. Nefsimle beraber “Hasbünallahü ve ni’melvekil, Onun bekası bize yeter” dedim.

Hem şuur-u imanî ve intisab-ı ubudiyet ile toprak perdesinin arkası ışıklanmasını ve ağır tabaka-i türabiye dahi ölülerin üstünden kalktığını ve kabir kapısıyla girilen yeraltı dahi, adem-âlûd karanlıklar olmadığını ilmelyakîn ile bildim. Bütün kuvvetimle “Hasbünallahü ve ni’melvekil” dedim.

Hem gayet kat’î bir surette hissettim ve o şuur-u imanî ile hakkalyakîn bildim ki: Fıtratımda çok şiddetli olan aşk-ı beka Bâki-i Zülkemal’in bekasına, varlığına iki cihetle bakarken; enaniyetin perde çekmesiyle, mahbubunu kaçırmış, âyinesine perestiş etmiş bir serseme dönmüş gördüm. Ve o çok derin ve kuvvetli aşk-ı beka, bizzât ve sebebsiz, fıtraten sevilen ve perestiş edilen kemal-i mutlak bir isminin gölgesi vasıtasıyla mahiyetimde hükmedip o aşk-ı bekayı vermiş ve muhabbet için hiçbir illet ve hiçbir garazı ve zâtından başka hiçbir sebeb iktiza etmeyen kemal-i zâtı perestişe kâfi ve vâfi iken; sâbıkan beyan ettiğimiz ve her birisine bir hayat ve bir beka değil, belki elden gelse binler hayat-ı dünyeviye ve beka feda edilmeğe lâyık olan mezkûr bâki meyveleri dahi ihsan etmekle, o fıtrî aşkı şiddetlendirmiş hissettim. Elimden gelse idi bütün zerrat-ı vücudumla “Hasbünallahü ve ni’melvekil” diyecektim ve o niyetle dedim. Ve bekasını arayan ve beka-yı İlahîyi bulan o şuur-u imanî -ki bir kısım meyvelerine sâbıkan “Hem… Hem… Hem…”ler ile işaret ettim- bana öyle bir zevk ve şevk verdi ki; bütün ruhumla, bütün kuvvetimle, en derin kalbimde nefsimle beraber dedim:

حَسْبِى مِنَ الْبَقَاءِ لَذَّةً وَ سَعَادَةً اِيمَانِى وَ شُعُورِى وَ اِذْعَانِى بِاَنَّهُ هُوَ اِلٰهِىَ الْبَاقِى حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ

**************

Dördüncü Şua, “Birinci Mertebe-i Nuriye-i Hasbiye” İzahı

Metnin tamamı, bir “ihtar” ile başladığı üzere, müellifin “gayet ehemmiyetli bir muhakeme-i hissî” ve “gayet ruhlu bir muamele-i imanî” olarak vasıflandırdığı derûnî bir tecrübeye dayanır. Bu tecrübenin merkezinde, insanın fıtratına (yapısına) dercedilmiş olan “aşk-ı beka” (ebediyet aşkı, kalıcı olma arzusu) bulunmaktadır.

1. Meselenin Teşhisi: Derûnî Sancı ve Fıtrî İhtiyaçlar

Bediüzzaman Hazretleri, beş çeşit gurbet ve beş nevi hastalık içinde, sıkıntıdan gelen bir gafletle doğrudan kalbine ve ruhuna nazar ettiğinde, kendisinde hükmeden beş temel ve sarsılmaz hakikat tesbit eder:
• Aşk-ı Beka: Şiddetli bir ebediyet aşkı.
• Muhabbet-i Vücud: Var olmaya karşı kuvvetli bir sevgi.
• İştiyak-ı Hayat: Hayata karşı büyük bir arzu.
• Hadsiz Acz: Sınırsız bir güçsüzlük.
• Nihayetsiz Fakr: Sonsuz bir muhtaçlık.

İnsanın derûnî yapısındaki bu en temel arzular (beka, vücud, hayat), tam zıddı olan “müdhiş bir fena” (korkunç bir yok oluş) tehdidi altındadır. Bu zıtlık, insan ruhunda “bir devasız dert” meydana getirir.
Bu halet, insanın en temel açmazıdır: Fıtratı ebediyeti ister, fakat zahirî hali ve kainatın işleyişi ona sürekli ölümü ve yok oluşu gösterir.

2. Kurtuluş Reçetesi: “Hasbünallâhü ve Ni’mel-Vekîl”

Tam bu me’yusiyet (ümitsizlik) anında, “حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ” ayeti (Âl-i İmrân, 173) imdada yetişir. Müellif, bu ayeti günde beş yüz defa okuyarak, bu zikrin nuruyla perdelerin kalktığını ve hakikatin inkişaf ettiğini belirtir.

Ayet-i Kerime ve Muradı:
Bu ayet-i kerime, Uhud Savaşı sonrası müminlerin içinde bulunduğu zor duruma işaret eder.
• (Âl-i İmrân, 3/173):
“Onlar öyle kimselerdir ki, halk kendilerine, ‘İnsanlar size karşı toplandılar, onlardan korkun’ dediklerinde, bu onların imanlarını arttırdı ve ‘Allah bize yeter, O ne güzel vekildir!’ dediler.”
Bu ayet, tam bir teslimiyetin, acz ve fakrın idrakinden sonra mutlak kudret ve gınâ (zenginlik) sahibi olan Allah’a sığınmanın ve O’nu vekil tayin etmenin zirvesidir. “Allah bize yeter” manası, insanın kendi aczini ve fakrını; “O ne güzel vekildir” manası ise, sığınılan Zat’ın mutlak kudretini ve her şeye kâfi geldiğini ilan eder.

3. Hakikatin İnkişafı: Aşkın Gerçek Yönünü Bulması

Müellif, “Hasbünallâh” zikrinin nuruyla şu hakikati hakkalyakîn (bizzat yaşayarak ve tadarak) zevk eder:
İnsandaki “aşk-ı beka,” insanın kendi fanî (geçici) zatına ve şahsî bekasına ait değildir. İnsanın fıtratı, “sebebsiz ve bizzât mahbub olan kemal-i mutlak sahibi” olan Allah’a (Zât-ı Zülkemal’e) karşı fıtrî bir muhabbet duymak üzere programlanmıştır.
İnsanın mahiyeti (özü), Allah’ın bâki bir isminin “bir cilvesinin” ve “bir gölgesi” mesabesindedir. Fıtratımızdaki bu ebediyet aşkı, aslında o ismin sahibi olan Bâki-i Zülkemal’e aittir.
Ancak “gaflet yüzünden” bu muhabbet “yolunu şaşırmış,” asıl ve kaynak yerine “gölgeye yapışmış” ve “âyinenin bekasına âşık” olmuştur. Yani insan, Allah’ın ebedî güzelliğinin bir yansıması olan kendi hayatına ve varlığına âşık olmuştur.
“Hasbünallâh” zikri bu perdeyi kaldırır. İnsan anlar ki:
“Bekamın lezzet ve saadeti, aynen ve daha mükemmel bir tarzda Bâki-i Zülkemal’in bekasına ve benim Rabbim ve İlahım olduğuna imanımda ve iz’anımda ve îkanımda vardır.”
Bu, bir devrimdir. Kişi, kendi şahsî bekasını aramaktan vazgeçip, Allah’ın bekasına iman etmekle ve O’na intisab etmekle (bağlanmakla) hakikî bekayı bulur.

Müradif Ayetler (Fena ve Beka):

Bu manayı teyit eden ayetler, her şeyin fanî, yalnız Allah’ın Zat’ının bâki olduğunu vurgular:
• (Rahmân, 55/26-27):
“Yer üzerinde bulunan her canlı yok olacaktır. Ancak azamet ve ikram sahibi Rabbinin zâtı bâki kalacaktır.”
• (Kasas, 28/88):
“Allah ile birlikte başka bir ilâha kulluk etme. O’ndan başka ilâh yoktur. O’nun zâtından başka her şey yok olacaktır. Hüküm yalnızca O’nundur ve kesinlikle O’na döndürüleceksiniz.”

4. Birinci Mertebenin Meyveleri (Dokuz “Hem…”)

Bu imanın ve intisabın (bağlantının) neticesinde elde edilen dokuz büyük manevî kazanç ve saadet, “Hem…” ile başlayan dokuz madde halinde sıralanır. Bu meyveler, başlangıçta zikredilen “aşk-ı beka, muhabbet-i vücud, iştiyak-ı hayat” gibi fıtrî arzuların nasıl tatmin olduğunu izah eder:
• Şahsî Beka: İnsanın mahiyeti, Allah’ın “bâki, sermedî bir isminin gölgesi” olur. Bu intisab ile “daha ölmez.” Fanî gölge, bâki asla bağlanarak ebedîleşir.
• Kemal Aşkının Tatmini: “Mahbub-u mutlak” (mutlak sevgili) olan Allah’ın varlığı bilinince, fıtrattaki “muhabbet-i zâtî” (zatî sevgi) tatmin olur.
• Mülke Mâlikiyet: Allah’a intisab, O’nun “umum mülküne bir münasebet” peyda eder. İman gözüyle bakan kişi, bütün kâinata “bir nevi mâlikiyet” nazarıyla bakar, fanî mülkü yerine bâki bir mülkten manen istifade eder.
• Vücudun Genişlemesi: Bu intisab ile “umum mevcudata bir alâka” kurulur. İnsan, “vücud-u şahsîsinden başka hadsiz bir vücud” kazanır. Varlığa karşı olan fıtrî aşkı, kendi dar varlığı yerine, bütün mevcudatın varlığıyla teskin edilir.
• Ehl-i Kemal ile Uhuvvet: Bütün “ehl-i kemal” (peygamberler, evliyalar) ile bir kardeşlik bağı kurulur. Onların Allah’ın bekasıyla “mahvolmayıp zayi’ olmadıklarını” bilmek, o şahsa “ulvî bir zevk” verir.
• Dostların Saadetiyle Saadetlenme: Başta Resul-i Ekrem (Aleyhissalâtü Vesselâm) olmak üzere, bütün “sâdâtım ve ahbabım” dediği enbiya, evliya ve dostlarının “i’dam-ı ebedîden kurtulduğunu” ve “saadet-i sermediyeye” mazhar olduklarını bilmekle, onların saadeti imana yansır (in’ikas eder) ve o kişiyi de saadetlendirir.
• Akraba Şefkatinin Tatmini: “Rikkat-i cinsiye” (insanlık şefkati) ve “şefkat-i akraba” (akraba şefkati) yüzünden gelen elemlerden kurtulur. Başta ebeveyni olmak üzere bütün akrabalarının, Allah’ın “nihayetsiz bir rahmet” himayesi altında yok olmaktan kurtulduğunu hissetmekle, cüz’î şefkatinin eleminden kurtulup, rahmetin tecellisiyle ferahlar.
• Hizmetin (Risale-i Nur’un) Bekası: Hayatının neticesi olan Risale-i Nur’un (veya herhangi bir salih amelin) zayi olmaktan, “faidesiz kalmasından” kurtulduğunu anlar. Allah bâki olduğu için, O’nun rızası dairesinde yapılan hizmetler de bâkileşir. Onlar sadece insanların hafızalarında değil, “Levh-i Mahfuz’da ve elvah-ı mahfuzada irtisam ederek” bâki kalır.
• A’mal-i Sâlihanın Bekası: Bu fani hayatın “bâki meyveleri” olan iman ve “a’mal-i sâliha” (salih ameller), ebedî bir bekanın vesileleri olur. Bu dünyevî bekanın “kabuğunu” bırakıp, bâki meyveleri vermek için ölümü bir “çekirdek” gibi kabul eder.

5. Netice ve Hülâsa (Özet)

Fıtratımdaki hadsiz aczimle beraber, ihtiyarlık ve gurbet ve kimsesizlik ve tecridim içinde; ehl-i dünya desiseleriyle, casuslarıyla bana hücum ettikleri hengâmda kalbimde dedim: “Elleri bağlı, zaîf ve hasta bir tek adama ordular taarruz ediyor. O bîçarenin (yani benim için) bir nokta-i istinad yok mu?” diye

حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ

âyetine müracaat ettim. Bana bildirdi ki; intisab-ı imanî tezkeresiyle, Kadîr-i Mutlak öyle bir sultana istinad edersin ki; zemin yüzünde her baharda dörtyüzbin milletten mürekkeb nebatat ve hayvanat ordularının bütün cihazatlarını kemal-i intizam ile vermekle beraber, her sene eşcar ve tuyur denilen o iki muazzam ordusunun elbiselerini tazelendirerek yeni libaslar giydirir, urbalarını ve formalarını değiştirir. Ve tavuğun ve kuşun fistanlarını ve çarşaflarını tazelendirdiği gibi, dağın libasını ve sahranın yüz örtüsünü değiştirir. Ve başta insan olarak, hayvanatın muazzam ordusunun bütün erzaklarını, değil medenî insanların son zamanda keşfettikleri et ve şeker ve sair taamların hülâsaları gibi, belki yüz derece o medenî hülâsalardan daha mükemmel ve bütün taamların her nev’inden tohum ve çekirdek denilen Rahmanî hülâsalara koyup; ve o hülâsaları dahi, onların pişirmelerine ve inbisatlarına dair kaderî tarifeleri içine sarıp muhafaza için küçücük sandukçalara koyup tevdi eder. O sandukçukların icadı “Kâf-Nun” fabrikasından o kadar çabuk ve kolay ve çoklukladır ki, Kur’an der: “Bir emir ile yapılır.” Hem o umum hülâsalar bir şehri doldurmadığı ve birbirine benzedikleri ve aynı madde oldukları halde, Rezzak-ı Kerim onlardan bir yaz mevsiminde pişirdiği gayet mütenevvi ve leziz taamlar, zeminin bütün şehirlerini bir cihette doldurabilir. İşte sen, intisab-ı imanî tezkeresiyle böyle bir nokta-i istinad bulabildiğinden hadsiz bir kuvvete ve kudrete dayanabilirsin.

Ben de âyetten bu dersimi aldıkça öyle bir kuvve-i maneviyeyi buldum ki, değil şimdiki düşmanlarıma belki dünyaya meydan okutturabilir bir iktidar-ı imanî hissederek bütün ruhum ile “Hasbünallahü ve ni’melvekil” dedim. Ve hadsiz fakrım ve ihtiyacım cihetinde dahi bir nokta-i istimdad için yine o âyete müracaat ettim. Bana dedi ki: “Sen memlukiyet ve ubudiyet intisabıyla öyle bir Mâlik-i Kerim’e mensub ve iaşe defterinde mukayyedsin ki; her bahar ve yazda gaybdan ve hiçten umulmadığı yerden ve kuru bir topraktan kaldırır, indirir tarzında yüz defa zemin sofrasını ayrı ayrı yemekleriyle tezyin eder, serer. Güya zamanın seneleri ve her senenin günleri, birbiri arkasından gelen ihsan meyvelerine ve rahmet taamlarına birer kap ve bir Rezzak-ı Rahîm’in küllî ve cüz’î ihsanat mertebelerine birer meşherdirler. İşte sen böyle bir Ganiyy-i Mutlak’ın abdisin. Abdiyetine şuurun varsa, senin elîm fakrın leziz bir iştiha olur.” Ben de o dersimi aldım. Nefsimle beraber “Evet evet, doğrudur.” deyip mütevekkilane “Hasbünallahü ve ni’melvekil” dedim.

Üçüncü Mertebe-i Nuriye-i Hasbiye:

Ben o gurbetler ve hastalıklar ve mazlumiyetlerin tazyikiyle dünyadan alâkamı kesilmiş bularak, ebedî bir dünyada ve bâki bir memlekette daimî bir saadete namzed olduğumu iman telkin ettiği hengâmda “of! of!”tan vazgeçtim, “oh! oh!” dedim. Fakat bu gaye-i hayal ve hedef-i ruh ve netice-i fıtratın tahakkuku, ancak ve ancak bütün mahlukatın bütün harekât ve sekenatlarını ve ahval ve a’mallerini, kavlen ve fiilen bilen ve kaydeden ve bu küçücük ve âciz-i mutlak olan insanı kendine dost ve muhatab eden ve bütün mahlukat üstünde bir makam veren bir Kadîr-i Mutlak’ın hadsiz kudretiyle ve insana nihayetsiz inayet ve ehemmiyet vermesiyle olabilir, diye düşünüp bu iki noktada; yani böyle bir kudretin faaliyeti ve zahiren bu ehemmiyetsiz insanın hakikatlı ehemmiyeti hakkında imanın inkişafını ve kalbin itminanını veren bir izah istedim. Yine o âyete müracaat ettim; dedi ki: ”

حَسْبُنَا

daki

نَا

ya dikkat edip, senin ile beraber lisan-ı hal ve lisan-ı kal ile kimler

حَسْبُنَا

yı söylüyorlar, dinle!” emretti.

Birden baktım ki, hadsiz kuşlar ve kuşçuklar ve sinekler ve hesabsız hayvanlar ve hayvancıklar ve nihayetsiz nebatlar, yeşilcikler ve gayetsiz ağaçlar ve ağaççıklar dahi benim gibi lisan-ı hal ile “Hasbünallahü ve ni’melvekil”in manasını yâdediyorlar ve yâda getiriyorlar ki; bütün şerait-i hayatiyelerini tekeffül eden öyle bir vekilleri var ki, birbirine benzeyen ve maddeleri bir olan yumurtalar ve birbirinin misli gibi katreler ve birbirinin aynı gibi habbeler ve birbirine müşabih çekirdeklerden kuşların yüzbin çeşitlerini ve hayvanların yüzbin tarzlarını, nebatatın yüzbin nev’ini, ağaçların yüzbin sınıfını yanlışsız, noksansız, iltibassız, süslü, mizanlı, intizamlı, birbirinden ayrı, farikalı bir surette gözümüz önünde, hususan her baharda gayet çabuk, gayet kolay, gayet geniş bir dairede gayet çoklukla halkeder, yapar. Kudretinin azamet ve haşmeti içinde, beraberlik ve benzeyişlik ve birbiri içinde ve bir tarzda yapılmaları, vahdetini ve ehadiyetini bize gösterir ve böyle hadsiz mu’cizatı ibraz eden bir fiil-i rububiyete ve bir tasarruf-u Hallakıyete müdahale ve iştirak mümkün olmadığını bildirir diye bildim.

Sonra

حَسْبُنَا

daki

نَا

da bulunan “ene”ye yani nefsime baktım, gördüm ki: Hayvanat içinde beni dahi menşeim olan bir katre sudan yaratan yaratmış, mu’cizane yapmış, kulağımı açıp gözümü takmış, kafama öyle bir dimağ, sineme öyle bir kalb, ağzıma öyle bir dil koymuş ki, o dimağ ve kalb ve dilde rahmetin umum hazinelerinde iddihar edilen bütün rahmanî hediyeleri, atiyyeleri tartacak, bilecek yüzer mizancıkları, ölçücükleri ve esma-i hüsnanın nihayetsiz cilvelerinin definelerini açacak, anlayacak binler âletleri yaratmış, yapmış, yazmış; kokuların, tatların, renklerin adedince tarifeleri o âletlere yardımcı vermiş.

Hem kemal-i intizam ile bu kadar hassas duyguları ve hissiyatları ve gayet muntazam bu manevî latifeleri ve bâtınî hâsseleri bu cismimde dercetmekle beraber, gayet san’atlı bu cihazatı ve cevarihi ve hayat-ı insaniyece gayet lüzumlu ve mükemmel bu kadar a’zâ ve âletleri bu vücudumda kemal-i hikmetle yaratmış. Tâ ki, nimetlerinin bütün nevilerini ve umum çeşitlerini bana tattırsın ve ihsas etsin ve hadsiz tecelliyat-ı esmasının ayrı ayrı zuhurlarını o duygular ve hissiyatla ve hassasiyetle bana bildirsin, zevkettirsin ve bu ehemmiyetsiz görünen hakir ve fakir vücudumu -her mü’minin vücudu gibi- kâinata bir güzel takvim ve ruzname ve âlem-i ekbere muhtasar bir nüsha-i enver ve şu dünyaya bir misal-i musaggar ve masnuatına bir mu’cize-i azhar ve nimetlerinin her nev’ine talib bir müşteri ve medar ve rububiyetinin kanunlarına ve icraat tellerine santral gibi bir mazhar ve hikmet ve rahmet atiyyelerine ve çiçeklerine nümune bahçesi gibi bir liste, bir fihriste ve hitabat-ı Sübhaniyesine anlayışlı bir muhatab yaratmış olmakla beraber, en büyük bir nimet olan vücudu, bu vücudumda büyütmek ve çoğaltmak için hayatı verdi. Ve o hayat ile o nimet-i vücudum âlem-i şehadet kadar inbisat edebiliyor.

Hem insaniyeti verdi; o insaniyet ile o nimet-i vücud manevî ve maddî âlemlerde inkişaf ederek insana mahsus duygularla o geniş sofralardan istifade yolunu açtı. Hem İslâmiyeti bana ihsan etti. O İslâmiyet ile o nimet-i vücud, âlem-i gayb ve şehadet kadar genişlendi. Hem iman-ı tahkikîyi in’am etti. O iman ile o nimet-i vücud, dünya ve âhireti içine aldı. Hem o imanda marifet ve muhabbetini verdi. O marifet ve muhabbetle o nimet-i vücud içinde daire-i mümkinattan âlem-i vücuba ve daire-i esma-i İlahiyeye kadar hamd ü sena ile istifade için ellerini uzatabilir bir mertebe ihsan etti. Hem hususî olarak bir ilm-i Kur’anî ve hikmet-i imaniye verdi. Ve o ihsanı ile çok mahlukat üstüne bir tefevvuk verdi ve sâbık noktalar gibi çok cihetlerle öyle bir câmiiyet vermiş ki, ehadiyetine ve samediyetine tam bir âyine ve küllî ve kudsî rububiyetine geniş ve küllî bir ubudiyet ile mukabele edebilen bir istidad vermiş.

Ve enbiyalarla insanlara gönderdiği bütün mukaddes kitabların ve suhufların ve fermanların icmaıyla ve bütün enbiya ve evliya ve asfiyanın ittifakıyla, bu bendeki bulunan emaneti ve hediyesi ve atiyyesi olan vücudumu ve hayatımı ve nefsimi -âyet-i Kur’aniyenin nassı ile- benden satın alıyor. Tâ ki, elimde faidesiz zayi’ olmasın ve iade etmek üzere muhafaza edip satmak bahasına saadet-i ebediyeyi ve Cennet’i vereceğini kat’î bir surette çok tekrar ile va’d ve ahdettiğini ilmelyakîn ve tam iman ile anladım.

Ve böyle hadsiz hayvanat ve nebatatın yüzbinler nevilerinin ve çeşitlerinin suretlerini “Fettah” ismiyle mahdud ve müteşabih katrelerden ve habbelerden gayet kolay ve çabuk ve mükemmel açan ve insana sâbıkan beyan ettiğimiz gibi hayret verici bu kadar ehemmiyet veren ve rububiyetin ehemmiyetli işlerine medar yapan bir Zât-ı Zülcelal Ve’l-ikram olan rabbim var olduğunu ve gelecek baharın icadı gibi kolay ve kat’î ve muhakkak bir surette haşri icad ve Cennet’i ihsan ve saadet-i ebediyeyi halkedeceğini bu Âyet-i Hasbiye’den ders aldım. Elimden gelseydi bilfiil ve gelmediği için binniyet, bittasavvur, bilhayal bütün mahlukat dilleriyle “Hasbünallahü ve ni’melvekil” dedim ve ebed-ül âbidîn daima tekrar etmek istiyorum.

**********

Bu metin, $حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ$ (“Allah bize yeter, O ne güzel vekildir!”) ayet-i kerimesinin (Âl-i İmrân, 3/173) derûnî manalarına ve imanın hayata bakan cihetlerine dair bir tefekkür ve tefsir-i manevîdir. Üstad Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri, bu mertebelerde, insanın en temel iki zaafı olan hadsiz acz ve hadsiz fakr karşısında, imanın nasıl bir nokta-i istinad (dayanak noktası) ve nokta-i istimdad (yardım isteme noktası) teşkil ettiğini izah etmektedir.

Metnin Tahlili ve İzahı

Metnin ana fikri, $حَسْبُنَا اللّٰهُ$ ayetinin, mü’minin iki temel ihtiyacına nasıl kâfi geldiğini göstermektir:
• İkinci Mertebe: İnsanın hadsiz aczine karşı bir $nokta-i istinad$ (Kudret-i İlâhiyeye dayanma) ve hadsiz fakrına karşı bir $nokta-i istimdad$ (Gınâ-yı İlâhiyeden yardım isteme).
• Üçüncü Mertebe: İnsanın $saadet-i ebediye$ (ebedî mutluluk) arzusunun tahakkuku için zarurî olan iki esası (Allah’ın mutlak kudreti ve insanın O’nun nazarındaki ehemmiyeti) $isbat$ etme.

1. İkinci Mertebe-i Nuriye: Aczden Kudrete, Fakrdan Gınâya

Bu mertebe, müellifin $ihtiyarlık, gurbet, kimsesizlik$ ve $tecrid$ gibi en zorlu haller içinde, düşmanların hücumuna maruz kaldığı bir hengâmda, $حَسْبُنَا اللّٰهُ$ ayetine müracaatını anlatır.
a) Acze Karşı Nokta-i İstinad (Dayanma Noktası): Kadîr-i Mutlak
Müellif, $intisab-ı imanî$ (iman bağı) tezkeresiyle, öyle bir $Kadîr-i Mutlak$ Sultana dayandığını idrak eder ki, O Sultan:
• Kudretinin Haşmeti: Her baharda $dörtyüzbin milletten mürekkeb$ (bitki ve hayvan türleri) orduları yaratıp, mükemmelen teçhiz eder.
• İsimlerinin Tecellisi (Fettâh, Musavvir, Müzeyyin): Ağaç ($eşcar$) ve kuş ($tuyur$) ordularının elbiselerini (yapraklarını, tüylerini) tazelendirir. Dağların libasını ve sahranın yüz örtüsünü değiştirir.
• Rubûbiyetin İhtişamı (Rezzâk, Kerîm): Bütün mahlukatın rızkını, medenî hülâsalardan (modern gıda özleri) $yüz derece daha mükemmel$ olan $Rahmanî hülâsalar$ (tohumlar ve çekirdekler) içine yerleştirir.
• Kaderî İlim (Hakîm, Mukaddir): Bu tohumlara $kaderî tarifeleri$ (genetik kodları ve büyüme planları) derceder.
• Sürat-i İcad (Kâf-Nun Fabrikası): Bu icraatlar, $كُن فَيَكُونُ$ (Ol der, oluverir) sırrıyla, $bir emir ile yapılır$.
Netice: Bu tefekkür, müellife $öyle bir kuvve-i maneviye$ (manevî kuvvet) verir ki, değil mevcut düşmanlarına, $dünyaya meydan okutturabilir bir iktidar-ı imanî$ hisseder. Acz, kudrete dayanmakla kuvvete dönüşür.
b) Fakra Karşı Nokta-i İstimdad (Yardım Noktası): Ganiyy-i Mutlak
Müellif, $hadsiz fakrı ve ihtiyacı$ cihetinde yine aynı ayete müracaat eder. Ayet ona der ki:
• İntisab-ı Ubudiyet (Kulluk Bağı): Sen, bir $Mâlik-i Kerîm$’in $iaşe defterinde mukayyed$ (kayıtlı) bir memluk (köle) ve abdisin (kulsun).
• Gınâ ve Kerem (Ganiyy, Kerîm): O Mâlik, her bahar ve yazda $gaybdan ve hiçten$ ve $kuru bir topraktan$ zemin sofrasını $yüz defa$ tezyin eder (süsler) ve serer.
• Rahmetin Sürekliliği (Rahmân, Rezzâk): Zamanın seneleri ve günleri, O $Rezzâk-ı Rahîm$’in ihsan meyvelerine birer kap ve meşherdir (sergi).
Netice: $Abdiyetine şuurun varsa$ (kulluğunun bilincindeysen), senin $elîm fakrın$ (elem verici fakirliğin), o $Ganiyy-i Mutlak$’ın rahmet sofralarına karşı $leziz bir iştiha$ (lezzetli bir iştah) haline gelir. Fakr, rahmete iltica etmekle zenginliğe (gınâ) dönüşür.

2. Üçüncü Mertebe-i Nuriye: İnsanın Ehemmiyeti ve Haşrin İsbatı

Bu mertebe, $saadet-i ebediye$ arzusunun mantıkî temelini arar. Bu saadet, ancak iki şeye bağlıdır:
• Bütün mahlukatın $bütün harekât ve sekenatlarını$ (hareket ve duruşlarını) bilen ve kaydeden bir $Kadîr-i Mutlak$.
• Bu $âciz-i mutlak$ olan insana $nihayetsiz inayet ve ehemmiyet$ verilmesi.
Müellif, bu iki noktada $imanın inkişafını$ ve $kalbin itminanını$ ister. Ayet ona $حَسْبُنَا$ (bize yeter) kelimesindeki $نَا$ (‘biz’) zamirine dikkat etmesini emreder: “Seninle beraber kimler $حَسْبُنَا$ diyor, dinle!”
a) Kâinatın Tasdiki (نَا Zamirinin Küllî Manası)
Müellif $nazar$ ettiğinde (baktığında) görür ki; $hadsiz kuşlar, sinekler, hayvanlar, nebatlar, ağaçlar$ dahi $lisan-ı hal$ (hal dili) ile $Hasbünallahü ve ni’melvekil$ manasını yâd ediyorlar.
• Tevhid ve Vahdet Delili: Birbirine benzeyen $yumurtalar, katreler, habbeler, çekirdekler$ gibi basit ve aynı maddelerden; $yüzbin çeşit$ mahlukatın $yanlışsız, noksansız, iltibassız, süslü, mizanlı, intizamlı$ bir surette halkedilmesi (yaratılması).
• Haşmet-i Kudret: Bu icraatın $gayet çabuk, gayet kolay, gayet geniş bir dairede$ yapılması.
• Ehadiyet Mührü: Mahlukatın $beraberlik ve benzeyişlik ve birbiri içinde$ yapılmaları, Allah’ın $vahdetini ve ehadiyetini$ (birliğini ve benzersizliğini) gösterir.
• Şirkin İmkansızlığı: Böyle $hadsiz mu’cizatı ibraz eden bir fiil-i rububiyete$ (Rab’lık fiiline) $müdahale ve iştirak mümkün olmadığını$ bildirir.
b) İnsanın Ehemmiyeti (نَا içindeki ‘Ene’nin Manası)
Müellif, kâinatın bu küllî zikrinden sonra $نَا$ (‘biz’) içindeki $ene$ye (kendi nefsine) bakar:
• Hilkat-i İnsaniye (İnsanın Yaratılışı): Bir $katre sudan$ mu’cizane yaratılmış; $dimağ, kalb, dil$ gibi azalar verilmiş.
• Câmiiyet-i İnsaniye (İnsanın Kapsayıcılığı): İnsana, $rahmetin umum hazinelerini$ tartacak $mizancıklar$ (ölçücükler) ve $esma-i hüsnanın definelerini$ açacak $binler âletler$ (duygular, latifeler) verilmiştir.
• İnsanın Vazifesi (Maksad-ı Hilkat): İnsan, bu $cihazat$ ile nimetlerin bütün nevilerini $tattırsın$, esmanın tecelliyatını $bildirsin, zevkettirsin$ diye yaratılmıştır.
• İnsanın Mahiyeti: Bu $hakir vücud$; kâinata bir $güzel takvim$ (en güzel ölçü), $nüsha-i enver$ (en nurlu kopya), $misal-i musaggar$ (küçültülmüş misal), $mu’cize-i azhar$ (en aşikâr mu’cize), $anlayışlı bir muhatab$ olarak yaratılmıştır.
• Merâtib-i Vücud (Varlığın Mertebeleri): Bu vücuda $hayat, insaniyet, İslâmiyet, iman-ı tahkikî, marifet ve muhabbet$ verilerek, $daire-i mümkinattan$ (mümkün olanlar âlemi) $âlem-i vücuba$ (zorunlu varlık âlemi) ve $daire-i esma-i İlahiyeye$ kadar $istifade$ mertebesi ihsan edilmiştir.
• İnsanın Ehemmiyetinin Zirvesi (Ticaret-i Uzmâ): Enbiya ve evliyanın $icmaı$ (görüş birliği) ve Kur’an’ın $nassı$ ile, Allah (c.c.) bu $vücud, hayat ve nefsi$ $faidesiz zayi’ olmasın$ diye kulundan $satın alıyor$ ve bahasına $saadet-i ebediyeyi ve Cennet’i$ va’d ediyor.

Netice: $Fettah$ ismiyle basit çekirdeklerden yüzbinler suretleri açan ve insana $sâbıkan beyan ettiğimiz gibi$ bu kadar ehemmiyet veren bir Zât-ı Zülcelal, $gelecek baharın icadı gibi kolay ve kat’î$ bir surette $haşri icad ve Cennet’i ihsan edecektir$.
Müellif, bu dersi aldıktan sonra, $bütün mahlukat dilleriyle$ $Hasbünallahü ve ni’melvekil$ der ve bunu $ebed-ül âbidîn daima tekrar etmek$ ister.

Konunun Ayetler ve Mürâdif Kavramlarla İzahı

Metnin tamamı, $حَسْبُنَا اللّٰهُ$ ayetinin bir tefsiridir. Bu ayetin geçtiği bağlam, tam da müellifin içinde bulunduğu hale mutabıktır.
1. Anahtar Ayet: Tevekkül ve Kifayet
Metnin $nokta-i istinad$ ve $nokta-i istimdad$ olarak dayandığı ayet-i kerime şudur:
• Ayet: $حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ$
• (Âl-i İmrân, 3/173): “Onlar öyle kimselerdir ki, halk kendilerine, ‘İnsanlar size karşı toplandılar, aman sakının onlardan!’ dediklerinde bu onların imanlarını bir kat daha arttırdı ve ‘Allah bize yeter. O ne güzel vekîldir!’ dediler.”
Mürâdif Kavramlar:
• Tevekkül: Sebeplere riayet ettikten sonra, neticeyi Allah’tan beklemek, O’na güvenmek ve dayanmak. Metin, $intisab-ı imanî$ (iman bağı) ile $tevekkül$e ulaşır.
• Vekîl: İşlerin kendisine havale edildiği, güvenilen, koruyan ve yöneten. Metin, bu $Vekîl$’in $Kadîr-i Mutlak$ ve $Ganiyy-i Mutlak$ olduğunu isbat eder.
• Kifâyet (Hasbünâ): Yeterli gelmek. İmanın, hem $acz$ hem de $fakr$ için kâfi bir sermaye olduğunu gösterir.

2. Kudret, Rızık ve “Kâf-Nûn” Fabrikası (İkinci Mertebe)

Metin, Allah’ın kudretini ve rızık vericiliğini, tohumlar ($Rahmanî hülâsalar$) ve $Kâf-Nûn$ (Ol emri) üzerinden izah eder.
• Ayet (Ol Emri):
• (Yâsîn, 36/82): “O, bir şey yaratmak istediği zaman O’nun buyruğu sadece ‘Ol!’ demektir, hemen oluverir.”
• Ayet (Rızık):
• Meali (Zâriyât, 51/58): “Şüphesiz rızık veren, güçlü ve sarsılmaz kuvvet sahibi olan ancak Allah’tır.”
• Ayet (Tevekkül ve Rızık İlişkisi):
• Meali (Talâk, 65/3): “Onu hiç beklemediği yerden rızıklandırır. Kim Allah’a dayanıp güvenirse Allah ona yeter. Şüphesiz Allah dilediği şeyi yerine getirir. Allah her şey için bir ölçü koymuştur.”

3. Kâinatın Tesbihi ve Tevhidi (Üçüncü Mertebe – $نَا$’nın İlk Manası)

Metin, bütün mahlukatın $lisan-ı hal$ ile $Hasbünallah$ dediğini, yani O’nun $Vekîl$ olduğunu ilan ettiğini belirtir.
• Ayet (Tesbih-i Küllî):
• Meali (İsrâ, 17/44): “Yedi gök, yer ve bunların içinde bulunanlar O’nu tesbih eder. O’nu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ne var ki siz onların tesbihini anlamazsınız. O, halîmdir, bağışlayıcıdır.”
• Ayet (Tevhid ve Kudret):
• Meali (Mülk, 67/3-4): “O ki, birbiri ile âhenktar yedi göğü yaratmıştır. Rahmân’ın yaratışında hiçbir uygunsuzluk göremezsin. Gözünü çevir de bir bak, bir bozukluk görebiliyor musun? Sonra gözünü tekrar tekrar çevir de bak; (kusur arayan) göz âciz ve bitkin halde sana dönecektir.” (Metindeki $yanlışsız, noksansız, iltibassız$ ifadesine işaret eder.)

4. İnsanın Ehemmiyeti ve Hilkati (Üçüncü Mertebe – $نَا$’nın İkinci Manası)

Metin, insanın bir $katre sudan$ yaratılıp $câmiiyet$ (kapsayıcılık) verilerek $en güzel takvim$de halk edildiğini vurgular.
• Ayet (Hilkat):
• Meali (Mürselât, 77/20-21): “Biz sizi değersiz bir sudan yaratmadık mı? Onu sağlam bir yere yerleştirmedik mi?”
• Ayet (Ahsen-i Takvîm):
• Meali (Tîn, 95/4): “Biz insanı en güzel biçimde yarattık.”
• Ayet (Câmiiyet ve Muhataplık):
• Meali (Bakara, 2/31): “Ve Âdem’e bütün isimleri öğretti. Sonra onları meleklere gösterip ‘Sözünüzde doğru iseniz şunların isimlerini bana söyleyin’ dedi.” (İnsanın $Esma-i Hüsna$’nın definelerini açacak âletlere sahip olmasına işaret eder.)

5. Ticaret-i Uzmâ ve Haşrin İsbatı (Üçüncü Mertebe – Netice)

Metin, Allah’ın insana verdiği bu ehemmiyetin en büyük delilinin, onun $nefsini ve malını Cennet mukabilinde satın alması$ olduğunu ve bu ehemmiyetin $haşri$ (dirilişi) zarurî kıldığını belirtir.
• Ayet (Ticaret-i Uzmâ):
• Meali (Tevbe, 9/111): “Allah müminlerden canlarını ve mallarını, karşılığında cenneti onlara vermek üzere satın almıştır. Onlar Allah yolunda savaşırlar, öldürürler ve öldürülürler. Bu, Tevrat’ta, İncil’de ve Kur’an’da Allah üzerine gerçek bir vaaddir. Allah’tan daha çok sözünü yerine getiren kim vardır? O halde O’nunla yaptığınız bu alışverişinizden dolayı sevinin. İşte bu gerçekten büyük kazançtır.”
• Ayet (Haşrin Kolaylığı):
• Meali (Rûm, 30/27): “O, ilkin mahlûkunu yaratıp sonra onu diriltecek olandır ki, bu O’na göre daha kolaydır. Göklerde ve yerde en yüce sıfatlar O’nundur. O, mutlak galiptir, hikmet sahibidir.” (Metindeki “gelecek baharın icadı gibi kolay” ifadesi bu ayetin manasını yansıtır.)

Bir vakit ihtiyarlık, gurbet, hastalık, mağlubiyet gibi vücudumu sarsan ârızalar bir gaflet zamanıma rast gelip -şiddetli alâkadar ve meftun olduğum vücudum, belki mahlukatın vücudları ademe gidiyor diye- elîm bir endişe verirken yine Âyet-i Hasbiyeye müracaat ettim. Dedi: “Manama dikkat et ve iman dûrbîniyle bak!” Ben de baktım ve iman gözüyle gördüm ki: Bu zerrecik vücudum hadsiz bir vücudun âyinesi ve nihayetsiz bir inbisat ile hadsiz vücudları kazanmasına bir vesile ve kendinden daha kıymetdar bâki, müteaddid vücudları meyve veren bir kelime-i hikmet hükmünde bulunduğunu ve mensubiyet cihetiyle bir an yaşaması ebedî bir vücud kadar kıymetdar olduğunu ilmelyakîn ile bildim. Çünki şuur-u iman ile bu vücudum Vâcib-ül Vücud’un eseri ve san’atı ve cilvesi olduğunu anlamakla, vahşi evhamın hadsiz karanlıklarından ve hadsiz müfarakat ve firakların elemlerinden kurtulup mevcudata, hususan zîhayatlara taalluk eden ef’alde, esma-i İlahiye adedince uhuvvet rabıtalarıyla münasebet peyda ettiğim bütün sevdiğim mevcudata muvakkat bir firak içinde daimî bir visal var olduğunu bildim. Malûmdur ki, karyeleri ve şehirleri ve memleketleri veya taburları ve kumandanları ve üstadları gibi rabıtaları bir olan adamlar sevimli bir uhuvvet ve dostane bir arkadaşlık hissederler. Ve bu gibi rabıtalardan mahrum olanlar daimî, elîm karanlıklar içinde azab çekiyorlar. Hem bir ağacın meyveleri, şuurları olsa, birbirinin kardeşi ve birbirinin bedeli ve musahibi ve nâzırı olduklarını hissederler. Eğer ağaç olmazsa veya ondan koparılsa, herbiri o meyveler adedince firakları hissedecek.

İşte iman ile ve imandaki intisab ile, her mü’min gibi, bu vücudum dahi hadsiz vücudların firaksız envârını kazanır; kendisi gitse de, onlar arkada kaldığından kendisi kalmış gibi memnun olur. Bununla beraber -Yirmidördüncü Mektub’da tafsilen kat’î isbat edildiği gibi- her zîhayatın, hususan zîruhun vücudu bir kelime gibidir. Söylenir ve yazılır, sonra kaybolur. Fakat kendi vücuduna bedel ikinci derecede vücudları sayılan hem manası, hem hüviyet-i misaliyesi ve sureti, hem neticeleri, hem mübarek ise sevabı, hem hakikatı gibi çok vücudlarını bırakır, sonra perde altına girdiği gibi, aynen öyle de: Bu vücudum ve her zîhayatın vücudu, zahirî vücuddan gitse, zîruh ise hem ruhunu, hem manasını, hem hakikatını, hem misalini, hem mahiyet-i şahsiyesinin dünyevî neticelerini ve uhrevî semerelerini, hem hüviyet ve suretini hâfızalarda ve elvah-ı mahfuzada ve sermedî manzaraların film şeritlerinde ve ilm-i ezelînin meşherlerinde ve kendini temsil eden ve beka veren fıtrî tesbihatını defter-i a’malinde ve esma-i İlahiyenin cilvelerine ve mukteziyatlarına fıtrî mukabelelerini ve vücudî âyinedarlıklarını daire-i esmada ve daha bunlar gibi zahirî vücudundan daha kıymetdar müteaddid manevî vücudlarını kendi yerinde bırakır, sonra gider; ilmelyakîn suretinde bildim.

İşte iman ve imandaki şuur ve intisab ile bu mezkûr bâki, manevî vücudlara sahib olunabilir. İman olmazsa, bütün o vücudlardan mahrum olmakla beraber zahirî vücudu dahi onun hakkında ademe ve hiçliğe gider gibi zayi’ olur.

Bir zaman bahar çiçeklerinin çabuk mahvolmalarına çok yazığım geliyordu; hattâ o nazeninlere acıyordum. Burada beyan edilen hakikat-ı imaniye gösterdi ki, o çiçekler âlem-i manada çekirdeklerdir. Sâbıkan beyan ettiğimiz ruhtan başka bütün o vücudları meyve veren birer ağaç, birer sünbül hükmünde nur-u vücud noktasında kazançları bire yüzdür. Zahirî vücudları mahvolmaz, saklanır. Hem bâki olan hakikat-ı nev’iyesinin tazelenen suretleridir. Geçen baharda yaprak, çiçek, meyve gibi mevcudatı, bu bahardakinin mislidirler. Fark yalnız itibarîdir. O itibarî fark dahi, bu hikmet kelimelerine ve rahmet sözlerine ve kudret harflerine ayrı ayrı, müteaddid manaları verdirmek içindir bildim. Yazıklar yerinde “Mâşâallah, bârekâllah” dedim.

İşte imanın şuuruyla ve iman rabıtasıyla, arz ve semavat san’atkârına intisab noktasında gökleri yıldızlarla, zemini çiçekler ve güzel mahluklarla yapan, süslendiren ve böyle herbir san’atta yüzer mu’cize gösteren bir san’atkârın eser-i san’atı ve böyle hadsiz hârikalı bir ustanın yapılışı olmak, ne kadar antika ve kıymetdar ve şuuru varsa ne kadar iftihar eder ve şereflenir diye uzaktan hissettim. Hususan o nihayetsiz mu’cizekâr usta, koca semavat ve arzın büyük kitabını insan gibi küçük bir nüshada yazsa, belki insanı, o kitaba müntehab ve mükemmel bir hülâsa yapsa; o insan ne kadar büyük bir şeref, bir kemal, bir kıymete medar ve iman ile mazhar ve şuur ve intisab ile o şerefe sahib olacağını bu âyetten ders aldığımdan, niyet ve tasavvur cihetinde bütün mevcudatın dilleriyle “Hasbünallahü ve ni’melvekil” dedim.

************

Dördüncü Mertebe-i Nuriye-i Hasbiye’nin İzahı

Bu mertebe, “Hasbünallahü ve ni’melvekil” (Allah bize yeter, O ne güzel vekildir) ayet-i kerimesinin, insanın en derin ve en elîm endişelerinden biri olan “yokluk” (adem) ve “fanilik” (fena) korkusuna karşı nasıl bir nur ve teselli menbaı olduğunu tasvir eder.
Müellif (Bediüzzaman Said Nursî), bu tefekkürü tetikleyen hali şöyle tasvir eder: İhtiyarlık, gurbet, hastalık ve (manevî) mağlubiyet gibi vücudu sarsan ve insanın acziyetini hissettiren arızalar. Bu haller, bir gaflet anına denk geldiğinde, insanın şiddetle alâkadar ve meftun olduğu kendi vücudunun ve sevdiği diğer mahlukatın yokluğa gittiği fikri, dehşetli bir endişeye sebep olur.
Bu mertebenin izahı, bu endişeden kurtuluşun ancak “iman dürbîni” ile bakmakla mümkün olacağını ortaya koyar.

1. Ana Mesele: Vücudun Faniliği ve Adem Endişesi

İnsanın “ene” (benlik) yapısı, enaniyet cihetiyle, kendi vücudunu sahiplenir ve onu ebedî arzu eder. İhtiyarlık ve hastalık gibi haller, bu zahirî vücudun elden gitmekte olduğunu isbat eder. Gaflet nazarı (bakışı), yani her şeyi kendi nefsine ve sebeplere isnad eden bakış, bu zeval ve firakı (ayrılığı) “ebedî bir yokluk” (adem) olarak görür. Bu, vahşi evhamın (kuruntuların) hadsiz karanlıklarıdır.

2. Çözüm: “Hasbünallahü ve Ni’melvekil” Müracaatı ve İman Nazarı

Bu dehşetli endişeye karşı “Hasbünallahü ve ni’melvekil” ayetine müracaat, bir zikirden öte, bir bakış açısı (nazar) değişikliğidir. Bu ayet, “Vekil” olarak Allah’ı bilmektir. Yani, “Benim vücudum bana ait değil, bir Vekil’e aittir; O (cc) Vâcib-ül Vücud’dur (Varlığı zorunlu olandır).”
Bu nazarla bakıldığında, iman dürbîni şu hakikatleri gösterir:

a) Vücudun Âyinedarlığı ve Mensubiyet Kıymeti

İnsanın “zerrecik vücudu”, yani bu fani ve küçük cismi, bizatihi (kendi başına) bir kıymet taşımaz. Onun kıymeti, “mensubiyet” (birine bağlı olma) cihetiyledir.
• Hakikat: Bu vücud, Vâcib-ül Vücud’un (Allah’ın) eseri, san’atı ve cilvesidir. Bir zerre değil, bir âyinedir.
• Kıymet: Bir âyinenin kıymeti, kendi maddesinde değil, gösterdiği şahıstadadır. Bu vücut âyinesi $Sâni-i Ezelî$’yi (Ezelî Sanatkâr’ı) gösterdiği için, o $intisab$ (bağlılık) ile “ebedî bir vücud kadar” kıymet kazanır. Fani bir an yaşaması, o âyinedarlık vazifesi cihetiyle ebedîleşir.

b) Muvakkat Firak İçinde Daimî Visal (Geçici Ayrılıkta Sürekli Vuslat)
Gaflet nazarı, her ölümü bir “firak” (ayrılık) olarak görür. İman nazarı ise, bütün mevcudatın $Sâni$’i (Sanatkâr’ı) bir olduğu için, O’nun $Esma-i İlahiye$’si (İlahî İsimleri) adedince $uhuvvet rabıtaları$ (kardeşlik bağları) olduğunu gösterir.
• Misal (Kumandan): Aynı kumandanın askerleri veya aynı üstadın talebeleri, birbirleriyle dost ve arkadaştır.
• Tatbik: Bütün zîhayatlar (canlılar) ve mevcudat, aynı $Sâni-i Zülcelâl$’in eseridir. İman ile bu $intisab$ı anlayan bir mü’min, bir mevcuttan ayrılsa bile (muvakkat firak), o mevcudun $Sâni$’i ile olan daimî $rabıta$sı (bağlantısı) sebebiyle onunla “daimî bir visal” (sürekli bir beraberlik) halinde olduğunu bilir.
c) Zahirî Vücuda Bedel Kazanılan Müteaddid Bâki Vücudlar
Metnin en mühim noktası burasıdır: İman, fani olan bir vücuda bedel, müteaddid (çok sayıda) ve bâki (kalıcı) vücudlar kazandırır. Zahirî vücud (cisim) gitse bile, şu vücudlar bâkidir:
• Ruh Vücudu: Zîruh (ruh sahibi) olanların ruhu bâkidir.
• Mana Vücudu: Her zîhayat, bir “kelime-i hikmet”tir (hikmetli söz). Cisim gider, ama ifade ettiği $mana$ bâkidir.
• Hakikat Vücudu: Her şeyin $Sâni$’in ilminde ve $Esma$sında sabit olan bir $hakikat$ı vardır.
• Misalî Vücud (Hüviyet-i Misaliye): Vücudun $suret$i ve $hüviyet$i (kimliği), hafızalarda, $Âlem-i Misal$’de ve $Elvah-ı Mahfuza$’da (Korunmuş Levhalar) saklanır. Metinde “sermedî manzaraların film şeritleri” olarak tasvir edilen budur.
• Netice Vücudu: Vücudun hayattayken yaptığı işlerin $neticeleri$ (dünyevî) ve $semereleri$ (uhrevî meyveler, sevaplar) bâkidir.
• Tesbihat Vücudu: O vücudun $fıtrî$ (yapısal) vazifesi olan $tesbihat$ı, $defter-i a’mal$ine (amel defterine) kaydolur ve bâkidir.
• Âyinedarlık Vücudu: O vücudun, $Esma-i İlahiye$’nin cilvelerine yaptığı $âyinedarlık$ ve $mukabele$ (karşılık verme) vazifesi, $daire-i esmada$ (isimler dairesinde) bâkidir.
İman ve $şuur-u iman$ (iman şuuru), bu sayılan manevî ve bâki vücudlara sahip olmayı sağlar. İman olmazsa, kişi bu vücudların tamamından mahrum kalır; zahirî vücudu da onun hakkında tam bir $adem$e (yokluğa) gider.
d) Bahar Çiçekleri Misali: Zeval Değil, Tazelenme
Müellif, bu hakikati “bahar çiçekleri” misaliyle somutlaştırır:
• Gaflet Nazarı: Çiçeklerin çabuk mahvolmasına acır (“yazıklar”).
• İman Nazarı: Bu çiçeklerin zahirî vücudları bir “libas” (elbise), bir “suret”tir. Onlar aslında $âlem-i mana$da (mana âleminde) $çekirdekler$ hükmündedir.
• Hakikat-ı Nev’iye: Ölen, ferttir; fakat $nev’$ (tür) bâkidir. Geçen bahardaki çiçek ile bu bahardaki çiçek $misli$dir (benzeridir). $Hakikat-ı nev’iye$ (türün hakikati) bâkidir; suretler ise o hakikatin $tazelenen$ (yenilenen) cilveleridir.
• Gayesi: Bu itibarî (göreceli) fark ve tazelenme, $Sâni$’in kudret harflerine, hikmet kelimelerine ve rahmet sözlerine $müteaddid$ (çeşitli) manalar verdirmek içindir.
• Netice: “Yazıklar” yerine “$Mâşâallah, bârekâllah$” (Allah ne güzel yaratmış, ne mübarek kılmış) denir.

3. Netice: İntisab Şerefi ve Küllî Teslimiyet
İmanın ve $intisab$ın (San’atkâr’a bağlı olmanın) verdiği son netice şudur:
• Şeref: İnsan, arz ve semavatın $San’atkâr$’ının (Allah’ın) $eser-i san’atı$ (sanat eseri) olduğunu idrak eder. Bu, en büyük $şeref$tir.
• Hülâsa-i Kâinat (Kâinatın Özeti): O $San’atkâr$, koca kâinat kitabını, insan denilen küçük bir $nüsha$da yazmış; insanı o kitabın $mükemmel bir hülâsa$sı yapmıştır.
• Küllî “Hasbünallah”: Bu şerefe, kemale ve kıymete ancak $iman$, $şuur$ ve $intisab$ ile mazhar olunur. Bu idrakin neticesinde Müellif, sadece kendi lisanıyla değil, “bütün mevcudatın dilleriyle” “$Hasbünallahü ve ni’melvekil$” der. Yani, “Madem O’nun eseriyiz, O’nun san’atıyız ve O’na intisab ile bâkiyiz; O bize yeter. Faniliğimizin, aczimizin, ihtiyarlığımızın hiçbir ehemmiyeti yoktur. O ne güzel Vekil’dir.”

Konunun Ayetler ve Müradifleri ile İzahı

Metinde işlenen $intisab$, $beka$ (kalıcılık), $adem$ (yokluk) ve $tevekkül$ (vekil kılma) hakikatleri, Kur’an-ı Kerim’in temel esaslarıdır.

1. Müradif: Tevekkül ve Hasb (Allah’ın Yetmesi)
Metnin temel dayanağı olan “Hasbünallahü ve ni’melvekil” ayeti, tevekkülün zirvesidir. Bu, acz ve fakrını anlayan insanın, kudreti ve gınası sonsuz olan Allah’a dayanmasıdır.
• Ayet ( Meali):
“Onlar, o kimselerdir ki, insanlar kendilerine, ‘İnsanlar size karşı ordu toplamışlar, onlardan korkun’ dediklerinde, bu söz onların imanını artırdı ve ‘Allah bize yeter, O ne güzel vekildir!’ dediler.” (Âl-i İmrân, 3:173)
Bu ayet, nasıl ki zahirî düşmanlara (orduya) karşı bir kalkan ise, Dördüncü Mertebe’de izah edildiği üzere, $ihtiyarlık, hastalık$ ve $adem$ (yokluk) gibi derûnî ve manevî düşmanlara karşı da en metin kal’adır.

2. Müradif: Beka Billah (Allah ile Bâki Olmak) ve Fena (Yokluk)
Metnin çözdüğü “adem endişesi”, her şeyin fani olduğu hakikatinden kaynaklanır. Ancak iman, bu faniliğin $mutlak$ bir yokluk olmadığını, $zahirî$ bir vazife bitimi olduğunu öğretir. Gerçek $beka$ (kalıcılık), ancak Bâki olan Allah’a $intisab$ ile mümkündür.
• Ayetler ( Meali):
“Yer üzerinde bulunan her canlı yok olacaktır. Ancak azamet ve ikram sahibi Rabbinin zâtı bâki kalacaktır.” (Rahmân, 55:26-27)
“Onunla beraber başka bir ilâha yalvarma. O’ndan başka ilâh yoktur. O’nun zâtından başka her şey yok olacaktır. Hüküm yalnızca O’nundur ve kesinlikle O’na döndürüleceksiniz.” (Kasas, 28:88)
Bu ayetler, $fena$yı (yok oluşu) isbat ederken, $beka$nın (kalıcılığın) da ancak O’nun $Zât$’ına ait olduğunu ve O’na $intisab$ eden (O’na dönen) şeylerin de O’nun $beka$sından bir hisse alacağını (misalî, manevî, ruhî vücudlar gibi) ders verir.

3. Müradif: İntisabın Kazandırdığı Şeref (Ahsen-i Takvîm)

Metinde insanın “mükemmel bir hülâsa” ve $intisab$ ile “büyük bir şeref” kazanması vurgulanır. Bu, insanın “Ahsen-i Takvîm” (en güzel biçim) sırrıdır. Bu kıymet, insanın maddesinde değil, $iman$ ve $intisab$ ile kazandığı $mana$dadır.
• Ayetler ( Meali):
“Biz, gerçekten insanı en güzel bir biçimde yarattık. Sonra onu, aşağıların aşağısına indirdik. Ancak, iman edip salih ameller işleyenler başka. Onlar için devamlı bir mükâfat vardır.” (Tîn, 95:4-6)
$Ahsen-i takvîm$ (en güzel biçim), kâinatın $hülâsa$sı olmasıdır. $İman$ ile bu şerefi korur. İmansızlık (intisabsızlık) ise onu $esfel-i sâfilîn$e (aşağıların aşağısına), yani sadece fani bir cisim olmanın kıymetsizliğine düşürür.

4. Müradif: Her Şeyin Mahfuz Olması (Kitâb-ı Mübîn)

Yine bir vakit hayatım çok ağır şerait ile sarsıldı. Nazar-ı dikkatimi ömre ve hayata çevirdi; gördüm: Ömrüm koşarak gidiyor; âhire yakınlaşmış hayatım dahi tazyikat altında sönmeğe yüz tutmuş. Halbuki “Hayy” ismine dair risalede izah edilen hayatın mühim vazifeleri ve büyük meziyetleri ve kıymetdar faideleri, böyle çabuk sönmeğe değil, belki pek uzun yaşamağa lâyıktır diye müteellimane düşündüm. Yine üstadım olan

حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ

âyetine müracaat ettim. Dedi: “Sana hayatı veren Zât-ı Hayy-u Kayyum’a göre hayata bak!” Ben de baktım, gördüm ki: Hayatımın bana bakması bir ise, Zât-ı Hayy ve Muhyî’ye bakması yüzdür. Bana ait neticesi bir ise, Hâlıkıma ait bindir. O cihet uzun zaman, belki zaman istemez; bir an yaşaması yeter. Bu hakikat, Risale-i Nur’un risalelerinde bürhanlar ile izah edildiğinden burada dört mes’ele içinde kısa bir hülâsası beyan edilecek.

Birinci Mes’ele:

Hayatın mahiyeti ve hakikatı Hayy-u Kayyum’a baktığı cihetle baktım, gördüm ki: Mahiyet-i hayatım esma-i İlahiyenin definelerini açan anahtarların mahzeni ve nakışlarının bir küçük haritası ve cilvelerinin bir fihristesi ve kâinatın büyük hakikatlarına ince bir mikyas ve mizan ve Hayy-u Kayyum’un manidar ve kıymetdar isimlerini bilen, bildiren, fehmedip tefhim eden yazılmış bir kelime-i hikmettir anladım. Ve hayatın bu tarzdaki hakikatı bin derece kıymet kazanıyor ve bir saat devamı bir ömür kadar ehemmiyet alır. Zamanı olmayan Zât-ı Ezeliyeye münasebeti cihetinde uzun ve kısalığına bakılmaz.

İkinci Mes’ele:

Hayatın hakikî hukukuna baktım, gördüm ki: Hayatım Rabbanî bir mektubdur; kardeşlerim olan zîşuur mahlukata kendini okutturur, yaratanı bildirir bir mütalaagâhtır. Hem Hâlıkımın kemalâtını teşhir eden bir ilânnameliktir. Hem hayatı yaratanın hayat ile ihsan ettiği kıymetdar hediyeler ve nişanlar ile bilerek süslenip her gün tekerrür eden resm-i küşadda mü’minane, şuurdarane, şâkirane, minnetdarane Padişah-ı Bîmisalinin nazarına arzetmektir. Hem hadsiz zîhayatların hâlıklarına vasıfane tahiyyatlarını ve şâkirane tesbihat hediyelerini anlamak, müşahede etmek ve şehadetle ilân etmektir. Hem lisan-ı hal ve lisan-ı kal ve lisan-ı ubudiyet ile Hayy-u Kayyum’un mehasin-i rububiyetini izhar etmektir. İşte bunlar gibi hayatın yüksek hukukları uzun zaman istemediği gibi, hayatı bin derece i’lâ eder ve dünyevî olan hukuk-u hayatiyeden yüz derece daha kıymetdardır diye ilmelyakîn ile bildim ve dedim: Sübhanallah! İman ne kadar kıymetdar ve hayatdardır ki, hangi şeye girse canlandırır ve bir şu’lesi böyle fâni hayatı, bâkiyane hayatlandırır, üstündeki fenayı siler.

Üçüncü Mes’ele:

Hayatımın Hâlıkıma bakan fıtrî vazifelerine ve manevî faidelerine baktım, gördüm ki: Hayatım, hayatın Hâlıkına üç cihetle âyinedarlık ediyor:

Birinci Vecih:

Hayatım, acz ve za’fıyla ve fakr ve ihtiyacıyla Hâlık-ı Hayat’ın kudret ve kuvvetine ve gına ve rahmetine âyinedarlık eder. Evet nasılki açlık derecesiyle yemeğin lezzet dereceleri ve karanlığın mertebeleriyle ışık mertebeleri ve soğuğun mikyasıyla hararetin mizan dereceleri bilinir; öyle de hayatımdaki hadsiz acz ve fakr ile beraber hadsiz ihtiyaçlarımı izale ve hadsiz düşmanlarımı def’etmek noktasında Hâlıkımın hadsiz kudret ve rahmetini bildim; sual ve dua ve iltica ve tezellül ve ubudiyet vazifesini anladım ve aldım.

İkinci Vecih:

Hayatımdaki cüz’î ilim ve irade ve sem’ ve basar gibi manalarıyla, Hâlıkımın küllî ve ihatalı sıfatlarına ve şuunatına âyinedarlıktır. Evet ben kendi hayatımda ve şuurlu fiillerimde bilmek, işitmek, görmek, söylemek, istemek gibi çok manalarıyla bildim ki; bu kâinatın şahsımdan büyüklüğü derecesinde daha büyük bir mikyasta Hâlıkımın muhit ilmini, iradesini, sem’ ve basar ve kudret ve hayat gibi evsafını ve muhabbet ve gazab ve şefkat gibi şuunatını anladım; iman ederek tasdik ettim ve itiraf ederek bir marifet yolunu daha buldum.

Üçüncü Vecih:

Hayatımda nakışları ve cilveleri bulunan esma-i İlahiyeye âyinedarlıktır. Evet ben kendi hayatıma ve cismime baktıkça, yüzer tarzda mu’cizane eserler, nakışlar, san’atlar görmekle beraber çok şefkatkârane beslendiğimi müşahede ettiğimden, beni yaratan ve yaşatan zât, ne kadar fevkalâde sehavetli, merhametli, san’atkâr, lütufkâr, ne derece hârika iktidarlı, -tabirde hata olmasın- meharetli, hüşyar, işgüzar olduğunu iman nuruyla bildim, tesbih ve takdis ve hamd ve şükür ve tekbir ve ta’zim ve tevhid ve tehlil gibi fıtrat vazifeleri ve hilkat gayeleri ve hayat neticeleri ne olduğunu bildim. Ve kâinatta en kıymetdar mahluk hayat olduğunun sebebini ve her şey hayata müsahhar olmasının sırrını ve hayata karşı herkeste fıtrî bir iştiyak bulunduğunun hikmetini ve hayatın hayatı iman olduğunu ilmelyakîn ile anladım.

Dördüncü Mes’ele:

Dünyadaki bu hayatımın hakikî lezzeti ve saadeti nedir diye yine bu

حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ

âyetine baktım, gördüm ki: Bu hayatımın en saf lezzeti ve en hâlis saadeti imandadır. Yani, beni yaratan ve yaşatan bir Rabb-ı Rahîm’in mahluku ve masnuu ve memlukü ve terbiyegerdesi ve nazarı altında olmasına ve ona her vakit muhtaç bulunmasına ve o ise hem Rabbim, hem İlahım, hem bana karşı gayet merhametli ve şefkatli bulunduğuna kat’î imanım öyle kâfi ve vâfi ve elemsiz ve daimî bir lezzet ve saadettir ki, tarif edilmez. Ve “Elhamdülillahi alâ nimet-il iman” ne kadar yerindedir diye âyetten fehmettim.

İşte hayatın hakikatına ve hukukuna ve vazifelerine ve manevî lezzetine ait olan bu dört mes’ele gösterdiler ki; hayat, Zât-ı Bâki-i Hayy-u Kayyum’a baktıkça ve iman dahi hayata hayat ve ruh oldukça, hem beka bulur, hem bâki meyveler verir. Hem öyle yükseklenir ki, sermediyet cilvesini alır; daha ömrün kısa ve uzunluğuna bakmaz diye bu âyetten dersimi aldım ve niyet ve tasavvur ve hayalce bütün hayatların ve zîhayatların namına “Hasbünallahü ve ni’melvekil” dedim.

************

Giriş: Hayatın Tazyikatı ve “Hasbünallah” Kalesi

Metnin girişinde, müellif (Bediüzzaman Said Nursi Hazretleri), hayatının çok ağır şartlar altında sarsıldığını, ömrünün süratle geçtiğini ve hayatının tazyikat altında sönmeye yüz tuttuğunu fark ederek müteellim olduğunu (acı duyduğunu) belirtir. Bu, her insanın fani hayatın ve karşılaşılan musibetlerin verdiği sıkıntıyla hissettiği derûnî bir ızdırabın tasviridir.
Bu ızdıraba karşı sığınılan “üstad” ise şu ayet-i kerimedir:
“Onlar öyle kimselerdir ki, halk kendilerine, ‘İnsanlar size karşı toplandılar, aman sakının onlardan!’ dediklerinde bu, onların imanlarını bir kat daha arttırdı ve ‘Allah bize yeter. O ne güzel vekildir!’ dediler.” (Âl-i İmrân, 3/173)
Bu ayet, müellife şu dersi vermiştir: “Sana hayatı veren Zât-ı Hayy-u Kayyum’a göre hayata bak!”
Bu bakış açısı değişikliği (tebdil-i nazar), hayatın kıymetini şahsî, fani ve cüz’î neticelerinden; İlahî, bâki ve küllî gayelere çevirir. Hayatın şahsa bakan ciheti “bir” ise, Yaratıcı’ya (Hâlık’a) bakan ciheti “bin”dir. Bu İlahî cihet ise zamanın darlığına bakmaz; bir anlık yaşam, bu vazifeleri ifa etmek için kâfidir.

Aşağıdaki dört mesele, bu yeni bakış açısının tafsilatıdır:
Birinci Mesele: Hayatın Mahiyeti (Anahtar, Harita, Fihriste)
Bu mesele, hayatın ne olduğunu Zât-ı Hayy ve Muhyî’ye (Hayat Veren ve Ebedî Diri Olan’a) bakan cihetiyle tasvir eder:
• Esma-i İlahiyenin Definelerini Açan Anahtarların Mahzeni:
Hayat, Allah’ın isimlerinin gizli hazinelerini açan anahtarların saklandığı bir depodur. İnsan hayatı, cüz’î ilmiyle Allah’ın $Alîm$ isminin, cüz’î kudretiyle $Kadîr$ isminin, cüz’î iradesiyle $Mürîd$ isminin tecellilerini anlar. Hayat olmasaydı, bu isimlerin manaları meçhul kalırdı.
• Nakışlarının Bir Küçük Haritası ve Cilvelerinin Bir Fihristesi:
Kâinat, Allah’ın isimlerinin ve sanatının ($San’at-ı Rabbaniye$) muhteşem bir tablosudur. İnsan hayatı ise, bu devasa tablonun küçültülmüş bir haritası, bir “nüsha-i suğra”sıdır (küçük nüsha). Kâinattaki $Rahîm$ isminin tecellisi olan şefkat, hayatta; $Hakîm$ isminin tecellisi olan nizam, hayatta; $Adl$ isminin tecellisi olan denge, hayattaki azaların yerleştirilişinde okunur. Hayat, bütün kâinattaki tecellilerin bir fihristesi gibidir.
• Kâinatın Büyük Hakikatlarına İnce Bir Mikyas (Ölçek):
İnsan, “Ben” (Ene) diyerek, Allah’ın rububiyetinin (terbiye ediciliğinin) ve sıfatlarının cihan şümul (evrensel) tecellilerini anlayacak bir ölçüye sahip olur. Kendi cüz’î sahiplenmesiyle (“Benim malım”), Allah’ın kâinat üzerindeki mutlak mülkiyetini ($Mâlikü’l-Mülk$) anlar. Kendi cüz’î yaratıcılığı (sanatkârlığı) ile Allah’ın mutlak Hâlıkıyetini (Yaratıcılığını) idrak eder.
• Manidar ve Kıymetdar İsimleri Bilen, Bildiren Bir Kelime-i Hikmet:
Hayat, cansız varlıklar gibi manasız değildir. Allah tarafından yazılmış, hikmet dolu bir “kelime”dir. Bu kelimenin (hayatın) vazifesi, hem kendi Yaratıcısını isimleriyle ($Bâsîr$, $Semî$, $Alîm$) bilmek, hem de bu bilişi başkalarına (diğer mahlukata ve meleklere) bildirmektir.
Ayetler ve Müradifler:
• Hayatın Kıymeti: Hayatın Allah’a ait oluşu, onun en büyük sermaye olduğunu gösterir.
“Allah, mü’minlerden canlarını ve mallarını, kendilerine verilecek cennet karşılığında satın almıştır…” (Tevbe, 9/111)
• Mikyas (Ölçek) Olma: İnsanın kendi yapısına bakarak Yaratıcı’yı bilmesi.
“Ey insan! Seni yaratan, şekillendirip ölçülü yapan, dilediği bir biçimde seni oluşturan cömert Rabbine karşı seni aldatan nedir?” (İnfitâr, 82/6-8)
“Size kendi içinizden bir misal verdi:…” (Rûm, 30/28)
• Risale-i Nur’dan Müradif:
“Evet, hayat, esma-i hüsnanın bütün cilvelerini gösteren bir fihristedir. Ve kâinat denilen âlem-i ekberin bir nüsha-i musağğarası ve şecere-i hilkatin bir semere-i münevveresidir.” (Mektubat, Yirmi Dördüncü Mektup, s. 301)
Bu açıdan bakıldığında, hayatın bir saniyesi dahi, bu ulvî vazifeleri yerine getirdiği için bir ömür kadar kıymetlidir.
İkinci Mesele: Hayatın Hukuku (Vazifeleri)
Bu mesele, hayatın ne yaptığını ve Yaratıcı’ya karşı yerine getirmesi gereken vazifeleri (hukukunu) ele alır:
• Rabbanî Bir Mektub (Mütalaagâh):
Hayat, Allah tarafından diğer şuur sahibi varlıklara (melekler, ruhaniler ve diğer insanlar) yazılmış bir mektuptur. Onlar bu mektubu okuyarak (mütalaa ederek) Yaratıcı’yı tanırlar. İnsanın üzerindeki sanat ve hikmet, okuyanlara “Bunu kim yazdı? Kim böyle süsledi?” sualini sordurur.
• Hâlık’ın Kemalâtını Teşhir Eden Bir İlanname:
Hayat, Allah’ın kusursuz kemalini sergileyen bir ilandır. Bir sarayın mükemmelliği mimarının kemalini gösterdiği gibi, hayat denilen bu muazzam ve mükemmel saray da Yaratıcı’sının sonsuz kemalâtını ($Kuddûs$, $Hakîm$, $Musavvir$) ilan eder.
• Resm-i Küşadda Padişah’a Arz-ı Ubudiyet:
Hayat, Allah’ın verdiği kıymetli hediyeler ve nişanlarla (ilim, irade, şuur, sevgi gibi) süslenmektir. Her gün başlayan yeni hayat (sabah uyanmak), bir “resm-i küşad” (açılış merasimi) gibidir. İnsan bu merasimde, kendisine takılan bu nişanları, imanla, şuurla, şükürle ve minnetle, o nişanları veren Padişah-ı Bîmisal’e (Benzersiz Sultan’a) sunar. “Ya Rab! Bana verdiğin göz nişanıyla Senin sanatını görüyorum. Dil nişanıyla Seni zikrediyorum.” demektir.
• Diğer Zîhayatların Tesbihatına Şehadet:
İnsan, sadece kendi ibadetinden mesul değildir. Kendi hayatı sayesinde, diğer canlıların ($zîhayatların$) lisan-ı hal (durum dili) ile yaptıkları tahiyyatı (selamlamaları) ve tesbihatı (Allah’ı noksanlıklardan tenzih etmelerini) anlar, müşahede eder ve onların namına “Evet, Ya Rab! Bu kuş da Seni takdis ediyor, bu çiçek de Sana şükrediyor!” diyerek şehadetle ilan eder.
• Rububiyetin Güzelliklerini İzhar:
Hayat; lisan-ı kal (konuşma dili), lisan-ı hal (vücudun duruşu) ve lisan-ı ubudiyet (kulluk dili) ile Allah’ın terbiye ediciliğinin güzelliklerini ($mehasin-i rububiyet$) gösterir. Acıktığında rızıklandırılması $Rezzâk$’ın güzelliğini, hastalandığında şifa bulması $Şâfî$’nin güzelliğini izhar etmektir (göstermektir).
Bu vazifeler için de uzun bir ömür gerekmez. İmanın girdiği bir anlık hayat, bu şuurla yaşanırsa, fani hayatı bâki bir hayata dönüştürür.
Ayetler ve Müradifler:
• Şehadet Vazifesi:
“Yedi gök, yer ve bunlarda bulunanlar O’nu tesbih eder. O’nu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ama siz onların tesbihini anlamazsınız. O, halîmdir (hemen cezalandırmaz, mühlet verir), çok bağışlayandır.” (İsrâ, 17/44)
“İşte böylece, siz insanlara şâhit olasınız, Peygamber de size şâhit olsun diye sizi vasat (örnek) bir ümmet kıldık…” (Bakara, 2/143)
• Risale-i Nur’dan Müradif:
“Ve o hayatı veren Zât-ı Hayy-ı Muhyî’ye karşı hayatın pek çok vazifeleri var. Ve pek çok hukukları var. O hukukların ve vazifelerin bir hülâsası şudur ki:.. Kendi Hâlıkının mehasin-i rububiyetini ve kemâlât-ı kudsiyetini (lisan-ı hal ve lisan-ı kal ile) ilân etmektir.” (Mektubat, Yirmi Dördüncü Mektup, s. 302)
Üçüncü Mesele: Hayatın Fıtrî Vazifesi (Âyinedarlık – Aynalık)
Bu mesele, hayatın nasıl Allah’a (c.c.) ayna (âyine) olduğunu üç vecih (yön) ile izah eder. Hayat, Allah’ı bize “zıddıyla”, “cüz’î ölçüsüyle” ve “nakışlarıyla” bildirir.
Birinci Vecih: Acz ve Fakr ile Kudret ve Rahmete Âyinedarlık
Hayatın kendisi hadsiz bir acz (güçsüzlük) ve fakr (ihtiyaç) içindedir. Bir mikrobun öldürebildiği kadar $aciz$, havadan suya, gıdadan sevgiye kadar her şeye $muhtaçtır$.
Bu zıtlık prensibidir: Karanlığın dereceleri ışığın mertebelerini, soğuğun dereceleri sıcaklığın derecelerini gösterdiği gibi, hayattaki bu sonsuz acz ve fakr da; bizi ayakta tutan, hadsiz düşmanlarımızı defeden ve hadsiz ihtiyaçlarımızı gideren Zât’ın sonsuz $Kudret$ ve $Rahmet$ine ayna olur.
Bu aynadarlık, insana “sual (isteme), dua, iltica (sığınma), tezellül (kendi küçüklüğünü hissetme) ve ubudiyet (kulluk)” vazifesini yaptırır.
İkinci Vecih: Cüz’î Sıfatlarla Küllî Sıfatlara Âyinedarlık
Hayat, şuurlu fiilleriyle (bilmek, görmek, istemek vb.) Hâlık’ın küllî (her şeyi kuşatan) sıfatlarına ayna olur.
Ben, bu küçük odamdaki eşyayı biliyorum; demek bu kâinatı bütün zerreleriyle bilen bir $Alîm$ var.
Ben, şu bardağı kaldırmayı irade ediyorum; demek şu gezegenleri muazzam yörüngelerinde gezdiren bir $Mürîd$ (İrade Sahibi) var.
Ben, cüz’î bir ses işitiyorum; demek kâinattaki bütün mahlukatın dualarını ve tesbihatını bir anda işiten $Semî$ var.
Ben, kendi cüz’î hayatımla O’nun küllî $Hayat$ sıfatını, kendi şefkatimle O’nun $Şefkat$ ve $Rahmet$ini anlarım. Bu, bir marifet (Allah’ı tanıma) yoludur.
Üçüncü Vecih: Esma-i İlahiyenin Nakışlarına Âyinedarlık
Hayat ve cisim, Allah’ın isimlerinin ($Esma-i İlahiye$) doğrudan tecelli ettiği, mucizevî nakışlar ve sanatlarla dolu bir sergidir.
İnsan kendi vücuduna ve hayatının devamlılığına baktığında, oradaki fevkalade sanatı görerek $Sanî$ (Sanatkâr) ismini, şefkatle beslendiğini görerek $Rahîm$ ve $Kerîm$ (İkram Eden) isimlerini, her işin hikmetle yapıldığını görerek $Hakîm$ ismini, her detayın bilindiğini görerek $Alîm$ ve $Habîr$ isimlerini okur.
Bu okuma, insana hilkatin (yaratılışın) gayesi olan “tesbih, takdis, hamd, şükür, tekbir, ta’zim ve tevhid” gibi fıtrat vazifelerini yaptırır.
Ayetler ve Müradifler:
• Acz ve Fakr (Birinci Vecih):
“Ey insanlar! Siz Allah’a muhtaçsınız. Allah ise her bakımdan sınırsız zengin olandır, övülmeye hakkıyla lâyık olandır.” (Fâtır, 35/15)
“İnsan zayıf yaratılmıştır.” (Nisâ, 4/28)
• Cüz’î Sıfatlar (İkinci Vecih):
“Şüphesiz Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.” (Hac, 22/75)
“Bilmez misin ki, kuşkusuz Allah gökte ve yerde ne varsa hepsini bilir. Kuşkusuz bunların hepsi bir kitaptadır. Şüphesiz bu, Allah’a göre çok kolaydır.” (Hac, 22/70)
• Esma Nakışları (Üçüncü Vecih):
“O, yarattığı her şeyi güzel yaptı ve insanı yaratmaya da çamurdan başladı.” (Secde, 32/7)
“Şüphesiz biz insanı en güzel biçimde yarattık.” (Tîn, 95/4)
Dördüncü Mesele: Hayatın Hakiki Lezzeti (İman)
Önceki üç mesele hayatın mahiyetini ve vazifesini izah etti. Bu son mesele ise, bu fani hayattaki hakiki lezzetin ve saadetin ne olduğunu izah eder.
Müellif, bu sualin cevabını yine “Hasbünallahü ve ni’mel vekil” ayetinden alarak “imandadır” diye cevap verir.
Hayatın en saf lezzeti ve en hâlis saadeti şudur:
Kişinin, kendisini yaratan ve yaşatan bir $Rabb-ı Rahîm$’in (Merhametli Terbiye Edici’nin) $mahluku$ (yaratığı), $masnuu$ (sanat eseri), $memlukü$ (mülkü) ve $terbiyegerdesi$ (terbiyesi altında olanı) olduğunu kat’î bir imanla bilmesidir.
Bu iman, şu lezzetleri ihtiva eder:
• Sahipsizlik Korkusundan Kurtuluş: İnsan “memluk” olduğunu bilince, sahipsiz olmadığını anlar. Kâinat içinde kaybolmuş, tesadüflerin oyuncağı olmadığını idrak eder.
• Vazifeyi Yapanın Huzuru: “Masnu” olduğunu bilen, kendisinin bir Sanatkâr’ın eseri olduğunu ve O’nun nazarı altında bulunduğunu bilir. Vazifesini O’nun namına yapar.
• Mutlak İhtiyacın Karşılanması: Her vakit O’na muhtaç olduğunu bilmek bir zafiyet değil, bir kuvvettir. Çünkü muhtaç olduğu Zât, hem $Rabb$ (Terbiye eden), hem $İlah$tır (Kudret sahibi) ve aynı zamanda $Merhametli$ ve $Şefkatli$dir. Sonsuz acz içindeyken, sonsuz bir kudrete dayanmanın ($istinat$) ve sonsuz fakr içindeyken, sonsuz bir rahmetten istemenin ($istimdat$) lezzetidir.
Bu, dünyevî, geçici ve elemlerle karışık lezzetlerin aksine; kâfi, vâfi (yeterli), elemsiz ve daimî bir lezzettir. Bu yüzden “Elhamdülillahi alâ nimet-il iman” (İman nimeti üzerine Allah’a hamdolsun) denir.
Ayetler ve Müradifler:
• İmanın Lezzeti ve Saadeti:
“Bilesiniz ki, kalpler ancak Allah’ı anmakla huzur bulur.” (Ra’d, 13/28)
“İman edip de imanlarına zulmü (şirki) bulaştırmayanlar var ya; işte güven onlarındır ve onlar doğru yolu bulanlardır.” (En’âm, 6/82)
• Risale-i Nur’dan Müradif:
“Evet, iman, bir mânevî tûbâ-i Cennet çekirdeğini taşıyor. Küfür ise, mânevî bir zakkum-u Cehennem tohumunu saklıyor. Demek selâmet ve emniyet, yalnız İslâmiyette ve imandadır.” (Sözler, İkinci Söz, s. 19)

Müfarakat-ı umumiye hengâmı olan harab-ı dünyadan haber veren âhirzaman hâdisatı içinde müfarakat-ı hususiyemi ihtar eden ihtiyarlık ve âhir ömrümde bir hassasiyet-i fevkalâde ile fıtratımdaki cemalperestlik ve güzellik sevdası ve kemalâta meftuniyet hisleri inkişaf ettikleri bir zamanda daimî ve tahribatçı olan zeval ve fena ve mütemadi ve tefrik edici olan mevt ve adem, dehşetli bir surette bu güzel dünyayı ve bu güzel mahlukatı hırpaladığını, parça parça edip güzelliklerini bozduğunu fevkalâde bir şuur ve teessürle gördüm. Fıtratımdaki aşk-ı mecazî bu hale karşı şiddetli galeyan ve isyan ettiği zamanda bir medar-ı teselli bulmak için yine bu Âyet-i Hasbiye’ye müracaat ettim. dedi: “Beni oku ve dikkatle manama bak!” Ben de, Sure-i Nur’daki Âyet-i Nur’un rasadhanesine girip imanın dûrbîniyle Âyet-i Hasbiye’nin en uzak tabakalarına ve şuur-u imanî hurdebîni ile en ince esrarına baktım, gördüm:

Nasılki âyineler, şişeler, şeffaf şeyler, hattâ kabarcıklar güneş ziyasının gizli ve çeşit çeşit cemalini ve o ziyanın elvan-ı seb’a denilen yedi renginin mütenevvi güzelliklerini gösteriyorlar ve teceddüd ve taharrükleriyle ve ayrı ayrı kabiliyetleriyle ve inkisaratlarıyla o cemali ve o güzellikleri tazelendiriyorlar ve inkisaratlarıyla güneşin ve ziyasının ve elvan-ı seb’asının gizli güzelliklerini izhar ediyorlar. Aynen öyle de: Şems-i Ezel ve Ebed olan Cemil-i Zülcelal’in cemal-i kudsîsine ve nihayetsiz güzel olan esma-i hüsnasının sermedî güzelliklerine âyinedarlık edip cilvelerini tazelendirmek için bu güzel masnular, bu tatlı mahluklar ve bu cemalli mevcudat hiç durmayarak gelip gidiyorlar. Kendilerinde görünen güzellikler ve cemaller, kendilerinin malı olmadığını, belki tezahür etmek isteyen sermedî ve mukaddes bir cemalin ve daimî tecelli eden ve görünmek isteyen mücerred ve münezzeh bir hüsnün işaretleri ve alâmetleri ve lem’aları ve cilveleri olduğu, pek çok kuvvetli delilleri ile Risale-i Nur’da tafsilen izah edilmiş. Burada o bürhanlardan üç tanesine kısaca işaret edilecek:

Birinci Bürhan:

Nasılki işlenmiş bir eserin güzelliği işlemesinin güzelliğine ve işlemek güzelliği ustalığın o san’attan gelen ünvanının güzelliğine ve ustadaki san’atkârlık ünvanının güzelliği o san’atkârın o san’ata ait sıfatının güzelliğine ve sıfatının güzelliği kabiliyet ve istidadının güzelliğine ve kabiliyetinin güzelliği zâtının ve hakikatının güzelliğine derece-i bedahette gayet kat’î bir surette delalet ettiği gibi, aynen öyle de: Bu kâinatın baştan başa bütün güzel mahluklarında ve yapılışları güzel umum masnularındaki hüsn ü cemal dahi San’atkâr-ı Zülcelal’deki fiillerinin hüsn ü cemaline kat’î şehadet ve ef’alindeki hüsn ü cemal ise, o fiillere bakan ünvanların, yani isimlerin hüsn ü cemaline şübhesiz delalet ve isimlerin hüsn ü cemali ise, isimlerin menşei olan kudsî sıfatların hüsn ü cemaline kat’î şehadet ve sıfatların hüsn ü cemali ise, sıfatların mebdei olan şuunat-ı zâtiyenin hüsn ü cemaline kat’î şehadet ve şuunat-ı zâtiyenin hüsn ü cemali ise, fâil ve müsemma ve mevsuf olan zâtının hüsn ü cemaline ve mahiyetinin kudsî kemaline ve hakikatının mukaddes güzelliğine bedahet derecede kat’î bir surette şehadet eder. Demek Sâni’-i Zülcemal’in kendi Zât-ı Akdesine lâyık öyle hadsiz bir hüsn ü cemali var ki, bir gölgesi bütün mevcudatı baştan başa güzelleştirmiş ve öyle münezzeh ve mukaddes bir güzelliği var ki, bir cilvesi kâinatı serbeser güzelleştirmiş ve bütün daire-i mümkinatı hüsn ü cemal lem’alarıyla tezyin edip ışıklandırmış.

Evet işlenmiş bir eser fiilsiz olmadığı gibi, fiil dahi fâilsiz olamaz. Ve isimler müsemmasız olması muhal olduğu gibi, sıfatlar dahi mevsufsuz mümkün değildir. Madem bir san’atın ve eserin vücudu, bedahetle o eseri işleyenin fiiline delalet ve o fiilin vücudu, fâilinin ve ünvanının ve eseri intac eden sıfatın ve isminin vücudlarına delalet eder. Elbette bir eserin kemali ve cemali dahi fiilin kendine mahsus kemal ve cemaline, o da ismin kendine münasib muvafık güzelliğine, o dahi zâtın ve hakikatın -fakat zâta ve hakikata lâyık ve muvafık- kemaline ve cemaline ilmelyakîn ile ve bedahetle delalet eder.

Aynen öyle de: Bu eserler perdesi altındaki faaliyet-i daime fâilsiz olması muhal olduğu gibi, bu masnuat üstünde cilveleri ve nakışları göz ile görünen isimler dahi müsemmasız hiçbir cihetle mümkün olmadığı ve müşahede derecesinde hissedilen kudret, irade gibi sıfatlar dahi mevsufsuz olması muhal olduğundan, şu kâinatta bütün eserler, mahluklar, masnular hadsiz vücudlarıyla, hâlık ve sâni’ ve fâillerinin vücud-u ef’aline ve esmasının vücuduna ve evsafının vücuduna ve şuunat-ı zâtiyesinin vücuduna ve Zât-ı Akdesinin vücub-u vücuduna kat’î bir surette delalet ettikleri gibi, o masnuatın umumunda görünen muhtelif kemalât ve ayrı ayrı cemaller ve çeşit çeşit güzellikler, Sâni’-i Zülcelal’de olan fiillerin ve isimlerin ve sıfatların ve şe’nlerin ve zâtının kendilerine mahsus münasib ve lâyık ve vâcibiyetine ve kudsiyetine muvafık olarak hadsiz kemalâtlarına ve nihayetsiz cemallerine ve ayrı ayrı ve umum kâinatın fevkinde güzelliklerine gayet sarih şehadet ve gayet kat’î delalet ederler.

İkinci Bürhan’ın

beş noktası var:
Birinci Nokta:

Meşreblerinde, mesleklerinde birbirinden ayrı ve uzak olan bütün ehl-i hakikatın reisleri, zevk ve keşfe istinad ederek icma’ ile, ittifak ile iman edip hükmediyorlar ki; bütün mevcudattaki hüsn ü cemal, bir Zât-ı Vâcib-ül Vücud’da bulunan mukaddes hüsn ü cemalin gölgesi ve lemaatı ve perdelerin arkasında cilvesidir.

İkinci Nokta:

Bütün güzel mahluklar, kafile kafile arkasında durmayarak gelip gidiyorlar, fenaya girip kayboluyorlar. Fakat o âyineler üstünde kendini gösteren ve cilvelenen yüksek ve tebeddül etmez bir güzellik, tecellisinde devam ettiğinden kat’î bir surette gösterir ki, o güzellikler o güzellerin malı ve o âyinelerin cemali değildir. Belki güneşin cemal-i şuaatı cereyan eden suyun üzerindeki kabarcıklarda göründüğü gibi, sermedî bir cemalin ışıklarıdırlar.

Üçüncü Nokta:

Nurun gelmesi elbette nuraniden ve vücud vermesi her halde mevcuddan ve ihsan ise gınadan ve sehavet ise servetten ve talim ilimden gelmesi bedihî olduğu gibi, hüsün vermek dahi hasenden ve güzelleştirmek güzelden ve cemal vermek cemilden olabilir, başka olamaz. İşte bu hakikata binaen iman ederiz ki: Bu kâinattaki görünen bütün güzellikler öyle bir güzelden geliyor ki; bu mütemadiyen değişen ve tazelenen kâinat, bütün mevcudatıyla âyinedarlık dilleriyle, o güzelin cemalini tavsif ve tarif eder.

Dördüncü Nokta:

Nasılki cesed ruha dayanır, ayakta durur, hayatlanır ve lafız manaya bakar, ona göre nurlanır ve suret hakikata istinad eder, ondan kıymet alır. Aynen öyle de; bu maddî ve cismanî olan âlem-i şehadet dahi bir ceseddir, bir lafızdır, bir surettir; âlem-i gaybın perdesi arkasındaki esma-i İlahiyeye dayanır, hayatlanır, istinad eder, can alır, ona bakar, güzelleşir. Bütün maddî güzellikler, kendi hakikatlarının ve manalarının manevî güzelliklerinden ileri geliyor. Ve hakikatları ise, esma-i İlahiyeden feyz alırlar ve onların bir nevi gölgeleridir. Ve bu hakikat, Risale-i Nur’da kat’î isbat edilmiştir.

Demek bu kâinatta bulunan bütün güzelliklerin enva’ı ve çeşitleri, âlem-i gayb arkasında tecelli eden ve kusurdan mukaddes, maddeden mücerred bir cemalin esma vasıtasıyla cilveleri ve işaretleri ve emaratlarıdır. Fakat nasılki Vâcib-ül Vücud’un Zât-ı Akdesi, başkalara hiçbir cihette benzemez ve sıfatları mümkinatın sıfatlarından hadsiz derece yüksektir. Öyle de, onun kudsî cemali, mümkinatın ve mahlukatın hüsünlerine benzemez, hadsiz derecede daha âlîdir. Evet koca Cennet bütün hüsn ü cemaliyle bir cilvesi bulunan ve bir saat müşahedesi ehl-i Cennet’e, Cennet’i unutturan bir cemal-i sermedî, elbette nihayeti ve şebihi ve naziri ve misli olamaz.

Malûmdur ki; herşeyin hüsnü, kendine göredir, hem binler tarzda bulunur ve nevilerin ihtilafı gibi güzellikleri de ayrı ayrıdır. Meselâ; göz ile hissedilen bir güzellik, kulak ile hissedilen bir hüsün bir olmaması ve akıl ile fehmedilen bir hüsn-ü aklî, ağız ile zevkedilen bir hüsn-ü taam bir olmadığı gibi.. kalb, ruh vesair zahirî ve bâtınî duyguların istihsan ettikleri ve güzel hissettikleri güzellikler, onların ihtilafı gibi muhteliftir. Meselâ: İmanın güzelliği ve hakikatın güzelliği ve nurun hüsnü ve çiçeğin hüsnü ve ruhun cemali ve suretin cemali ve şefkatin güzelliği ve adaletin güzelliği ve merhametin hüsnü ve hikmetin hüsnü ayrı ayrı oldukları gibi, Cemil-i Zülcelal’in nihayet derecede güzel olan esma-i hüsnasının güzellikleri dahi ayrı ayrı olduğundan, mevcudatta bulunan hüsünler ayrı ayrı düşmüş.

Eğer Cemil-i Zülcelal’in esmasındaki hüsünlerin mevcudat âyinelerinde bir cilvesini müşahede etmek istersen, zeminin yüzünü bir küçük bahçe gibi temaşa edecek bir geniş, hayalî göz ile bak ve hem bil ki: Rahmaniyet, rahîmiyet, hakîmiyet, âdiliyet gibi tabirler, Cenab-ı Hakk’ın hem isim, hem fiil, hem sıfat, hem şe’nlerine işaret ederler.

İşte başta insan olarak bütün hayvanatın muntazaman bir perde-i gaybdan gelen erzaklarına bak, rahmaniyet-i İlahiyenin cemalini gör.

Hem bütün yavruların mu’cizane iaşelerine ve başları üstünde ve annelerinin sinelerinde asılmış tatlı, safi, âb-ı kevser gibi iki tulumbacık süte temaşa eyle, rahîmiyet-i Rabbaniyenin cazibedar cemalini gör.

Hem bütün kâinatı enva’ıyla beraber bir kitab-ı kebir-i hikmet ve öyle bir kitab ki; her harfi yüz kelime, her kelimesi yüzer satır, her satırı bin bâb, her bâbı binler küçük kitab hükmüne getiren hakîmiyet-i İlahiyenin cemal-i bîmisaline bak, gör.

Hem kâinatı bütün mevcudatıyla mizanı altına alan ve bütün ecram-ı ulviye ve süfliyenin müvazenelerini idame ettiren ve güzelliğin en mühim bir esası olan tenasübü veren ve her şeye en güzel vaziyeti verdiren ve her zîhayata hakk-ı hayatı verip ihkak-ı hak eden ve mütecavizleri durduran ve cezalandıran bir âdiliyetin haşmetli güzelliğine bak gör.

Hem insanın geçmiş tarihçe-i hayatını, buğday tanesi küçüklüğündeki kuvve-i hâfızasında ve her nebat ve ağacın gelecek tarihçe-i hayat-ı sâniyesini çekirdeğinde yazmasına ve her zîhayatın muhafazasına lüzumu bulunan âlât ve cihazata, meselâ arının kanatçıklarına ve zehirli iğnesine ve dikenli çiçeklerin süngücüklerine ve çekirdeklerin sert kabuklarına bak ve hafîziyet ve hâfıziyet-i Rabbaniyenin letafetli cemalini gör.

Hem zemin sofrasında Kerim-i Mutlak olan Rahman-ı Rahîm’in misafirlerine, rahmet tarafından ihzar edilen hadsiz taamların ayrı ayrı ve güzel kokularına ve muhtelif, süslü renklerine ve mütenevvi, hoş tatlarına ve her zîhayatın zevk u safasına yardım eden cihazlara bak, ikram ve kerimiyet-i Rabbaniyenin gayet şirin cemalini ve gayet tatlı güzelliğini gör.

Hem Fettah ve Musavvir isimlerinin tecellileriyle başta insan olarak bütün hayvanatın, su katrelerinden açılan pek çok manidar suretlerine ve bahar çiçeklerinin habbe ve zerreciklerinden açtırılan çok cazibedar sîmalarına bak, fettahiyet ve musavviriyet-i İlahiyenin mu’cizatlı cemalini gör.

İşte bu mezkûr misallere kıyasen esma-i hüsnanın her birisinin kendine mahsus öyle kudsî bir cemali var ki; bir tek cilvesi, koca bir âlemi ve hadsiz bir nev’i güzelleştiriyor. Bir tek çiçekte bir ismin cilve-i cemalini gördüğün gibi, bahar dahi bir çiçektir ve Cennet dahi görülmedik bir çiçektir. Baharın tamamına bakabilirsen ve Cennet’i iman gözüyle görebilirsen bak gör. Cemal-i Sermedî’nin derece-i haşmetini anla. O güzelliğe karşı iman güzelliğiyle ve ubudiyet cemali ile mukabele etsen, çok güzel bir mahluk olursun. Eğer dalaletin hadsiz çirkinliğiyle ve isyanın menfur kubhuyla mukabele edip karşılasan, en çirkin bir mahluk olmakla beraber, bütün güzel mevcudatın manen menfurları olursun.

Beşinci Nokta:

Nasılki yüzer hüner ve san’at ve kemal ve cemalleri bulunan bir zât; herbir hüner kendini teşhir etmek ve her bir güzel san’at kendini takdir ettirmek ve herbir kemal kendini izhar etmek ve herbir cemal kendini göstermek istemesi kaidesince o zât dahi bütün hünerlerini ve san’atlarını ve kemalâtını ve gizli güzelliklerini tarif edecek, teşhir edecek, gösterecek olan bir hârika sarayı yapmış. Her kim o mu’cizeli sarayı temaşa etse, birden ustasının ve sahibinin hünerlerine ve mehasinine ve kemalâtına intikal eder ve gözüyle görür gibi inanır, tasdik eder ve der ki: “Her cihetle güzel ve hünerli olmayan bir zât, böyle her cihetle güzel bir eserin masdarı, mûcidi ve taklidsiz muhterii olamaz. Belki onun manevî hüsünleri ve kemalleri bu saray ile tecessüm etmiş gibidir.” hükmeder. Aynen öyle de, bu kâinat denilen meşher-i acaib ve saray-ı muhteşemin hüsünlerini gören ve aklı çürük ve kalbi bozuk olmayan elbette intikal edecek ki; bu saray bir âyinedir, başkasının cemalini ve kemalini göstermek için böyle süslenmiş. Evet madem bu saray-ı âlemin başka emsali yok ki güzellikleri ondan iktibas edip taklid edilsin. Elbette ve her halde bunun ustası kendi zâtında ve esmasında kendine lâyık güzellikleri var ki, kâinat ondan iktibas ediyor ve ona göre yapılmış ve onları ifade etmek için bir kitab gibi yazılmış.

Üçüncü Bürhan’ın

üç nüktesi var:

Birinci Nükte:

Otuzikinci Söz’ün Üçüncü Mevkıfında gayet güzel bir tafsil ve kuvvetli hüccetlerle beyan edilen bir hakikattır. Tafsilini ona havale ederek burada kısa bir işaretle ona bakacağız; şöyle ki:

Bu masnuata, hususan hayvanat ve nebatata bakıyoruz, görüyoruz ki: Kasd ve iradeyi gösteren ve ilim ve hikmeti bildiren daimî bir tezyin, bir süslemek ve tesadüfe hamli imkânsız bir tanzim, bir güzelleştirmek hükmediyor. Hem kendi san’atını beğendirmek ve nazar-ı dikkati celbetmek ve masnuunu ve seyircilerini memnun etmek için her şeyde öyle bir nazik san’at ve ince hikmet ve âlî zînet ve şefkatli bir tertib ve tatlı vaziyet görünüyor; bedahet derecesinde anlaşılır ki, kendini zîşuurlara bildirmek ve tanıttırmak isteyen perde-i gayb arkasında öyle bir san’atkâr var ki, herbir san’atıyla çok hünerlerini ve kemalâtını teşhir ile kendini sevdirmek ve medh ü senasını ettirmek ister. Hem zîşuur mahlukları minnetdar ve mesrur ve kendine dost etmek için tesadüfe havalesi imkân haricinde ve umulmadığı yerden leziz nimetlerin her çeşidini onlara ihsan ediyor. Hem derin bir şefkati ve yüksek bir merhameti ihsas eden manevî ve kerimane bir muamele, bir muarefe ve lisan-ı hal ile ve dostane bir mükâleme ve dualarına rahîmane bir mukabele görünüyor. Demek bu güneş gibi zahir olan tanıttırmak ve sevdirmek keyfiyeti arkasında müşahede edilen lezzetlendirmek ve nimetlendirmek ikramı ise, gayet esaslı bir irade-i şefkat ve gayet kuvvetli bir arzu-yu merhametten ileri geliyor. Ve böyle kuvvetli bir irade-i şefkat ve rahmet ise, hiçbir cihette ihtiyacı olmayan bir Müstağni-i Mutlak’ta bulunması elbette ve herhalde kendini âyinelerde görmek ve göstermek isteyen ve tezahür etmek, mahiyetinin muktezası ve tebarüz etmek, hakikatının şe’ni bulunan nihayet kemalde bir cemal-i bîmisal ve ezelî bir hüsn-ü lâyezalî ve sermedî bir güzellik vardır ki; o cemal kendini muhtelif âyinelerde görmek ve göstermek için merhamet ve şefkat suretine girmiş, sonra zîşuur âyinelerinde in’am ve ihsan vaziyetini almış, sonra tahabbüb ve taarrüf -yani kendini tanıttırmak ve bildirmek- keyfiyetini takmış, sonra masnuatı zînetlendirmek, güzelleştirmek ışığını vermiş.

İkinci Nükte:

Nev’-i insanda, hususan yüksek tabakasında, meslekleri ayrı ayrı hadsiz zâtlarda, gayet esaslı bir surette bulunan şedid bir aşk-ı lahutî ve kuvvetli bir muhabbet-i Rabbaniye, bilbedahe misilsiz bir cemale işaret, belki şehadet eder. Evet böyle bir aşk, öyle bir cemale bakar, iktiza eder. Ve öyle bir muhabbet, böyle bir hüsn ister. Belki bütün mevcudatta lisan-ı hal ve lisan-ı kal ile edilen umum hamd ü senalar, o ezelî hüsne bakıyor, gidiyor. Belki Şems-i Tebrizî gibi bir kısım âşıkların nazarında bütün kâinatta bulunan umum incizablar, cezbeler, cazibeler, cazibedar hakikatlar; ezelî ve ebedî bir hakikat-ı cazibedara işaretlerdir. Ve ecramı ve mevcudatı mevlevî-misal pervane gibi raks u semaa kaldıran cezbedarane harekât ve deveran, o hakikat-ı cazibedarın cemal-i kudsîsinin hükümdarane tezahüratı karşısında âşıkane ve vazifedarane bir mukabeledir.

Üçüncü Nükte:

Bütün ehl-i tahkikin icmaıyla vücud hayr-ı mahzdır, nurdur; adem şerr-i mahzdır, zulmettir. Bütün hayırlar, iyilikler, güzellikler, lezzetler -tahlil neticesinde- vücuddan neş’et ettiklerini ve bütün fenalıklar, şerler, musibetler, elemler -hattâ masiyetler- ademe raci’ olduğunu ehl-i akıl ve ehl-i kalbin büyükleri ittifak etmişler.
Eğer desen:

Madem bütün güzelliklerin menbaı vücuddur, vücudda küfür ve enaniyet-i nefsiye dahi var?

Elcevab:

Küfür ise hakaik-i imaniyeyi inkâr ve nefy olduğundan ademdir. Enaniyetin vücudu ise, haksız temellük ve âyinedarlığını bilmemek ve mevhumu muhakkak bilmekten ileri geldiğinden, vücud rengini ve suretini almış bir ademdir.

Madem bütün güzelliklerin menbaı vücuddur ve bütün çirkinliklerin madeni ademdir. Elbette vücudun en kuvvetlisi ve en yükseği ve en parlağı ve ademden en uzağı vâcib bir vücud ve ezelî ve ebedî bir varlık, en kuvvetli ve en yüksek ve en parlak ve kusurdan en uzak bir cemal ister, belki öyle bir cemali ifade eder, belki öyle bir cemal olur. Güneşe ihatalı bir ziyanın lüzumu gibi, Vâcib-ül Vücud dahi sermedî bir cemal istilzam eder, onun ile ışık verir.

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ عَلٰى نِعْمَةِ اْلا۪يمَانِ ٭ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا اِنْ نَس۪ينَٓا اَوْ اَخْطَاْنَا

سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّمْتَنَٓا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ

İhtar:

Âyet-i Hasbiye-i Nuriyenin meratibinden dokuz mertebesi yazılacaktı, fakat bazı esbaba binaen şimdilik üç mertebe te’hir edildi.

Tenbih:

Risale-i Nur, Kur’anın ve Kur’andan çıkan bürhanî bir tefsir olduğundan, Kur’anın nükteli, hikmetli, lüzumlu usandırmayan tekraratı gibi onun da lüzumlu, hikmetli, belki zarurî ve maslahatlı tekraratı vardır. Hem Risale-i Nur, zevk ve şevk ile dillerde usandırmayan, daima tekrar edilen kelime-i tevhidin delilleri olmasından zarurî tekraratı kusur değil; usandırmaz ve usandırmamalı.

* * *

Mevzuun Özeti ve Derûnî Tahlili

Bu metin, İkinci Lem’a’da yer alan ve “Âyet-i Hasbiye” (حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ) ile “Âyet-i Nur”un (Nur Suresi, 35. Ayet) tefsirini ihtiva eden mertebelerden altıncısıdır. Metnin merkezinde, insanın fıtratındaki “cemalperestlik” (güzellik sevgisi) ve “kemalâta meftuniyet” (mükemmelliğe hayranlık) hislerinin, kâinattaki “zeval” (geçicilik), “fena” (yokluk), “mevt” (ölüm) ve “adem” (hiçlik) hakikatleri ile çarpışmasından doğan derûnî ızdırap ve bu ızdıraba karşı bulunan teselli yolu tasvir edilmektedir.
Müellif (Bediüzzaman Said Nursi Hazretleri), ihtiyarlık ve âhir ömür vaktinde bu zeval ve fena hakikatinin, güzel dünyayı ve mahlukatı nasıl hırpaladığını fevkalâde bir hassasiyetle müşahede ettiğini belirtir. Fıtratındaki “aşk-ı mecazî” (yaratılana duyulan sevgi), bu tahribatçı hale karşı galeyan ve isyan eder. Teselli arayışıyla Âyet-i Hasbiye’ye müracaat ettiğinde, imanın dûrbîni (dürbünü) ve şuur-u imanî hurdebîni (mikroskobu) ile kâinata bakar.
Gördüğü hakikat şudur: Kâinattaki bütün bu güzellikler (hüsün ve cemal), geçici olan mahlukatın (masnuların) kendi malı değildir. Onlar, Şems-i Ezel ve Ebed (Ezelî ve Ebedî Güneş) olan Cemil-i Zülcelal’in (Allah) mukaddes cemalinin ve sonsuz güzel olan esma-i hüsnasının sermedî (ebedî) güzelliklerinin birer “âyinedarı”dırlar.
Mahlukatın durmadan gelip gitmesi, yani zeval bulması; güneş ışığının su kabarcıkları veya şeffaf camlar üzerinde teceddüd etmesi (yenilenmesi) gibidir. Âyinenin (mahlukun) değişmesi veya kırılması (inkisarat), o âyinede görünen güzelliğin (cilvenin) tazelenmesine ve asıl güzellik sahibinin (Allah’ın) gizli güzelliklerinin daha parlak bir surette izhar edilmesine (gösterilmesine) hizmet eder.
Dolayısıyla, “zeval” ve “fena”, bir “adem” (yokluk) ve “tahribat” değil, bir “tazelendirme” (tecdid) ve “izhar” (gösterme) vazifesidir. Aşk-ı mecazî, bu hakikati idrak ettiğinde aşk-ı hakikîye inkılab eder ve ızdırap yerine lezzet alır.

Kelime ve Kavram Tahlili (Müradifleri ve Bağlantıları)

Metnin doğru anlaşılması için bazı kilit mefhumların izahı elzemdir:
• Cemal ve Hüsün (Güzellik):
• Cemal: Daha ziyade Zât-ı İlahî’nin lütuf, merhamet ve keremini yansıtan “celbedici” ve “sevdirici” güzelliktir. Ruhun ve kalbin haz aldığı güzelliktir.
• Hüsün: Daha ziyade eserin (masnunun) kendisinde görünen tenasüp, intizam ve san’atlı yapıya verilen isimdir. Gözün ve aklın takdir ettiği güzelliktir.
• Metinde bu iki kelime, hem mahlukatın zahirî ve bâtınî güzelliklerini hem de bu güzelliklerin kaynağı olan Esma-i Hüsna’nın ve Zât-ı Akdes’in kudsî güzelliğini ifade etmek için kullanılır.
• Zeval, Fena, Mevt ve Adem (Geçicilik ve Yokluk):
• Zeval ve Fena: Varlığın görünürden kaybolması, geçicilik.
• Mevt ve Adem: Hayatın sönmesi ve mutlak yokluk (İslamî düşüncede mutlak adem yoktur, varlığın bir halden başka bir hale intikalidir).
• Metin, bu mefhumların zahirî yüzünün “tahribatçı” ve “dehşetli” olduğunu, fakat hakikatinin (iç yüzünün) “tecdid-i cilve” (yansımanın yenilenmesi) olduğunu isbat eder.
• Âyinedarlık, Tecelli ve Cilve (Yansıtma ve Görünme):
• Âyinedarlık: Mahlukatın vazifesidir. Kendi başlarına bir “vücud-u hakikîleri” (gerçek varlıkları) yoktur; onlar, Allah’ın isim ve sıfatlarını gösteren birer aynadır.
• Tecelli: Allah’ın isim ve sıfatlarının kâinatta görünür hale gelmesidir. Bir fiildir.
• Cilve: O tecellinin âyinede beliren yansıması, parıltısıdır. Eserdir.
• Misal: Güneş (Zât), ışığı (Sıfat/Nur), ışığın vurması (Tecelli), kabarcıktaki parıltı (Cilve/Güzellik), kabarcık (Âyine/Mahluk).
• Şems-i Ezel ve Ebed (Ezel ve Ebed Güneşi):
• Varlığı zatından olan, başlangıcı (ezel) ve sonu (ebed) olmayan Vâcib-ül Vücud’u (Allah’ı) tasvir eden bir teşbihtir. Kâinattaki bütün güzellikler, nurlar ve kemaller O’nun Zât ve Sıfatlarının ışığından gelir.

اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ

{(1): Yalnız ıtlakın nüktesini beyan eder.}

Kur’an “sâlihat”ı mutlak, mübhem bırakıyor. Çünki ahlâk ve faziletler, hüsn ve hayr çoğu nisbîdirler. Nev’den nev’e geçtikçe değişir. Sınıftan sınıfa nâzil oldukça ayrılır. Mahalden mahalle tebdil-i mekân ettikçe başkalaşır. Cihet muhtelif olsa, muhtelif olur. Ferdden cemaate, şahıstan millete çıktıkça mahiyeti değişir.

Meselâ: Cesaret, sehavet erkekte gayret, hamiyet, muavenete sebebdir. Karıda nüşûze, vekahete, zevc hakkına tecavüze sebeb olabilir.
Meselâ: Zaîfin kavîye karşı izzet-i nefsi, kavîde tekebbür olur. Kavînin zaîfe karşı tevazuu, zaîfte tezellül olur.

Meselâ: Bir ulü-l emr, makamındaki ciddiyeti vakar, mahviyeti zillettir. Hanesinde ciddiyeti kibir, mahviyeti tevazudur.

Meselâ: Tertib-i mukaddematta tefviz, tenbelliktir. Terettüb-ü neticede tevekküldür. Semere-i sa’yine, kısmetine rıza kanaattır. Meyl-i sa’yi kuvvetlendirir. Mevcuda iktifa, dûnhimmetliktir.

Meselâ: Ferd mütekellim-i vahde olsa müsamahası, fedakârlığı amel-i sâlihtir. Mütekellim-i maal-gayr olsa hıyanet olur.

Meselâ: Bir şahıs kendi namına hazm-ı nefs eder, tefahur edemez; millet namına tefahur eder, hazm-ı nefs edemez. Herbirinde birer misal gördün, istinbat et.

Madem ki Kur’an bütün tabakata, bütün a’sârda, kâffe-i ahvalde şâmil bir hitab-ı ezelîdir. Hem nisbî hüsn, hayr çoktur. Sâlihattaki ıtlakı, belîgane bir îcaz-ı mutnebdir. Beyanda sükûtu, geniş bir sözdür.

* * *********

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

Kur’an-ı Kerim’in “الصَّالِحَاتِ” (sâlihat – salih ameller) tabirini neden “mutlak” yani umumî ve mübhem (belirsiz) bıraktığının hikmetini izah etmektedir. Metne göre bunun temel sebebi, “hayr” (iyilik) ve “fazilet” kavramlarının çoğunun “nisbî” (göreceli) olmasıdır.
Bir fiilin “salih amel” olup olmaması; şahsa (ferd), topluluğa (cemaat), makama (sınıf), yere (mahal) ve duruma (cihet) göre değişiklik arz eder. Metinde verilen misaller (kavînin tevazuu ile zaîfin tezellülü, ulü-l emrin makamındaki ciddiyeti ile hanesindeki ciddiyeti vb.) bu nisbîliği açıkça ortaya koyar.
Kur’an’ın “sâlihat”ı tarif etmeyip mutlak bırakması, onun hitabının ezelî ve cihan şümul olmasının bir gereğidir. Bu “belîgane sükût” (beliğ bir suskunluk), her çağa, her sınıfa ve her duruma uygun olan “salih amel”in idrak edilmesine imkân tanıyan bir “îcaz-ı mutneb”dir (geniş manalar ihtiva eden veciz bir ifade).
İşte, Kur’an-ı Kerim’de bu üslûba benzer şekilde, umumî ve mutlak bırakılarak her duruma ve şarta şamil olması hedeflenen başka kavramlar ve bunlarla ilgili ayet-i kerimeler:

1. “el-Ma’rûf” (المَعْرُوفُ – İyilik, Akla ve Örfe Uygun Olan)
Kur’an-ı Kerim, “sâlihat” gibi “ma’rûf”u da mutlak bırakır. “Ma’rûf”, kelime manasıyla “bilinen, tanınan (iyilik)” demektir. Bu, onun tarifinin şeriata, selim akla ve cemiyetin muteber örfüne bırakıldığını gösterir. Bu durum, metinde zikredilen nisbîliğin (göreceliliğin) tam bir misalidir.
Ayet :
وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
“Sizden, hayra çağıran, iyiliği (ma’rûf) emreden ve kötülükten meneden bir topluluk bulunsun. İşte kurtuluşa erenler onlardır.” (Âl-i İmrân, 3/104)
İzahı:
Ayet, neyin “ma’rûf” olduğunu tek tek saymaz. Zira bir tüccar için “ma’rûf” olan (örn: ticarette dürüstlük), bir âlim için “ma’rûf” olan (örn: ilmi yaymak) veya bir idareci için “ma’rûf” olan (örn: adaletle hükmetmek) fiillerin tatbik şekli farklıdır. Aynı şekilde, bir beldede “ma’rûf” (örf) olan bir âdet, başka bir beldede “münker” (kötü) sayılabilir. Bu ıtlak, İslam’ın her zamana ve mekâna hitap etmesini sağlar.

2. “el-Hayr” (الْخَيْرُ – Hayır)
“Sâlihat”ın temelinde “hayr” vardır. Metin de “hüsn ve hayr çoğu nisbîdirler” diyerek buna işaret eder. Kur’an, “hayr”ı da mutlak bırakarak en küçüğünden en büyüğüne kadar her türlü iyiliği kapsamasını murad etmiştir.
Ayet ( Meali):
فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ ﴿٧﴾ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ ﴿٨﴾
“Artık kim zerre ağırlığınca bir hayır işlerse, onun mükâfatını görecektir. Kim de zerre ağırlığınca bir şer işlerse, onun cezasını görecektir.” (Zilzâl, 99/7-8)
İzahı:
Burada “hayr”ın ne olduğu listelenmemiştir. “Zerre ağırlığınca” denilerek, en küçük “hayr” fiiline dahi kapı açılmıştır. Bu, metindeki misallere tam mutabakat eder. Mesela, “kavînin zaîfe tevazuu” bir “hayr”dır; ancak aynı fiil (tevazu) “zaîfin kavîye karşı” olduğunda “tezellül” olup “hayr” olmaktan çıkabilir. Veya “terettüb-ü neticede tevekkül” bir “hayr” iken, “tertib-i mukaddematta tefviz” (aynı fiilin farklı bir ciheti) “tenbellik” olup “şer” olabilir. “Hayr”ın mutlak bırakılması, bu ince farkların ve nisbî durumların tamamını kuşatır.

اَىْ لِتَعَارَفُوا فَتَعَاوَنُوا فَتَحَابُّوا لَا لِتَنَاكَرُوا فَتَعَانَدُوا فَتَعَادُّوا

Bir nefer takımda, bölükte, taburda, fırkada birer rabıtası, birer vazifesi olduğu gibi; herkesin heyet-i içtimaiyede müteselsil revabıt ve vezaifi vardır. Halita şeklinde gayr-ı muayyen olsa, tearüf ve teavün olmaz.

Unsuriyetin intibahı ya müsbettir ki, şefkat-i cinsiye ile intiaşe gelir ki, tearüfle teavüne sebebdir. Veya menfîdir ki, hırs-ı ırkî ile intibaha gelir ki, tenakürle teanüdün sebebidir. İslâmiyet bunu reddeder.

* * *
وَمَا مِنْ دَٓابَّةٍ فِى الْاَرْضِ اِلَّا عَلَى اللّٰهِ رِزْقُهَا

Rızık hayat kadar, kudret nazarında ehemmiyetlidir. Kudret çıkarıyor, kader giydiriyor, inayet besliyor. Kudret-i ezeliye dehşetli bir faaliyetle âlem-i kesifi, âlem-i latife kalb ve zerrat-ı kâinatı hayattan hissedar etmek için edna bir sebeb ile, bir bahane ile kemal-i ehemmiyetle hayatı verdiği gibi; aynı derece ehemmiyetle mebsuten mütenasib, rızkı dahi ihzar ediyor.

Hayat, muhassal-ı mazbuttur, görünür. Rızık gayr-ı muhassal, tedricî münteşirdir, düşündürür.

Bir nokta-i nazarda denilebilir: “Açlıktan ölmek yoktur.” Zira şahm vesair surette iddihar olunan gıda bitmeden evvel ölüyor. Demek terk-i âdetten neş’et eden maraz öldürür. Rızıksızlık değil.

* * *
وَ اِنَّ الدَّارَ اْلاٰخِرَةَ لَهِىَ الْحَيَوَانُ

{(*): Hayat-ı hakikiye ancak âlem-i âhiretin hayatıdır. Hem o âlem ayn-ı hayattır. Hiçbir zerresi mevat değildir. Demek dünyamız da bir hayvandır.}

Küremiz hayvana benziyor. Âsâr-ı hayatı gösteriyor. Acaba yumurta kadar küçülse, bir nevi hayvan olmayacak mıdır? Veya bir mikrop, küre kadar büyüse, ona benzemiyecek mi?

Hayatı varsa ruhu da vardır. İnsan-ı ekber olan âlem, tazammun ettiği manzume-i kâinat o derece hassasiyet ve âsâr-ı hayat gösteriyor ki; bir ceseddeki a’zâ, ecza, zerrat izhar ettikleri tesanüd, tecazüb, teavünden daha ziyade muntazam, muttarid, mükemmel âsârı gösteriyor.

Acaba âlem insan kadar küçülse, yıldızları zerrat ve cevahir-i ferde hükmüne geçse, o da bir hayvan-ı zîşuur olmayacak mıdır?… Şu âyet dehşetli bir sırrı telvih eder. Kesretin mebdei vahdettir, müntehası da vahdettir. Bu bir düstur-u fıtrattır.

Kudret-i ezeliyenin feyz-i tecellisi ve eser-i ibdaı olan kâinattaki kuvvetten umum zerrata, herbir zerreye birer zerre-i cazibe halk ve ihsan ederek ve ondan kâinatın rabıtası olan müttehid, müstakil, muhassal cazibe-i umumiyeyi inşa ve icad etmiştir. Nasılki zerratta reşehat-ı kuvvet olan cazibelerin muhassalası bir cazibe-i umumiye vardır. O da kuvvetin ziyasıdır. İzabesinden neş’et eden bir istihale-i latifesidir.

Kezalik kâinata serpilmiş katarat ve lemaat-ı hayatın dahi muhassalı bir hayat-ı umumiye var olmak gerektir. Hayat varsa ruh da vardır. Öteki gibi münteha-i ruh, bir mebde-i ruhun cilve-i feyzidir. O mebde-i ruh dahi hayat-ı ezeliyenin tecellisidir ki, lisan-ı tasavvufta hayat-ı sâriye tesmiye ederler.

İşte ehl-i istiğrakın iştibahının sebebi ve şatahatın menşei: Şu zılli, asla iltibas etmeleridir.

* * ********

1. Bölüm: Tearüf (Tanışma), Teavün (Yardımlaşma) ve Unsuriyet
Verilen metin, Hucurât Suresi’ndeki …لِتَعَارَفُوا (“…tanışasınız diye…”) ayet-i kerimesinin hikmetini, “tanışmanın” (تَعَارُف) “yardımlaşmaya” (تَعَاوُن) ve “sevişmeye” (تَحَابُّ), aksi olan “yabancılaşmanın” (تَنَاكُر) ise “inatlaşmaya” (تَعَانُد) ve “düşmanlığa” (تَعَادُّ) sebep olacağını belirterek izah etmektedir. Ayrıca içtimaî hayattaki vazifelerin muayyen olmasının ehemmiyetine ve İslamiyet’in menfî ırkçılığı (عُنْصُرِيَّة) reddettiğine dikkat çekilmektedir.
Bu bahsin temelini teşkil eden ayet-i kerime şudur:
Ey insanlar! Şüphe yok ki, biz sizi bir erkek ve bir dişiden yarattık ve birbirinizi tanımanız için sizi boylara ve kabilelere ayırdık. Allah katında en değerli olanınız, O’na karşı gelmekten en çok sakınanınızdır. Şüphesiz Allah hakkıyla bilendir, hakkıyla haberdar olandır. (Hucurât, 49:13)
Bu muhtevayı destekleyen benzer ayet-i kerimeler:
• Teavün (Yardımlaşma) Hakkında:
Metinde geçen فَتَعَاوَنُوا (yardımlaşasınız) hedefi, Maide Suresi’nde açıkça emredilmektedir. Bu ayet, içtimaî yardımlaşmanın hangi açılardan olması gerektiğini de tasvir eder:
…İyilik ve takvâ (Allah’a karşı gelmekten sakınma) üzere yardımlaşın; günah ve düşmanlık üzere yardımlaşmayın. Allah’a karşı gelmekten sakının. Çünkü Allah’ın cezası çok şiddetlidir. (Mâide, 5:2)
• Tefrikadan (Ayrılıkçılıktan) Sakınma Hakkında:
Metnin tenkit ettiği تَنَاكُر (yabancılaşma) ve تَعَانُد (inatlaşma), Kur’an-ı Kerim’de mü’minlerin arasını bozan birer fitne olarak zikredilir. Birlik ve beraberlik esastır:
Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’an’a) sımsıkı sarılın. Parçalanıp bölünmeyin. Allah’ın size olan nimetini hatırlayın. Hani sizler birbirinize düşmanlar idiniz de O, kalplerinizi birleştirmişti. İşte O’nun bu nimeti sayesinde kardeşler olmuştunuz. Yine siz, bir ateş çukurunun tam kenarında idiniz de O sizi oradan kurtarmıştı. İşte Allah size âyetlerini böyle apaçık bildiriyor ki doğru yola eresiniz. (Âl-i İmrân, 3:103)
• Mü’minlerin Kardeşliği Hakkında:
Metindeki فَتَحَابُّوا (birbirinizi sevesiniz) emrinin temeli, ırk veya kabile birliğinden öte, iman kardeşliğidir. Hucurât Suresi, bu bahsi şöyle pekiştirir:
Müminler ancak kardeştirler. Öyleyse kardeşlerinizin arasını düzeltin. Allah’a karşı gelmekten sakının ki size merhamet edilsin. (Hucurât, 49:10)

2. Bölüm: Rızık Meselesi
Verilen metin, Hûd Suresi’ndeki وَمَا مِنْ دَابَّةٍ… (“Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki…”) ayet-i kerimesini esas alarak, rızkın hayat kadar kudret nazarında ehemmiyetli olduğunu belirtir. Rızkın, kudret-i ezeliye tarafından “ihzar edildiğini” (hazırlandığını) ve “açlıktan ölmek” diye bir şeyin hakikatte olmadığını, zira ölümün rızıksızlıktan değil, bedenin “terk-i âdetten neş’et eden marazından” (alışkanlıklarını terk etmekten kaynaklanan hastalıktan) ileri geldiğini izah eder.
Bu bahsin temelini teşkil eden ayet-i kerime şudur:
Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki, rızkı Allah’a ait olmasın. Her birinin (dünyada) duracakları yeri de (öldükten sonra) emanet konulacakları yeri de O bilir. Bunların hepsi apaçık bir kitapta (Levh-i Mahfuz’da) yazılıdır. (Hûd, 11:6)
Bu muhtevayı destekleyen benzer ayet-i kerimeler:
• Rezzâk İsminin Tecellisi Hakkında:
Metnin vurguladığı “rızkın ihzar edilmesi” (hazırlanması) fikri, Allah-u Teâlâ’nın Rezzâk (Rızık Veren) isminin mutlak tecellisine dayanır:
Şüphesiz Allah rızık verendir, güçlüdür, çok kuvvetlidir. (Zâriyât, 51:58)
• Rızkın Tevekküle Bağlantısı Hakkında:
Rızkın ehemmiyeti ve Allah’ın inayeti altında olması, aynı zamanda tevekkülü de gerektirir. Rızık, kulun beklemediği yerden de gelebilir:
Ve ona beklemediği yerden rızık verir. Kim Allah’a tevekkül ederse, O kendisine yeter. Şüphesiz Allah, emrini yerine getirendir. Allah, her şeye bir ölçü koymuştur. (Talâk, 65:3)
• Bütün Canlıların Rızkı Hakkında:
Metnin rızkı hayat ile bir tutan bakış açısı, Allah’ın sadece insanı değil, rızkını biriktiremeyen en aciz canlıları dahi rızıklandırdığını belirten şu ayetle desteklenir:
Nice canlılar vardır ki, rızıklarını taşıyamazlar (yiyeceklerini biriktiremezler). Onları da sizi de Allah rızıklandırır. O, hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir. (Ankebût, 29:60)

اَىْ وَلٰكِنَّهُمْ يَشْعُرُونَ اَنَّهُمْ اَحْيَاءٌ مَا مَاتُوا

Şehid kendini hayy bilir.

{(*): Acib bir vakıa, şu manaya bana kat’î kanaat vermiştir.}

Feda ettiği hayatı sekeratı tatmadığından gayr-ı münkatı’ ve bâki görüyor. Yalnız daha nezih olarak buluyor. Başka meyyite nisbeti şuna benzer ki: İki adam rü’yada lezaizin enva’ına câmi’ bir bahçede geziyorlar. Biri rü’ya olduğunu bilir, ehemmiyet vermez. Diğeri ise yakaza bilir, hakikî mütelezziz olur.

Âlem-i rü’ya, âlem-i misalin zılli ve o da âlem-i berzahın zılli olduğundan, desatirleri mütemasildir.

* * *
مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ اَوْ فَسَادٍ فِى الْاَرْضِ فَكَاَنَّمَا

قَتَلَ النَّاسَ جَم۪يعًا وَمَنْ اَحْيَاهَا فَكَاَنَّمَٓا اَحْيَا النَّاسَ جَم۪يعًا

Şu âyet haktır. Akla münafî olamaz. Hakikattır. Mücazefe, mübalağa içinde bulunamaz. Halbuki zahir düşündürür.

BİRİNCİ CÜMLE:

Adalet-i mahzanın en büyük düsturunu vaz’ediyor. Der ki: Bir masumun hayatı, kanı, hattâ umum beşer için olsa da heder olmaz. İkisi nazar-ı kudrette bir olduğu gibi, nazar-ı adalette de birdir. Cüz’iyatın küllîye nisbeti bir olduğu gibi, hakkın dahi mizan-ı adalete karşı aynı nisbettir. O nokta-i nazardan, hakkın küçüğü büyüğü olamaz.

Lâkin adalet-i izafiye cüz’ü külle feda eder. Fakat muhtar cüz’ün sarihan veya zımnen ihtiyar ve rıza vermek şartıyla… (Ene)ler (nahnü)ye inkılab edip, mezcî cemaat ruhu tevellüd ederek, külle feda olmak için ferd zımnen rızadade olabilir. Bazan (nur), (nar) göründüğü gibi şiddet-i belâgat da mübalağa görünür.

Şurada nükte-i belâgat üç noktadan terekküb ediyor:

Birincisi:

Beşerin fıtratındaki istidad-ı isyan ve tehevvür, gayr-ı mahdud olduğunu göstermektir. Hayra olduğu gibi, şerre dahi insanın kabiliyeti nâmütenahî gibidir. Hodgâmlık ile öyle insan olur ki, heves ve ihtirasına mani herşeyi, hattâ elinden gelirse dünyayı harab ve nev’-i beşeri mahvetmek ister.

İkincisi:

İstidad-ı fıtrînin haricde derece-i kuvvetini izharla, mümkini vaki’ suretinde göstererek, nefsi zecr edip -demek o damar-ı gadr ve isyan çekirdeği güya bilkuvveden bilfiile çıkıp, imkânatı vukuata inkılab ederek, müstaid olduğu semeratı verip, bir şecere-i zakkum suretinde hayalin nasb-ül aynına vaz’eder- tâ matlub olan teneffür ve inzicarı, nefsin dibine kadar işletilsin. İrşadî belâgat böyle olur.

Üçüncüsü:

Kaziye-i mutlaka bazan külliye ve kaziye-i vaktiye-i münteşire bazan daime suretinde görünür. Halbuki bir ferd, bir zamanda hükme mazhar olsa, kaziyenin mantıkan sıdkına kâfidir. Ehemmiyetli bir kemmiyet olsa, örfen dahi doğrudur. Nasılki her mahiyette bazı hârikulâde efrad veya o nev’in nihayet derecede tekemmül etmiş bir ferd veya her ferd için acib şeraite câmi’ hârika bir zaman bulunur ki; sair efrad ve ezmine o ferde veya o zamana nisbeten, zerreler kadar küçücük balıklar balina balığına nisbeti gibidir.

Bu sırra binaen cümle-i ûlâ çendan zahiren külliye ise, fakat daime değildir. Fakat beşere katilliğin zaman cihetiyle en müdhiş ferdini nazara vaz’ediyor.

Öyle zaman olur ki, bir kelime bir orduyu batırır; bir gülle otuz milyonun mahvına sebeb olur. Nasılki oldu da… Öyle şerait tahtında olur ki, küçük bir hareket insanı a’lâ-yı illiyyîne çıkarır. Öyle hal olur ki; küçük bir fiil, insanı esfel-i safilîne indirir.

Böyle kaziye-i mutlakada veya münteşire-i zamaniyede böyle haller, büyük bir nükte için nazara alınır. Böyle acib ferdler ve acib zamanlar ve haller mutlak, mübhem bırakılır.
Meselâ: İnsanlarda (veli), cum’ada (dakika-i icabe), ramazanda (leyle-i kadir), esma-ül hüsnada (ism-i a’zam), ömürde (ecel) meçhul kaldıkça, sair efrad dahi kıymetdar kalır, ehemmiyet verilir.

Taayyün ettikçe, sairleri rağbetten düşer. Yirmi sene mübhem bir ömür, nihayeti muayyen bin seneye müreccahtır. Zira vehim, ebediyete ihtimal verdiğinden mübhemde nefsi kandırır. Muayyende ise, yarısı geçtikten sonra darağacına tedricen takarrüb gibidir.

TENBİH:

Bazı âyât ve ehadîs vardır ki; mutlakadır, külliye telakki edilmiş. Hem öyleler vardır ki; münteşire-i muvakkatadır, daime zannedilmiş. Hem mukayyede var, âmm hesab edilmiş.

Meselâ: Demiş bu şey küfürdür. Yani o sıfat imandan neş’et etmemiş, o sıfat kâfiredir. O haysiyet ile o zât küfür etti denilir. Fakat mevsufu ise imandan neş’et ettikleri gibi ve imanın tereşşuhatına da hâize olan başka masume evsafa mâlik olduğundan, o zât kâfirdir denilmez. İllâ ki, o sıfat küfürden neş’et ettiği yakînen biline. Zira başka sebebden de neş’et edebilir. Sıfatın delaletinde (şekk) var. İmanın vücudunda da (yakîn) var. Şekk ise yakînin hükmünü izale etmez. Tekfire çabuk cür’et edenler düşünsünler!..

İKİNCİ CÜMLE:

اَىْ مَنْ اَحْيَاهَا فَكَاَنَّمَٓا اَحْيَا النَّاسَ جَم۪يعًا

İhya, mana-yı zahiriyy-i mecazî itibariyle, hasenenin gayr-ı mahdud tezauf düsturunu gösterir. Mana-yı aslî itibariyle halk ve icadda şirk ve iştiraki, esasıyla (hedm) eden bir bürhana remizdir. Zira bu cümle ile beraber

مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ

tarafeyndeki teşbih, iktidar manasını ifham ettiğini dahi nazara alınsa, mantıkan aks-i nakîz kaidesiyle istilzam ediyor ki,

مَنْ لَا يَقْتَدِرُ عَلٰٓى اِحْيَاءِ النَّاسِ جَم۪يعًا

لَا يَقْتَدِرُ عَلٰٓى اِحْيَٓاءِ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ

demek işareten delalet ediyor.
Madem ki insanın, mümkinatın kudreti, bilbedahe semavatın, küre-i arzın halkına, icadına muktedir değildir. Bir taşın, hiçbir şeyin halkına da muktedir olamaz.

Demek arzı ve bütün nücum ve şümusu tesbih taneleri gibi kaldıracak, çevirecek kuvvetli bir ele mâlik olmayan kimse, kâinatta dava-yı halk ve iddia-yı icad edemez.

Sun’î tasarrufat-ı beşeriye ise, fıtratta cari olan nevamis-i İlahînin sereyanlarını keşf ile, tevfik-i hareket edip, lehinde istimal etmektir.

İşte bu derece bürhanda vuzuh, parlaklık Kur’anın rumuz-u i’cazındandır. Gelecek âyet bunu isbat edecektir.

* * *******

1. Bölüm: Şehadet ve Hayat (Bakara 154 İzahı)
Metindeki İzah:
وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ ف۪ى سَب۪يلِ اللّٰهِ اَمْوَاتٌ بَلْ اَحْيَٓاءٌ وَلٰكِنْ لَا تَشْعُرُونَ
“Allah yolunda öldürülenlere ‘ölüler’ demeyin. Bilâkis onlar diridirler, lâkin siz hissetmezsiniz.” (Bakara 2/154 – Meali)
Metinde bu ayet, “اَىْ وَلٰكِنَّهُمْ يَشْعُرُونَ اَنَّهُمْ اَحْيَاءٌ مَا مَاتُوا” (Yani, lâkin onlar kendilerinin diri olduklarını, ölmediklerini hissederler) şeklinde tefsir edilmiş ve “Şehid kendini hayy bilir” denilerek, şehidin kendi hayatını inkıtaa uğramamış, sadece daha nezih bir seviyeye intikal etmiş olarak gördüğü belirtilmiştir. Bu durum, rü’yada olduğunu bilmeyen ve hakiki lezzet alan kimsenin haline benzetilmiştir.
Benzer Ayetler ve İzahı:
Bu manayı en açık şekilde teyit eden ve şehitlerin berzah alemindeki hallerini tasvir eden ayetler Âl-i İmrân suresindedir. Bu ayetler, Bakara 154’teki “lâkin siz hissetmezsiniz” kısmının şehitlerin kendi hissetmeleriyle (şuur) nasıl zıt olmadığını, aksine onların Rableri katında nasıl bir hayat içinde olduklarını beyan eder:
Âl-i İmrân Suresi, 169-170. Ayetler (Meali):
“Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma! Bilakis onlar diridirler, Rableri katında rızıklanmaktadırlar. Allah’ın, lütfundan kendilerine verdiği nimetlerin sevincini yaşayarak. Arkalarından kendilerine ulaşamayan (henüz şehit olmamış) kimselere de hiçbir korku olmayacağına ve onların üzülmeyeceklerine sevinirler.”
• İzahı: Bu ayetler, tefsirdeki “Şehid kendini hayy bilir” ve “Feda ettiği hayatı… bâki görüyor. Yalnız daha nezih olarak buluyor” manasını birebir destekler. Ayetteki “rızıklanmaktadırlar” (يُرْزَقُونَ) ve “sevinç yaşayarak” (فَرِح۪ينَ) ifadeleri, onların şuurlu, his sahibi ve lezzet alan bir hayat içinde olduklarını gösterir. Bu, metindeki “hakikî mütelezziz olur” (hakiki lezzet alır) tespitiyle tam bir mutabakat içindedir.

2. Bölüm: Bir Canı Öldürmek ve İhya Etmek (Maide 32 İzahı)
Metindeki İzah:
مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ اَوْ فَسَادٍ فِى الْاَرْضِ فَكَاَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَم۪يعًا وَمَنْ اَحْيَاهَا فَكَاَنَّمَٓا اَحْيَا النَّاسَ جَم۪يعًا
“…Kim, bir cana kıymamış veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmamış bir kimseyi öldürürse, bütün insanları öldürmüş gibi olur. Kim de bir canı kurtarırsa, bütün insanları kurtarmış gibi olur…” (Maide 5/32 -Meali)
Metin, bu ayeti iki cümlede incelemiştir:

A. Birinci Cümle (Katl fiili): Adalet-i Mahza ve İsyanın Sınırsızlığı
Metin, bu cümlenin “adalet-i mahza” (mutlak adalet) düsturunu vaz ettiğini, bir masumun hakkının umum beşer için dahi heder edilemeyeceğini belirtir. Ayrıca bu ayetteki şiddetli ifadenin (bütün insanları öldürmüş gibi), insanın fıtratındaki sınırsız şer kabiliyetini (istidad-ı isyan) göstermek ve bu potansiyeli fiile çıkmış gibi tasvir ederek nefsi şiddetle menetmek (zecr) için kullanılan bir “nükte-i belâgat” olduğunu izah eder.
Benzer Ayetler ve İzahı:
• Hayatın Dokunulmazlığı (Adalet-i Mahza):
Metnin vurguladığı “bir masumun hayatı… heder olmaz” prensibi, Kur’an’ın birçok yerinde teyit edilen temel bir haktır:
İsrâ Suresi, 33. Ayet (Meali):
“Haklı bir sebep olmadıkça Allah’ın dokunulmaz kıldığı cana kıymayın. Kim haksız yere öldürülürse, biz onun velisine bir yetki vermişizdir. O da öldürme işinde sınırı aşmasın. Çünkü ona (veliye) yardım edilmiştir.”
• İzahı: Bu ayet, Maide 32’deki hükmü pekiştirerek, can almanın ancak “haklı bir sebep” (bi’l-hakk) ile mümkün olabileceğini, bunun dışında mutlak surette haram kılındığını belirtir. Bu, metindeki “adalet-i mahza”nın bir yansımasıdır; zira adalet, hakkın teslimidir ve en büyük hak, hayat hakkıdır.
• İnsanın Derûnî Yapısı (Şer İstidadı):
Metnin “Beşerin fıtratındaki istidad-ı isyan ve tehevvür, gayr-ı mahdud olduğunu göstermektir” tespiti, insanın bu zafiyetine işaret eden ayetlerle desteklenir:
Asr Suresi, 2-3. Ayetler (Meali):
“İnsan gerçekten ziyandadır. Ancak iman edip dünya ve âhiret için yararlı işler yapanlar, birbirlerine hakkı tavsiye edenler ve sabrı tavsiye edenler başkadır.”
• İzahı: İnsanın fıtraten “ziyanda” (خُسْرٍ) olması, onun müdahaleye (iman ve salih amel) muhtaç bir yapıda olduğunu gösterir. Metindeki “hodgâmlık ile… dünyayı harab ve nev’-i beşeri mahvetmek ister” ifadesi, bu “hüsran” potansiyelinin, yani ene ve enaniyetin (egonun) kontrolsüz bırakıldığında ne derece büyük bir şerre kabiliyetli olduğunu tasvir eder. Maide 32’deki şiddetli ifade, bu potansiyel şer kapısını kapatmak içindir.
• Mübhem (Belirsiz) Olanın Hikmeti:
Metin, ayetin bir “kaziye-i mutlaka” olduğunu, bazen müthiş bir ferdin veya zamanın hükmü temsil ettiğini söylerken; Veli, Leyle-i Kadir, İsm-i A’zam ve Ecel’in gizli (mübhem) bırakılmasındaki hikmete işaret eder.
Lokmân Suresi, 34. Ayet (Meali):
“Kıyametin ne zaman kopacağı bilgisi şüphesiz yalnızca Allah katındadır. O, yağmuru indirir, rahimlerdekini bilir. Hiç kimse yarın ne kazanacağını bilemez. Hiç kimse nerede öleceğini de bilemez. Şüphesiz Allah hakkıyla bilendir, (her şeyden) haberdardır.”
• İzahı: Metnin “ömürde (ecel) meçhul kaldıkça, sair efrad dahi kıymetdar kalır” tespiti, bu ayetle tam örtüşür. Ecelin ve yarın ne olacağının bilinmemesi, insanın her anını dikkatle ve ehemmiyetle geçirmesi için bir ilahî tedbirdir. Aynı hikmetle, Maide 32’de bir canın katli “bütün insanlar” gibi gösterilerek, her bir ferdin hayatı “bütün nev-i beşer” kadar kıymetli bir mevkiye çıkarılmıştır.

Zira kudret zâtiyedir. Acz tahallül edemez. Melekûtiyete taalluk eder. Mevani’ tedahül edemez. Nisbeti kanunîdir. Cüz ve küll, cüz’î ve küllî hükmüne geçer.

BİRİNCİ NOKTA:

Kudret-i ezeliye, Zât-ı Akdes’e lâzıme-i zaruriye-i naşie-i zâtiyedir. (Acz) zıddı olduğundan bizzarure, zaruriye-i zâtiye ile, zıddının melzumu olan zâta ârız olmaz. Madem zâta ârız olamaz, kudrete bizzarure tahallül edemez. Madem ki tahallül edemez, kudrette meratib bizzarure olamaz. Zira meratibin vücudu, ezdadın tedahülüyledir. Meselâ hararette meratib, bürudetin tahallülüyledir. Hüsündeki derecat, kubhun tedahülüyledir.

وَ هَلُمَّ جَرًّا

Mümkinatta hakikî lüzum-u zâtî-i tabiî olmadığından, kâinatta ezdad birbirine girebilmiş. Meratib tevellüd edip, ihtilafat ile tegayyürat neş’et etmiştir.
Madem ki kudrette meratib olamaz, makdurat dahi bizzarure kudrete nisbeti bir olur. En büyük, en küçüğe müsavi, zerrat yıldızlara emsal olur.

İKİNCİ NOKTA:

Kâinatın iki ciheti var, âyinenin iki vechi gibi. Biri mülk, biri melekûtiyet. Mülk ciheti ezdadın cevelangâhıdır. Hüsn kubh, hayr şer, sıgar kibr gibi umûrun mahall-i tevarüdüdür. Onun için vesait ve esbab vaz’edilmiş, tâ dest-i kudret zahiren umûr-u hasise ile mübaşir olmasın. Azamet, izzet öyle ister. Hakikî tesir verilmemiş, vahdet öyle ister.

Melekûtiyet ciheti ise, mutlaka şeffafedir. Teşahhusat karışmaz. O cihet vasıtasız Hâlık’a müteveccihtir. Terettüb, teselsülü yoktur. İlliyet ma’luliyet giremez. İ’vicacatı yoktur. Avaik müdahale edemez. Zerre şemse kardeş olur.

Kudret hem basit, hem nâmütenahî, hem zâtî, mahall-i taalluk-u kudret hem vasıtasız, hem lekesiz, hem isyansızdır. Büyük küçüğe tekebbürü, cemaat ferde rüchanı, küll cüz’e nisbeten kudrete karşı fazla nazlanması olamaz.

**********

Lokman Suresi, 28. Ayet:
“مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍؕ اِنَّ اللّٰهَ سَمٖيعٌ بَصٖيرٌ”
Meali: “Sizin yaratılmanız da yeniden diriltilmeniz de ancak bir tek kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibidir. Şüphe yok ki Allah her şeyi işitir, her şeyi görür.” (Lokmân 31:28)
İktibas Edilen Metnin Özeti (Risale-i Nur İzahı):
Bu mühim parça, “Neden bütün insanları yaratmak ve diriltmek, Allah’ın kudretine bir tek nefsi yaratmak gibi kolay gelir?” sualinin hikmetini izah etmektedir. Cevap şu esaslara dayanır:
• Kudret Zâtiyedir, Meratibi Yoktur: Allah’ın kudreti, O’nun Zât-ı Akdes’inin zaruri bir lazımesidir. Zıddı olan acz (âcizlik), Zât’a ârız olamadığı için kudrete de tahallül edemez (içine giremez, karışamaz). Bir şeye zıddı karıştığı zaman onda dereceler (meratib) meydana gelir (sıcağa soğuğun karışmasıyla ılıklığın oluşması gibi). Madem ki Kudret-i İlâhiye’ye acz karışamaz, o halde O’nun kudretinde mertebeler yoktur. Kudret, sonsuz ve mutlaktır.
• Müsavat (Eşitlik): Kudrette mertebe olmayınca, O’na nisbetle bütün makdurat (kudretin taalluk ettiği, yarattığı şeyler) müsavi (eşit) olur. En küçük zerre ile en büyük yıldız, bir fert ile bütün insanlık, o kudrete nisbeten farksızdır.
• Mülk ve Melekûtiyet Ciheti: Kâinatın iki yüzü vardır. Mülk yüzü (görünen, zahiri yüz), zıtların, sebeplerin (esbab) ve engellerin (mevani’) olduğu yerdir. Allah’ın izzet ve azameti, kudret elinin zahiren bu sebeplerle ve umûr-u hasise (basit, küçük işler) ile mübaşeret etmemesini iktiza eder. Lakin bu sebeplerin hakiki tesiri yoktur. Melekûtiyet yüzü ise (perde arkası, hakikî yüz) şeffaftır, vasıtasızdır, engel (avaik) giremez. Kudret bu cihette her şeye doğrudan taalluk eder. Bu cihette zerre, güneşe kardeş olur; ikisi de kudrete aynı nisbettedir.

Konuyla İlgili Benzer Muhtevadaki Ayet-i Kerimeler
Bu ulvî hakikati (yani Kudret-i İlâhiye’nin mutlaklığını, O’na nisbetle az ile çoğun, küçük ile büyüğün bir olduğunu) teyit eden ve bu açıdan Lokman Suresi 28. ayet ile bağlantılı olan diğer ayet-i kerimelerden bazı misaller:

1. Emrin Tekliği ve Sürati (Kamer Suresi)
Risale-i Nur’daki izahın “Melekûtiyet cihetinde terettüb, teselsül yoktur” (yani bir işi yapmak için sıralama, vakit alma, aşama yoktur) hakikatine en güzel misallerden biri, Allah’ın emrinin süratidir.
“وَمَٓا اَمْرُنَٓا اِلَّا وَاحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ”
Meali: “Bizim buyruğumuz, bir göz kırpması gibi bir anlıktır.” (Kamer 54:50)
İzahı: Bu ayet, Allah’ın emrinin “vâhide” (tek bir emir) olduğunu ve “göz açıp kapama” kadar süratli, hatta ondan da süratli olduğunu beyan eder. Bu, Kudret-i Zâtiye’nin iş görmek için zamana veya aşamalara muhtaç olmadığını gösterir. Tıpkı Lokman 28’de bütün insanları diriltmenin “bir tek nefis gibi” olması gibi, burada da en büyük hadiselerin icadı “tek bir emir” ile olmaktadır.

2. “Ol” Emri (Yâsîn Suresi)
Kudretin Mülk cihetindeki sebeplere değil, Melekûtiyet cihetindeki vasıtasız taallukuna işaret eden en meşhur ayet-i kerimedir.
“اِنَّـمَٓا اَمْرُهُٓ اِذَٓا اَرَادَ شَيْـٔاً اَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ”
Meali: “O, bir şey dilediğinde buyruğu sadece, “Ol!” demektir, hemen oluverir.” (Yâsîn 36:82)
İzahı: Bu ayet, Kudret-i Zâtiye’nin karşısında “zorluk” veya “kolaylık” gibi nisbî mefhumların olmadığını isbat eder. Risale-i Nur metninde zikredilen “Kudret basit, nâmütenahî (sonsuz), zâtîdir” hakikatinin tefsiridir. Kudret, sebeplerle bağlı değildir. İradesi “Kün” (Ol) dediği anda, Melekûtiyet cihetinden o şey hemen vücut bulur. Bir zerreyi “Kün” ile icat etmekle, kâinatı “Kün” ile icat etmek arasında fark yoktur.

3. Kudretin Kapsayıcılığı (Bakara Suresi)
Allah’ın kudretinin Zâtî olduğunu ve “Acz tahallül edemez” kaidesini teyit eden ve bu kudretin hem diriltmeye hem de her şeye yettiğini vurgulayan bir ayettir.
“اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِؕ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصٖيرٍ”
Meali: “Göklerin ve yerin mülk ve hâkimiyetinin yalnız Allah’a ait olduğunu bilmez misin? Sizin için Allah’tan başka ne bir dost ne bir yardımcı vardır.” (Bakara 2:107)
Ve devamındaki şu ayet ile bağlantılı düşünülebilir:
“اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَدٖيرٌ”
Meali: “Allah’ın her şeye kādir olduğunu bilmez misin?” (Bakara 2:106 – Kısmi iktibas, ayetin sonu)
İzahı: Özellikle “Allah’ın her şeye kādir olması” ( عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَدٖيرٌ ) ifadesi, O’nun kudretinde mertebe olmadığını, kudretin her şeyi kuşattığını gösterir. Risale’deki izahın “kudrette meratib bizzarure olamaz” hükmünü tasdik eder. Eğer kudrette mertebe olsaydı, bazı şeylere gücü yeterken bazılarına yetmemesi (acz) gerekirdi. Hâlbuki O, her şeye kādirdir.

لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ ٭ وَ لِلّٰهِ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى

Temsil, tasviri teshil ettiğinden, temsilatla bu gamız noktayı tefhime çalışacağız.

Meselâ: Şemsin feyz-i tecellisi olan timsali, deniz sathında, denizin katresinde aynı hüviyeti gösteriyor. Meselâ: Kâinat hailsiz şemse müteveccih olmak şartıyla, mütefavit cam parçalarından farzedilse, timsal-i şems zerrede, sath-ı arzda, umumda müzahametsiz, tecezzisiz, tenakussuz bir olur. İşte (şeffafiyet sırrı).

Meselâ: Noktalardan terekküb eden bir daire-i azîmin nokta-i merkeziyenin elinde bir (mum) ve muhitteki noktaların ellerinde birer (âyine) farzedilse; nokta-i merkeziyenin verdiği feyz, müzahametsiz, tecezzisiz, tenakussuz nisbeti birdir. İşte (mukabele sırrı).

Meselâ: Hakikî bir mizanın iki gözünde iki şems, iki yıldız, iki dağ, iki yumurta, iki cevher-i ferd hangisi bulunursa bulunsun, sarfolunacak aynı kuvvetle, hassas terazinin bir kefesi Süreyya’ya, bir kefesi seraya inebilir. İşte (müvazene sırrı).

Meselâ: En azîm bir gemiyi, bir çocuk dahi oyuncağını çevirdiği gibi çevirir. İşte (intizamın sırrı).

Meselâ: Bir mahiyet-i mücerrede bütün cüz’iyatına en asgarına, en ekberine yorulmadan, tenakus etmeden, tecezzisiz bir bakar. Mülk cihetindeki teşahhusat, hususiyat müdahale edip tağyir edemez. İşte (tecerrüdün sırrı).

Meselâ: Bir kumandan arş emri ile bir neferi tahrik, bir orduyu tahrik eder. İşte (itaat sırrı).

Zira herşeyin bir nokta-i kemali ve o noktaya bir meyli var. Muzaaf meyil, ihtiyaç; muzaaf ihtiyaç, aşk; muzaaf aşk, incizabdır. Mahiyat-ı mümkinatın mutlaka kemali, mutlak vücuddur. Hususî kemali, istidadatını bilfiile çıkaran has vücuddur. Bütün kâinatın (Kün) emrine itaatı, bir zerre neferi itaatı gibidir. (Kün) emr-i ezelîsine mümkinin itaat ve imtisalinde, meyil ve ihtiyaç ve şevk ve incizab mümtezic, mündemicdir.
Nikat-ı selâse hususan üçüncü noktadaki esrar-ı sitte ile, mülk ve mümkin canibinde değil, melekûtiyet ve kudret-i ezeliye cihetinde nazar edilse, istinkâra incirar eden istib’ad zâil ve nefs mutmainne olur.

Şöyle: Madem ki kudret-i ezeliye gayr-ı mütenahiyedir, zâtiyedir, zaruriyedir. Herşeyin lekesiz, perdesiz cihet-i melekûtiyeti ona müteveccihtir, ona mukabildir. İmkân itibariyle mütesavi, mütevazin-üt tarafeyndir. Şeriat-ı fıtriye-i kübra olan nizama muti’dir. Avaik ve hususiyat-ı mütenevviadan cihet-i melekûtiyet mücerreddir. Küll-ü a’zam, cüz’-ü asgara nisbeten, kudrete karşı ziyade nazlanmaz, mukavemet etmez. Haşirde bütün zevil-ervah ihyası, mevt-âlûd bir nevm ile kışta uyuşmuş bir sineği, baharda ihya ve in’aşından kudrete daha ağır olamaz. Mezkûr üç nokta dikkat-i nazara alınsa görünür ki;

مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ

mübalağasız, mücazefesiz doğrudur, haktır, hakikattır.

* * *******

Bu metnin gayesi, aklın imkânsız gördüğü veya akıldan uzak saydığı (istib’âd ettiği) haşir (yeniden diriliş) gibi gamız (anlaşılması zor) hakikatlerin, Cenâb-ı Hakk’ın Kudret-i Ezeliyesi cihetinden bakıldığında ne kadar kolay ve basit olduğunu altı ayrı “sır” (şeffafiyet, mukabele, müvazene, intizam, tecerrüd, itaat) temsiliyle tefhim etmektir (anlatmaktır).
Metnin ana fikri, mahlûkatın yaratılışı ve yeniden diriltilişi meselesine, mülk (görünen, zahirî âlem) cihetinden değil, melekûtiyet (her şeyin iç yüzü, hakikati) ve Kudret-i Ezeliye cihetinden nazar edilmesi (bakılması) gerektiğidir. Bu bakış açısıyla, “bir” ile “çok”, “küçük” ile “büyük” arasında kudret-i İlahîye nisbetle bir fark kalmaz.
İşte bu derin hakikatleri isbat eden ve metindeki ruh ile bağlantılı olan bazı ayet-i kerimeler ve izahları:

1. Kudretin Vahidiyeti ve Temsilden Münezzeh Oluşu
Metin, “لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ” (O’nun benzeri hiçbir şey yoktur) ayetiyle başlamaktadır. Bu, bütün meselenin temelidir. Bizim aklımızın bir şeyi zor görmesi, kendi aciz kudretimiz ve fâni ölçülerimizle kıyas etmemizden kaynaklanan bir yanılmadır.
• Ayet-i Kerime (Şûrâ, 42:11):
“O, gökleri ve yeri yaratandır. Size kendinizden eşler, hayvanlardan da (kendilerine) eşler yaratmıştır. Bu sûretle sizi üretiyor. O’nun benzeri hiçbir şey yoktur. O, hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.”
Bu ayet, Cenâb-ı Hakk’ın Zât’ının, sıfatlarının ve fiillerinin mahlûkatınkine benzemediğini bildirir. Dolayısıyla, metindeki “şems” (güneş) veya “mizan” (terazi) temsilleri, hakikatin kendisi değil, sadece O’nun kudretinin azametini akla yaklaştırmak için birer vasıtadır.

2. Emr-i “Kün” (Ol) ve “Sırr-ı İtaat”
Metinde zikredilen “itaat sırrı” ve “Kün” (Ol) emrine bütün kâinatın bir zerre gibi itaat etmesi, Kur’an-ı Kerim’de defaatle vurgulanan bir hakikattir.
• Ayet-i Kerime (Yâsîn, 36:82):
“Bir şey dilediği zaman, O’nun emri yalnızca ‘Ol!’ demektir; o da hemen oluverir.”
• Ayet-i Kerime (Nahl, 16:40):
“Biz bir şeyin olmasını dilediğimiz zaman, ona söyleyeceğimiz söz sadece ‘Ol!’ dememizdir. O da hemen oluverir.”
Bu ayetler, “sırr-ı itaat”in temelini teşkil eder. Nasıl ki bir kumandanın “Arş!” emri bir neferi ve bir orduyu aynı anda harekete geçiriyorsa (metindeki temsil), Cenâb-ı Hakk’ın “Kün!” emri de bir zerrenin icadından bütün bir kâinatın yaratılışına kadar her şey için aynı kolaylıktadır. Kudret-i Ezeliye için zorluk, zaman, mekân veya vasıta söz konusu değildir.

3. “Bir” ile “Milyon” Arasındaki Farksızlık (Metnin Esas Gayesi)
Metnin tamamı, esasen “مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ” ayetini tefsir etmekte ve isbat etmektedir. “Şeffafiyet sırrı” (güneşin timsalinin denizde ve katresinde aynı olması), “mukabele sırrı” (merkezdeki mumun bütün aynalarda aynı anda görünmesi) ve “müvazene sırrı” (hassas terazide iki dağ ile iki yumurtanın fark etmemesi) hep bu hakikati teyit eder.
• Ayet-i Kerime (Lokmân, 31:28):
“Sizin yaratılmanız da diriltilmeniz de ancak tek bir kişinin yaratılıp diriltilmesi gibidir. Şüphesiz Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.”
Bu ayet, metnin vardığı neticenin ta kendisidir. İstib’âdı (akıldan uzak görmeyi) tamamen ortadan kaldırır. İnsanların “Milyarlarca insanı tek tek, aynı anda yeniden diriltmek nasıl mümkün olur?” şeklindeki şüphesine karşı, Kudret-i Ezeliye’ye nisbetle bir kişiyi diriltmekle milyarlarca kişiyi diriltmek arasında hiçbir fark olmadığını beyan eder.
• Ayet-i Kerime (Kamer, 54:50):
“Emrimiz, ancak göz açıp kapayıncaya kadar gibi bir ‘tek’ emirdir.”
Bu ayet de, fiilin süratini ve vahidiyetini (tekliğini) gösterir. Haşir, ne kadar azîm (büyük) olursa olsun, Allah’ın “tek bir emri” ile “göz açıp kapayıncaya kadar” süratli vukû bulacaktır. Bu, “sırr-ı intizam” (büyük gemiyi çocuğun çevirmesi) ve “sırr-ı itaat”e de işaret eder.

Binler nüktesinden bir nükte: Sofiye meşrebinden kat’-ı nazar, İslâmiyet vasıtayı red, delili kabul ve vesileyi nefiy, imamı isbat eder. Başka din, vasıtayı kabul eder. Bu sırra binaendir ki; Hristiyanda servet ve rütbece yüksek olanlar, ziyade dindardır. İslâmiyette avam ise, servet ve rütbece yüksek olanlardan ziyade dine merbuttur. Zira bir zîrütbe enaniyetli bir Hristiyan, ne derece dinde mütesallib ise, o derece mevkiini muhafaza ve enaniyeti okşar, kibrinde imtiyazından fedakârlık etmez. Belki kazanır.

Bir Müslim ne derece dine mütemessik ise, o derece kibrinden, gururundan, hattâ izzet-i rütebîden fedakârlık etmek gerektir.

Öyle ise, kendini havas zanneden zalimlere, mazlumîn ve avamın hücumu ile, Hristiyanlık havassın tahakkümüne yardım ettiğinden parçalanabilir. İslâmiyet ise dünyevî havastan ziyade avamın malı olduğundan, esasat itibariyle müteessir olmamak gerektir.

* * *
يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ

Pekçok desatir-i külliye ve bir kısım desatir-i ekserîyi tazammun eder. Ferde, cemaate, nev’e, mesleğe şâmildir. Yalnız ekserî düsturların mâsadakatından bir-iki misal zikredeceğiz:

Lâkayd Emevîlik nihayet Sünnet Cemaate, salabetli Alevîlik nihayet Râfızîliğe dayandı.

Hem zalime karşı miskinliği esas tutan Hristiyanlık, nihayet tecellüd, cebbarlıkta; ve zalime karşı cihad, izzet-i nefsi esas tutan İslâmiyet eyvah nihayet miskinlikte karar kıldı.

Hem mebdei taassub derecesinde azimet olsa nihayeti müsaheleye, ruhsata tarafdarsa nihayeti salabete müncer olan bir kısım Hanbelî, Hanefî gibi.
Hattâ en garibi, bir kısım mutaassıblar mesleklerinin zıddına olarak, küffara karşı müsamaha, dostluk; ve lâkayd Jönler husumet ve salabet tarafdarı çıktılar. Güya mebde-i Hürriyetteki mevkilerini becayiş ettiler.

İki âlim; bazan nâkısın oğlu kâmil, kâmilin oğlu nâkıs oluyor. Güya bakiyye-i iştiha ve şevki, tevarüsle velede geçiyor. Öteki kaza-i vatar ettiğinden, veledinden ilme karşı açlık hissini uyandırmıyor.

Şu emsilelerdeki sırr-ı düstur şudur: Beşerde meyl-i teceddüd var. Halef selefi kâmil görse, tezyid eylemese; meylinin tatminini başka tarzda arar, bazan aks-ül amel yapar.

* * *******

1. Nükte: “Birbirimizi Allah’tan Başka Rabler Edinmeyelim” (Âl-i İmrân, 3/64)
Verdiğiniz ilk iktibas, Âl-i İmrân Suresi’nin 64. ayetinin bir kısmını (…وَلَا يَتَّخِذْ بَعْضُنَا بَعْضًا اَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللّٰهِ…) esas alarak, İslâmiyet ile Hristiyanlık arasındaki temel bir farkı izah etmektedir. Bu fark; İslâmiyet’in “vasıtayı red, delili kabul” etmesi, yani aracıları (ruhbanları, âlimleri) ilahlaştırmayıp sadece birer rehber (imam, delil) olarak görmesidir. Hristiyanlığın ise “vasıtayı kabul” etmesi, yani din adamlarına ilahî bir otorite atfetmesidir.
Bu nükteye göre, Hristiyanlıkta yüksek rütbeli (zîrütbe) ve enaniyetli kimseler, dinî vasıtaları kabul ettikçe mevkilerini ve kibirlerini muhafaza ederler. İslâmiyet’te ise dine temessük eden (bağlanan) bir Müslüman’ın, kibrinden ve rütbesinin izzetinden fedakârlık etmesi gerekir.
Bu mühim sırrı ve Tevhid akidesinin bu cihetini izah eden benzer ayet-i kerimeler şunlardır:

1. Tevbe Suresi, 9/31. Ayet:
Bu ayet-i kerime, Âl-i İmrân 64. ayetinde zikredilen “erbab” (rabler) kelimesinin kimler olduğunu doğrudan tasvir eder:
اَتَّخَذُٓوا اَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ اَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَالْمَس۪يحَ ابْنَ مَرْيَمَۚ وَمَٓا اُمِرُٓوا اِلَّا لِيَعْبُدُٓوا اِلٰهًا وَاحِدًاۚ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَۜ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ
Meali: “(Yahudiler) âlimlerini, (hıristiyanlar) rahiplerini Allah’ı bırakıp rab edindiler, Meryem oğlu Mesîh’i de. Oysa onlara ancak tek ilâha kulluk etmeleri emrolunmuştu. O’ndan başka ilâh yoktur. O, bunların ortak koştukları şeylerden uzaktır.” (Tevbe, 9/31)
İzahı: Bu ayet, iktibastaki “vasıtayı kabul eder” hükmünün temelini teşkil eder. Burada “ahbâr” (âlimler) ve “ruhbân” (rahipler), Allah’ın hükümlerine aykırı olarak helali haram, haramı helal kıldıklarında, onlara itaat edenler tarafından “rab” mevkiine yükseltilmişlerdir. İktibastaki Hristiyanlık tenkidi (eleştirisi) tam olarak bu noktaya dayanır. İslâmiyet ise “imamı isbat eder”, yani âlimi bir “delil” ve “rehber” olarak kabul eder, fakat ona “rab” gibi mutlak itaat ve hüküm koyma yetkisi vermez.

2. Yûsuf Suresi, 12/40. Ayet:
Bu ayet, hükmün ve otoritenin yalnızca Allah’a ait olduğunu, “vasıta”ların bu hükmü ancak tebliğ edebileceğini beyan eder:
…اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِۜ اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُٓوا اِلَّٓا اِيَّاهُۜ ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ
Meali: “…Hüküm ancak Allah’a aittir. O, kendisinden başkasına kulluk etmemenizi emretmiştir. İşte bu dosdoğru dindir. Fakat insanların çoğu bilmezler.” (Yûsuf, 12/40)
İzahı: İktibasta belirtildiği gibi, “zîrütbe enaniyetli bir Hristiyan” mevkiini dindarlığı ile pekiştirir. Fakat “hükmün ancak Allah’a ait olduğunu” kabul eden bir Müslim, “ne derece dine mütemessik ise, o derece kibrinden… fedakârlık etmek” zorundadır. Zira kendi rütbesinin veya mevkisinin, Allah’ın hükmü karşısında hiçbir kıymeti olmadığını bilir. Bu ayet, dünyevî rütbelerin ve enaniyetin Allah’ın hükmü karşısında nasıl erimesi gerektiğini gösteren bir Tevhid dersidir.

3. Zümer Suresi, 39/3. Ayet:
Bu ayet, “vasıta” veya “vesile” edinmenin ardındaki zihniyeti ve bu zihniyetin nasıl şirke dönüştüğünü ortaya koyar:
…وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَٓاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ اِلَّا لِيُقَرِّبُونَٓا اِلَى اللّٰهِ زُلْفٰىۜ…
Meali: “…O’nu bırakıp da başka dostlar edinenler, ‘Bizi Allah’a yaklaştırmaları için onlara kulluk ediyoruz’ derler…” (Zümer, 39/3 – Ayetin ilgili kısmı)
İzahı: İktibasta “İslâmiyet vasıtayı red, delili kabul ve vesileyi nefiy, imamı isbat eder” denilmektedir. Buradaki “vesileyi nefiy” (aracılığı reddetme), aracıların ilahlaştırılmasını reddetmektir. Bu ayet, müşriklerin dahi “Bizi Allah’a yaklaştırsınlar” diyerek, yani bir “vasıta” ve “vesile” gayesiyle başkalarına kulluk ettiklerini beyan eder. İslâmiyet ise “delili” (Kur’an’ı ve Sünnet’i öğreten imamı) kabul eder, fakat o delilin kendisini “yaklaştırıcı bir rab” olarak görmeyi şiddetle reddeder.

2. Nükte: “Ölüden Diriyi Çıkarır, Diriden de Ölüyü Çıkarır” (Rûm, 30/19)
Verdiğiniz ikinci iktibas, Rûm Suresi’nin 19. ayetindeki (يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ) ilahî kanunu, içtimaî (sosyolojik) ve ferdî hadiselere tatbik etmektedir. Bu, “desatir-i külliye”den (küllî düsturlardan) biridir.
İktibas, bu düsturun tecellilerini (görünümlerini) şöyle sıralar:
• Lâkayd Emevîlikten, salabetli (sağlam) Sünnet Cemaatinin çıkması.
• Salabetli Alevîlikten, (aşırıya giden) Râfızîliğin çıkması.
• Miskinliği esas tutan Hristiyanlıktan, cebbarlığın (zorbalığın) çıkması.
• Cihadı ve izzet-i nefsi esas tutan İslâmiyet’ten, (sonraki dönemlerde) miskinliğin çıkması.
• Taassub (aşırı bağlılık) ile başlayanların müsamahaya (hoşgörüye), müsamaha ile başlayanların taassuba kayması.
• Âlimin oğlunun nâkıs, nâkısın oğlunun kâmil olabilmesi.
Bu hadiselerin sırrı (sebebi) ise “Beşerde meyl-i teceddüd var” (İnsanda yenilenme meyli vardır) cümlesiyle açıklanır. Halef (sonra gelen), selefi (önce geleni) kâmil görse, ona bir şey ekleyemeyeceğini anlayınca, bu “teceddüd meylini” tatmin için “aks-ül amel” (zıt tepki) yapar.
Cenâb-ı Hakk’ın bu “tebeddül ve tehavvül” (değişim ve dönüşüm) kanununu, yani zıtları birbirinden çıkarma (ihrâc) kudretini gösteren benzer ayet-i kerimeler şunlardır:

1. Âl-i İmrân Suresi, 3/27. Ayet:
Bu ayet, “ölüden diriyi çıkarma” kanununun içtimaî ve siyasî sahadaki en net tecellisidir:
تُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَٓاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ
Meali: “Geceyi gündüze sokarsın, gündüzü geceye sokarsın. Ölüden diriyi çıkarırsın, diriden ölüyü çıkarırsın. Dilediğine de hesapsız rızık verirsin.” (Âl-i İmrân, 3/26. ayetin devamı olan 27. ayet)
(Not: Bu ayet, 26. ayetle birlikte mütalaa edildiğinde mana tamamlanır. 26. Ayet: “De ki: ‘Ey mülkün sahibi olan Allah’ım! Sen mülkü dilediğine verirsin. Dilediğinden de mülkü çeker alırsın. Dilediğini aziz edersin, dilediğini zelil edersin. Hayır senin elindedir. Şüphesiz sen her şeye hakkıyla gücü yetensin.'”)1
İzahı: Âl-i İmrân 26-27, Sünnetullah’ın bu devri daimisini tam olarak tasvir eder. “Mülkü vermek” ve “mülkü almak”, “aziz etmek” ve “zelil etmek”; iktibasta bahsedilen “zalime karşı cihadı esas tutan İslâmiyet’in miskinlikte karar kılması” veya “miskinliği esas tutan Hristiyanlığın cebbarlıkta (zorbalıkta) karar kılması” gibi içtimaî dönüşümlerin tam karşılığıdır. Allah, izzetli (diri) bir kavimden zilleti (ölümü), zelil (ölü) bir kavimden izzeti (diriliği) çıkarabilir.

2. Hadîd Suresi, 57/17. Ayet:
Bu ayet, “ölüden diriyi çıkarma” düsturunun sadece biyolojik değil, aynı zamanda manevî ve içtimaî bir diriliş olduğunu da gösterir:
اِعْلَمُٓوا اَنَّ اللّٰهَ يُحْيِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَاۜ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ
Meali: “Bilin ki Allah, yeryüzünü ölümünden sonra diriltir. Şüphesiz, düşünüp akledesiniz diye size âyetleri açıkladık.” (Hadîd, 57/17)
İzahı: “Yeryüzünün ölümü”, sadece kuraklık değil, aynı zamanda cehalet, gaflet, miskinlik ve zulüm ile manen ölmesidir. Allah’ın onu “diriltmesi” ise ilim, hidayet, adalet ve izzet ile (yani “hayat” ile) yeniden canlandırmasıdır. İktibastaki “Lâkayd Emevîlik” (ölüm) içinden “Sünnet Cemaatinin” (diriliş) çıkması veya “nâkısın oğlu kâmil” (ölüden diri) olması, bu küllî düsturun tecellileridir.

İşte siyaset-i şahsiye, cemaatiye, milliyeye dair en âdil bir düstur-u Kur’anî.

اِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولاً

İşte mahiyet-i insaniyede dehşetli kabiliyet-i zulüm sırrı şudur: Beşerde hayvanın aksine olarak, kuva ve müyul fıtraten tahdid edilmemiş. Meyl-i zulüm, hubb-u nefis dehşetli meydan alıyor.

Evet ene ve enaniyetin eşkâl-i habisesi olan hodgâmlık, hodbinlik, hodendişlik, gurur ve inad, o meyle inzimam etse, öyle ekber-ül kebairi icad eder ki, daha beşer ona isim bulmamış. Cehennem’in lüzumuna delil olduğu gibi, cezası da yalnız Cehennem olabilir.

Evvelâ şahıs itibariyle: Bir şahıs çok evsafa câmi’dir. Onların içinde bir sıfat adaveti celbetse, birinci âyetteki kanun-u İlahî iktiza eder ki, adavet o sıfata inhisar etsin; mecma-i evsaf-ı masume olan şahsına yalnız acısın ve tecavüz etmesin.

Halbuki o zalûm-u cehûl, tabiat-ı zalimane ile, bir câni sıfat için o evsaf-ı masumenin hakkına da tecavüz edip, mevsufa da husumet; hattâ onda da iktifa etmiyor, akrabasına da, hattâ meslekdaşına da zulmünü teşmil eder. Bir şeyin müteaddid esbabı olduğundan, olabilir o câni sıfat da kalbin fesadından değil, belki haric bir sebebin neticesidir. O halde sıfat câniye değil, kâfire de olsa, o zât câni olamaz.

Cemaat itibariyle görüyoruz ki: Bir şahıs, muhteris bir intikamıyla veya müntakim bir muhalefetle, arzuyu tazammun eden bir fikir ile demiş ki: “İslâm parçalanacak” veyahut “Hilafet mahvolacak.” Sırf o meş’um sözünü doğru göstermek, gururiyetini, enaniyetini tatmin etmek için, İslâmın perişaniyetini, (el’iyazü billah) uhuvvet-i İslâmiyenin boğulmasını arzu eder. Hasmın zulm-ü kâfiranesini, hayale gelemez cerbezeli tevillerle adalet suretinde göstermek ister.

Medeniyet-i hazıra itibariyle görüyoruz ki; şu medeniyet-i meş’ume öyle gaddar bir düstur-u zulüm beşerin eline vermiş ki, bütün mehasin-i medeniyeti sıfıra indiriyor. Melaike-i kiramın

اَتَجْعَلُ ف۪يهَا مَنْ يُفْسِدُ ف۪يهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَٓاءَ

deki endişelerinin sırrını gösteriyor.

İşte bir köyde bir hain bulunsa, o köyü masumeleriyle imha etmek veya bir cemaatte bir âsi bulunsa, o cemaati çoluk çocuğuyla ifna etmek veya Ayasofya gibi milyarlara değer mukaddes bir binaya, kanun-u zalimanesine serfüru etmeyen birisi tahassun etse, o binayı harab etmek gibi, en dehşetli vahşetlere şu medeniyet fetva veriyor.

Acaba bir adam, kardeşinin günahıyla hak nazarında mes’ul olmadığı halde, nasıl oluyor ki, bir karyenin veya bir cemaatin binlerle masumları, hiçbir zaman fena tabiatlı ihtilalciden hâlî kalmayan bir şehirde veya bir mahallede bulunan bir serkeş adamın isyanıyla, hiç münasebet olmadığı halde, o masumlar mes’ul, belki ifna ediliyor.

* * *******

İktibas edilen metin, temel olarak üç ana noktaya odaklanmaktadır:

• Mesuliyetin Şahsîliği: وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ (Hiçbir günahkâr, başkasının günahını yüklenmez) ayetiyle ifade edilen, suçun ve cezanın sadece fiili işleyene ait olduğu prensibi.
• Beşerin Zulüm Kabiliyeti: إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا (O, çok zalim, çok cahildir) ayetiyle işaret edilen, insandaki ene, enaniyet ve tahdid edilmemiş (sınırlandırılmamış) kuvvelerin, haddi aşan bir zulüm potansiyeli taşıdığı hakikati.
• Kolektif Zulüm Tenkidi: Metnin “medeniyet-i meş’ume” (uğursuz medeniyet) olarak tasvir ettiği yapının, bir suçluya mukabil masumları da helâk etmesi ve meleklerin أَتَجْعَلُ ف۪يهَا مَنْ يُفْسِدُ ف۪يهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ (Orada bozgunculuk yapacak ve kan dökecek birini mi yaratacaksın?) endişesini haklı çıkarması.
İşte bu noktalara ışık tutan benzer ayet-i kerimeler:

1. Mesuliyetin ve Cürmün Şahsîliği Prensibi
Metnin “en âdil bir düstur-u Kur’anî” olarak belirttiği bu prensip, Kur’an-ı Kerim’in pek çok yerinde teyit edilir. Bu düstur, metindeki “bir câni sıfat için o evsaf-ı masumenin hakkına da tecavüz edip… akrabasına da, hattâ meslekdaşına da zulmünü teşmil eder” şeklindeki beşerî zulmün tam zıddıdır.
• En’âm Sûresi, 6:164
Mealinden İktibas:
$$ قُلْ اَغَيْرَ اللّٰهِ اَبْغ۪ي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍۜ وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ اِلَّا عَلَيْهَاۚ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰىۚ ثُمَّ اِلٰى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ$$
“De ki: “O, her şeyin Rabbi iken ben Allah’tan başka bir rab mi arayayım? Herkesin kazandığı yalnız kendisine aittir. Hiçbir günahkâr, başkasının günahını yüklenmez. Sonra dönüşünüz ancak Rabbinizedir. O, size üzerinde ayrılığa düştüğünüz şeyleri haber verecektir.”
• Bağlantısı: Bu ayet, metindeki ana ayeti tekrar etmekle kalmaz, وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْهَا (Herkesin kazandığı yalnız kendisine aittir) hükmüyle mesuliyetin şahsîliğini perçinler.
• Necm Sûresi, 53:38-41
Mealinden İktibas:
اَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰىۙ ﴿٣٨﴾ وَاَنْ لَيْسَ لِلْاِنْسَانِ اِلَّا مَا سَعٰىۙ ﴿٣٩﴾ وَاَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرٰىۙ ﴿٤٠﴾ ثُمَّ يُجْزٰيهُ الْجَزَٓاءَ الْاَوْفٰىۙ ﴿٤١﴾
“Hiçbir günahkâr başkasının günahını yüklenmez. (38) İnsan için ancak çalıştığının karşılığı vardır. (39) Şüphesiz onun çalışması ileride görülecektir. (40) Sonra çalışmasının karşılığı ona tastamam verilecektir. (41)”
• Bağlantısı: Bu ayetler, sadece günahın değil, çabanın (sa’y) ve mükâfatın da şahsî olduğunu, herkesin kendi amelinin karşılığını göreceğini belirterek ilahî adaletin temelini vaz’eder.
• Bakara Sûresi, 2:286 (Kısmî İktibas)
TDV Mealinden İktibas:
… لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ …
“…Herkesin kazandığı iyilik kendi yararına, kötülük de kendi zararınadır…”
• Bağlantısı: Bu meşhur ayetin ilgili kısmı, lehte ve aleyhte olan her şeyin “kesb”e, yani şahsın kendi iradî fiiline bağlı olduğunu net bir şekilde ortaya koyar.

2. İnsanın “Zalûm” (Çok Zalim) ve “Cehûl” (Çok Cahil) Yapısı
Metin, insanın bu yapısını, “kuva ve müyul fıtraten tahdid edilmemiş” olmasıyla ve “ene ve enaniyetin” bu meyle inzimam etmesiyle (katılmasıyla) izah eder.
• İbrahim Sûresi, 14:34
TDV Mealinden İktibas:
وَاٰتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَاَلْتُمُوهُۜ وَاِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّٰهِ لَا تُحْصُوهَاۜ اِنَّ الْاِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ ﴿٣٤﴾
“O, istediğiniz şeylerin hepsinden size verdi. Eğer Allah’ın nimetlerini saymaya kalkışsanız sayamazsınız. Şüphesiz insan çok zalimdir, çok nankördür.”
• Bağlantısı: Bu ayet, insanın “zalûm” (çok zalim) sıfatını, “keffâr” (çok nankör) sıfatıyla birleştirir. Metindeki “hubb-u nefis” (nefsini sevme) ve “hodgâmlık” (bencillik), nimetin sahibini unutup nankörlük etmenin ve böylece kendine ve başkalarına zulmetmenin temel sebeplerindendir.
• Hucurât Sûresi, 49:6
Mealinden İktibas:
يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُٓوا اِنْ جَٓاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَاٍ فَتَبَيَّنُٓوا اَنْ تُص۪يبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلٰى مَا فَعَلْتُمْ نَادِم۪ينَ
“Ey iman edenler! Size bir fâsık bir haber getirirse, bilmeyerek bir topluluğa zarar verip de yaptığınıza pişman olmamak için o haberin doğruluğunu araştırın.”
• Bağlantısı: Bu ayet, metindeki cehûl (cahil) sıfatının tehlikeli neticesini gösterir. İnsan, “cehâlet” sebebiyle, yani hakikati araştırmadan, cahilce hareket ederek bir “kavme” (topluluğa) zulmedebilir. Bu, metindeki “bir câni sıfat için o evsaf-ı masumenin hakkına da tecavüz edip” hükmünün nasıl işlediğini gösteren bir misaldir.

3. Masumların Haksız Yere Katledilmesi ve Kolektif Zulüm

Kur’anın Hâkimiyet-i Mutlakası

Ümmet-i İslâmiyenin ahkâm-ı diniyede gösterdiği teseyyüb ve ihmalin bence en mühim sebebi şudur:

Erkân ve ahkâm-ı zaruriye ki, yüzde doksandır. Bizzât Kur’anın ve Kur’anın tefsiri mahiyetinde olan sünnetin malıdır. İçtihadî olan mesail-i hilafiye ise, yüzde on nisbetindedir. Kıymetçe mesail-i hilafiye ile erkân ve ahkâm-ı zaruriye arasında azîm tefavüt vardır. Mes’ele-i içtihadiye altun ise, öteki birer elmas sütundur. Acaba doksan elmas sütunu, on altunun himayesine vermek, mezcedip tâbi kılmak caiz midir?

Cumhuru, bürhandan ziyade me’hazdeki kudsiyet imtisale sevkeder. Müçtehidînin kitabları vesile gibi, cam gibi Kur’anı göstermeli, yoksa vekil, gölge olmamalı.
Mantıkça mukarrerdir ki; zihin, melzumdan tebaî olarak lâzıma intikal eder ve lâzımın lâzımına tabiî olarak etmez. Etse de, ikinci bir teveccüh ve kasd ile eder. Bu ise, gayr-ı tabiîdir.

Meselâ; hükmün me’hazı olan şeriat kitabları melzum gibidir. Delili olan Kur’an ise, lâzımdır. Muharrik-i vicdan olan kudsiyet, lâzımın lâzımıdır. Cumhurun nazarı kitablara temerküz ettiğinden, yalnız hayal meyal lâzımı tahattur eder. Lâzımın lâzımını, nadiren tasavvur eder. Bu cihetle vicdan lâkaydlığa alışır, cümudet peyda eder.

Eğer zaruriyat-ı diniyede doğrudan doğruya Kur’an gösterilse idi, zihin tabiî olarak müşevvik-i imtisal ve mûkız-ı vicdan ve lâzım-ı zâtî olan “kudsiyet”e intikal ederdi. Ve bu suretle kalbe meleke-i hassasiyet gelerek, imanın ihtaratına karşı asamm kalmazdı.

Demek şeriat kitabları, birer şeffaf cam mahiyetinde olmak lâzım gelirken, mürur-u zamanla mukallidlerin hatası yüzünden paslanıp, hicab olmuşlardır. Evet bu kitablar, Kur’ana tefsir olmak lâzım iken, başlı başına tasnifat hükmüne geçmişlerdir.
Hacat-ı diniyede cumhurun enzarını doğrudan doğruya, cazibe-i i’caz ile revnakdar ve kudsiyetle haledar ve daima iman vasıtasıyla vicdanı ihtizaza getiren hitab-ı ezelînin timsali bulunan Kur’ana çevirmek üç tarîkledir:

1- Ya müellifînin bihakkın lâyık oldukları derin bir hürmeti, emniyeti, tenkid ile kırıp, o hicabı izale etmektir. Bu ise tehlikelidir, insafsızlıktır, zulümdür.

2- Yahut tedricî bir terbiye-i mahsusa ile kütüb-ü şeriatı şeffaf birer tefsir suretine çevirip, içinde Kur’anı göstermektir. Selef-i müçtehidînin kitabları gibi; “Muvatta”, “Fıkh-ı Ekber” gibi.

Meselâ: Bir adam İbn-i Hacer’e nazar ettiği vakit, Kur’anı anlamak ve Kur’anın ne dediğini öğrenmek maksadıyla nazar etmeli. Yoksa İbn-i Hacer’in ne dediğini anlamak maksadıyla değil. Bu ikinci tarîk de zamana muhtaçtır.

3- Yahut cumhurun nazarını, ehl-i tarîkatın yaptığı gibi, o hicabın fevkine çıkararak üstünde Kur’anı gösterip, Kur’anın hâlis malını yalnız ondan istemek ve bilvasıta olan ahkâmı vasıtadan aramaktır. Bir âlim-i şeriatın vaazına nisbeten, bir tarîkat şeyhinin vaazındaki olan halâvet ve cazibiyet bu sırdan neş’et eder.

Umûr-u mukarreredendir ki; efkâr-ı âmmenin birşeye verdiği mükâfat, gösterdiği rağbet ve teveccüh ekseriya o şeyin kemaline nisbeten değildir, belki ona derece-i ihtiyaç nisbetindedir. Bir saatçının bir allâmeden ziyade ücret alması bunu teyid eder.

Eğer cemaat-ı İslâmiyenin hacat-ı zaruriye-i diniyesi bizzât Kur’ana müteveccih olsa idi, o Kitab-ı Mübin, milyonlarca kitablara taksim olunan rağbetten daha şedid bir rağbete, ihtiyaç neticesi olan bir teveccühe mazhar olur. Ve bu suretle nüfus üzerinde bütün manasıyla hâkim ve nafiz olurdu. Yalnız tilavetiyle teberrük olunan bir mübarek derecesinde kalmazdı.

Bununla beraber zaruriyat-ı diniyeyi, mesail-i cüz’iye-i fer’iye-i hilafiye ile mezcedip, ona tâbi’ gibi kılmakta, büyük bir hatar vardır. Zira “Musavvibe”nin

{(*): “Dört mezheb de haktır. Füruatta hak taaddüd eder.” diyenlere, İlm-i Usûl ıstılahınca “Musavvibe” denir.}

muhalifi olan “Tahtieci”lerden biri der ki: “Mezhebim haktır, hata ihtimali var. Başka mezheb hatadır, savaba ihtimali var.” Halbuki cumhur-u avam, mezhebde imtizac etmiş olan zaruriyatı, nazariyat-ı içtihadiyeden vazıhan temyiz etmediğinden, sehven veya vehmen Tahtie’yi filcümle teşmil edebilir. Bu ise, hatar-ı azîmdir. Bence Tahtieci, hubb-u nefisten neş’et eden “inhisar zihniyeti” illetiyle ma’luldür. Ve Kur’anın câmiiyetinden ve umum tabakat-ı beşere şümul-ü hitabından gafletle mes’uldür.

Hem Tahtiecilik fikri, sû’-i zan ve tarafgirlik hissinin menbaı olduğundan, İslâmda lâzım olan tesanüd-ü ervah, tevhid-i kulûb, tahabüb ve teavüne büyük rahneler açmıştır. Halbuki hüsn-ü zanla, muhabbet ve vahdetle memuruz.
Bu mes’eleyi yazdıktan biraz zaman sonra, bir gece rü’yada Cenab-ı Peygamber Sallallahü Aleyhi Vesellem Efendimizi gördüm. Bir medresede huzur-u saadette bulunuyordum. Cenab-ı Peygamber bana Kur’andan ders vereceklerdi. Kur’anı getirdikleri sırada, Hazret-i Peygamber Sallallahü Aleyhi Vesellem Efendimiz, Kur’ana ihtiramen kıyam buyurdular. O dakikada şu kıyamın, ümmeti irşad için olduğu birden hatırıma geldi.

Bilâhere bu rü’yayı, suleha-yı ümmetten bir zâta hikâye ettim. Şu suretle tabir etti: “Bu büyük bir işaret ve beşarettir ki, Kur’an-ı Azîmüşşan lâyık olduğu mevki-i muallâyı bütün cihanda ihraz edecektir.”

* * ******

Metinde işlenen temel fikirler; Kur’an’ın bizzat esas ve hakim olması, zaruriyat-ı diniyenin (muhkemât) %90’lık kısmının ihmal edilip, içtihadî ve hilafî meselelerin (%10) öne çıkarılmasıyla ümmetin teseyyübe (ihmalkârlığa) düşmesi, fıkıh ve şeriat kitaplarının Kur’an’a şeffaf bir cam (tefsir) olması gerekirken zamanla paslanıp hicab (perde) hükmüne geçmesi ve bu durumun vicdanlardaki kudsiyet hissini zayıflatmasıdır.
İşte bu noktalara temas eden benzer ayet-i kerimeler:

1. Kur’an’ın Hakimiyeti ve Anlaşmazlıklarda Yegâne Hakem Oluşu

Metinde, Kur’an’ın “Hâkimiyet-i Mutlakası” ve hükümlerin me’hazı (kaynağı) olduğu vurgulanmaktadır. Şeriat kitaplarının “vesile gibi, cam gibi Kur’anı göstermesi” gerektiği belirtilmektedir. Kur’an-ı Kerim, kendisinin insanlar arasındaki ihtilafları çözmek için indirildiğini beyan eder:
Ayet-i Kerime:
إِنَّآ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ ٱلْكِتَٰبَ بِٱلْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ ٱلنَّاسِ بِمَآ أَرَىٰكَ ٱللَّهُ ۚ وَلَا تَكُن لِّلْخَآئِنِينَ خَصِيمًا
Meali :
“Biz, sana Kitab’ı (Kur’an’ı) hak olarak indirdik ki, insanlar arasında Allah’ın sana gösterdiği şekilde hükmedesin. Sakın hainlerin savunucusu olma.” (Nisâ, 4/105)
İrtibatı:
Bu ayet, metindeki “Kur’anın Hâkimiyet-i Mutlakası” fikrinin temel isbatıdır. Hükmün, bizzat Allah’ın vahyettiği Kitap ile verilmesi emredilmektedir. Metindeki tenkit, zamanla hükmün me’hazı olan Kur’an yerine, “vekil” ve “gölge” hükmüne geçen içtihadî kitapların merkeze alınmasıdır. Ayet ise asıl hakemin ve hüküm kaynağının doğrudan Kur’an olduğunu tasrih eder.

2. Dinin Esasları (Muhkemât) ve Teferruatı (Müteşâbihât)

Metin, dinin %90’ını “erkân ve ahkâm-ı zaruriye” (elmas sütunlar) ve %10’unu “mesail-i hilafiye” (altun) olarak tasvir eder. Ümmetin hatasını, %90’ı %10’un himayesine vermek olarak belirtir. Bu, Kur’an’daki muhkem (temel esaslar) ve müteşâbih (yoruma açık) ayrımını hatıra getirir:
Ayet-i Kerime:
هُوَ ٱلَّذِىٓ أَنزَلَ عَلَيْكَ ٱلْكِتَٰبَ مِنْهُ ءَايَٰتٌ مُّحْكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ ٱلْكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٌ ۖ فَأَمَّا ٱلَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَٰبَهَ مِنْهُ ٱبْتِغَآءَ ٱلْفِتْنَةِ وَٱبْتِغَآءَ تَأْوِيلِهِۦ ۗ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُۥٓ إِلَّا ٱللَّهُ ۗ وَٱلرَّٰسِخُونَ فِى ٱلْعِلْمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِۦ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُوْلُوا۟ ٱlْأَلْبَٰبِ
Meali :
“Sana Kitab’ı indiren O’dur. O’ndan, Kitab’ın anası (temeli) olan bir kısım âyetler muhkem (açık ve kesin)dir. Diğerleri de müteşâbihtir (yoruma açık). Kalplerinde bir eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu (keyfî) yorumlamak için müteşâbih olanlara uyarlar. Onun yorumunu ise ancak Allah bilir. İlimde derinleşmiş olanlar ise, ‘Ona inandık, hepsi Rabbimiz katındandır’ derler. (Bu inceliği) ancak akıl sahipleri düşünüp anlar.” (Âl-i İmrân, 3/7)
İrtibatı:
Bu ayet, metindeki %90 (zaruriyat) / %10 (içtihadî) ayrımının Kur’an’daki temelini gösterir. “Muhkemât”, metindeki “elmas sütunlar” olan “erkân ve ahkâm-ı zaruriye”ye tekabül eder; bunlar “Kitab’ın anası” (أُمُّ ٱلْكِتَٰبِ) yani temelidir. Metnin tenkit ettiği “mesail-i hilafiye”ye dalıp aslı unutmak ise, ayette belirtilen kalplerinde eğrilik olanların fitne arzusuyla müteşâbih olana tâbi olmasına benzer bir hali tasvir eder.

3. Tefrika ve Bölünmenin Sebebi Olarak Asıldan Uzaklaşmak

Metin, “Tahtieci” (kendi mezhebini mutlak hak, diğerlerini mutlak hata gören) zihniyetin “İslâmda lâzım olan tesanüd-ü ervah, tevhid-i kulûb, tahabbüb ve teavüne büyük rahneler açtığını” belirtir. Bu, Kur’an’ın vahdet (birlik) emrine zıt bir durumdur.
Ayet-i Kerime:
إِنَّ هَٰذِهِۦٓ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَٰحِدَةً وَأَنَا۠ رَبُّكُمْ فَٱعْبُدُونِ. وَتَقَطَّعُوٓا۟ أَمْرَهُم بَيْنَهُمْ ۖ كُلٌّ إِلَيْنَا رَٰجِعُونَ
Meali :
“Şüphesiz bu sizin ümmetiniz bir tek ümmettir. Ben de sizin Rabbinizim. Öyle ise bana kulluk edin. (İnsanlar) işlerini kendi aralarında parça parça ettiler. Hepsi de ancak bize döneceklerdir.” (Enbiyâ, 21/92-93)
İrtibatı:
Allah Tealâ ümmetin “tek bir ümmet” (أُمَّةً وَٰحِدَةً) olduğunu bildirirken, insanların (metindeki “Tahtieci” zihniyet ve tarafgirlik hissi gibi sebeplerle) işlerini parça parça ettiklerini (وَتَقَطَّعُوٓا۟) beyan eder. Bu, metnin başında iktibas edilen “vela teferraku” (bölünmeyin) emrinin çiğnenmesinin neticesidir ve metnin tenkit ettiği “inhisar zihniyeti”nin (tekelcilik) ümmette açtığı yarayı tasvir eder.

4. Kur’an’ı Terk Edilmiş (Mehcur) Bırakmak

Metin, cumhurun (halkın) nazarının doğrudan Kur’an’a çevrilmemesinin bir neticesi olarak, Kur’an’ın “yalnız tilavetiyle teberrük olunan bir mübarek derecesinde” kaldığını, nüfuz edici hâkimiyetini kaybettiğini ifade eder. Bu durum, Kur’an’ın “mehcur” (terk edilmiş) bırakılması halidir.
Ayet-i Kerime:
وَقَالَ ٱلرَّسُولُ يَٰرَبِّ إِنَّ قَوْمِى ٱتَّخَذُوا۟ هَٰذَا ٱلْقُرْءَانَ مَهْجُورًا
Meali :
“Peygamber der ki: ‘Ey Rabbim! Kavmim şu Kur’an’ı terk edilmiş bir şey hâline getirdi.'” (Furkân, 25/30)
İrtibatı:
Bu ayet, metinde tasvir edilen vaziyetin en acı neticesini ifade eder. Kur’an’ın “hâkimiyet-i mutlakası”nın kaybolması, onun bizzat ahkâmının ve ruhunun değil, sadece lafzının tilavetine (teberrüken) indirgenmesi, bir nevi “terk edilme” (mehcur) halidir. Metin, “teseyyüb ve ihmal”in sebebini, Kur’an’ın doğrudan muhatap alınmayıp “hicab” olan kitapların arkasında bırakılması olarak teşhis eder ki, bu da ayetteki şikayetin bir tezahürüdür.

5. Kur’an’a Tâbi Olmanın Gerekliliği ve Kudsiyeti

{(*): Bidayet-i Hürriyette şu fikri jöntürklere teklif ettim, kabul etmediler. Oniki sene sonra tekrar teklif ettim, kabul ettiler. Lâkin meclis feshedildi. Şimdi âlem-i İslâmın mütemerkiz noktasına tekraren arzediyorum.}

Tarih bize gösteriyor ki, İslâm ne derece dine temessük etmiş ise terakki etmiş, ne vakit dinde za’f göstermiş ise tedenni etmiştir. Başka dinde bilakis kuvveti zamanında vahşet, za’fı zamanında temeddün hasıl olmuştur.

Cumhur-u enbiyanın şarkta bi’seti, kader-i ezelînin bir remzidir ki, şarkın hissiyatına hâkim dindir. Bugün âlem-i İslâmdaki tezahürat da gösteriyor ki, âlem-i İslâmı uyandıracak, şu mezelletten kurtaracak yine o histir.

Hem de sabit oldu ki, bu devlet-i İslâmiyeyi bütün öldürücü müsademata rağmen, yine o his muhafaza etmiştir. Bu hususta garba nisbetle ayrı bir hususiyete mâlikiz. Onlara kıyas edilemeyiz.

Saltanat ve hilafet gayr-ı münfekk, müttehid-i bizzâttır. Cihet muhteliftir. Binaenaleyh bizim padişahımız, hem sultandır, hem halifedir ve âlem-i İslâmın bayrağıdır.

Saltanat itibariyle otuz milyona nezaret ettiği gibi, hilafet itibariyle üçyüz milyonun mabeynindeki rabıta-i nuraniyenin ma’kes ve istinadgâh ve mededkârı olmak gerektir. Saltanatı sadaret, hilafeti meşihat temsil eder.

Sadaret üç mühim şûraya bizzât istinad ediyor, yine kifayet etmiyor. Halbuki böyle inceleşmiş ve çoğalmış münasebat içinde, içtihadattaki müdhiş fevza, efkâr-ı İslâmiyedeki teşettüt, fasid medeniyetin tedahülüyle ahlâktaki müdhiş tedenni ile beraber, Meşihat cenahı bir şahsın içtihadına terkedilmiş.

Ferd tesirat-ı hariciyeye karşı daha az mukavimdir. Tesirat-ı hariciyeye kapılmakla, çok ahkâm-ı diniye feda edildi.

Hem nasıl oluyor ki, umûrun besateti ve taklid ve teslim cari olduğu zamanda, velev ki intizamsız olsun, yine Meşihat bir şûraya, lâakal Kadıaskerler gibi mühim şahsiyetlere istinad ederdi. Şimdi iş besatetten çıkmış, taklid ve ittiba gevşemiş olduğu halde, bir şahıs nasıl kifayet eder?

Zaman gösterdi ki, hilafeti temsil eden şu Meşihat-ı İslâmiye, yalnız İstanbul ve Osmanlılara mahsus değildir. Umum İslâma şâmil bir müessese-i celiledir. Bu sönük vaziyetle, değil koca âlem-i İslâmın, belki yalnız İstanbul’un irşadına da kâfi gelmiyor. Öyle ise, bu mevki öyle bir vaziyete getirilmelidir ki, âlem-i İslâm ona itimad edebilsin. Hem menba’, hem ma’kes vaziyetini alsın. Âlem-i İslâma karşı vazife-i diniyesini hakkıyla îfa edebilsin.

Eski zamanda değiliz. Eskiden hâkim bir şahs-ı vâhid idi. O hâkimin müftüsü de, onun gibi münferid bir şahıs olabilirdi. Onun fikrini tashih ve ta’dil ederdi. Şimdi ise, zaman cemaat zamanıdır. Hâkim, ruh-u cemaatten çıkmış az mütehassis, sağırca, metin bir şahs-ı manevîdir ki, şûralar o ruhu temsil eder.
Şöyle bir hâkimin müftüsü de ona mücanis olup, bir şûra-yı âliye-i ilmiyeden tevellüd eden bir şahs-ı manevî olmak gerektir. Tâ ki, sözünü ona işittirebilsin. Dine taalluk eden noktalardan, sırat-ı müstakime sevkedebilsin. Yoksa ferd dâhî de olsa, cemaatin ferd-i manevîsine karşı sivrisinek kadar kalır. Şu mühim mevki böyle sönük kalmakla, İslâmın ukde-i hayatiyesini tehlikeye maruz bırakıyor.

Hattâ diyebiliriz, şimdiki za’f-ı diyanet ve şeair-i İslâmiyetteki lâkaydlık ve içtihadattaki fevza, Meşihat’ın za’fından ve sönük olmasından meydan almıştır. Çünki haricde bir adam re’yini, ferdiyete istinad eden Meşihat’a karşı muhafaza edebilir. Fakat böyle bir şûraya istinad eden bir Şeyhülislâm’ın sözü, en büyük bir dâhîyi de ya içtihadından vazgeçirir, ya o içtihadı ona münhasır bırakır.

Her müstaid çendan içtihad edebilir. Lâkin içtihadı o vakit düstur-ul amel olur ki, bir nevi icma’ veya cumhurun tasdikine iktiran ede. Böyle bir Şeyhülislâm manen bu sırra mazhar olur. Şeriat-ı Garra’da daima cma’ ve re’y-i cumhur, medar-ı fetva olduğu gibi, şimdi de fevza-i ârâ için, böyle bir faysala lüzum-u kat’î vardır.

Sadaret, Meşihat iki cenahtır. Şu devlet-i İslâmiyenin bu iki cenahı mütesavi olmazsa ileri gidilmez. Gidilse de, böyle bir medeniyet-i faside için mukaddesatından insilah eder.

İhtiyaç her işin üstadıdır. Şöyle bir şûraya ihtiyaç şediddir. Merkez-i hilafette tesis olunmazsa, bizzarure başka bir yerde teşekkül edecektir.

Bu şûranın bazı mukaddematı olan cemaat-ı İslâmiye teşkilatı ve evkafın Meşihat’a ilhakı gibi umûrun daha evvel tahakkuku münasib ise de, baştan başlansa, sonra mukaddemat ihzar edilse yine maksad hasıl olur. Daire-i intihabiyeleri hem mahdud, hem muhtelit olan a’yan ve meb’usanın vazife-i resmiyeleri itibariyle, bilvasıta ve dolayısıyla bu işe tesiri olabilir. Halbuki vasıtasız, doğrudan doğruya bu vazife-i uzmayı deruhde edecek hâlis İslâm bir şûra lâzımdır.
Bir şey mâ-vudia-lehinde istihdam edilmezse, atalete uğrar, matlub eseri göstermez. Binaenaleyh mühim bir maksad için tesis edilen Dâr-ül Hikmet-il İslâmiyeyi, şimdiki âdi bir komisyon derecesinden çıkarıp, Meşihat’taki devairin rüesasıyla beraber şûranın a’zâ-yı tabiiyesi addetmek ve haricdeki âlem-i İslâmdan, şimdilik onbeş-yirmi kadar, İslâmın dinen, ahlâken itimadını kazanmış müntehab ülemasını celbeylemek, bu mes’ele-i uzmanın esasını teşkil eder.

Vehham olmamalıyız. Korkmakla din rüşvet verilmez. Dinin za’fiyeti bahanesine olan müzahref medeniyete lanet. Havf ve za’f, tesirat-ı hariciyeyi teşci’ eder. Muhakkak maslahat, mevhum mazarrata feda edilmez.

وَ مِنَ اللّٰهِ التَّوْف۪يقُ

* * *******

Metin, İslâm âleminin idarî ve ilmî hayatında “şûrâ” (danışma) ve “meşveret” esasının ne derece hayatî bir ehemmiyet taşıdığını, bilhassa Hilafet ve Meşihat makamının “cemaat zamanı” olarak tasvir edilen yeni devrin icaplarına göre yeniden tanzim edilmesi zaruretini kuvvetli delillerle ortaya koymaktadır.
Metnin hülasası, ferdî içtihadın ve idarenin, tesirat-ı hariciyeye (dış tesirlere) karşı mukavemetsiz kaldığı ve İslâm âlemindeki “efkâr-ı İslâmiyedeki teşettüt” (İslâmî fikirlerdeki dağınıklık) ile “içtihadattaki müdhiş fevza”yı (içtihadlardaki korkunç başıbozukluğu) önleyemediğidir. Çare olarak, Meşihat makamının ferdî bir yapıdan kurtarılıp, Dâr-ül Hikmet-il İslâmiye’yi ve âlem-i İslâm’dan müntehab (seçkin) ülemayı ihtiva eden “bir şûra-yı âliye-i ilmiyeden tevellüd eden bir şahs-ı manevî” haline getirilmesi teklif edilmektedir.
Metnin hemen başında iktibas edilen iki ayet-i kerime, bu davanın temelini ve Kur’anî isbatını teşkil etmektedir.
• وَ اَمْرُهُمْ شُورٰى بَيْنَهُمْ (Onların işleri, aralarında danışma (şûrâ) yoluyladır.)
Bu ifade, Şûrâ Suresi’nin 38. ayet-i kerimesinin bir kısmıdır. Ayetin tamamı şöyledir (Meali):
“Onlar, rablerinin çağrısına uyarlar, namazı dosdoğru kılarlar. İşleri de aralarında danışma (şûrâ) yoluyladır. Kendilerine verdiğimiz rızıktan da harcarlar.” (Şûrâ 42:38)
• İzahı: Bu ayet-i kerime, “şûrâ”yı, kâmil mü’minlerin temel vasıflarından biri olarak zikretmektedir. İman, namaz ve infak gibi en temel esasların yanında “işlerinin aralarında şûrâ ile olması” şartının getirilmesi, İslâm cemaatinin hiçbir mühim meselesinin istişaresiz, ferdî bir re’y (görüş) ile karara bağlanamayacağını göstermektedir. Metindeki teklif, tam da bu ayetin emrettiği “kolektif idare” prensibinin, İslâm’ın en yüksek ilmî makamı olan Meşihat’ta tesis edilmesini istemektedir.
• وَ شَاوِرْهُمْ فِى الْاَمْرِ (İş konusunda onlara danış.)
Bu ifade, Âl-i İmrân Suresi’nin 159. ayet-i kerimesinin bir kısmıdır. Ayetin tamamı şöyledir (Meali):
“Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık sen onları affet, onlar için Allah’tan bağışlama dile. İş konusunda onlara danış (şâvirhum fi’l-emr). Kararını verdiğin zaman da artık Allah’a dayanıp güven. Çünkü Allah, kendisine dayanıp güvenenleri sever.” (Âl-i İmrân 3:159)
• İzahı: Bu ayet, doğrudan doğruya Resûlullah Efendimize (s.a.v.) hitap etmektedir. Vahiy ile müeyyed (desteklenmiş) olmasına rağmen, bizzat Peygamber’e (s.a.v.) ashabıyla “meşveret etmesi” emredilmiştir. Bu emir, meşveretin bir lütuf değil, idarenin temel bir rüknü (direği) olduğunu isbat eder. Metin, bu ayetten hareketle şu güçlü mantığı kurar: Peygamber (s.a.v.) dahi meşveretle memur iken, “ferd tesirat-ı hariciyeye karşı daha az mukavim” olan ve “dâhî de olsa, cemaatin ferd-i manevîsine karşı sivrisinek kadar kalan” bir şahsın (mesela Şeyhülislâm’ın) istişaresiz hareket etmesi veya bu makamın bir ferde bırakılması nasıl kâfi gelebilir?

Şûrâ Prensibini Destekleyen Benzer Ayet-i Kerimeler
Metnin ruhuna ve şûrâ esasına temas eden diğer bazı ayet-i kerimeler de mevcuttur:

1. İdarecilere (Ulû’l-Emr) İtaat ve İhtilafın Çözümü
Metin, “hâkim, ruh-u cemaatten çıkmış” bir “şahs-ı manevîdir” demekle, idarecilerin (ulû’l-emr) artık kolektif bir yapı olduğunu belirtir. Bu kolektif yapının nasıl hareket etmesi gerektiğine dair şu ayet işaret eder (Meali):
“Ey iman edenler! Allah’a itaat edin. Peygamber’e itaat edin ve sizden olan ulu’l-emre (idarecilere) de. Herhangi bir hususta anlaşmazlığa düştüğünüz takdirde, Allah’a ve ahiret gününe gerçekten inanıyorsanız, onu Allah’a ve Resûl’e götürün. Bu, daha hayırlı ve netice bakımından daha güzeldir.” (Nisâ 4:59)
• İzahı: Metnin tenkit ettiği “içtihadattaki fevza” (içtihadlardaki başıbozukluk), tam da bu ayette zikredilen “anlaşmazlığa düşme” halidir. Metnin teklif ettiği “Şûra-yı Âliye-i İlmiye”, İslâm âleminin “ulû’l-emr”i (ilmî otoritesi) olarak, meseleleri “Allah’a ve Resûl’e götürme” (yani Kur’an ve Sünnet ışığında kolektif bir içtihad ile karara bağlama) vazifesini görecek bir müessesedir. Böyle bir şûrâ, “re’y-i cumhur” (çoğunluğun görüşü) ve “bir nevi icma'” (konsensüs benzeri) bir yapı oluşturarak ihtilafları asgariye indirecektir.

2. Birlik ve Beraberlik Emri, Tefrikadan Nehiy

Metin, mevcut vaziyeti “İslâmın ukde-i hayatiyesini (hayat düğümünü) tehlikeye maruz bırakmak” olarak tasvir eder ve “teşettüt”ten (dağınıklıktan) şikâyet eder. Şûrâ, bu dağınıklığı önleyen en mühim ilâçtır (Meali):
“Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’an’a) sımsıkı sarılın. Parçalanıp bölünmeyin. Allah’ın size olan nimetini hatırlayın. Hani sizler birbirinize düşmanlar idiniz de O, kalplerinizi birleştirmişti. İşte O’nun bu nimeti sayesinde kardeşler olmuştunuz. Yine siz, bir ateş çukurunun tam kenarında idiniz de O sizi oradan kurtarmıştı. İşte Allah size âyetlerini böyle apaçık bildiriyor ki doğru yola eresiniz.” (Âl-i İmrân 3:103)
• İzahı: “Allah’ın ipine hep birlikte sarılmak”, ancak “emruhum şûrâ beynehum” (işleri aralarında danışma iledir) prensibiyle mümkündür. Ferdî re’yler, cemaati “parçalanıp bölünmeye” sevk eder. Metnin teklif ettiği şûrâ, âlem-i İslâm’ın “hep birlikte” sarılacağı o “Allah’ın ipi”nin müessesevî bir tezahürüdür. Bu şûrâ, kalpleri birleştirecek ve metnin “müdhiş tedenni” (korkunç alçalma) olarak belirttiği “ateş çukuru”ndan kurtuluşa vesile olacaktır.

3. Bilenlere Sorma (Zikir Ehline Müracaat) Esası
Metin, “müntehab ülemasını celbeylemek” (seçkin âlimleri davet etmek) suretiyle, Meşihat’ın “menba’ hem ma’kes” (kaynak ve yansıtıcı) olmasını teklif eder. Bu, ferdî aklın yerine kolektif ilme ve “ehl-i zikr”e müracaat etmektir (Meali):
“Senden önce de, kendilerine vahyettiğimiz ancak erkekleri peygamber olarak gönderdik. Eğer bilmiyorsanız, bilenlere (zikir ehline) sorun.” (Nahl 16:43)
• İzahı: “Zaman cemaat zamanı” olduğunda ve meseleler “besatetten çıkmış” (basitlikten çıkmış, karmaşıklaşmış) olduğunda, “bilmiyorsanız” hitabı sadece avama değil, idarecilere de yöneliktir. Bir “ferd” (kişi), ne kadar dâhî de olsa, zamanın bütün karmaşık meselelerini bilemez. Öyleyse çözüm, en üst seviyedeki “bilenlere” yani “zikir ehline” (İslâm âleminin en muktedir âlimlerine) sormaktır. Metnin teklif ettiği şûrâ, tam da bu ayetin emrettiği “bilenlere sorma” fiilinin en yüksek seviyede icra edileceği “Şûra-yı Âliye-i İlmiye”dir.

Bediüzzaman Said Nursî, Risale-i Nur Külliyatı’nda Deccal ve Süfyan konularını çok dikkat çekici ve derinlikli bir şekilde ele alır. Bu iki kavramı hem imanî bir bakışla, hem de sosyopolitik bir perspektifle değerlendirir.

1. DECCAL:

Bediüzzaman, Deccal’i bir şahıs olarak kabul etmekle birlikte, onun temsil ettiği fikrî ve ideolojik sistemi esas alır. Deccal, daha çok inkârı, dinsizliği ve maddeperestliği temsil eder.

> “Âhir zamanda çıkacak olan Deccal, hayat-ı içtimaiyeyi tamamen alt üst eder, din-i mübîni yıkar, mukaddesâtı mahveder…”
(Şuâlar, 5. Şuâ)

> “O Deccal, kendi zatını mabud ittihaz eder, herkesi kendine taptırır.”
(Şuâlar, 5. Şuâ)

Deccal’in alametleri:

Harikulade işler göstermesi
Dini tahrif etmesi veya tamamen yok sayması
Kendi aklını ve şahsını ilah gibi göstermesi.

***********

Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri, Risale-i Nur Külliyatı’nda âhir zaman hadiseleri, hususan Deccal ve Süfyan mevzularını, klasik şerhlerden farklı bir usûl ile, zamanın anlayışına ve hadiselerin seyrine muvafık bir surette tahlil eder. Bu tahliller, bu şahısların sadece ferdî (şahsî) cihetlerini değil, daha ziyade temsil ettikleri dehşetli “şahs-ı manevî”lerini ve küfrî sistemlerini hedef alır.
Bu iki kavram hem imanî bir bakışla hem de içtimaî-siyasî (sosyopolitik) bir zaviyeden (açıdan) değerlendirilir. Tahlilleri, hadis rivayetlerindeki müteşabih (sembolik) ifadelerin te’viline (yorumlanmasına) dayanır.

1. DECCAL (BÜYÜK DECCAL)

Risale-i Nur’da Deccal Kimdir, Neyi Temsil Eder?
Bediüzzaman, Deccal’i bir şahıs olarak kabul etmekle birlikte, onun temsil ettiği fikrî ve ideolojik sistemi esas alır. Deccal, daha çok inkârı, dinsizliği ve maddeperestliği (materyalizmi) temsil eder.
“Âhir zamanda çıkacak olan Deccal, hayat-ı içtimaiyeyi tamamen alt üst eder, din-i mübîni yıkar, mukaddesâtı mahveder…”
(Şuâlar, 5. Şuâ)
“O Deccal, kendi zatını mabud ittihaz eder, herkesi kendine taptırır.”
(Şuâlar, 5. Şuâ)
Bediüzzaman’ın nazarında Deccal, Allah’ı inkâr (inkâr-ı ulûhiyet) üzerine kurulu, tabiatperest ve maddeci düşüncenin (felsefenin) tecessüm etmiş hâlidir. Bu, Bolşevizm veya komünizm suretinde tezahür eden ve beşeriyetin manevî hayatını hedef alan cihan şümul bir sistemdir.
Deccal’in Alametleri ve Faaliyetlerinin Te’vili
Risale-i Nur’da genişçe te’vil edilir:
a. Harikulade İşler Göstermesi (İstidrac):
Deccal’in göstereceği harikalar, bir mucize veya keramet değil, “istidrac”dır. İstidrac, kâfir veya fâsık bir kimseden, imtihan sırrına binaen zuhur eden olağanüstü hâllerdir. Bediüzzaman, bu istidracı modern teknolojinin, sihrin ve propagandanın kötüye kullanılması olarak tasvir eder:
• Teshir Edici Kabiliyetleri: Deccal’in “ispirtizma” (ruh çağırma) ve “manyetizma” (hipnotizma) gibi aldatıcı kabiliyetleri olacaktır. Bu, kitleleri aldatan propaganda gücüne ve medyanın teshir edici (büyüleyici) tesirine de işarettir.
• Rivayetlerdeki “Merkebi” (Bineği): Deccal’in “bir günde dünyayı dolaşan” bineği (eşeği) hakkındaki rivayetler, şimendifer (tren), tayyare (uçak) ve otomobil gibi modern ulaşım vasıtalarına bir işarettir. (Şuâlar, Beşinci Şuâ)
• “Cenneti ve Cehennemi”: Deccal’in “yanında cenneti ve cehennemi vardır” rivayeti, onun “cenneti”nin, medeniyetin sefih ve cazibedar eğlenceleri, lüks hayatı; “cehennemi”nin ise muhaliflerine reva gördüğü zindanlar ve işkenceler olduğuna te’vil edilir.
b. Dini Tahrif Etmesi veya Tamamen Yok Sayması:
Büyük Deccal, dini ve mukaddesatı tamamen inkâr eder. İnsanın maneviyatını kurutarak onu sadece madde ve menfaate tapan bir varlığa dönüştürmeye çalışır.
c. Kendi Aklını ve Şahsını İlah Gibi Göstermesi (Rububiyet İddiası):
Deccal, fen ve teknolojideki terakkiye dayanarak, insanın tabiat üzerinde hâkimiyet kurduğunu iddia eder. Bu hâkimiyeti, Firavun gibi, “Ben sizin en yüce rabbinizim!” (Nâziât Sûresi, 24) demeye benzer bir rububiyet (terbiye edicilik ve idare edicilik) davasına dönüştürür.
“Ve şahs-ı Deccal’in, kutb-u şimalî yakınında veya Sibirya tarafında zuhur edeceğine dair rivayetler var. Ve ‘bir merkebi vardır.’ diye hadiste varit olmuş. Bu rivayetler dahi, onun şahs-ı manevîsi olan dinsizlik cereyanının, şimalden, Rusya’dan zuhur edeceğine ve o cereyanın bir bineği, bir vasıtası olan şimendiferin icadına ve sür’atle yayılmasına işaret eder.”
(RNK, Şuâlar, Envar Neşriyat, s. 696 – [Beşinci Şuâ])

d. “Tek Gözlü” Olması:
Hadislerde Deccal’in “tek gözlü” (a’ver) olması, onun maneviyata tamamen kör olduğuna işarettir. Sadece maddeyi gören, âhireti ve derûnî hakikatleri göremeyen “maddî” bir bakışa sahiptir.

2. SÜFYAN (İSLÂM DECCALI)
Bediüzzaman Said Nursî’nin Deccal konusundaki en mühim tesbitlerinden biri, rivayetlerde geçen Deccal’in iki farklı şahsiyet olduğuna dair yaptığı ayrımdır: Büyük Deccal (cihan şümul dinsizlik) ve Süfyan (İslâm Deccalı).
“Rivayetlerde, Deccal’in dehşetli fitnesi İslâmlarda olacağını gösterir ki, bütün ümmet istiâze etmiş (Allah’a sığınmış)…
لاَ يَعْلَمُ الْغَيْبَ اِلاَّ اللّٰهُ
(Gaybı ancak Allah bilir.)
Bunun bir te’vili şudur ki: İslâmların Deccalı ayrıdır. Hattâ bir kısım ehl-i tahkik, İmam-ı Ali’nin (r.a.) dediği gibi demişler ki: Onların Deccalı Süfyan’dır, İslâmlar içinde çıkacak, aldatmakla iş görecek. Kâfirlerin Büyük Deccalı ayrıdır.”
(RNK, Şuâlar, Envar Neşriyat, s. 718 – [Beşinci Şuâ, İkinci Makam])

Süfyan’ın Hususiyetleri
Bediüzzaman, Süfyan’ın fitnesinin Büyük Deccal’den daha aldatıcı ve İslâm âlemi için daha tehlikeli olduğunu belirtir:
• Müslümanlar İçinde Çıkması: Süfyan, İslâm âlemi içinden çıkacak ve “münafıkane” bir siyaset takip edecektir.
• Aldatmakla İş Görmesi: Büyük Deccal gibi açıktan inkâr ve cebir yoluna değil, daha ziyade hile, nifak ve aldatma yoluna sapacaktır.
• Şeâir-i İslâmiyeyi (İslâm’ın Sembollerini) Hedef Alması: Dini “modernleştirme” veya “hurafelerden arındırma” perdesi altında, Ezan, tesettür, mukaddes mekânlar gibi İslâm’ın şeâirini (sembollerini) tahribe çalışacaktır.

• Âlimleri Kullanması: Zeki ve siyasî dehasıyla, bazı âlimleri (ehl-i ilmi) aldatarak kendi yıkıcı faaliyetlerine fetva bulduracaktır.
• Milliyetçiliği Kullanması: İslâm kardeşliği yerine ırkçılık ve milliyetçilik (unsuriyet) fikrini kullanarak Müslümanlar arasındaki birliği parçalayacaktır.
Bediüzzaman, Süfyan’ın bu faaliyetleriyle İslâm âleminin manevî direncini kıracağını ve bu zafiyetin, Büyük Deccal’in (komünizm ve materyalizm) İslâm dünyasına nüfuz etmesine zemin hazırlayacağını belirtir.

3. DECCALİYETLE MÜCADELE USÛLÜ

Bediüzzaman’ın tahlillerine göre, bu iki dehşetli şahs-ı manevî (Süfyanizm ve Deccaliyet) ile mücadele, siyasî, askerî veya maddî bir mücadele değildir. Onların dayandığı temel nokta “inkâr” ve “şüphe” olduğu için, onlara karşı ancak manevî ve fikrî bir mücadele verilebilir.
Bu mücadelenin esası, “iman-ı tahkikî”dir (tahkike, isbata dayalı iman). Risale-i Nur’un vazifesi, bu tahkikî imanı ders vererek Deccal’in ve Süfyan’ın yaydığı şüphelere ve inkâra karşı manevî bir sed (set) oluşturmaktır.

Hz. İsa’nın (a.s.) âhir zamanda nüzûlü (inişi) ve Deccal’i öldürmesi rivayetini de bu zaviyeden te’vil eder: Hz. İsa’nın (a.s.) şahs-ı manevîsi olan hakikî Hristiyanlık (teslis kirinden arınmış tevhidî düşünce), İslâmiyet’in hakikatleri (Hz. Mehdi’nin temsil ettiği manevî cereyan) ile ittifak ederek, Deccal’in temsil ettiği inkâr-ı ulûhiyet ve materyalizm fikrini fikren öldürecek, yani isbatlarıyla çürütecektir.

*************

2. SÜFYAN:

Süfyan, Deccal’in İslâm ümmeti içindeki versiyonu gibidir. Bediüzzaman, Süfyan’ın “dinsizliği İslâm kisvesiyle yayacağını” ve daha tehlikeli olduğunu belirtir.

> O Süfyan, ahir zamanda zuhur eder. Ehl-i dalaleti arkasına takar. Hatta, Zümre-i İslam’ı sarsar. Şeair-i İslamiye’yi tahrip eder. Din namına, dini yıkar.

> Süfyanın ehemmiyetli bir vazifesi, şeriatı kaldırmak ve yerine la-dinî bir sistem kurmaktır.

Süfyan’ın Dört Büyük Fitnesi:

1. Dinin temel esaslarını yok etme teşebbüsü

2. Şeair-i İslamiye’yi (İslam’ın alametlerini) kaldırma

3. Din adamlarını etkisizleştirme

4. Kendisini dinî bir lider gibi gösterip sahte mesihlik

3. Bediüzzaman’ın Bu Konudaki Tavrı:

> Biz Hizmet-i İmaniye yapıyoruz. Bu zamanda en büyük cihad, iman kurtarmaktır,der.

Bediüzzaman açıkça şiddetle değil, iman hizmetiyle ve ilimle bu tür fitnelerle mücadele edilmesi gerektiğini söyler.

*************

Külliyat’ta bu mevzu, bilhassa Beşinci Şuâ’da etraflıca tahlil edilmiştir. Bediüzzaman Hazretleri, âhir zaman fitnesinin iki dehşetli şahsı olan Deccal ve Süfyan’ı, hadis-i şeriflerin ışığında tevil ve tasvir eder.

1. Süfyan’ın Mahiyeti: İslâm Deccalı
Bediüzzaman’ın en mühim tesbiti, rivayetlerde geçen “Büyük Deccal” (Kâfirlerin Deccalı) ile “İslâm Deccalı” (Süfyan) arasında bir tefrik yapmasıdır. Süfyan, İslâm âlemi içinde zuhur edecek ve tahribatı dâhilî olacaktır.
Onun en tehlikeli cephesi, nifak (münafıklık) perdesi altında hareket etmesidir. Kâfirlerin Deccalı alenen dinsizlik, cebir ve kuvvet ile hücum ederken, Süfyan “aldatmakla” iş görecektir.
• Tahlil: Süfyan, İslâm kisvesine bürünerek, hatta kendini bir nevi müceddid veya kurtarıcı gibi göstererek, dinin temellerini sarsmaya çalışır. Bu sebeple onun fitnesi, Müslümanlar için daha aldatıcı ve daha tehlikelidir. Bediüzzaman, onun “din namına dini yıkacağını” belirtir. Bu, onun şeriatı ve şeairi (İslâm’ın sembollerini) “bid’alar ihdas ederek” veya “tecdid” (yenileme) adı altında tahrif ederek ortadan kaldırmaya çalışacağı manasındadır.

2. Süfyan’ın Dehşetli Vazife ve Tahribatları
Risale-i Nur’daki tahlillere göre Süfyan’ın şahs-ı manevîsinin (komitesinin) yapacağı başlıca tahribatlar şunlardır:

a. Şeriat-ı İslâmiyeyi ve Ahkâm-ı Kur’aniyeyi Kaldırmak:
Süfyan’ın en ehemmiyetli vazifesi, İslâm hukukunu ve hayat nizamını (Şeriatı) ilga etmek ve yerine beşerî, la-dinî (din dışı) bir sistem ikame etmektir.
İktibas: “Âhirzamanda, dinsizliğin iki cereyanı kuvvet bulacak: Birisi: Nifak perdesi altında risalet-i Ahmediyeyi (a.s.m.) inkâr edecek, Süfyan namında müthiş bir şahıs, ehl-i nifakın başına geçecek, şeriat-ı İslâmiyenin tahribine çalışacaktır.”1
(Şuâlar, Beşinci Şuâ, İkinci Makam)

b. Şeair-i İslâmiyeyi Tağyir ve Tahrip Etmek:
İslâm’ın alametleri olan ezan, namaz, tesettür, mukaddes mekânlar ve İslâmî takvim gibi şeairi ortadan kaldırmaya veya değiştirmeye (tağyir etmeye) çalışır. Hadis rivayetlerinde gelen “Allah Allah diyen kalmayacak” ifadesini Bediüzzaman, “zikirhâneler, tekkeler, medreseler kapanacak ve ezan ve kāmet gibi şeâirde İsmullâh yerine, başka isim konulacak” şeklinde tevil eder (Beşinci Şuâ).

c. Aldatmak, Nifak ve Ulemâ-i Sû’ (Kötü Âlimler) Kullanmak:
Süfyan, tahribatını alenen “din düşmanlığı” şeklinde değil, “dini hurafelerden temizlemek” veya “modernleştirmek” gibi aldatıcı sloganlarla yapar. Bu iş için de en çok, dünyaya meftun olan, makam ve mevki sahibi “ulemâ-i sû'” denilen kötü âlimleri kullanır. Onlara resmî vazifeler vererek, onun dine aykırı icraatlarına fetva bulmalarını temin eder.

d. İsrafı ve Sefaheti Teşvik Ederek Ahlâkı Bozmak:
Bediüzzaman, Süfyan’la ilgili bir hadis rivayetinde geçen “eli delik olacak” ifadesini, onun israfı şiddetle teşvik edeceği şeklinde tahlil eder.
İktibas: “İşte Süfyân, israfı teşvîk etmekle şiddetli bir hırs ve tamaı uyandırarak, insanların o zayıf damarlarını tutup kendine musahhar eder…”
(Şuâlar, Beşinci Şuâ, İkinci Makam’ın Zeyli)
Bu yolla, helal kazancın yetmediği bir cemiyet yapısı oluşturarak, insanları harama, sefahete ve ahlâksızlığa sevk eder, böylece derûnî ve manevî hayatı çökertir.

3. Süfyaniyetin Bir Şahs-ı Manevî (Komite) Olması
Bediüzzaman’ın mühim bir tesbiti de, Süfyaniyetin tek bir şahıstan ziyade, dehşetli bir şahs-ı manevî (tüzel kişilik, komite) olduğudur. Bu komitenin “dört rüknü” (dört temel direği/lideri) ve dört devresi olacağını ve bu şahısların sırayla veya aynı anda fitneye kumandanlık edeceğini belirtir. Bu tahlil, Süfyaniyetin uzun süreli ve planlı bir tahribat programı olduğunu gösterir.

4. Bediüzzaman’ın Mücadele Tavrı: Müsbet Hareket
Bediüzzaman, bu dehşetli âhir zaman fitnesine karşı mücadele metodunun “menfî” (yıkıcı, siyasî, anarşist) olamayacağını kat’î bir surette beyan eder. Süfyan dâhilî bir fitne olduğu ve içerde asayişi bozmaya çalıştığı için, ona karşı verilecek cevap, imanı kurtarmak ve asayişi muhafaza etmek temelli “müsbet hareket” olmalıdır.
Fitnenin temel hedefi imanı sarsmak olduğundan, en büyük cihad, tahkikî iman dersleriyle imanları kurtarmak ve şüphelere cevap vermektir.
İktibas: “Bizim vazifemiz, müsbet hareket etmektir. Menfî hareket değildir. Rıza-yı İlâhîye göre sırf hizmet-i imaniyeyi yapmaktır, vazife-i İlâhiyeye karışmamaktır.”
(Emirdağ Lâhikası-I, 26. Mektup)
Ona göre Süfyan’ın ve Deccal’in maddî kılıcını kıracak olan, Hz. İsa (a.s.) ve Mehdi (r.a.) şahs-ı manevîlerinin temsil ettiği semavî ve nuranî hakikatlerdir. Risale-i Nur şakirtlerinin vazifesi ise, o gelecek olan zâtlara zemin hazırlamak, yani iman hizmetiyle meşgul olmaktır.

Hülasa :
Netice olarak, Risale-i Nur’daki Süfyan tahlili; onun İslâm âlemi içinde çıkacak, münafıkane ve aldatma yoluyla hareket eden, şeriatı ilga edip şeairi tahrip etmeyi hedefleyen ve bir komite (şahs-ı manevî) yapısında olan bir fitne cereyanı olduğudur.

******

* Mu’cizât-ı Ahmediyye (A.S.M.) delili: Peygamber Aleyhissalâtü Vesselâm’ın hakkaniyeti, (On Dokuzuncu Mektup’ta izah edildiği üzere) “kırk taife-i nâs”ın şahit olduğu binlerce mucizesiyle ispatlanmıştır. Kur’ân ise, O’nun (A.S.M.) en büyük, ebedî ve cihan şümul mucizesidir.
* Mu’cizât-ı Kur’âniyye delili: Kur’ân, Peygamber’in (A.S.M.) bir mucizesi olmakla beraber, kendi başına da (Yirmi Beşinci Söz’de izah edildiği üzere) “kırk vech-i i’câzı” bulunan bir Kelâmullah harikasıdır.
İktibasdaki “kırk taifeye bir nevi i’câzını göstermesi” ifadesi, bu iki delili birleştirir: Nasıl ki Peygamber (A.S.M.) her bir zümreye onların anlayacağı dilden bir mucize göstermişse, O’nun en büyük mucizesi olan Kur’ân da, aynı “kırk taifeye” ve onlardan kıyamete kadar gelecek her tabakaya, kendi istidatlarına ve anlayışlarına münasip bir i’câz penceresi açar.
Risale-i Nur Külliyatı’nın ilgili bahisleri (hususan 19. Mektup ve 25. Söz) muvacehesinde verdiğimiz cevaplar aşağıdadır:
1. Kur’ân’ın ‘Kırk Vech-i İ’câzı’ Nedir?
Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri, Yirmi Beşinci Söz (Mu’cizât-ı Kur’âniye Risalesi)’nde, Kur’ân’ın i’câzını “kırk pencereli bir saraya” benzetir. Her bir pencere, onun Allah kelâmı (Kelâmullah) olduğuna dair farklı bir isbatı, farklı bir parlaklığı gösterir. Bu “kırk vecih” (yön, cihet), esasta Kur’ân’ın mucizeviliğinin kırk farklı boyutudur.
Bunların tamamını tek tek saymak yerine, Risale-i Nur’da zikredilen en küllî (bütüncül) ve temel vecihleri şöyle tasnif edebiliriz:
* Belâgatındaki İ’câz: Kur’ân’ın nazmı (dizilişi), üslubu ve lafzındaki harika selâset (akıcılık), fesâhat (açıklık) ve belâgat (edebî üstünlük). En büyük Arap edip ve şairlerini taklitten âciz bırakması.
* Manasındaki Câmiiyet ve İ’câz: Bir tek cümlesi veya kıssası ile aynı anda farklı asırlara, farklı anlayış seviyelerine (avamdan en derin âlimlere kadar) hitap edebilmesi ve her birinin kendi hissesini alabilmesi.
* İhbarât-ı Gaybiye (Gaybdan Haber Vermesi):
* Geçmişe Dair İhbarât: Geçmiş peygamberlerin ve kavimlerin hallerini, Tevrat ve İncil’deki ihtilafları düzelterek, en doğru ve net surette haber vermesi.
* Geleceğe Dair İhbarât: Rumların galibiyeti, Mekke’nin fethi gibi vuku bulmadan önce haber verdiği hadiselerin aynen tahakkuk etmesi.
* Hakâik-i İlahî ve Kevniyedeki İ’câz: Tevhid, nübüvvet, haşir gibi en derin ve en mühim hakikatleri, en basit bir insana dahi kabul ettirecek bir katiyet ve açıklıkla beyan etmesi.
* Şebâbeti (Gençliği): Asırlar geçtikçe ihtiyarlamak yerine, bilakis tefsir ilimlerinin ve fenlerin (bilimlerin) inkişafıyla manasının daha da parlaması ve gençleşmesi.
* Ümmiyye-i Sadıka’dan (Okuma yazma bilmeyen, sadık Zât’tan) Zuhûru: Beşerî hiçbir tahsili olmayan bir Zât’ın (A.S.M.) lisanından, cihan şümul bir inkılabı yapacak ve kıyamete kadar gelecek bütün ilimlere ve tabakalara rehber olacak böyle bir kitabın zuhûr etmesi.

2. ‘Kırk Taife ve Tabaka-i Nâs’ Kimlerdir?
Bu “kırk taife,” On Dokuzuncu Mektup (Mu’cizât-ı Ahmediyye Risalesi)’nde, Peygamber Efendimiz’in (A.S.M.) risâletini (peygamberliğini) tasdik eden ve O’nun mucizelerine şahit olan gruplardır. Buradaki “kırk” sayısı, kesretten (çokluktan) kinayedir ve mevcudâtın (varlıkların) ve insanların hemen her sınıfını ihtiva ettiğini gösterir.
Kur’ân, bu taifelerin tamamına hitap eden en büyük mucizedir. Bu taifeleri, 19. Mektup’taki tasnife göre şöyle gruplandırabiliriz:
A. İnsan Taifeleri:
* Ehl-i İlim ve Ulemâ: (Âlimler, filozoflar/hikmet ehli)
* Ehl-i Belâgat ve Şuarâ: (Şairler, hatipler, edebiyatçılar)
* Ehl-i Siyaset ve Hükümdârlar: (Devlet reisleri, idareciler)
* Askerler ve Kumandanlar: (Savaş ve strateji ehli)
* Avam-ı Nâs: (Halkın geneli)
* Çocuklar, Kadınlar, Hastalar, Zayıflar: (Toplumun farklı hassas kesimleri)
* Kâhinler ve Gaybdan Haber Verenler: (O devrin mâneviyat ve gayb haberlerine aşina olanları)

B. Diğer Mahlûkat Taifeleri: (Bunlar da Kur’ân’ın davetine ve Peygamber’in (A.S.M.) risâletine şahittir)
* Cinler
* Melekler (Melâike)
* Hayvanât (Hayvanlar)
* Nebâtât (Bitkiler, ağaçlar)
* Cemâdât (Cansız varlıklar, taşlar, ay, güneş)
3. Herbir Tabakaya Gösterilen İ’câz ve Kur’ân’dan Misaller
Kur’ân’ın bu farklı taifelere kendi “dillerinden” nasıl bir i’câz gösterdiğine dair bazı misaller ve ayetler:
Taife 1: Ehl-i Belâgat ve Şairler (Edebiyat Ustaları)
* Gösterilen İ’câz Vech-i: Belâgattaki İ’câzı (Edebî Mucizeviliği).
* İzahı: Kur’ân, şiir ve hitabetin zirvede olduğu bir dönemde, en büyük ediplere meydan okumuş (tehaddî etmiş) ve onları bir tek sûresinin benzerini getirmekten âciz bırakmıştır. Bu acziyet, onun beşer kelâmı olmadığını, ancak Kelâmullah olduğunu ispat etmiştir.
* Misal Ayet (Meydan Okuma):
> Bakara 2:23 : “Eğer kulumuza (Muhammed’e) indirdiğimizden (Kur’an’dan) şüphe içinde iseniz, haydi onun benzeri bir sûre getirin; eğer doğru söyleyenler iseniz, Allah’tan başka şahitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın.”
>
* Mürâdif Ayet (Acziyetin İlanı):
> İsrâ 17:88 : “De ki: ‘Andolsun, insanlar ve cinler bu Kur’an’ın bir benzerini getirmek üzere toplansalar, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini getiremezler.'”
>
Taife 2: Kâhinler ve Gaybdan Haber Verenler
* Gösterilen İ’câz Vech-i: İhbarât-ı Gaybiye (Gelecekten Haber Vermesi).
* İzahı: O dönemin kâhinleri, eksik ve yalanla karışık (çoğunlukla cinlerden alınan) gaybî haberler verirken; Kur’ân, katiyetle, net ve şüphesiz bir surette gelecekte yaşanacak hadiseleri haber vermiş ve bu haberler aynen vuku bulmuştur. Bu durum, Kur’ân’ın haber kaynağının, gaybı bilen Allâmu’l-Guyûb olduğunu göstermiştir.
* Misal Ayet (Rumların Galibiyeti):
> Rûm 30:2-4 : “Romalılar, yenilgiye uğradılar. (Arapların bulunduğu bölgeye) en yakın bir yerde. Onlar, bu yenilgilerinden sonra birkaç yıl içinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda emir Allah’ındır. O gün mü’minler, Allah’ın yardımıyla sevineceklerdir.”
>
* Mürâdif Ayet (Mekke’nin Fethi):
> Fetih 48:27 : “Andolsun, Allah, Peygamberinin rüyasını doğru çıkardı. Allah dilerse, siz güven içinde, başlarınızı kazıtmış veya saçlarınızı kısaltmış olarak, korkmadan Mescid-i Harâm’a gireceksiniz. Allah, sizin bilmediğinizi bildi, bunun dışında size yakın bir fetih de verdi.”
>
Taife 3: Ehl-i İlim ve Ulemâ (Âlimler ve Hikmet Ehli)
* Gösterilen İ’câz Vech-i: Hakâik-i İlahî ve Kevnî Câmiiyeti (İlmî ve Tevhîdî Hakikatler).
* İzahı: Felsefenin (hikmetin) ve ilmin çözemediği, varlığın aslı, hayatın gayesi, ölümden sonraki hayat (haşir) ve kâinatın Sâni’i (Yaratıcısı) gibi en derin meseleleri, en âmi bir insana dahi bir sayfada (misal: Haşr Sûresi’nin son ayetleri) veya bir sûrede (misal: İhlâs Sûresi) tam bir vuzûhiyetle ders vermesi, onun ilmî i’câzıdır.
* Misal Ayet (Tevhîd’in Özü):
> İhlâs 112:1-4 : “De ki: O, Allah’tır, bir tektir. Allah Samed’dir (Her şey O’na muhtaçtır, O, hiçbir şeye muhtaç değildir). O, doğurmamış ve doğmamıştır. O’nun hiçbir dengi yoktur.”
>
* Mürâdif Ayet (Kâinatın Yaratılışına İşaret):
> Enbiyâ 21:30 : “İnkâr edenler, göklerle yer bitişik bir halde iken bizim, onları birbirinden kopardığımızı ve her canlı şeyi sudan yarattığımızı görmediler mi? Hâlâ inanmayacaklar mı?”
>
Taife 4: Avam-ı Nâs ve Ehl-i İhtiyaç (Halk ve İhtiyaç Sahipleri)
* Gösterilen İ’câz Vech-i: Her Seviyeye Hitap Etmesi ve Tesellisi (Manevî Rehberlik).
* İzahı: Kur’ân, sadece yüksek tabakalara değil, hayatın zorluklarıyla boğuşan, okuma yazması olmayan, teselliye ve rehberliğe muhtaç olan avam tabakasına da en mükemmel bir rehber, en tesirli bir şifa olmuştur. Onun ayetlerindeki merhamet, ümit ve kolaylık vaadi, bu tabakanın ruhunu fethetmiştir.
* Misal Ayet (Rahmetin Genişliği):
> Zümer 39:53 : “De ki: ‘Ey kendilerinin aleyhine aşırı giden kullarım! Allah’ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin. Şüphesiz Allah, bütün günahları affeder. Çünkü O, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.'”
>
* Mürâdif Ayet (Kolaylık Vaadi):
> İnşirâh 94:5-6 : “Şüphesiz güçlükle beraber bir kolaylık vardır. Gerçekten, güçlükle beraber bir kolaylık vardır.”
>
Netice olarak, Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyan; belâgat ehline belâgatıyla, âlimlere hakikatleriyle, kâhinlere gaybî haberleriyle, idarecilere adalet düsturlarıyla, avama teselli ve rehberliğiyle… kısacası “kırk taifenin” her birine, onların anlayacağı ve teslim olacağı bir cihetten mucizeliğini göstermiş ve ispat etmiştir.
Bu vaziyet, onun Mütekellim-i Ezelî olan Allah’ın kelâmı olduğunu güneş gibi âşikâr kılar.

***********

Kur’ân-ı Kerîm’in, hitap ettiği taifelerin en genişini ve en temelini teşkil eden “avam-ı nâs”a (genel halk tabakasına) bakan i’câz vecihini (mucizevilik yönünü) de tahlil edelim:

(Bu Lem’aya bir derece hiss ve zevk karışmış. Hiss ve zevkin coşkunlukları ise aklın düsturlarını, fikrin mizanlarını çok dinlemediklerinden ve müraat etmediklerinden bu Üçüncü Lem’a mantık mizanları ile tartılmamalı.)

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ اِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

âyetinin mealini ifade eden

يَا بَاق۪ٓى اَنْتَ الْبَاق۪ى ٭ يَا بَاق۪ٓى اَنْتَ الْبَاق۪ى

iki cümlesi mühim iki hakikatı ifade ediyorlar. Ondandır ki: Nakşîlerin rüesasından bir kısım, bu iki cümle ile kendilerine bir hatme-i mahsus yapıp muhtasar bir hatme-i Nakşiye hükmünde tutuyorlar. Madem o azîm âyetin mealini bu iki cümle ifade ediyor. Biz bu iki cümlenin ifade ettiği iki hakikat-ı mühimmenin birkaç nüktesini beyan edeceğiz.

BİRİNCİ NÜKTE:

Birinci defa

يَا بَاق۪ٓى اَنْتَ الْبَاق۪ى

bir ameliyat-ı cerrahiye hükmünde kalbi masivadan tecrid ediyor, kesiyor. Şöyle ki: İnsan, mahiyet-i câmiiyeti itibariyle mevcudatın hemen ekserîsiyle alâkadardır. Hem insanın mahiyet-i câmiasında hadsiz bir istidad-ı muhabbet dercedilmiştir. Onun için insan da umum mevcudata karşı bir muhabbet besliyor. Koca dünyayı bir hanesi gibi seviyor. Ebedî Cennet’e bahçesi gibi muhabbet ediyor. Halbuki muhabbet ettiği mevcudat durmuyorlar, gidiyorlar. Firaktan daima azab çekiyor. Onun o hadsiz muhabbeti, hadsiz bir manevî azaba medar oluyor. O azabı çekmekte kabahat, kusur ona aittir. Çünki kalbindeki hadsiz istidad-ı muhabbet, hadsiz bir cemal-i bâkiye mâlik bir zâta tevcih etmek için verilmiş. O insan sû’-i istimal ederek o muhabbeti fâni mevcudata sarfettiği cihetle kusur ediyor, kusurun cezasını, firakın azabıyla çekiyor.
İşte bu kusurdan teberri edip o fâni mahbubattan kat’-ı alâka etmek, o mahbublar onu terketmeden evvel o onları terketmek cihetiyle Mahbub-u Bâki’ye hasr-ı muhabbeti ifade eden

يَا بَاق۪ٓى اَنْتَ الْبَاق۪ى

olan birinci cümlesi: “Bâki-i Hakikî yalnız sensin. Masiva fânidir. Fâni olan elbette bâki bir muhabbete ve ezelî ve ebedî bir aşka ve ebed için yaratılan bir kalbin alâkasına medar olamaz.” manasını ifade ediyor. “Madem o hadsiz mahbubat fânidirler, beni bırakıp gidiyorlar; onlar beni bırakmadan evvel ben onları

يَا بَاق۪ٓى اَنْتَ الْبَاق۪ى

demekle bırakıyorum. Yalnız sen bâkisin ve senin ibkan ile mevcudat beka bulabildiğini bilip itikad ederim. Öyle ise senin muhabbetinle onlar sevilir. Yoksa alâka-i kalbe lâyık değiller.” demektir. İşte bu halette kalb, hadsiz mahbubatından vazgeçiyor. Hüsün ve cemalleri üstünde fânilik damgasını görür, alâka-i kalbi keser. Eğer kesmezse, mahbubları adedince manevî cerihalar oluyor.

İkinci cümle olan

يَا بَاق۪ٓى اَنْتَ الْبَاق۪ى

o hadsiz cerihalara hem merhem, hem tiryak oluyor. Yani:

يَا بَاق۪ى

“Madem sen bâkisin, yeter; herşeye bedelsin. Madem sen varsın, herşey var.” Evet mevcudatta sebeb-i muhabbet olan hüsün ve ihsan ve kemal, umumiyetle Bâki-i Hakikî’nin hüsün ve ihsan ve kemalâtının işaratı ve çok perdelerden geçmiş zaîf gölgeleridir; belki cilve-i esma-i hüsnanın gölgelerinin gölgeleridir.

**********

Risale-i Nur Külliyatı’ndan Üçüncü Lem’a, bizzat müellifinin de işaret ettiği gibi, “hiss ve zevk” cihetinin ağır bastığı, kalbin derûnî tefekkürlerini ve manevî bir seyr-i sülûkun esaslarını tasvir eden mühim bir bahistir. Bu Lem’a, insanın ebede uzanan arzularıyla fâni bir âlemde yaşamasının getirdiği zıtlığın (çelişkinin) hallini “Yâ Bâkî Ente’l-Bâkî” (Ey Bâkî olan! Bâkî ancak Sensin!) cümlesinin tefsiriyle sunar.

Giriş: Fena ve Beka Meseelesi
Üçüncü Lem’a’nın temel meselesi, insanın mahiyetine dercedilmiş olan “hadsiz bir istidad-ı muhabbet” ile bu muhabbetin yöneldiği “fâni mevcudat” arasındaki derin aykırılıktır. İnsan, yapısı (doğası) icabı güzele, mükemmele ve ihsana meftundur. Gördüğü her güzelliği sevmek ister. Ancak bu âlemdeki güzellikler, kemaller ve ihsanlar fânidir; zevâle (yok olmaya) mahkûmdur.
İnsan bu fâni sevgililerden (mahbublardan) ayrıldıkça, kalbi “hadsiz cerihalar” (sınırsız yaralar) alır. İşte “Yâ Bâkî Ente’l-Bâkî” zikri, bu fânilik yarasının hem teşhisi hem de tedavisidir.
Dayandığı Âyet-i Kerime: “Küllü Şey’in Hâlikün İllâ Vecheh”
Lem’a’nın başında zikredilen ve bu tefekkürün temelini teşkil eden âyet-i kerime, Kasas Sûresi’nin 88. âyetinin son kısmıdır. Bu âyetin tamamı, meselenin hem “fena” hem de “beka” cihetini kâmil manada ortaya koyar:
“Allah ile birlikte başka bir ilâha kulluk edip yalvarma. O’ndan başka ilâh yoktur. O’nun zâtından başka her şey yok olacaktır. Hüküm yalnızca O’nundur ve kesinlikle O’na döndürüleceksiniz.” (Kasas 28/88)
Bu âyet, “Bâkî-i Hakikî”nin (Gerçek ve Ebedî Olan’ın) yalnızca Allah olduğunu, O’nun Zât’ı (vecheh) haricindeki her şeyin “hâlik” (helâk olucu, fâni) olduğunu hükme bağlar.

Birinci Nükte: “Ameliyat-ı Cerrahiye” (Mâsivâdan Tecrid)
Birinci defa söylenen “Yâ Bâkî Ente’l-Bâkî”, bir teşhis ve bir ameliyattır.
• Teşhis (Fâniliğin İdrakı): İnsan, kalbindeki sınırsız sevme kabiliyetini yanlış kullanarak (sû’-i istimal ederek) fâni mevcudata sarf eder. Dünyayı bir “hane”, sevdiklerini “ebedî bir yoldaş” zanneder. Halbuki bu mevcudat durmayıp gitmektedir. Bu durum, “firaktan” (ayrılıktan) kaynaklanan “hadsiz bir manevî azaba” sebep olur.
• Ameliyat (Kat’-ı Alâka): Birinci cümle, kalbe cerrah neşteri vurur. Der ki: “Madem Bâkî olan yalnız Sensin, öyleyse mâsivâ (Senden gayrı her şey) fânidir.” Fâni olan ise, ebed için yaratılan bir kalbin hakikî sevgisine, aşkına ve alâkasına medar olamaz.
Bu ameliyat, sevgiyi fâniden kesip Bâkî’ye yöneltmektir. Bu, “o mahbublar onu terketmeden evvel o onları terketmek” manasındadır.
Müradif (Alakalı) Mefhumlar:
• Tevhid-i Mahbûb: Sevgide tevhidi sağlamak. Nasıl ki “Lâ ilâhe illallah” (Allah’tan başka ilah yoktur) denilerek rubûbiyette şirk reddedilir; burada da “Lâ mahbûbe illallah” (Allah’tan başka [hakikî] sevgili yoktur) manasıyla muhabbetteki gizli şirk (şirk-i hafî) reddedilir.
• Fena-i Âlem: Âlemin bizâtihî fâniliğini, kendi başına bir kıymeti olmadığını idrak etmek.
Destekleyen Diğer Âyetler (Fena Ciheti):
Fâniliği vurgulayan ve insanın bu dünyaya aldanmaması gerektiğini belirten pek çok âyet, bu birinci nüktedeki “ameliyat-ı cerrahiye”yi destekler:
“(26) Yeryüzünde bulunan herkes fânidir. (27) Sadece kerem sahibi ve yüce olan rabbinin zâtı bâki kalacaktır.” (Rahmân 55/26-27)
“Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap; Allah’tan mağfiret ve rıza vardır. Dünya hayatı, aldatıcı bir zevkten başka bir şey değildir.” (Hadîd 57/20)

İnsanın fıtratında bekaya karşı gayet şedid bir aşk var. Hattâ her sevdiği şeyde kuvve-i vâhime cihetiyle bir nevi beka tevehhüm eder, sonra sever. Ne vakit zevalini düşünse veya görse, derinden derine feryad eder. Bütün firaklardan gelen feryadlar, aşk-ı bekadan gelen ağlamaların tercümanlarıdır. Eğer tevehhüm-ü beka olmazsa muhabbet edemez. Hattâ denilebilir ki: Âlem-i bekanın ve ebedî Cennet’in bir sebeb-i vücudu, şu mahiyet-i insaniyedeki o şiddetli aşk-ı bekadan çıkan gayet kuvvetli arzu-yu beka ve beka için fıtrî umumî duadır ki, Bâki-i Zülcelal o şedid sarsılmaz fıtrî arzuyu, o tesirli kuvvetli umumî duayı kabul etmiştir ki, fâni insanlar için bâki bir âlemi halketmiş. Hem hiç mümkün müdür ki: Fâtır-ı Kerim, Hâlık-ı Rahîm, küçük midenin cüz’î arzusunu ve muvakkat bir beka için lisan-ı hal ile duasını hadsiz enva’-ı mat’umat-ı leziziyenin icadıyla kabul etsin de, umum nev’-i beşerin pek büyük bir ihtiyac-ı fıtrîden gelen pek şiddetli bir arzusunu ve küllî ve daimî ve haklı ve hakikatlı, kalli, halli, bekaya dair gayet kuvvetli duasını kabul etmesin? Hâşâ, yüzbin defa hâşâ. Kabul etmemek mümkün değildir. Hem hikmet ve adaletine ve rahmet ve kudretine hiçbir cihetle yakışmaz.

Madem insan bekaya âşıktır, elbette bütün kemalâtı, lezzetleri, bekaya tâbi’dir. Ve madem beka, Bâki-i Zülcelal’e mahsustur ve madem Bâki’nin esması bâkiyedir ve madem Bâki’nin âyineleri Bâki’nin rengini, hükmünü alır ve bir nevi bekaya mazhar olur. Elbette insana en lâzım iş, en mühim vazife; o Bâki’ye karşı alâka peyda etmektir ve esmasına yapışmaktır. Çünki Bâki yoluna sarfolunan herşey, bir nevi bekaya mazhar olur. İşte o ikinci

يَا بَاق۪ٓى اَنْتَ الْبَاق۪ى

cümlesi bu hakikatı ifade ediyor. İnsanın hadsiz manevî yaralarını tedavi etmekle beraber, fıtratındaki gayet şiddetli arzu-yu bekayı onunla tatmin ediyor.

ÜÇÜNCÜ NÜKTE:

Şu dünyada zamanın, fena ve zeval-i eşyadaki tesiratı gayet muhteliftir. Ve mevcudat ise mütedâhil daireler gibi birbiri içinde iken, hükümleri zeval noktasında ayrı ayrı oluyor. Nasılki saatin sâniyelerini sayan dairesi, dakikayı ve saati ve günleri sayan daireleri zahiren birbirine benzer, fakat sür’atte birbirine muhaliftir. Öyle de: İnsandaki cisim, nefis, kalb, ruh daireleri öyle mütefavittir. Meselâ: Cismin bekası, hayatı, vücudu; bulunduğu bir gün, belki bir saat olduğu ve mazi ve müstakbeli madum ve meyyit bulunduğu halde, kalbin hazır günden çok gün evvel, çok gün sonraki zamana kadar daire-i vücudu ve hayatı geniştir. Ruhun hazır günden seneler evvel ve seneler sonraki bir daire-i azîme, daire-i hayatına ve vücuduna dâhildir.

İşte bu istidada binaen hayat-ı kalbî ve ruhîye medar olan marifet-i İlahiye ve muhabbet-i Rabbaniye ve ubudiyet-i Sübhaniye ve marziyat-ı Rahmaniye cihetiyle bu dünyadaki fâni ömür, bâki bir ömrü tazammun eder ve ebedî ve bâki bir ömrü intac eder ve bâki ve lâyemut bir ömür hükmüne geçer. Evet Bâki-i Hakikî’nin muhabbet, marifet, rızası yolunda bir sâniye, bir senedir. Eğer onun yolunda olmazsa, bir sene bir sâniyedir. Belki onun yolunda bir sâniye, lâyemuttur, çok senelerdir. Ve dünya cihetinde ehl-i gafletin yüz senesi, bir sâniye hükmüne geçer. Meşhur böyle bir söz var ki:

سِنَةُ الْفِرَاقِ سَنَةٌ وَ سَنَةُ الْوِصَالِ سِنَةٌ

yani: “Firakın bir sâniyesi, bir sene kadar uzundur ve visalin bir senesi, bir sâniye kadar kısadır.” Ben bu fıkranın bütün bütün aksine diyorum ki: Visal, yani Bâki-i Zülcelal’in rızası dairesinde livechillah bir sâniye visal, değil yalnız böyle bir sene, belki daimî bir pencere-i visaldir.
Gaflet ve dalalet firakı içinde değil bir sene, belki bin sene, bir sâniye hükmündedir. O sözden daha meşhur şu söz var:

اَرْضُ الْفَلَاتِ مَعَ الْاَعْدَاءِ فِنْجَانٌ سَمُّ الْخِيَاطِ مَعَ الْاَحْبَابِ مَيْدَانٌ

hükmümüzü teyid ediyor.

Meşhur evvelki sözün sahih bir manası budur ki: Fâni mevcudatın visali madem fânidir, ne kadar uzun da olsa yine kısa hükmündedir. Senesi, bir sâniye gibi geçer; hasretli bir hayal ve esefli bir rü’ya olur. Bekayı isteyen kalb-i insanî bir sene visalde, yalnız bir sâniyecikte ancak zerre gibi bir zevkini alabilir. Firak ise sâniyesi bir sene değil, senelerdir. Çünki firakın meydanı geniştir. Bekayı isteyen bir kalbe, firak çendan bir sâniye de olsa, seneler kadar tahribat yapar. Çünki hadsiz firakları ihtar eder. Maddî ve süflî muhabbetler için bütün mazi ve müstakbel, firakla doludur.

Şu mes’ele münasebetiyle deriz: Ey insanlar! Fâni, kısa, faidesiz ömrünüzü; bâki, uzun, faideli, meyvedar yapmak ister misiniz? Madem istemek insaniyetin iktizasıdır, Bâki-i Hakikî’nin yoluna sarfediniz. Çünki Bâki’ye müteveccih olan şey, bekanın cilvesine mazhar olur. Madem her insan gayet şiddetli bir surette uzun bir ömür ister, bekaya âşıktır ve madem bu fâni ömrü, bâki ömre tebdil eden bir çare var ve manen çok uzun bir ömür hükmüne geçirmek mümkündür. Elbette insaniyeti sukut etmemiş bir insan, o çareyi arayacak ve o imkânı bilfiile çevirmeye çalışacak ve tevfik-i hareket edecek. İşte o çare budur: Allah için işleyiniz, Allah için görüşünüz, Allah için çalışınız. “Lillah, livechillah, lieclillah” rızası dairesinde hareket ediniz. O vakit sizin ömrünüzün dakikaları, seneler hükmüne geçer.

Bu hakikata işareten Leyle-i Kadir gibi bir tek gece, seksen küsur seneden ibaret olan bin ay hükmünde olduğunu Nass-ı Kur’an gösteriyor. Hem bu hakikata işaret eden ehl-i velayet ve hakikat beyninde bir düstur-u muhakkak olan “bast-ı zaman” sırrıyla çok seneler hükmünde olan birkaç dakikalık zaman-ı Mi’rac, bu hakikatın vücudunu isbat eder ve bilfiil vukuunu gösteriyor. Mi’racın birkaç saat müddeti, binler seneler hükmünde vüs’ati ve ihatası ve uzunluğu vardır. Çünki o Mi’rac yoluyla, beka âlemine girdi. Beka âleminin birkaç dakikası, şu dünyanın binler senesini tazammun etmiştir. Hem şu hakikata bina edilen beyn-el evliya kesretle vuku bulmuş olan “bast-ı zaman” hâdiseleridir. Bazı evliya bir dakikada, bir günlük işi görmüş. Bazıları bir saatte, bir sene vazifesini yapmış. Bazıları bir dakikada, bir hatme-i Kur’aniyeyi okumuş olduklarını rivayet edip ihbar ediyorlar. Böyle ehl-i hak ve sıdk, bilerek kizbe elbette tenezzül etmezler. Hem o derece hadsiz ve kesretli bir tevatürle “bast-ı zaman”

{(Haşiye):

قَالَ قَٓائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ

âyetiyle,

وَلَبِثُوا ف۪ى كَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِن۪ينَ وَازْدَادُوا تِسْعًا

âyeti “tayy-ı zaman”ı gösterdiği gibi,

وَاِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَاَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ

âyeti de “bast-ı zaman”ı gösterir.}

hakikatını aynen müşahede ettikleri medar-ı şübhe olamaz. Şu “bast-ı zaman” herkesçe musaddak bir nev’i, rü’yada görünüyor. Bazan bir dakikada insanın gördüğü rü’yayı, geçirdiği ahvali, konuştuğu sözleri, gördüğü lezzetleri veya çektiği elemleri görmek için yakaza âleminde bir gün, belki günler lâzımdır.

Elhasıl: İnsan çendan fânidir. Fakat beka için halkedilmiş ve bâki bir zâtın âyinesi olarak yaratılmış ve bâki meyveleri verecek işleri görmekle tavzif edilmiş ve bâki bir zâtın, bâki esmasının cilvelerine ve nakışlarına medar olacak bir suret verilmiştir. Öyle ise böyle bir insanın hakikî vazifesi ve saadeti: Bütün cihazatı ve bütün istidadatıyla o Bâki-i Sermedî’nin daire-i marziyatında esmasına yapışıp, ebed yolunda o Bâki’ye müteveccih olup gitmektir. Lisanı

يَا بَاق۪ٓى اَنْتَ الْبَاق۪ى

dediği gibi; kalbi, ruhu, aklı, bütün letaifi “Hüve-l Bâki, Hüve-l Ezeliyy-ül Ebedî, Hüve-s Sermedî, Hüve-d Daim, Hüve-l Matlub, Hüve-l Mahbub, Hüve-l Maksud, Hüve-l Mabud” demeli.

سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّمْتَنَٓا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ

رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَٓا اِنْ نَس۪ينَٓا اَوْ اَخْطَاْنَا

***********

Risale-i Nur Külliyatı’ndan iktibas edilen bu “İkinci Nükte” ve “Üçüncü Nükte”, insanın en derûnî ve cihan şümul bir meselesini, yani “aşk-ı beka” (ebediyet aşkı) hakikatini ve bu fıtrî (doğuştan gelen) şiddetli arzunun nasıl tatmin edileceğini, fâni (ölümlü) hayatın nasıl bâki (ebedî) bir hayata tebdil edilebileceğini (dönüştürülebileceğini) hikmetli bir surette izah etmektedir.

Konunun Esası: İnsanın Fıtratındaki Beka Aşkı
Her iki nüktenin de temel aldığı nokta, insanın fıtratına (yaratılışına) yerleştirilmiş olan o “gayet şedid” (çok şiddetli) ebediyet aşkıdır. İnsan, yapısı itibariyle yokluğa (adem) değil, varlığa (vücud) ve devamlılığa (beka) meftundur.

BİRİNCİ BÖLÜM: AŞK-I BEKA VE MANTIKÎ NETİCELERİ (İKİNCİ NÜKTE’NİN TAHLİLİ)

İkinci Nükte, bu şiddetli arzunun varlığından yola çıkarak, ebedî bir âlemin (ahiretin) varlığının zarurî bir isbatını sunar.
1. Muhabbetin Kaynağı: Tevehhüm-ü Beka
Metin, insanın sevdiği (muhabbet ettiği) her şeyde, vehim kuvvetiyle (kuvve-i vâhime) dahi olsa, bir nevi ebediyet vehmettiğini, ancak o şeyin zevalini (yok oluşunu) düşündüğünde veya gördüğünde derinden feryat ettiğini belirtir.
• İzahı: İnsanın bir çiçeği, bir dostunu veya gençliğini sevmesi, aslında onlardaki güzelliğin ve kemalin daimî olmasını arzu etmesindendir. “Bütün firaklardan gelen feryadlar, aşk-ı bekadan gelen ağlamaların tercümanlarıdır.” cümlesi, ayrılık acısının temelinde, sevilen şeyin fâniliğine karşı duyulan bir isyan ve ebediyet arzusunun fıtrî bir çığlığı olduğunu gösterir.

2. Arzu-yu Beka’dan Alem-i Beka’ya Delil (İsbat)
Nükte, bu cihan şümul ve fıtrî arzuyu, “umumî bir dua” olarak nitelendirir ve bu duanın kabul edilmemesinin mümkün olmadığını beyan eder.
• Kıyas (Analoji): Nasıl ki Fâtır-ı Kerîm (ikramı sonsuz Yaratıcı), “küçük midenin cüz’î arzusunu” ve muvakkat (geçici) bir beka (hayatta kalma) duasını, hadsiz lezzetli yiyeceklerin (enva’-ı mat’umat-ı leziziye) yaratılmasıyla kabul etmiştir;
• Netice (Hüküm): Öyle de, bütün insanlığın (umum nev’-i beşer) “pek büyük bir ihtiyac-ı fıtrîden gelen pek şiddetli bir arzusunu” ve ebedî bekaya dair “gayet kuvvetli duasını” kabul etmemesi, O’nun hikmet, adalet, rahmet ve kudretine hiçbir cihetle yakışmaz.
• Müradifi: Bu, bir “ihtiyac-ı fıtrî”dir. Nasıl ki balığın hayatı suyu iktiza eder (gerektirir), insanın ebediyet arzusu da ebedî bir âlemi iktiza eder. Allah (c.c.), fıtrata bu ihtiyacı koymuşsa, cevabını da halk etmiştir.

3. Tedavi ve Vazife: Bâkî’ye Teveccüh
Madem insan bekaya âşıktır ve madem beka ancak Bâkî-i Zülcelal’e (azamet sahibi ve ebedî olan Allah’a) mahsustur; öyleyse fâni insanın vazifesi, Bâkî’ye yönelmektir.
• Formül: “Bâki’nin esması bâkiyedir.” İnsan, O’nun Bâkî, Evvel, Ahir, Zahir, Batın gibi ebedî isimlerine (esmasına) yapışarak ve O’nun âyinesi olarak O’nun rengini (sıbgatullah) alarak bir nevi bekaya mazhar olur.
• Müradifi: “Bâki yoluna sarfolunan herşey, bir nevi bekaya mazhar olur.” Bu, fâni olanı ebedîleştirmenin sırrıdır.
• Nida: “يَا بَاق۪ٓى اَنْتَ الْبَاق۪ى” (Ey Bâkî! Gerçek Bâkî ancak Sensin!) nidası, insanın bu hadsiz manevî yaralarını tedavi eden ve fıtratındaki o şiddetli arzuyu tatmin eden bir ilticadır (sığınmadır).

4. Konuyla İlgili Ayetler (Fena ve Beka)
Bu nüktenin temel aldığı “fena” (fânilik) ve “beka” (ebedîlik) hakikatleri, Kur’an-ı Kerim’de müteaddit defalar vurgulanır:
• Meali (Rahmân, 55/26-27):
كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍۚ ﴿٢٦﴾ وَيَبْقٰى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْاِكْرَامِۚ ﴿٢٧﴾
“Yeryüzünde bulunanların hepsi fânidir. Azamet ve kerem sahibi rabbinin zâtı ise bâki kalır.”
• Meali (Kasas, 28/88):
… لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ۠ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ اِلَّا وَجْهَهُۜ لَهُ الْحُكْمُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿٨٨﴾
“…O’ndan başka ilâh yoktur. O’nun zâtından başka her şey yok olacaktır. Hüküm sadece O’nundur ve siz ancak O’na döndürüleceksiniz.”
Bu ayetler, hakikî bekanın ancak Allah’a ait olduğunu, O’na yönelmeyen her şeyin (O’nun vechi/zâtı/rızası dışında olan her şeyin) “hâlik” (yok olucu) olduğunu tasdik eder.

İKİNCİ BÖLÜM: FÂNİ ÖMRÜ BÂKİ KILMAK (ÜÇÜNCÜ NÜKTE’NİN TAHLİLİ)

Üçüncü Nükte, İkinci Nükte’de tesis edilen “Bâkî’ye yönelme” vazifesinin, bu fâni dünyada nasıl gerçekleştirileceğini ve zamanın izafî (göreceli) yapısı itibariyle kısa bir ömrün nasıl ebedî bir ömür hükmüne geçebileceğini izah eder.

1. Zamanın İzafiyeti ve İnsanın Mahiyeti
Metin, zamanın tesirinin mahlukata göre farklı olduğunu (muhtelif) ve insanın “mütedâhil daireler” (iç içe geçmiş daireler) gibi olduğunu belirtir:
• Cisim (Beden): Hayatı ve vücudu sadece “hazır bir saat” ile sınırlıdır. Geçmişi ve geleceği ölüdür (meyyit) veya yoktur (madum).
• Kalb (Gönül): Dairesi daha geniştir; geçmiş ve gelecek zamanlara uzanır.
• Ruh: Dairesi çok daha geniştir (daire-i azîme); seneler öncesi ve sonrasını idrak sahasına dâhil edebilir.

2. Fâni Ömrü Bâkîleştirmenin Sırrı: “Lillah” (Allah İçin)
İnsanın bu ruhî ve kalbî genişliğine (istidadına) binaen, fâni ömrü ebedî bir ömre dönüştürmenin çaresi gösterilir:
• Vasıtalar: Marifet-i İlahiye (Allah’ı tanımak), Muhabbet-i Rabbaniye (Allah’ı sevmek), Ubudiyet-i Sübhaniye (Allah’a kulluk etmek) ve Marziyat-ı Rahmaniye (Allah’ın rızasını aramak).
• Netice: Bu yolda geçirilen bir fâni ömür, “bâki bir ömrü tazammun eder” (ihtiva eder) ve “ebedî bir ömrü intac eder” (netice verir).
• Formül: “Bâki-i Hakikî’nin… yolunda bir sâniye, bir senedir. Eğer onun yolunda olmazsa, bir sene bir sâniyedir.”

3. Meşhur Sözün Tashih Edilmesi (Düzeltilmesi)
Metin, “Firakın (ayrılığın) bir sâniyesi bir senedir; visalin (kavuşmanın) bir senesi bir sâniyedir” sözünü, hakikat noktasında tashih eder:
• Fâni Visal: Dünyevî ve fâni bir kavuşma (visal) ne kadar uzun olursa olsun, zevale mahkûm olduğu için kısa hükmündedir (“bir sâniye gibi geçer”) ve geriye sadece “hasretli bir hayal ve esefli bir rü’ya” bırakır.
• Bâkî Visal: “Bâki-i Zülcelal’in rızası dairesinde livechillah (Allah için) bir sâniye visal,” bir senelik fâni visalden çok ötedir; “daimî bir pencere-i visaldir.”
• Gaflet Firakı: Gaflet ve dalalet içindeki bir ayrılık (Allah’tan uzaklık) ise, bin sene bile sürse, neticesi itibariyle (hiçlik ve kayıp olduğundan) “bir sâniye hükmündedir.”

4. Amelî Çare: “Lillah, Livechillah, Lieclillah”
Nükte, fâni ömrü bâki yapmanın amelî (pratik) çaresini şu üç kelimeyle özetler:
“Allah için işleyiniz, Allah için görüşünüz, Allah için çalışınız. ‘Lillah, livechillah, lieclillah’ rızası dairesinde hareket ediniz. O vakit sizin ömrünüzün dakikaları, seneler hükmüne geçer.”
Bu, niyetin ameli nasıl dönüştürdüğünün ve fâni bir fiili nasıl ebedîleştirdiğinin sırrıdır.

5. “Bast-ı Zaman” Hakikati ve Delilleri
Bu manevî uzunluğun, maddî âlemde de tezahürleri olan “Bast-ı Zaman” (zamanın genişlemesi) hakikatiyle ispatı yapılır:
• Nass-ı Kur’an (Leyle-i Kadir): Kur’an’ın sarahatiyle bir gecenin (Kadir Gecesi), seksen küsur senelik bin ay hükmünde olması.
Meali (Kadr, 97/3):
لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍۜ ﴿٣﴾
“Kadir gecesi, bin aydan daha hayırlıdır.”
• Mi’rac-ı Nebevî: Peygamber Efendimiz’in (s.a.v) Mi’rac hadisesinde “birkaç saat” gibi kısa bir müddette, beka âlemine girmesi hasebiyle “binler seneler hükmünde vüs’ati ve uzunluğu” olan bir seyahati yapması.
• Keramat-ı Evliya (Bast-ı Zaman): Ehl-i velayetin (velilerin) bir dakikada bir günlük işi görmesi veya bir hatim okuması gibi, kesretle (çoklukla) ve tevatürle (yalan üzere birleşmesi mümkün olmayan bir kalabalıkla) rivayet edilen hadiseler.
• Rü’ya Hadisesi: Herkesin yaşadığı rü’ya hadisesi. “Bazan bir dakikada insanın gördüğü rü’yayı… görmek için yakaza âleminde (uyanıklıkta) bir gün, belki günler lâzımdır.” Bu, zamanın izafî olduğuna dair umumî bir tecrübedir.

6. “Tayy-ı Zaman” ve “Bast-ı Zaman”a İşaret Eden Ayetler (Haşiyeden)
Metindeki haşiyede (dipnotta) bu zaman izafiyetine işaret eden ayetler zikredilmiştir:
• Tayy-ı Zaman (Zamanın Dürülmesi/Kısalması): Ashab-ı Kehf’in uykudan uyanınca kendi aralarındaki konuşması, zaman algılarının nasıl değiştiğini gösterir.
• TDV Meali (Kehf, 18/19):
… قَالَ قَٓائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ …
“…İçlerinden biri, ‘Ne kadar kaldınız?’ dedi. (Bir kısmı) ‘Bir gün, ya da bir günden az kaldık’ dediler…”
• Halbuki hakikatte kalan müddet şudur:
• Meali (Kehf, 18/25):
وَلَبِثُوا ف۪ى كَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِن۪ينَ وَازْدَادُوا تِسْعًا ﴿٢٥﴾
“Onlar mağaralarında üç yüz yıl kaldılar. Buna dokuz yıl da ilave ettiler.”
• Bast-ı Zaman (Zamanın Genişlemesi/Uzaması): Allah katındaki zaman mefhumunun, bizim saydığımızdan farklı olduğunu beyan eden ayet:
• Meali (Hac, 22/47):
… وَاِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَاَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ ﴿٤٧﴾
“…Şüphesiz, Rabbin katında bir gün, sizin saydıklarınızdan bin yıl gibidir.”

تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰوَاتُ السَّبْعُ وَالْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهِنَّ

ilâ âhir…

ثُمَّ اسْتَوٰٓى اِلَى السَّمَٓاءِ فَسَوّٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ

Şu âyet-i kerime gibi müteaddid âyetler, semavatı yedi sema olarak beyan ediyor. İşarat-ül İ’caz tefsirinde eski Harb-i Umumî’nin birinci senesinde cephe-i harbde ihtisar mecburiyetiyle gayet mücmel beyan ettiğimiz o mes’elenin yalnız bir hülâsasını yazmak münasibdir. Şöyle ki:

Eski hikmet, semavatı dokuz tasavvur edip, lisan-ı şer’îde, Arş ve Kürsî yedi semavat ile beraber kabul edip acib bir suretle semavatı tasvir etmiştiler. O eski hikmetin dâhî hükemasının şaşaalı ifadeleri, nev’-i beşeri çok asırlar müddetince tahakkümleri altında tutmuşlar. Hattâ çok ehl-i tefsir, âyâtın zahirlerini onların mezhebine göre tevfik etmeye mecbur kalmışlar. O suretle Kur’an-ı Hakîm’in i’cazına bir derece perde çekilmişti. Ve hikmet-i cedide namı verilen yeni felsefe ise, eski felsefenin mürur u ubûra ve hark u iltiyama kabil olmayan semavat hakkındaki ifratına mukabil tefrit edip, semavatın vücudunu âdeta inkâr ediyorlar. Evvelkiler ifrat, sonrakiler tefrit edip hakikatı tamamıyla gösterememişler. Kur’an-ı Hakîm’in hikmet-i kudsiyesi ise, o ifrat ve tefriti bırakıp hadd-i vasatı ihtiyar edip der ki: Sâni’-i Zülcelal, yedi kat semavatı halketmiştir. Hareket eden yıldızlar ise, balıklar gibi sema içinde gezerler ve tesbih ederler. Hadîste

اَلسَّمَٓاءُ مَوْجٌ مَكْفُوفٌ

denilmiş. Yani: “Sema, emvacı karardade olmuş bir denizdir.”

İşte bu hakikat-ı Kur’aniyeyi yedi kaide ve yedi vecih mana ile gayet muhtasar bir surette isbat edeceğiz.

Birinci Kaide:

Fennen ve hikmeten sabittir ki: Bu haddi yok feza-yı âlem, nihayetsiz bir boşluk değil, belki “esîr” dedikleri madde ile doludur.

İkincisi:

Fennen ve aklen, belki müşahedeten sabittir ki: Ecram-ı ulviyenin cazibe ve dafia gibi kanunlarının rabıtası ve ziya ve hararet ve elektrik gibi maddelerdeki kuvvetlerin naşiri ve nâkili, o fezayı dolduran bir madde mevcuddur.

Üçüncüsü:

Madde-i esîriye, esîr kalmakla beraber, sair maddeler gibi muhtelif teşekkülâta ve ayrı ayrı suretlerde bulunduğu tecrübeten sabittir. Evet nasılki buhar, su, buz gibi havaî, mâyi, camid üç nevi eşya, aynı maddeden oluyor. Öyle de: Madde-i esîriyeden dahi yedi nevi tabakat olmasına hiçbir mani-i aklî olmadığı gibi, hiçbir itiraza medar olmaz.

Dördüncüsü:

Ecram-ı ulviyeye dikkat edilse görünüyor ki: O ulvî âlemlerin tabakatında muhalefet var. Meselâ: Nehr-üs Sema ve Kehkeşan namıyla maruf, Türkçe “Samanyolu” tabir olunan bulut şeklindeki daire-i azîmenin bulunduğu tabaka, elbette sevabit yıldızların tabakasına benzemiyor. Güya tabaka-i sevabit yıldızları, yaz meyveleri gibi yetişmiş, ermişler. Ve o Kehkeşan’daki bulut şeklinde görülen hadsiz yıldızlar ise, yeniden yeniye çıkıp ermeye başlıyorlar. Tabaka-i sevabit dahi, sadık bir hads ile Manzume-i Şemsiye’nin tabakasına muhalefeti görünüyor. Ve hâkeza yedi manzumat ve yedi tabaka, birbirine muhalif bulunması, hiss ve hads ile derkolunur.

Beşincisi:

Hadsen ve hissen ve istikraen ve tecrübeten sabit olmuştur ki: Bir maddede tanzim ve teşkil düşse ve o maddeden başka masnuat yapılsa, elbette muhtelif tabaka ve şekillerde olur. Meselâ: Elmas madeninde teşkilât başladığı vakit, o maddeden hem ramad yani hem kül, hem kömür, hem elmas nevileri tevellüd ediyor. Hem meselâ: Ateş, teşekküle başladığı vakit; hem alev, hem duman, hem kor tabakalarına ayrılıyor. Hem meselâ: Müvellid-ül mâ, müvellid-ül humuza ile mezcedildiği vakit, o mezcden hem su, hem buz, hem buhar gibi tabakalar teşekkül ediyor. Demek anlaşılıyor ki bir madde-i vâhidde teşkilât düşse, tabakata ayrılıyor. Öyle ise: Madde-i esîriyede Kudret-i Fâtıra teşkilâta başladığı için, elbette ayrı ayrı tabaka olarak

فَسَوّٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ

sırrıyla yedi nevi semavatı ondan halketmiştir.

Altıncısı:

Şu mezkûr emareler, bizzarure semavatın hem vücuduna, hem taaddüdüne delalet ederler. Madem kat’iyyen semavat müteaddiddir ve Muhbir-i Sadık, Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın lisanıyla yedidir der; elbette yedidir.

Yedincisi:

Yedi, yetmiş, yedi yüz gibi tabirat, üslûb-u Arabîde kesreti ifade ettiği için, o küllî yedi tabaka çok kesretli tabakaları hâvi olabilir.

ELHASIL:

Kadîr-i Zülcelal, esîr maddesinden yedi kat semavatı halkedip tesviye ederek, gayet dakik ve acib bir nizam ile tanzim etmiş ve yıldızları içinde zer’edip ekmiştir. Madem Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan, umum ins ü cinnin umum tabakalarına karşı konuşan bir hutbe-i ezeliyedir. Elbette nev’-i beşerin her bir tabakası, herbir âyât-ı Kur’aniyeden hissesini alacak ve âyât-ı Kur’aniye, her tabakanın fehmini tatmin edecek surette ayrı ayrı ve müteaddid manaları zımnen ve işareten bulunacaktır. Evet hitabat-ı Kur’aniyenin vüs’ati ve maânî ve işaratındaki genişliği ve en âmi bir avamdan en has bir havassa kadar derecat-ı fehimlerini müraat ve mümaşat etmesi gösterir ki; herbir âyetin herbir tabakaya bir vechi var, bakıyor.

İşte bu sırra binaen, “yedi semavat” mana-yı küllîsinde yedi tabaka-i beşeriye, muhtelif yedi kat manayı fehmetmişler. Şöyle ki:

فَسَوّٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ

âyetinde, kısa nazarlı ve dar fikirli bir tabaka-i insaniye, hava-yı nesimînin tabakatını fehmeder. Ve Kozmoğrafya ile sersemleşmiş diğer bir tabaka-i insaniye dahi, elsine-i enamda seb’a-i seyyare ile meşhur yıldızları ve medarlarını fehmeder. Daha bir kısım insanlar küremize benzer zevil-hayatın makarrı olmuş semavî yedi küre-i âheri fehmeder. Diğer bir taife-i beşeriye, Manzume-i Şemsiye’nin yedi tabakaya ayrılmasını, hem Manzume-i Şemsiye’mizle beraber yedi manzumat-ı şümusiyeyi fehmeder. Daha diğer bir taife-i beşeriye, madde-i esîriyenin teşekkülâtı yedi tabakaya ayrılmasını fehmeder. Daha geniş fikirli bir tabaka-i beşeriye, yıldızlarla yaldızlanıp, bütün görünen gökleri bir sema sayıp, onu bu dünyanın semasıdır diyerek, bundan başka altı tabaka-i semavat var olduğunu fehmeder. Ve nev’-i beşerin yedinci tabakası ve en yüksek taifesi ise; semavat-ı seb’ayı, âlem-i şehadete münhasır görmüyor. Belki avalim-i uhreviye ve gaybiye ve dünyeviye ve misaliyenin birer muhit zarfı ve ihatalı birer sakfı olan yedi semavatın var olduğunu fehmeder.

Ve hâkeza bu âyetin külliyetinde mezkûr yedi kat tabakanın yedi kat manaları gibi daha çok cüz’î manaları vardır. Herkes fehmine göre hissesini alır ve o maide-i semaviyeden herkes rızkını bulur.

Madem o âyetin böyle pek çok sadık mâsadakları var. Şimdiki akılsız feylesofların ve serseri Kozmoğrafyalarının, inkâr-ı semavat bahanesiyle böyle âyete taarruz etmesi, haylaz ahmak çocukların semavattaki yıldızlara bir yıldızı düşürmek niyetiyle taş atmasına benzer. Çünki âyetin mana-yı küllîsinden bir tek mâsadak sadıksa, o küllî mana sadık ve hak olur. Hattâ vaki’de bulunmayan, fakat umumun lisanında mütedavil bulunan bir ferdi, umumun efkârını müraat için o küllîde dâhil olabilir. Halbuki, hak ve hakikî çok efradını gördük. Ve şimdi bu insafsız ve haksız Coğrafyaya ve sersem ve sermest ve sarhoş Kozmoğrafyaya bak! Nasıl bu iki fen hata ederek, hak ve hakikat ve sadık olan küllî manadan gözlerini yumup ve çok sadık olan mâsadakları görmeyerek; hayalî bir acib ferdi, mana-yı âyet tevehhüm ederek âyete taş attılar; kendi başlarını kırdılar, imanlarını uçurdular!…

Elhasıl: Kıraat-ı seb’a, vücuh-u seb’a ve mu’cizat-ı seb’a ve hakaik-i seb’a ve erkân-ı seb’a üzerine nâzil olan Kur’an semasının o yedişer tabakalarına, cinn ve şeyatîn hükmündeki itikadsız maddî fikirler çıkamadıklarından âyâtın nücumunda ne var, ne yok bilmeyip yalan ve yanlış haber verirler. Ve onların başlarına o âyâtın nücumundan mezkûr tahkikat gibi şahablar inerler ve onları yakarlar. Evet cinn fikirli feylesofların felsefesiyle o semavat-ı Kur’aniyeye çıkılmaz. Belki âyâtın yıldızlarına, hikmet-i hakikiyenin mi’racıyla ve iman ve İslâmiyetin kanatlarıyla çıkılabilir.

اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى شَمْسِ سَمَٓاءِ الرِّسَالَةِ وَ قَمَرِ فَلَكِ النُّبُوَّةِ وَ عَلٰٓى اٰلِهِ وَ صَحْبِهِ نُجُومِ الْهُدٰى لِمَنِ اهْتَدٰى ٭ سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّمْتَنَٓا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ ٭ اَللّٰهُمَّ يَا رَبَّ السَّمٰوَاتِ وَ الْاَرْضِ زَيِّنْ قُلُوبَ كَاتِبِ هٰذِهِ الرِّسَالَةِ وَ رُفَقَٓائِهِ بِنُجُومِ حَقَٓائِقِ الْقُرْاٰنِ وَ اْلا۪يمَانِ اٰم۪ينَ

* * *

“İkinci Mes’ele-i Mühimme” metni, Risale-i Nur Külliyatı’nda, Kur’an-ı Hakîm’in “yedi semavat” (يَدِي سَمَاوَات) tabirine dair gayet mühim bir tefsir ve izahı ihtiva etmektedir. Bu meselenin gayesi, Kur’an’ın bu beyanını, hem “Eski Hikmet”in (Batlamyus kozmolojisi) ifratından, hem de “Hikmet-i Cedide”nin (materyalist ve pozitivist felsefe) tefritinden kurtararak, Kur’an’ın mucizevî beyanının hakikatini ve “hadd-i vasat”ını (itidalli orta yolunu) isbat etmektir.
Bu kıymetli metin doğrultusunda, “yedi semavat” meselesinin ayetler ve bu ayetlerin işaret ettiği müradif (ilişkili) manalarla birlikte geniş ve detaylı bir izahını aşağıda arz ediyorum:

1. Meselenin Bağlantısı: İfrat, Tefrit ve Hadd-i Vasat
Metnin hemen başında tenkit edilen iki zıt (aykırı) bakış açısı vardır:
• Eski Hikmet’in İfratı (Aşırılığı): Bu, Batlamyus (Ptolemy) sistemine dayanan eski Yunan hikmetidir. Kâinatı, iç içe geçmiş ve “hark u iltiyama kabil olmayan” (yırtılması ve tamiri mümkün olmayan) dokuz katı (eflâk) küre olarak tasavvur etmiştir. Metnin işaret ettiği gibi, maalesef bazı ehl-i tefsir, âyetlerin zahirî manalarını bu hâkim felsefî kabule uydurmaya (tevfik etmeye) mecbur kalmış, bu da Kur’an’ın i’cazına (mucizeliğine) bir derece perde çekmiştir. Bu, Kur’an’ı felsefeye tâbi kılma hatasıdır.
• Hikmet-i Cedide’nin Tefriti (İhmali): Bu, modern materyalist (maddeci) felsefe ve kozmolojidir. Eski hikmetin o katı kürelerini (eflâk) bulamayınca, “semavatın vücudunu âdeta inkâr” etmişlerdir. Fezayı (uzayı) sonsuz bir “boşluk” (nihayetsiz bir boşluk) olarak kabul etmişler, göklerin bir “bina” veya “tabaka” olduğunu reddetmişlerdir.

Kur’an’ın Hadd-i Vasatı (İtidalli Yolu):
Kur’an-ı Hakîm, bu iki aşırı görüşün ortasında, hakikatin ta kendisi olan “hadd-i vasat”ı beyan eder: Semavat “yok” değildir (tefrit), fakat eski hikmetin tasvir ettiği gibi katı, cansız küreler de değildir (ifrat). Bilakis, Sâni’-i Zülcelal’in halkettiği (yarattığı) yedi kat, muhtelif tabakalardan müteşekkil, faal ve O’nu tesbih eden bir binadır.

2. “Yedi Semavat” Beyanının Kur’an’daki Temelleri
Metin, bu hakikatin temelini iki mühim ayet-i kerimeye dayandırmaktadır. Bu ayetler ve şöyledir:
Birinci Ayet (Tesbihatı Bildiren):
تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰوَاتُ السَّبْعُ وَالْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهِنَّۜ وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِه۪ وَلٰكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْب۪يحَهُمْۜ اِنَّهُ كَانَ حَل۪يمًا غَفُورًا
“Yedi gök, yer ve bunlarda bulunanlar O’nu tesbih eder. O’nu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ama siz onların tesbihini anlayamazsınız. O, halîmdir, çok bağışlayıcıdır.” (İsrâ 17/44)
Bu ayet, semavatın hem adedini (yedi) hem de vazifesini (tesbih) açıkça bildirir. Onların cansız bir boşluk değil, şuurlu veya vazifeli birer mevcud olduklarını isbat eder.
İkinci Ayet (Tesviye ve Tanzimi Bildiren):
هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا ثُمَّ اسْتَوٰٓى اِلَى السَّمَٓاءِ فَسَوّٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍۜ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ
“O, yeryüzünde olanların hepsini sizin için yaratan, sonra göğe yönelip onları yedi gök hâlinde düzenleyendir. O, her şeyi hakkıyla bilendir.” (Bakara 2/29)
Bu ayetteki “فَسَوّٰيهُنَّ” (fe sevvâhunne – onları düzenledi) tabiri, metindeki “tesviye” kelimesine işaret eder. Bu, göğün tesadüfî bir boşluk değil, bir tanzim ve tesviye (nizam verme, düzene koyma) fiilinin neticesi olduğunu gösterir.

3. “Yedi Semavat”a Dair Müradif (İlişkili) Ayetler
Kur’an-ı Kerim, bu hakikati pek çok yerde teyit eder. “Seb’a semâvât” (yedi gök) ve “tabaka” (katman) kavramları birbiriyle irtibatlıdır:
• Tabaka Vurgusu:
اَلَّذ۪ي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ طِبَاقًاۜ مَا تَرٰى ف۪ي خَلْقِ الرَّحْمٰنِ مِنْ تَفَاوُتٍۜ فَارْجِعِ الْبَصَرَۙ هَلْ تَرٰى مِنْ فُطُورٍ
“O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahmân’ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Bir kere daha bak! Hiçbir çatlak (ve düzensizlik) görüyor musun?” (Mülk 67/3)
• Yaratılış ve Vazifelendirme:
فَقَضٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ ف۪ي يَوْمَيْنِ وَاَوْحٰى ف۪ي كُلِّ سَمَٓاءٍ اَمْرَهَاۜ وَزَيَّنَّا السَّمَٓاءَ الدُّنْيَا بِمَصَاب۪يحَ وَحِفْظًاۜ ذٰلِكَ تَقْد۪يرُ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ
“Böylece onları, iki günde (iki evrede) yedi gök olarak yarattı ve her göğe kendi işlevini bildirdi. En yakın göğü (dünya göğünü) kandillerle (yıldızlarla) süsledik ve (bozulmaktan) koruduk. İşte bu, mutlak güç sahibi ve hakkıyla bilen Allah’ın takdiridir.” (Fussilet 41/12)
• Yaratılışın Benzerliği:
اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ وَمِنَ الْاَرْضِ مِثْلَهُنَّۜ يَتَنَزَّلُ الْاَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُٓوا اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ وَاَنَّ اللّٰهَ قَدْ اَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا
“Allah, yedi göğü ve yerden de onların benzerini yaratandır. Emir, bunlar arasından hep iner ki, Allah’ın her şeye hakkıyla gücü yeten olduğunu ve Allah’ın ilmiyle her şeyi kuşattığını bilesiniz.” (Talâk 65/12)
Bu ayetler, “yedi gök” tabirinin Kur’an’da tesadüfî değil, ısrarlı, sistemli ve “tabaka tabaka” (طِبَاقًا) bir yaratılışa işaret eden temel bir hakikat olduğunu isbat eder.

4. Yedi Kaide ile “Esîr” Maddesi Üzerinden İzah
Metin, bu Kur’anî hakikati, devrinin fennî (bilimsel) birikimiyle (özellikle “esîr/ether” nazariyesiyle) isbat etmeye çalışır. O dönemde “esîr”, fezayı dolduran, ışığın ve kuvvetlerin (cazibe, elektrik vb.) içinden geçtiği temel madde olarak kabul ediliyordu.
Metnin “Yedi Kaide” ile yaptığı izah şudur:
• Fezâ Boşluk Değildir (Kaide 1-2): Kâinat boşluk değil, “esîr” denilen bir madde ile doludur. Bu madde, ziya (ışık), hararet (ısı) ve elektriğin nâşiri (yayıcısı) ve nâkili (taşıyıcısı) ve kanunların (cazibe gibi) rabıtasıdır (bağlayıcısıdır).
• Bir Madde, Muhtelif Tabakalar Olabilir (Kaide 3): Asıl mühim nokta budur. Nasıl ki Hidrojen (Müvellid-ül mâ) ve Oksijen (Müvellid-ül humuza) maddesinden hem buhar (havaî), hem su (mâyi), hem de buz (camid) gibi üç farklı hâl (tabaka) teşekkül ediyorsa; öyle de “madde-i esîriye”den yedi nevi tabaka (semavat) teşekkül etmesine aklî bir mâni yoktur.
• Kâinatta Görülen Tabakalar (Kaide 4): Nazar ve bakış (gözlem) dahi kâinatta farklı tabakaların olduğunu gösterir. Metin, “Kehkeşan” (Samanyolu) tabakasındaki yıldızların “yeni yeni çıkıp ermeye başladığını” (yeni oluşan yıldız kuşağı), “sevabit yıldızları” (sabit/yaşlı yıldızlar) tabakasının ise “yetişmiş, ermiş” (olgunlaşmış) olduğunu belirterek, bu müşahedeye dayalı farklılığı delil getirir.
• Tanzim ve Teşkilin Tabakalaşmayı Gerektirmesi (Kaide 5): Bu en kuvvetli aklî delildir. Bir maddeye “tanzim ve teşkil” (bir düzen ve form verme) iradesi müdahale ettiğinde, o madde tabakalara ayrılır. Verilen misaller:
• Karbon Maddesi: Kül (ramad), kömür ve elmas nevilerine ayrılır.
• Ateş Maddesi: Alev, duman ve kor tabakalarına ayrılır.
• Su Maddesi: Buhar, su ve buz tabakalarına ayrılır.
Netice: Madem Kudret-i Fâtıra (Yaratan Güç), “madde-i esîriye”ye bir teşkilât (organizasyon) vermiştir; elbette o maddeyi “فَسَوّٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ” sırrıyla yedi ayrı tabaka, yedi nevi semavat hâlinde halketmiştir.
• Adedin “Yedi” Olması (Kaide 6-7): Bu emareler semavatın hem vücuduna (varlığına) hem de taaddüdüne (çokluğuna) delalet eder. Madem Muhbir-i Sadık (Hz. Muhammed s.a.v. ve Kur’an) bu adedi “yedi” olarak bildirmiştir, elbette yedidir. Ayrıca, Arabî üslupta “yedi, yetmiş, yedi yüz” tabirleri kesreti (çokluğu) ifade eder. Demek ki, bu “yedi küllî tabaka”, kendi içlerinde daha pek çok cüz’î tabakaları ihtiva edebilir.

5. En Mühim Esas: “Mana-yı Küllî” ve “Muhtelif Mâsadaklar”
Metnin son ve en mühim bölümü, “yedi semavat”ın tefsirindeki i’cazı (mucizeliği) gösterir. Kur’an, “umum ins ü cinnin umum tabakalarına karşı konuşan bir hutbe-i ezeliyedir.” Bu sebeple, her tabaka-i beşeriye (insan sınıfı) aynı ayetten kendi fehim (anlayış) seviyesine göre hissesini alır.
“Yedi semavat” tabiri, dar bir felsefî kalıba sıkıştırılamayacak bir “mana-yı küllî” (evrensel/genel anlam) ifade eder. Bu küllî mananın, farklı fehim seviyelerine hitap eden “mâsadakları” (hakikatteki tezahürleri, somut örnekleri) vardır.
Metin, “yedi tabaka-i beşeriye”nin bu ayetten fehmettiği yedi kat manayı şöyle sıralar:
• En Basit Nazar (Kısa Nazarlı): Atmosferimizin yedi tabakasını (Troposfer, Stratosfer vb.) fehmeder.
• Kozmoğrafyacı (Eski Astronomi): Gözle görülen ve “Seb’a-i Seyyare” (Yedi Gezegen: Ay, Utarid, Zühre, Güneş, Merih, Müşteri, Zühal) denilen yedi gök cismini ve medarlarını (yörüngelerini) fehmeder.
• Diğer Bir Grup: Dünyamıza benzer, hayat sahibi varlıkların (zevil-hayat) meskeni (makarrı) olan yedi ayrı küreyi (yedi ayrı dünyayı) fehmeder.
• Diğer Bir Taife: Güneş Sistemi’nin (Manzume-i Şemsiye) yedi tabakaya (belki gezegen kuşaklarına) ayrılmasını veya bizim sistemimizle beraber yedi ayrı güneş sistemini fehmeder.
• Daha İlmî Bir Nazar: Metnin “Yedi Kaide” ile izah ettiği, “madde-i esîriye”nin teşekkülâtının (yapılanmasının) yedi ayrı tabakaya ayrılmasını fehmeder.
• Geniş Fikirli Tabaka: Gördüğümüz bütün bu yıldızlı âlemi (galaksiler dahil) tek bir sema (dünya seması) sayar ve bunun ötesinde altı ayrı semavat tabakasının var olduğunu fehmeder (Fussilet 12. ayetteki “السَّمَٓاءَ الدُّنْيَا – en yakın gök” tabirinin işareti gibi).
• En Yüksek Taife (Havass): Meselenin derûnî (derinliğini) ve gaybî boyutunu fehmeder. “Yedi semavat”ı sadece şehadet âlemine (görünen âlem) hasretmez. Onları, Âlem-i Misal, Âlem-i Gayb, Âlem-i Uhrevî gibi manevî âlemlerin her birini ihata eden birer “muhit zarf” (kuşatıcı zarf) ve “sakf” (tavan) olarak anlar.

Üçüncü Nükte

اُدْعُ اِلٰى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ

âyetinin bir nüktesi ve bir İsm-i A’zam veya İsm-i A’zam’ın altı nurundan bir nuru olan “İSM-İ HAKEM”in bir cilvesi Ramazan-ı Şerifte görüldü. Ona yalnız bir işaret olarak “Beş Nokta”dan ibaret Üçüncü Nükte acele olarak yazıldı; müsvedde halinde kaldı.

Üçüncü Nükte’nin Birinci Noktası:

Onuncu Söz’de işaret edildiği gibi: İsm-i Hakem’in tecelli-i a’zamı şu kâinatı öyle bir kitab hükmüne getirmiş ki, her sahifesinde yüzer kitab yazılmış.. ve her satırında yüzer sahife dercedilmiş.. ve her kelimesinde yüzer satır mevcuddur.. ve her harfinde yüzer kelime var.. ve her noktasında kitabın muhtasar bir fihristeciği bulunur bir tarza getirmiştir. O kitabın sahifeleri, satırları, tâ noktalarına kadar yüzer cihette nakkaşını, kâtibini öyle vuzuhla gösteriyor ki; o kitab-ı kâinatın müşahedesi, kendi vücudundan yüz derece daha ziyade kâtibinin vücudunu ve vahdetini isbat eder. Çünki bir harf, kendi vücudunu bir harf kadar ifade ettiği halde; kâtibini bir satır kadar ifade ediyor.

Evet bu kitab-ı kebirin bir sahifesi, zemin yüzüdür. O sahifede nebatat, hayvanat taifeleri adedince kitablar, birbiri içinde, beraber, bir vakitte, yanlışsız, gayet mükemmel bir surette bahar mevsiminde yazıldığı gözle görünüyor. Bu sahifenin bir satırı, bir bahçedir. O bahçede bulunan çiçekler, ağaçlar, nebatlar adedince manzum kasideler; beraber, birbiri içinde, yanlışsız yazıldığını gözümüzle görüyoruz. O satırın bir kelimesi çiçek açmış, meyve vermek üzere yaprağını vermiş bir ağaçtır. İşte bu kelime; muntazam, mevzun, süslü yaprak, çiçek ve meyveleri adedince Hakem-i Zülcelal’in medh ü senasına dair manidar fıkralardır. Güya çiçek açmış her ağaç gibi, o ağaç dahi nakkaşının medîhelerini teganni eden manzum bir kasidedir.

Hem güya Hakem-i Zülcelal, zeminin meşherinde teşhir ettiği antika ve acib eserlerine binler gözle bakmak istiyor.

Hem güya o Sultan-ı Ezelî’nin o ağaca verdiği murassa’ hediye ve nişanları ve formaları, hususî bayramı ve resm-i küşadı olan baharda padişahının nazarına arzetmek için öyle müzeyyen, mevzun, muntazam, manidar bir şekil almış ve öyle hikmetli bir şekil verilmiştir ki; herbir çiçeğinde, herbir meyvesinde birbiri içinde çok vecihler ve diller ile, nakkaşının vücuduna ve esmasına şehadet ederler. Meselâ: Herbir çiçekte, herbir meyvede bir mizan var. Ve o mizan, bir intizam içinde.. ve o intizam, tazelenen bir tanzim ve tevzin içinde.. ve o tevzin ve tanzim, bir zînet ve san’at içinde.. ve o zînet ve san’at, manidar kokular ve hikmetli tatlar içinde bulunduğundan; herbir çiçek, o ağacın çiçekleri adedince Hakem-i Zülcelal’e işaretler ediyor.

Ve bu bir kelime olan bu ağaçta, bir harf hükmünde olan bir meyvede bulunan bir çekirdek noktası, bütün ağacın fihristesini, proğramını taşıyan küçük bir sandukçadır.

Ve hâkeza… Buna kıyasen kâinat kitabının bütün satırları, sahifeleri böyle İsm-i Hakem ve Hakîm’in cilvesiyle yalnız herbir sahifesi değil, belki herbir satırı ve herbir kelimesi ve herbir harfi ve herbir noktası, birer mu’cize hükmüne getirilmiştir ki; bütün esbab toplansa, bir noktasının nazirini getiremezler, muaraza edemezler.

Evet bu Kur’an-ı Azîm-i Kâinat’ın herbir âyet-i tekviniyesi, o âyetin noktaları ve hurufu adedince mu’cizeler gösterdiklerinden; elbette serseri tesadüf, kör kuvvet, gayesiz, mizansız, şuursuz tabiat hiçbir cihetle o hakîmane, basîrane olan has mizana ve gayet ince intizama karışamazlar. Eğer karışsaydılar, elbette karışık eseri görünecekti. Halbuki hiçbir cihette intizamsızlık müşahede olunmuyor.

Üçüncü Nükte’nin İkinci Noktası:

“İki Mes’ele”dir.

Birinci Mes’ele:

Onuncu Söz’de beyan edildiği gibi.. nihayet kemalde bir cemal ve nihayet cemalde bir kemal, elbette kendini görmek ve göstermek, teşhir etmek istemesi; en esaslı bir kaidedir. İşte bu esaslı düstur-u umumîye binaendir ki; bu kitab-ı kebir-i kâinatın Nakkaş-ı Ezelî’si, bu kâinatla ve bu kâinatın herbir sahifesiyle ve herbir satırıyla, hattâ harfleri ve noktalarıyla kendini tanıttırmak ve kemalâtını bildirmek ve cemalini göstermek ve kendisini sevdirmek için en cüz’îden en küllîye kadar herbir mevcudun müteaddid lisanlarıyla cemal-i kemalini ve kemal-i cemalini tanıttırıyor ve sevdiriyor.

İşte ey gafil insan! Bu Hâkim-i Hakem-i Hakîm-i Zülcelali Velcemal, sana karşı kendisini herbir mahlukuyla böyle hadsiz ve parlak tarzlarda tanıttırmak ve sevdirmek istediği halde, sen onun tanıttırmasına karşı imanla tanımazsan ve onun sevdirmesine mukabil ubudiyetinle kendini ona sevdirmezsen ne derece hadsiz muzaaf bir cehalet, bir hasaret olduğunu bil, ayıl!..

İkinci Noktanın İkinci Mes’elesi:

Bu kâinatın Sâni’-i Kadîr ve Hakîm’inin mülkünde iştirak yeri yoktur. Çünki herşeyde nihayet derecede intizam bulunduğundan, şirki kabul edemez. Çünki müteaddid eller bir işe karışırsa, o iş karışır. Bir memlekette iki padişah, bir şehirde iki vali, bir köyde iki müdür bulunsa; o memleket, o şehir, o köyün her işinde bir karışıklık başlayacağı gibi.. en edna bir vazifedar adam, o vazifesine başkasının müdahalesini kabul etmemesi gösteriyor ki; hâkimiyetin en esaslı hâssası, elbette istiklal ve infiraddır. Demek intizam vahdeti ve hâkimiyet infiradı iktiza eder. Madem hâkimiyetin bir muvakkat gölgesi, muavenete muhtaç ve âciz insanlarda böyle müdahaleyi reddederse elbette derece-i rububiyette hakikî bir hâkimiyet-i mutlaka, bir Kadîr-i Mutlak’ta bütün şiddetiyle müdahaleyi reddetmek gerektir. Eğer zerre kadar müdahale olsaydı, intizam bozulacaktı.

Halbuki bu kâinat öyle bir tarzda yaratılmış ki; bir çekirdeği halketmek için, bir ağacı halkedebilir bir kudret lâzımdır. Ve bir ağacı halketmek için de kâinatı halkedebilir bir kudret gerektir. Ve kâinat içinde parmak karıştıran bir şerik bulunsa, en küçük bir çekirdekte de hissedar olmak lâzım gelir. Çünki o, onun nümunesidir. O halde, koca kâinatta yerleşmeyen iki rububiyet, bir çekirdekte, belki bir zerrede yerleşmek lâzım gelir. Bu ise, muhalatın ve bâtıl hayalatın en manasız ve en uzak bir muhalidir. Koca kâinatın umum ahval ve keyfiyatını mizan-ı adlinde ve nizam-ı hikmetinde tutan bir Kadîr-i Mutlak’ın aczini, hattâ bir çekirdekte dahi iktiza eden şirk ve küfür ne kadar hadsiz derecede muzaaf bir hilaf, bir hata, bir yalan olduğunu.. ve tevhid ne derece hadsiz muzaaf bir derecede hak ve hakikat ve doğru olduğunu bil, “Elhamdülillahi ale-l iman” de!..

Üçüncü Nokta:

Sâni’-i Kadîr, İsm-i Hakem ve Hakîm’iyle bu âlem içinde binler muntazam âlemleri dercetmiştir. O âlemler içinde en ziyade kâinattaki hikmetlere medar ve mazhar olan insanı, bir merkez, bir medar hükmünde yaratmış. Ve o kâinat dairesinin en mühim hikmetleri ve faideleri, insana bakıyor. Ve insan dairesi içinde dahi, rızkı bir merkez hükmüne getirmiş. Âlem-i insanîde ekser hikmetler, maslahatlar; o rızka bakar ve onunla tezahür eder. Ve insanda şuur ve rızıkta zevk vasıtasıyla İsm-i Hakîm’in cilvesi parlak bir surette görünüyor. Ve şuur-u insanî vasıtasıyla keşfolunan yüzer fenlerden herbir fen, Hakem isminin, bir nevide bir cilvesini tarif ediyor.

Meselâ Tıb Fenninden sual olsa: “Bu kâinat nedir?” Elbette diyecek ki: “Gayet muntazam ve mükemmel bir eczahane-i kübradır. İçinde herbir ilâç güzelce ihzar ve istif edilmiştir.”

Fenn-i Kimya’dan sorulsa: “Bu Küre-i Arz nedir?” Diyecek: “Gayet muntazam ve mükemmel bir kimyahanedir.”

Fenn-i Makine diyecek: “Hiçbir kusuru olmayan gayet mükemmel bir fabrikadır.”

Fenn-i Ziraat diyecek: “Nihayet derecede mahsuldar, her nevi hububu vaktinde yetiştiren muntazam bir tarladır ve mükemmel bir bahçedir.”

Fenn-i Ticaret diyecek: “Gayet muntazam bir sergi ve çok intizamlı bir pazar ve malları çok san’atlı bir dükkândır.”

Fenn-i İaşe diyecek: “Gayet muntazam, bütün erzakın enva’ını câmi’ bir anbardır.”

Fenn-i Rızık diyecek: “Yüzbinler leziz taamlar beraber kemal-i intizam ile içinde pişirilen bir matbah-ı Rabbanî ve bir kazan-ı Rahmanîdir.”

Fenn-i Askeriye diyecek ki: “Arz bir ordugâhtır. Her bahar mevsiminde yeni taht-ı silâha alınmış ve zemin yüzünde çadırları kurulmuş dörtyüz bin muhtelif milletler o orduda bulunduğu halde; ayrı ayrı erzakları, ayrı ayrı libasları, silâhları, ayrı ayrı talimatları, terhisatları kemal-i intizamla hiçbirini unutmayarak ve şaşırmayarak, bir tek Kumandan-ı A’zam’ın emriyle, kuvvetiyle, merhametiyle, hazinesiyle gayet muntazam yapılıp, idare ediliyor.”

Ve Fenn-i Elektrik’ten sorulsa, elbette diyecek: “Bu muhteşem saray-ı kâinatın damı, gayet intizamlı, mizanlı hadsiz elektrik lâmbalarıyla tezyin edilmiştir. Fakat o kadar hârika bir intizam ve mizan iledir ki: Başta Güneş olarak Küre-i Arz’dan bin defa büyük o semavî lâmbalar, mütemadiyen yandıkları halde müvazenelerini bozmuyorlar, patlak vermiyorlar, yangın çıkarmıyorlar. Sarfiyatları hadsiz olduğu halde, vâridatları ve gazyağları ve madde-i iştialleri nereden geliyor? Neden tükenmiyor? Neden yanmak müvazenesi bozulmuyor?.. Küçük bir lâmba dahi muntazam bakılmazsa, söner. Kozmoğrafyaca Küre-i Arz’dan bir milyondan ziyade büyük ve bir milyon seneden ziyade yaşayan Güneş’i

{(Haşiye): Acaba dünya sarayını ısındıran Güneş sobasına veyahud lâmbasına ne kadar odun ve kömür ve gazyağı lâzım olduğu hesabedilsin. Her gün yanması için -Kozmoğrafya’nın sözüne bakılsa- bir milyon Küre-i Arz kadar odun yığınları ve binler denizler kadar gazyağı gerektir. Şimdi düşün; onu odunsuz, gazsız daimî ışıklandıran Kadîr-i Zülcelal’in haşmetine, hikmetine, kudretine Güneş’in zerreleri adedince “Sübhanallah, Mâşâallah, Bârekâllah” de.}

kömürsüz, yağsız yandıran; söndürmeyen Hakîm-i Zülcelal’in hikmetine, kudretine bak. “Sübhanallah” de. Güneş’in müddet-i ömründe geçen dakikalarının âşiratı adedince “Mâşâallah, Bârekâllah, Lâ ilahe İllâ Hu” söyle.

Demek bu semavî lâmbalarda gayet hârika bir intizam var ve onlara çok dikkatle bakılıyor. Güya o pek büyük ve pekçok kitle-i nariyelerin ve gayet çok kanadil-i nuriyelerin buhar kazanı ise, harareti tükenmez bir Cehennem’dir ki, onlara nursuz hararet veriyor. Ve o elektrik lâmbalarının makinesi ve merkezî fabrikası, daimî bir Cennet’tir ki, onlara nur ve ışık veriyor. İsm-i Hakem ve Hakîm’in cilve-i a’zamıyla, intizamla yanmakları devam ediyor. Ve hâkeza…

Bunlara kıyasen yüzer fennin herbirisinin kat’î şehadetiyle, noksansız bir intizam-ı ekmel içinde hadsiz hikmetler, maslahatlarla bu kâinat tezyin edilmiştir. Ve o hârika ve ihatalı hikmetle, mecmu-u kâinata verdiği intizam ve hikmetleri, en küçük bir zîhayat ve bir çekirdekte küçük bir mikyasta dercetmiştir.

Ve malûm ve bedihîdir ki; intizam ile gayeleri ve hikmetleri ve faideleri takib etmek; ihtiyar ile, irade ile, kasd ile, meşiet ile olabilir; başka olamaz. İhtiyarsız, iradesiz, kasıdsız, şuursuz esbab ve tabiatın işi olmadığı gibi, müdahaleleri dahi olamaz. Demek bu kâinatın bütün mevcudatındaki hadsiz intizamat ve hikmetleriyle iktiza ettikleri ve gösterdikleri bir Fâil-i Muhtar’ı, bir Sâni’-i Hakîm’i bilmemek veya inkâr etmek, ne kadar acib bir cehalet ve divanelik olduğu tarif edilmez.

Evet dünyada en ziyade hayret edilecek birşey varsa, o da bu inkârdır. Çünki kâinatın mevcudatındaki hadsiz intizamat ve hikmetleriyle, vücud ve vahdetine şahidler bulunduğu halde; onu görmemek, bilmemek, ne derece körlük ve cehalet olduğunu, en kör cahil de anlar. Hattâ diyebilirim ki; ehl-i küfrün içinde, kâinatın vücudunu inkâr ettiklerinden ahmak zannedilen Sofestaîler, en akıllılarıdır. Çünki kâinatın vücudunu kabul etmekle Allah’a ve Hâlık’ına inanmamak kabil ve mümkün olmadığından, kâinatı inkâra başladılar. Kendilerini de inkâr ettiler. “Hiçbir şey yok” diyerek akıldan istifa ederek, akıl perdesi altında sair münkirlerin hadsiz akılsızlıklarından kurtulup, bir derece akla yanaştılar.

Dördüncü Nokta:

Onuncu Söz’de işaret edildiği gibi: Bir Sâni’-i Hakîm ve gayet hikmetli bir usta, bir sarayın herbir taşında yüzer hikmeti hassasiyetle takib etse, sonra o saraya dam yapmayıp boşu boşuna harab olmasıyla takib ettiği hadsiz hikmetleri zayi’ etmesini hiçbir zîşuur kabul etmediği.. ve bir Hakîm-i Mutlak, kemal-i hikmetinden bir dirhem kadar bir çekirdekten yüzer batman faideleri, gayeleri, hikmetleri dikkatle takib ettiği halde; dağ gibi koca ağaca bir dirhem kadar bir tek faide, bir tek küçük gaye, bir tek meyve vermek için o koca ağacın pek çok masarıfını yapmakla, kendi hikmetine bütün bütün zıd ve muhalif olarak müsrifane bir sefahet irtikâb etmesi hiçbir cihetle imkânı olmadığı gibi; aynen öyle de; bu kâinat sarayının herbir mevcudatına yüzer hikmet takan ve yüzer vazife ile teçhiz eden, hattâ herbir ağaca meyveleri adedince hikmetler ve çiçekleri adedince vazifeler veren bir Sâni’-i Hakîm, kıyameti getirmemekle ve haşri yapmamakla, bütün hadd ü hesaba gelmeyen hikmetleri ve nihayetsiz vazifeleri manasız, abes, boş, faidesiz zayi’ etmesi, o Kadîr-i Mutlak’ın kemal-i kudretine acz-i mutlak verdiği gibi; o Hakîm-i Mutlak’ın kemal-i hikmetine hadsiz abesiyet ve faidesizliği ve o Rahîm-i Mutlak’ın cemal-i rahmetine nihayetsiz çirkinliği ve o Âdil-i Mutlak’ın kemal-i adaletine nihayetsiz zulmü vermek demektir. Âdeta kâinatta herkese görünen hikmet, rahmet, adaleti inkâr etmektir. Bu ise, en acib bir muhaldir ki; hadsiz bâtıl şeyler, içinde bulunur. Ehl-i dalalet gelsin, baksın; gireceği ve düşündüğü kendi kabri gibi, kendi dalaletinde ne derece dehşetli bir zulmet, bir karanlık ve yılanların, akreplerin yuvası bir kuyu olduğunu görsün. Ve âhirete iman ise, Cennet gibi güzel ve nuranî bir yol olduğunu bilsin, imana girsin.

Beşinci Nokta:

“İki Mes’ele”dir.

Birinci Mes’ele:

Sâni’-i Zülcelal, İsm-i Hakîm’in muktezasıyla, herşeyde en hafif sureti, en kısa yolu, en kolay tarzı, en faideli şekli ehemmiyetle takib ettiği gösteriyor ki; israf, abesiyet, faidesizlik, fıtratta yoktur. İsraf ise, İsm-i Hakîm’in zıddı olduğu gibi; iktisad, onun lâzımıdır ve düstur-u esasıdır.

Ey iktisadsız israflı insan! Bütün kâinatın en esaslı düsturu olan iktisadı yapmadığından, ne kadar hilaf-ı hakikat hareket ettiğini bil!

كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لَا تُسْرِفُوا

âyeti; ne kadar esaslı, geniş bir düsturu ders verdiğini anla!..

İkinci Mes’ele:

İsm-i Hakem ve Hakîm, bedahet derecesinde Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın risaletine delalet ve istilzam ediyor denilebilir. Evet madem gayet manidar bir kitab, onu ders verecek bir muallim ister. Ve gayet güzel bir cemal, kendini görecek ve gösterecek bir âyine iktiza eder. Ve gayet kemalde bir san’at, teşhirci bir dellâl ister. Elbette herbir harfinde yüzer manalar, hikmetler bulunan bu kitab-ı kebir-i kâinatın muhatabı olan nev’-i insan içinde elbette bir rehber-i ekmel, bir muallim-i ekber bulunacak. Tâ ki, o kitabda bulunan kudsî ve hakikî hikmetleri ders verecek.. belki kâinattaki hikmetlerin vücudunu bildirecek.. belki kâinatın hilkatindeki makasıd-ı Rabbaniyenin zuhuruna, belki husulüne vesile olacak.. ve umum kâinatta Hâlık tarafından gayet ehemmiyetle izharını irade ettiği kemal-i san’atını, cemal-i esmasını bildirecek, âyinedarlık edecek.. ve o Hâlık, bütün mevcudatla kendini sevdirmek ve zîşuur mahluklarından mukabele istediğinden, o zîşuurların namına birisi o geniş tezahürat-ı rububiyete karşı geniş bir ubudiyet ile mukabele edip, berr ve bahri cezbeye getirecek, Semavat ve Arz’ı çınlatacak bir velvele-i teşhir ve takdis ile, o zîşuurların nazarını, o san’atların Sâni’ine çevirecek.. ve kudsî dersler ve talimatla bütün ehl-i aklın kulaklarını kendine çevirecek bir Kur’an-ı Azîmüşşan’la, o Sâni’-i Hakem-i Hakîm’in makasıd-ı İlahiyesini en güzel bir surette gösterecek.. ve bütün hikmetlerinin tezahürüne ve tezahürat-ı cemaliye ve celaliyesine karşı en ekmel bir mukabele edecek bir zât, Güneş’in vücudu gibi bu kâinata lâzımdır, zarurîdir. Ve öyle eden ve en ekmel bir surette o vazifeleri yapan, bilmüşahede Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’dır.
Öyle ise; Güneş ziyayı, ziya gündüzü istilzam ettiği derecede; kâinattaki hikmetler, risalet-i Ahmediyeyi (A.S.M.) istilzam eder.

Evet nasılki İsm-i Hakem ve Hakîm’in cilve-i a’zamı ile, a’zamî derecede risalet-i Ahmediyeyi iktiza ediyor; öyle de esma-i hüsnadan Allah, Rahman, Rahîm, Vedud, Mün’im, Kerim, Cemil, Rab gibi çok isimlerin herbiri, kâinatta görünen bir cilve-i a’zamla, a’zamî derecede ve mertebe-i kat’iyyette risalet-i Ahmediyeyi (A.S.M.) istilzam ederler.

Meselâ: İsm-i Rahman’ın cilvesi olan rahmet-i vasia, o Rahmeten lil-âlemîn ile tezahür eder. Ve İsm-i Vedud’un cilvesi olan tahabbüb-ü İlahî ve taarrüf-ü Rabbanî, o Habib-i Rabb-ül Âlemîn ile netice verir, mukabele görür. Ve İsm-i Cemil’in bir cilvesi olan bütün cemaller; yani cemal-i zât, cemal-i esma, cemal-i san’at, cemal-i masnuat dahi, o âyine-i Ahmediyede görülür, gösterilir. Ve haşmet-i rububiyet ve saltanat-ı uluhiyetin cilveleri dahi, o dellâl-ı saltanat-ı rububiyet olan Zât-ı Ahmediyenin risaletiyle bilinir, görünür, anlaşılır, tasdik edilir. Ve hâkeza… Bu misaller gibi ekser esma-i hüsnanın herbiri, risalet-i Ahmediyeye birer parlak bürhandır.

Elhasıl:

Madem kâinat mevcuddur ve inkâr edilmiyor; elbette kâinatın renkleri, zînetleri, ışıkları, ziyaları, sıfatları, hayatları, rabıtaları hükmünde olan hikmet, inayet, rahmet, cemal, nizam, mizan, zînet gibi meşhud hakikatlar, hiçbir cihetle inkâr edilmez. Madem bu sıfatların, fiillerin inkârı mümkün değildir; elbette o sıfatların mevsufu ve o fiillerin fâili ve o ziyaların güneşi olan Zât-ı Vâcib-ül Vücud, Hakîm, Kerim, Rahîm, Cemil, Hakem, Adl dahi hiçbir cihetle inkâr edilmez ve inkârı kabil olmaz. Ve elbette o sıfatların ve o fiillerin medar-ı zuhurları, belki medar-ı kemalleri, belki medar-ı tahakkukları olan rehber-i ekber, muallim-i ekmel ve dellâl-ı a’zam ve tılsım-ı kâinatın keşşafı ve âyine-i Samedanî ve Habib-i Rahmanî olan Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm’ın risaleti hiçbir cihetle inkâr edilmez. Âlem-i hakikatın ve hakikat-ı kâinatın ziyaları gibi, bunun risaleti dahi kâinatın en parlak bir ziyasıdır.

عَلَيْهِ وَعَلٰٓى اٰلِهِ وَصَحْبِهِ الصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ بِعَدَدِ عَاشِرَاتِ الْاَيَّامِ وَذَرَّاتِ الْاَنَامِ

سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّمْتَنَٓا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ

* * *******

Risale-i Nur Külliyatı’ndan Lem’alar isimli eserde yer alan “İsm-i A’zam’ın altı nurundan üçüncü nuruna işaret eden Üçüncü Nükte”, İsm-i Hakem’in kâinattaki tecellilerini (yansımalarını) ve bu tecellilerin tevhid, haşir (diriliş) ve risaleti nasıl isbat ettiğini fevkalade bir vuzuh (açıklık) ile izah etmektedir.

Konunun Esası: İsm-i Hakem ve Hikmet

Metnin hemen başında, Nahl Sûresi’nin 125. ayetine telmih (atıf) yapılmaktadır:
اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَب۪يلِه۪ وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَد۪ينَ
“Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et; onlarla en güzel yöntemle tartış. Kuşkusuz rabbin, yolundan sapanları en iyi bilendir ve O, doğru yolda olanları da en iyi bilendir.” (Nahl 16/125 )
“Hikmetle davet” emri, davetin kaynağı olan Allah-u Zülcelal’in “Hakem” ve “Hakîm” isimlerinin bir cilvesidir. İsm-i Hakem, her şeyi bir gaye ve faide ile, tam yerli yerine, en mükemmel nizam ve mizan (denge) ile yerleştiren, hükmeden ve her hükmünde sonsuz hikmet bulunan Zât’ın ismidir.
Bu Üçüncü Nükte, kâinata “İsm-i Hakem” nazarıyla bakıldığında, varlığın tamamının nasıl bir “hikmet kitabı” olduğunu ve bu kitabın her bir harfinin, O Kâtib-i Ezelî’yi (Sâni’-i Hakîm’i) nasıl isbat ettiğini beş esas (Nokta) dairesinde tafsilatlı (detaylı) bir surette tasvir eder.
Birinci Nokta: Kâinatın Bir Kitab-ı Kebir Olması
Ana Fikir: İsm-i Hakem’in en büyük tecellisi, kâinatı öyle bir kitap hükmüne getirmiştir ki, bu kitabın her bir parçası (sahife, satır, kelime, harf, nokta) kendisini yazan Kâtib’i (Nakkaş’ı) kendi varlığından yüz derece daha ziyade vuzuhla gösterir.
Tahlil ve İzah:
Bu noktada, kâinat bir “Kitab-ı Kebir” (Büyük Kitap) olarak tasvir edilir. Bu kitabın;
• Sahifesi: Zemin (yeryüzü) yüzüdür.
• Satırı: Bir bahçedir.
• Kelimesi: Çiçek açmış bir ağaçtır.
• Harfi: O ağacın bir meyvesidir.
• Noktası: O meyvenin içindeki çekirdektir.
Buradaki temel delil şudur: Bir harf (mesela bir ağaç), kendi vücudunu ancak “bir harf kadar” ifade ederken, kâtibini (Sâni’ini) “bir satır kadar” (yani bir bahçe dolusu hikmet kadar) ifade eder. Çekirdek (nokta), bütün bir ağacın programını (fihristesini) taşıması cihetiyle, kendi maddî varlığından sonsuz derecede daha büyük bir ilmi, iradeyi ve hikmeti gösterir.
Bu baş döndürücü nizam ve hikmet, “serseri tesadüf, kör kuvvet, gayesiz, mizansız, şuursuz tabiat” gibi ihtimalleri kökünden reddeder. Zira hikmetli bir iş, ancak hikmet sahibi bir Fâil (fail) ile vücud bulabilir.
Ayetler ve Müradif Esaslar:
• Mizan ve Nizam (Denge ve Düzen): İsm-i Hakem’in en bariz tecellisi, kâinattaki kusursuz ölçü ve dengedir.
• “Göğü O yükseltti ve dengeyi (mizanı) O koydu. Sakın dengeyi bozmayın.” (Rahmân 55/7-8 )
• Kitab-ı Mübîn (Apaçık Kitap): Kâinatın ve içindekilerin bir “kitap”ta yazılı olduğu fikri, hem Levh-i Mahfuz’daki ilim cihetini, hem de kâinatın kendisinin okunabilir bir kitap olduğunu ifade eder.
• “…Yaş ve kuru ne varsa, hepsi apaçık bir kitaptadır.” (En’âm 6/59 )
• İtkan ve İhsan (Kusursuz Sanat): Her şeyin en güzel ve hikmetli surette yapılması.
• “O, yarattığı her şeyi en güzel şekilde yapandır…” (Secde 32/7 )
İkinci Nokta: Hâkimiyet-i Mutlaka ve Vahdetin Zarureti
Ana Fikir: İsm-i Hakem’in tecellisi olan mutlak hâkimiyet ve intizam, şirki (ortaklığı) kabul etmez. Hâkimiyet “istiklal” (bağımsızlık) ve “infirad”ı (tek olmayı) iktiza eder (gerektirir).
Tahlil ve İzah:
Bu nokta iki meseleden müteşekkildir:
• Birinci Mes’ele (Taarrüf ve Tahabbüb): “Nihayet kemalde bir cemal ve nihayet cemalde bir kemal,” elbette kendini göstermek ve tanıttırmak ister. Sâni’-i Zülcelal, bu kâinat kitabı ile kendini mahlûkatına tanıttırır (taarrüf) ve sevdirir (tahabbüb). İnsanın bu ilahî tanıttırmaya ve sevdirmeye karşı mukabelesi ise, “iman ile tanımak” ve “ubudiyet ile kendini sevdirmek” olmalıdır. Aksi hâl, en büyük cehalet ve hasarettir (kayıptır).
• İkinci Mes’ele (Şirkin İmkânsızlığı): İntizam, vahdetin (birliğin) en kat’î delilidir. Metindeki “Bir memlekette iki padişah… bulunsa…” misali, hâkimiyetin müdahaleyi reddettiğini gösterir. Eğer zerre kadar müdahale olsa, nizam bozulurdu. Bir çekirdeği halk etmek (yaratmak), bütün kâinatı halk edebilecek bir kudreti gerektirir. Zira çekirdek, ağacın; ağaç ise kâinatın küçük bir nümunesi ve fihristesidir. Koca kâinatta yerleşemeyen iki rububiyet (Rablik iddiası), bir çekirdekte veya zerrede yerleşmesi “muhalatın en manasız” olanıdır.
Ayetler ve Müradif Esaslar:
• Vahdet ve Nizam (Birlik ve Düzen): Şirkin, nizamı nasıl bozacağına dair Kur’anî delil:
• “Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu. Demek ki, Arş’ın Rabbi olan Allah, onların niteledikleri şeylerden uzaktır, yücedir.” (Enbiyâ 21/22 )
• Mülkün İnfiradı (Tek Sahibi Olması): Hâkimiyetin bölünmezliği.
• “…O’nunla beraber hiçbir ilâh yoktur. Eğer olsaydı, her ilâh kendi yarattığını alır götürür ve mutlaka birbirlerine üstün gelmeye çalışırlardı…” (Mü’minûn 23/91 )
• Yaratılışta Acziyetin Olmaması: Zerre ile kâinat arasındaki kudret bağı.
• “(Ey insanlar!) Sizin yaratılmanız ve diriltilmeniz, ancak tek bir kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibidir…” (Lokmân 31/28 )
Üçüncü Nokta: Fenlerin (Bilimlerin) Lisanıyla İsm-i Hakem
Ana Fikir: Sâni’-i Kadîr, insanı kâinattaki hikmetlere bir “merkez” kılmış ve bu hikmetlerin tezahürü için de “rızkı” esas almıştır. Bu hikmetler, insanın keşfettiği fenler (bilimler) lisanıyla İsm-i Hakem’i ilan eder.
Tahlil ve İzah:
İnsan, kâinat dairesinin en mühim gayesidir; rızık da insan dairesinin merkezidir. İnsandaki “şuur” ve rızıktaki “zevk”, İsm-i Hakîm’in parlak bir cilvesidir. Metin, bu noktada, her bir fennin kâinatı nasıl okuduğunu tasvir eder:
• Tıb Fennî: Kâinatı “muntazam bir eczahane-i kübra” olarak görür.
• Fenn-i Kimya: Küre-i Arz’ı “mükemmel bir kimyahane” olarak tanımlar.
• Fenn-i Makine: “Kusursuz bir fabrika” der.
• Fenn-i Ziraat: “Mahsuldar bir tarla ve bahçe” olarak bilir.
• Fenn-i Askeriye: Zemin yüzünü, dörtyüz bin milletin (türün) talim yaptığı, iaşe edildiği “muntazam bir ordugâh” olarak görür.
• Fenn-i Elektrik: Gökyüzünü, güneş gibi hadsiz lambalarla tezyin edilmiş (süslenmiş) bir saray tavanı olarak müşahede eder.
Bu fenlerin her biri, kendi sahasında “noksansız bir intizam-ı ekmel” (en mükemmel ve eksiksiz düzen) ve “hadsiz hikmetler” olduğunu kat’î surette isbat eder. Bu durum, “ihtiyar ile, irade ile, kasd ile” hareket eden bir Fâil-i Muhtar’ı ve Sâni’-i Hakîm’i bedahetle (apaçık) gösterir. Bu hakikati inkâr etmek, “divanelik”tir.
Ayetler ve Müradif Esaslar:
• Teshir (Boyun Eğdirme): Kâinatın insana hizmetkâr kılınması, insanın merkezî rolünü gösterir.
• “O, göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından (bir lütfu olmak üzere) size boyun eğdirmiştir. Elbette bunda düşünen bir kavim için deliller vardır.” (Câsiye 45/13 )
• Kâinatı Okuma (Tefekkür): Fenler, Kur’an’ın “bakmaz mısınız, düşünmez misiniz?” dediği yerlere bakarak hikmeti keşfeder.
• “Şüphesiz, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, akıl sahipleri için nice deliller vardır.” (Âl-i İmrân 3/190 )
• Rızık ve Hikmet: Rızkın intizamı, Rezzak-ı Hakîm’i gösterir.
• “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki, rızkı Allah’a ait olmasın. O, onun (dünyada) durduğu yeri de, (öldükten sonra) emanet bırakıldığı yeri de bilir. Bunların hepsi apaçık bir kitaptadır.” (Hûd 11/6 )

Dördüncü Nokta: İsm-i Hakem ve Haşrin (Dirilişin) Lüzumu
Ana Fikir: İsm-i Hakîm, abesiyeti (boşunalığı) ve israfı reddettiği için, kâinattaki bütün hikmet ve gayelerin neticesi olan “haşir” (yeniden dirilme) zarurîdir.

Tahlil ve İzah:
Bir çekirdeğe yüzler hikmet takan bir Sâni’-i Hakîm’in, koca bir ağacı sadece “bir tek faide” için yaratması nasıl hikmetine zıt ise; aynı şekilde, bu muazzam kâinat sarayını ve içindeki hadsiz hikmetleri “kıyameti getirmemekle ve haşri yapmamakla” manasız, abes ve faidesiz bırakması, O’nun hikmetine taban tabana zıttır.
Haşrin inkârı;
• Kemal-i Kudret’e (Kusursuz Güce) karşı acz-i mutlak (mutlak acizlik),
• Kemal-i Hikmet’e (Kusursuz Hikmete) karşı hadsiz abesiyet (anlamsızlık),
• Cemal-i Rahmet’e (Güzelliğin Rahmetine) karşı nihayetsiz çirkinlik,
• Kemal-i Adalet’e (Kusursuz Adalete) karşı nihayetsiz zulüm isnad etmek demektir.
Bu ise, kâinatta apaçık görünen hikmet, rahmet ve adaleti inkâr etmektir. Demek ki, İsm-i Hakem, nasıl ki kâinatın varlığını nizamıyla isbat ediyorsa, aynı nizam ve hikmetle de ahiretin varlığını isbat eder.
Ayetler ve Müradif Esaslar:
• Yaratılışın Abes Olmaması: Kur’an, yaratılışın gayesizliğini (abesiyeti) şiddetle reddeder.
• “Sizi boşuna yarattığımızı ve bize tekrar döndürülmeyeceğinizi mi sandınız?” (Mü’minûn 23/115 )
• “Biz göğü, yeri ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılma), inkâr edenlerin zannıdır. Vay o inkâr edenlerin ateşteki hâline!” (Sâd 38/27 )
• Adalet ve Haşir: Mutlak adalet, ancak ahirette tecelli edebilir.
• “Yoksa kötülük işleyenler, kendilerini, inanıp salih amel işleyenler gibi kılacağımızı; hayatlarının ve ölümlerinin bir olacağını mı sandılar? Ne kötü hüküm veriyorlar!” (Câsiye 45/21)

Beşinci Nokta: İktisadın Zarureti ve Risaletin İktizası
Ana Fikir: İsm-i Hakîm’in fıtrattaki tecellisi “iktisad”dır (israfın zıddı). Kâinattaki bu muazzam hikmetin en büyük gayesi ise, o hikmeti ders verecek bir “Muallim-i Ekber”i ve “Rehber-i Ekmel”i, yani Risalet-i Ahmediye’yi (A.S.M.) iktiza (zaruri) kılar.
Tahlil ve İzah:
Bu nokta da iki meseledir:
• Birinci Mes’ele (İktisad): İsm-i Hakîm, her şeyde en kolay, en kısa ve en faideli yolu takip eder. Bu, “iktisad” düsturudur. İsraf ise, bu ismin zıddıdır. Fıtrat (tabiat) israf etmez.
• İkinci Mes’ele (Risalet): Kâinatın hikmetle dolu olması, bu hikmetlerin ders verilmesini zaruri kılar.
• Manidar bir kitap, bir muallim ister.
• Kemalde bir sanat, bir dellâl (ilan edici) ister.
• Bu kâinat kitabının hikmetlerini ders verecek, Sâni’in makasıd-ı Rabbaniyesini (İlahî amaçlarını) gösterecek ve O’nun rububiyetine karşı umum mahlûkat namına en geniş ubudiyetle mukabele edecek bir Zât (A.S.M.) lazımdır.
• Güneşin ziyayı (ışığı) gerektirmesi gibi, kâinattaki hikmetler de Risalet-i Ahmediye’yi (A.S.M.) istilzam eder (zorunlu olarak gerektirir).

Otuzbirinci Mektub’un Otuzuncu Lem’ası ve Eskişehir Hapishanesinin bir meyvesi, “Altı Nükte”dir.

Denizli Medrese-i Yusufiyesinin bir ders-i a’zamı “Meyve Risalesi” olduğu ve Afyon Medrese-i Yusufiyesinin kıymetdar bir ders-i ekmeli “Elhüccetüzzehra” olması gibi.. Eskişehir Medrese-i Yusufiyesinin gayet kuvvetli bir ders-i a’zamı da, ism-i a’zamı taşıyan altı ismin altı nüktesini beyan eden bu Otuzuncu Lem’adır.

(İsm-i A’zam’dan Hayy-u Kayyum’a dair parçada pek derin ve geniş mes’eleleri herkes birden bilemez ve zevk etmez, fakat hissesiz de kalmaz.)

Birinci Nükte

İsm-i Kuddüs’ün bir nüktesine dairdir.

[Bu Kuddüs Nüktesi, Otuzuncu Söz’ün Zeylinin Zeyli olması münasibdir.]

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

وَالْاَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ

âyetinin bir nüktesi ve bir İsm-i A’zam veyahud İsm-i A’zam’ın altı nurundan bir nuru olan “Kuddüs” isminin bir cilvesi Şaban-ı Şerif’in âhirinde, Eskişehir Hapishanesi’nde bana göründü. Hem mevcudiyet-i İlahiyeyi kemal-i zuhurla, hem vahdet-i Rabbaniyeyi kemal-i vuzuhla gösterdi. Şöyle ki, gördüm:

Bu kâinat ve bu Küre-i Arz, daim işler bir büyük fabrika ve her vakit dolar boşalır bir han, bir misafirhanedir. Halbuki böyle işlek fabrikalar, hanlar ve misafirhaneler; müzahrefatla, enkazlarla, süprüntülerle çok kirleniyorlar, bulaşık oluyorlar ve ufunetli maddeler her tarafında teraküm ediyorlar. Eğer pek çok dikkatle bakılmazsa ve tanzif edilmezse ve süpürülüp temizlenmezse içinde durulmaz, insan onda boğulur. Halbuki bu fabrika-i kâinat ve misafirhane-i Arz o derece pâk, temiz ve naziftir ve o kadar kirsiz ve bulaşıksızdır ve ufunetsizdir ki, bir lüzumsuz şey ve bir menfaatsiz madde ve tesadüfî bir kir bulunmaz. Zahirî bulunsa da, çabuk bir istihale makinesine atılır, temizlenir. Demek bu fabrikaya bakan zât, çok iyi bakıyor. Ve bu fabrikanın öyle tanzifçi bir sahibi var ki, o koca fabrikayı ve o büyük sarayı küçük bir oda gibi süpürtür, temizler, tanzim ve tanzif eder. Ve o pek büyük fabrikanın büyüklüğü nisbetinde müzahrefatı ve enkazından kalma kirli maddeleri, süprüntüleri bulunmuyor. Belki büyüklüğü nisbetinde, temizliğine ve nezafetine dikkat ediliyor. Bir insan, bir ayda yıkanmazsa ve küçük odasını süpürmezse çok kirlenir, pislenir. Demek bu saray-ı âlemdeki pâklık, safilik, nuranîlik, temizlik; mütemadiyen hikmetli bir tanziften, bir dikkatli tathirden ileri geliyor.

Ve eğer o daimî tathir ve süpürmek ve dikkat ile bakmak olmasaydı, bir senede bütün hayvanların yüzbin milletleri Arz’ın yüzünde boğulacaklardı. Ve semavatın fezasında, tahribe ve mevte mazhar olan kürelerin ve peyklerin, belki yıldızların enkazları, başımızı ve diğer hayvanatın başlarını, belki Küre-i Arz’ın başını, belki dünyamızın başını kıracaklardı. Dağlar büyüklüğündeki taşları başımıza yağdıracaklardı ve bizi bu vatan-ı dünyevîmizden kaçıracaklardı. Halbuki eskiden beri o yukarı âlemlerdeki tahrib ve tamirden, medar-ı ibret olarak yalnız birkaç semavî taşlar düşmüş ise de hiç kimsenin başını kırmamış.

Hem zeminin yüzünde her sene mevt ve hayatın değişmeleri ve döğüşmeleri yüzünden yüzbinler hayvanat milletlerinin cenazeleri ve ikiyüzbin nebatatın taifelerinin enkazları, berr ve bahrin yüzlerini fevkalâde öyle kirleteceklerdi ki; zîşuur, o yüzleri değil sevmek, âşık olmak belki öyle çirkinlikten nefret edip mevte ve ademe kaçacaklardı. Bir kuş kolayca kanatlarını ve bir kâtib rahatça sahifelerini temizlediği gibi, bu tayyare-i Arz’ın ve bu tuyur-u semaviyenin kanatları ve bu kitab-ı kâinatın sahifeleri de öylece temizleniyor, güzelleşiyor ki; âhiretin hadsiz güzelliğini görmeyen ve imanla düşünmeyen insanlar, dünyanın bu temizliğine, bu güzelliğine âşık olurlar, perestiş ederler.

Demek bu saray-ı âlem ve bu fabrika-i kâinat, İsm-i Kuddüs’ün bir cilve-i a’zamına mazhardır ki, o tanzif-i kudsîden gelen emirleri, değil yalnız denizlerin âkil-ül lahm tanzifatçıları ve karaların kartalları, belki kurdlar ve karıncalar gibi cenazeleri toplayan sıhhiye memurları dahi dinliyorlar. Belki o kudsî evamir-i tanzifiyeyi, bedende cereyan eden kandaki küreyvat-ı hamra ve beyza dahi dinleyip, bedenin hüceyratında tanzifat yaptıkları gibi; nefes dahi o kanı tasfiye eder, temizler. Ve o emri; göz kapakları, gözleri temizlemek ve sinekler, kanatlarını süpürmek için dinledikleri gibi, koca hava ve bulut dahi dinler. Hava zeminin sathına, yüzüne konan toz toprak gibi süprüntülere üfler, tanzif eder. Bulut süngeri, zemin bahçesine su serper, toz toprağı yatıştırır. Sonra gökyüzünü çok zaman kirletmemek için, çabuk süprüntülerini toplayıp kemal-i intizamla çekilir, gizlenir. Göğün güzel yüzünü ve gözünü, silinmiş ve süpürülmüş, parıl parıl parlar gösteriyor. Ve o evamir-i tanzifiyeyi yıldızlar, unsurlar, madenler, nebatlar dinledikleri gibi, bütün zerreler dahi dinliyorlar ki, hayret-engiz tahavvülât fırtınaları içinde o zerreler nezafete dikkat ediyorlar. Bir yerde lüzumsuz toplanmıyorlar, kalabalık etmiyorlar. Mülevves olsalar, çabuk temizleniyorlar. En temiz ve en nazif ve en parlak ve en pâk vaziyetleri; en güzel, en saf, en latif suretleri almak için, bir dest-i hikmet tarafından sevkolunuyorlar.

İşte bu tek fiil, yani bir tek hakikat olan tanzif; İsm-i Kuddüs gibi bir ism-i a’zamdan, kâinatın daire-i a’zamında görünen bir cilve-i a’zamdır ki, doğrudan doğruya mevcudiyet-i Rabbaniyeyi ve vahdaniyet-i İlahiyeyi esma-i hüsnasıyla beraber, Güneş gibi geniş ve dûrbîn gibi olan gözlere gösterir.

Evet Risale-i Nur’un çok cüz’lerinde kat’î bürhanlarla isbat edilmiş ki: İsm-i Hakem ve İsm-i Hakîm’in bir cilvesi olan fiil-i tanzim ve nizam ve İsm-i Adl ve Âdil’in bir cilvesi olan fiil-i tevzin ve mizan ve İsm-i Cemil ve Kerim’in bir cilvesi olan fiil-i tezyin ve ihsan ve İsm-i Rab ve Rahîm’in bir cilvesi olan fiil-i terbiye ve in’am; bu daire-i a’zam-ı âlemde, herbiri bir tek hakikat ve bir tek fiil olduklarından, bir tek zâtın vücub-u vücudunu ve vahdetini gösteriyorlar. Aynen öyle de: İsm-i Kuddüs’ün bir mazharı ve bir cilvesi olan fiil-i tanzif ve tathir dahi, o Zât-ı Vâcib-ül Vücud’un hem güneş gibi mevcudiyetini, hem gündüz gibi vahdaniyetini gösteriyorlar. Ve mezkûr tanzim, tevzin, tezyin, tanzif misillü o ef’al-i hakîmane, a’zamî dairede vahdet-i nev’iyeleri noktasında bir tek Sâni’-i Vâhid’i gösterdikleri gibi; esma-i hüsnanın ekserîsinin, belki binbir esmanın herbirinin böyle birer cilve-i a’zamı, bu daire-i a’zamda vardır. Ve o cilveden gelen fiil, büyüklüğü nisbetinde vuzuh ve kat’iyyetle Vâhid-i Ehad’i gösterir.

Evet herşeyi kanun ve nizamına itaat ettiren hikmet-i âmme ve herşeyi süslendirip yüzünü güldüren inayet-i şamile ve her şeyi sevindirip memnun eden rahmet-i vasia ve zîhayat her şeyi beslendirip lezzetlendiren rızk-ı umumî-i iaşe ve her şeyi umum eşyaya münasebettar ve müstefid ve bir derece mâlik eden hayat ve ihya gibi kâinatın yüzünü güldüren, ışıklandıran bedihî hakikatlar ve vahdanî fiiller; ziya güneşi gösterdiği gibi, bir tek Zât-ı Hakîm, Kerim, Rahîm, Rezzak, Hayy ve Muhyî’yi bilbedahe gösteriyorlar.

Eğer herbiri birer bürhan-ı bahir-i vahdaniyet olan o yüzer geniş fiillerden tek birisi Vâhid-i Ehad’e verilmezse, yüzer vecihte muhaller lâzım gelir. Meselâ: Onlardan değil hikmet, inayet, rahmet, iaşe, ihya gibi bedihî hakikatlar ve vahdanî deliller, belki yalnız tanzif fiili kâinat Hâlık’ına verilmezse, o vakit ehl-i dalaletin o meslek-i küfrîsinde lâzım gelir ki: Ya tanzif ile alâkadar zerreden, sinekten tut tâ unsurlara, yıldızlara kadar bütün mahlukatın her biri koca kâinatın tezyinini ve tevzinini ve tanzimini ve tanzifini bilecek, düşünecek ve ona göre davranacak bir kabiliyette olacak.. veyahud Hâlık-ı Âlem’in sıfât-ı kudsiyesi kendisinde bulunacak.. veyahud bu kâinatın tezyinat ve tanzifatı ve vâridat ve masarıfının müvazenelerini tanzim etmek için, kâinat büyüklüğünde bir meclis-i meşveret bulundurulacak ve hadsiz zerreler, sinekler, yıldızlar o meclisin a’zâları olacak ve hâkeza.. bunlar gibi hurafeli, safsatalı yüzer muhaller bulunacak. Tâ ki, her tarafta görünen ve müşahede olunan umumî ve ihatalı ulvî tezyin ve tathir ve tanzif vücud bulabilsin. Bu ise bir muhal değil, belki yüzbin muhal ortaya girer.

Evet eğer gündüzün ziyası ve zemindeki umum parlak şeylerde temessül eden hayalî güneşçikler Güneş’e verilmezse ve bir tek Güneş’in cilve-i in’ikasıdır denilmezse, o vakit zemin yüzünde parlayan bütün cam parçalarında ve su katrelerinde ve karın şişeciklerinde, belki havanın zerrelerinde birer hakikî Güneş bulunmak lâzım gelir. Tâ ki, o umumî ziya vücud bulabilsin.

İşte hikmet dahi bir ziyadır.. rahmet-i muhita bir ziyadır.. tezyin, tevzin, tanzim, tanzif muhit birer ziyadırlar ki, o Şems-i Ezelî’nin şualarıdırlar. İşte gel, bak; dalalet ve küfür nasıl hiç çıkılmaz bataklığa girer. Ve dalaletteki cehalet, ne derece ahmakane olduğunu gör, “Elhamdülillahi alâ din-il İslâm ve kemal-il iman” de.

Evet kâinat sarayını tertemiz tutan bu ulvî, umumî tanzif; elbette İsm-i Kuddüs’ün cilvesi ve muktezasıdır. Evet nasılki bütün mahlukatın tesbihatları İsm-i Kuddüs’e bakar; öyle de bütün nezafetlerini de, Kuddüs ismi ister.

{(Haşiye): Kötü hasletler, bâtıl itikadlar, günahlar, bid’alar; manevî kirlerden olduklarını unutmamalıyız.}

Nezafetin bu kudsî intisabındandır ki;

اَلنَّظَافَةُ مِنَ اْلا۪يمَانِ

hadîsi, nezafeti imanın nurundan saymış.

اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ التَّوَّاب۪ينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّر۪ينَ

âyeti dahi, tahareti muhabbet-i İlahiyenin bir medarı göstermiş.

***************

Otuzuncu Lem’a’nın “Birinci Nükte”si, Risale-i Nur Külliyatı’nın en mühim tefekkür derslerinden biridir. Eskişehir Medrese-i Yusufiyesi’nde telif edilen bu ders, İsm-i A’zam’ın altı nurundan biri olan “Kuddüs” isminin kâinattaki en parlak tecellilerinden birini, yani “umumi tanzif ve tathiri” esas alarak hem Cenâb-ı Hakk’ın mevcudiyetini (varlığını) hem de vahdaniyetini (birliğini) kemal-i vuzuhla isbat etmektedir.

1. Nükte’nin Ana Fikri: Kâinat Fabrikası ve Kuddüs İsmi
Nükte, kâinatı (saray-ı âlem) ve bilhassa Küre-i Arz’ı (misafirhane-i Arz), “daim işler bir büyük fabrika” ve “her vakit dolar boşalır bir han” olarak tasvir eder. Bu teşbih (benzetme) çok mühimdir:
• Faaliyet ve Üretim: Fabrika durmaksızın üretir (tahrib ve tamir, mevt ve hayat).
• Hareket ve Değişim: Han ve misafirhane sürekli dolar ve boşalır (gelen zîhayat kafilesi gider, yenisi gelir).
Mantıkî netice şudur: Böylesine işlek bir yerin, süratle “müzahrefatla” (artıklarla), “enkazlarla” (yıkıntılarla) ve “ufunetli maddelerle” (kokuşmuşlukla) dolması gerekir. Metinde geçtiği gibi, “bir insan, bir ayda yıkanmazsa ve küçük odasını süpürmezse çok kirlenir, pislenir.”
Fakat kâinata nazar ettiğimizde (baktığımızda), bu mantıkî neticenin tam zıddı bir durum müşahede ederiz: Bu kâinat fabrikası ve Arz misafirhanesi, “o derece pâk, temiz ve naziftir” ki, içinde lüzumsuz, menfaatsiz ve tesadüfî bir kir bulunmaz. Zahiren bulunsa bile, “çabuk bir istihale makinesine atılır, temizlenir.”
İşte bu “ulvî, umumî tanzif” (yüce ve genel temizlik) fiili, perdelerin arkasında bu fabrikanın Sahibini gösterir. Bu Sahib, “İsm-i Kuddüs” ile müsemmadır.

2. İsm-i Kuddüs’ün Mânâsı ve Müradifleri
Metni daha derûnî anlamak için “Kuddüs” isminin ve alâkalı mefhumların (kavramların) manalarına bakmak lazımdır:
• Kuddüs: Her türlü noksanlıktan, kusurdan, hatadan, ‘acziyetten, şerikten (ortaktan) ve mahlukata (yaratılmışlara) ait vasıflardan münezzeh (uzak) ve mukaddes (kutsal) olan Zât demektir. O, Zât’ında, sıfatlarında ve fiillerinde bütün ayıp ve noksanlardan pâktır.
• Tanzif (Nezafet): Maddî veya manevî kirlerin izale edilmesi, temizlenmesi.
• Tathir: Sadece temizlemek değil, aynı zamanda arındırmak, pâk kılmak, saf hale getirmek.
• Tesbih: Kuddüs isminin fiilî bir yansımasıdır. Kâinattaki her bir mahlûkun kendi lisan-ı haliyle “Sübhanallah” demesi, yani Allah’ı (c.c.) bütün noksan sıfatlardan tenzih etmesi, O’nun kuddûsiyetini ilân etmesidir. Metnin ifade ettiği gibi, “bütün mahlukatın tesbihatları İsm-i Kuddüs’e bakar; öyle de bütün nezafetlerini de, Kuddüs ismi ister.”
• İstihale: Bir halden başka bir hale geçme, dönüşüm. Nükte’de bu mefhum, “istihale makinesi” olarak geçer. Kâinatta hiçbir şey israf olmaz, çöp olmaz. Ölen bir hayvan veya çürüyen bir bitki, toprağa karışarak başka mahlûkatın rızkına veya yeni bir hayata medar olan unsurlara (elementlere) dönüşür. Bu, Kuddüs isminin kirliliğe müsaade etmeyen bir tecellisidir.

3. Kuddüs İsminin Tecellisi Olarak “Umumî Tanzif”
Nükte, bu temizlik fiilinin (fiil-i tanzif) kâinatın her noktasında nasıl icra edildiğini misallerle gösterir:
• Semavat (Gökler): Tahrip olan ve ölen yıldızların (peyklerin) enkazları “dağlar büyüklüğündeki taşlar” halinde başımıza yağmaz. Koca sema fezasının tanzifi, mükemmel bir nizam ile yapılır.
• Zemin (Yeryüzü): Her sene ölen “yüzbinler hayvanat milletlerinin cenazeleri” ve “ikiyüzbin nebatatın taifelerinin enkazları” yeryüzünü bir mezbeleye çevirmez.
• Tanzifat Memurları: Bu temizlik için “sıhhiye memurları” vazifelendirilmiştir. Sadece denizlerdeki “âkil-ül lahm” (et yiyen) balıklar veya karadaki “kartallar, kurdlar ve karıncalar” gibi cenazeleri toplayan hayvanlar değil;
• Beden ve Hücreler: Bedendeki “küreyvat-ı hamra ve beyza” (alyuvarlar ve akyuvarlar), bedenin hüceyratında (hücrelerinde) tanzifat yapar.
• Unsurlar (Elementler): “Nefes” kanı tasfiye eder (temizler). “Göz kapakları” gözü temizler. “Hava,” zeminin yüzündeki tozlara üfler. “Bulut süngeri,” zemin bahçesine su serper, tozu yatıştırır ve sonra “gökyüzünü çok zaman kirletmemek için” intizamla çekilir, göğün yüzünü “parıl parıl parlar gösterir.”
• Zerreler (Atomlar): En küçük parçacıklar olan zerreler dahi, “hayret-engiz tahavvülât fırtınaları içinde” (şaşırtıcı dönüşüm fırtınaları içinde) nezafete dikkat ederler. Lüzumsuz toplanıp “kalabalık etmezler.” Bir “dest-i hikmet” (hikmet eli) tarafından en temiz, en parlak, en latif suretleri almak için sevk olunurlar.

4. Tanzif Fiilinin Vahdaniyete (Birliğe) Delâleti
Bu Nükte, Kuddüs isminin sadece Allah’ın varlığını değil, esas olarak “vahdet-i Rabbaniyeyi kemal-i vuzuhla” (Allah’ın birliğini tam bir açıklıkla) gösterdiğini isbat eder. Bu, şu şekilde izah edilir:
• Tek Bir Fiil (Vahdet-i Fiil): Kâinatın en büyüğünden (galaksilerden) en küçüğüne (zerrelere) kadar görülen bu “tanzif” (temizlik) fiili, tek bir merkezden idare edilen, bölünmez, “tek bir hakikat” ve “bir tek fiil”dir.
• Diğer Fiillerle Benzerlik: Tıpkı kâinattaki umumî “tanzim” (nizam verme) fiilinin Hakem ve Hakîm ismini; “tevzin” (ölçü ve denge) fiilinin Adl ve Âdil ismini; “tezyin” (süsleme) fiilinin Cemil ve Kerim ismini göstermesi gibi, “tanzif” fiili de Kuddüs ismini gösterir.
• İmkânsızın İspatı (Reductio ad Absurdum): Metin, bu “tek fiil” olan tanzif, “bir tek Sâni’-i Vâhid’e” (Bir olan Sanatkâr’a) verilmezse ortaya çıkacak “muhaller”i (imkânsızlıkları) zikreder:
• O vakit, tanzif işinde çalışan “zerreden, sinekten tut tâ unsurlara, yıldızlara kadar bütün mahlukatın her biri” koca kâinatın bütün nizamını ve temizliğini bilecek, düşünecek ve ona göre davranacak bir kabiliyette olmalıdır.
• Veyahut her birinde Hâlık’ın (Yaratıcı’nın) sıfatları bulunmalıdır.
• Veyahut bu işi koordine etmek için “kâinat büyüklüğünde bir meclis-i meşveret” (danışma meclisi) bulunmalı ve bütün zerreler, sinekler o meclisin âzâları (üyeleri) olmalıdır.
• Güneş Misali: Bu muhal durumu, “Güneş misali” ile izah eder. Eğer yerdeki cam parçalarında ve su katrelerinde görünen “hayalî güneşçikler” (yansımalar), “bir tek Güneş’in cilve-i in’ikasıdır” (yansımasının cilvesidir) denilmezse; o vakit “bütün cam parçalarında” ve “havanın zerrelerinde” birer “hakikî Güneş bulunmak lâzım gelir.” Bu ne derece imkânsız bir safsata ise, kâinattaki tanzifatı (temizlikleri) her bir zerreye ve mahlûka havâle etmek, ondan “yüzbin muhal” daha imkânsızdır.
Demek ki, kâinatı bir saray gibi temiz tutan bu “ulvî, umumî tanzif,” o “Şems-i Ezelî” olan Zât-ı Kuddüs’ün bir cilvesidir.

5. Konuyla Alâkalı Ayet-i Kerimeler

Metnin kendisinde zikredilen ve bu hakikati perçinleyen ayetler ve Kuddüs isminin geçtiği diğer ayetler şöyledir:
• Metnin Başladığı Ayet (Zâriyât, 51:48):
وَالْاَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ
“Yeryüzünü de biz döşedik. Biz ne güzel döşeyiciyiz!”
(Bu “döşeme” (ferş) fiili, yeryüzünün zîhayat için en mükemmel, en temiz ve en yaşanılır hale getirilmesini ifade eder ki, tanzif de bu döşemenin en mühim rüknüdür.)
• Metnin Zikrettiği Ayet (Bakara, 2:222):
…اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ التَّوَّاب۪ينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّر۪ينَ
(Ayetin tamamı şöyledir:) “Sana kadınların ay halini sorarlar. De ki: ‘O, bir rahatsızlıktır. Bu sebeple ay halinde olan kadınlardan uzak durun. Temizleninceye kadar onlara yaklaşmayın. Temizlendikleri vakit, Allah’ın size emrettiği yerden onlara yaklaşın. Şüphesiz Allah çok tövbe edenleri sever, çok temizlenenleri sever.'”
(Bu ayet, İsm-i Kuddüs’ün manevî (tövbe) ve maddî (taharet) temizliği nasıl sevdiğini ve emrettiğini gösterir.)
• Kuddüs İsminin ve Tesbihin Zikri (Cuma, 62:1):
يُسَبِّحُ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَز۪يزِ الْحَك۪يمِ
“Göklerdeki ve yerdeki her şey, mülkün sahibi, her türlü eksiklikten uzak, mutlak güç sahibi, hüküm ve hikmet sahibi olan Allah’ı tespih eder.”
(Kâinattaki her şeyin O’nu tesbih etmesi, O’nun kuddûsiyetini, yani her türlü noksan ve kirden münezzeh olduğunu ilân etmesidir. Maddî nezafet, bu fiilî tesbihin bir parçasıdır.)
• Kuddüs İsminin Zikri (Haşr, 59:23):
هُوَ اللّٰهُ الَّذ۪ي لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَۚ اَلْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَز۪يزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُۜ سُبْحَانَ اللّٰهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ
“O, kendisinden başka hiçbir ilâh bulunmayan Allah’tır. O, mülkün gerçek sahibi, her türlü eksiklikten uzak, barış ve esenliğin kaynağı, güven veren, gözetip koruyan, mutlak güç sahibi, düzeltip ıslah eden ve dilediğini yaptıran ve büyüklükte eşsiz olan Allah’tır. Allah, onların ortak koştuklarından uzaktır.”
(“Her türlü eksiklikten uzak” manası, Kuddüs isminin tam karşılığıdır.)
• Manevî ve Maddî Temizliği Sevenler (Tevbe, 9:108):
…ف۪يهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ اَنْ يَتَطَهَّرُواۜ وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّر۪ينَ
(Ayetin tamamı şöyledir:) “Orada asla namaza durma. İlk günden temeli takvâ üzerine kurulan mescit (Kuba Mescidi), içinde namaz kılmana elbette daha lâyıktır. Orada temizlenmeyi seven adamlar vardır. Allah da tertemiz olanları sever.”
(Bu ayet de hem takvâ (manevî temizlik) hem de maddî temizliği sevenlerin Allah’ın muhabbetine mazhar olacağını gösterir.)

وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا عِنْدَنَا خَزَٓائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُٓ اِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ

âyetinin bir nüktesi ve bir ism-i a’zam veyahud ism-i a’zamın altı nurundan bir nuru olan “Adl” isminin bir cilvesi, Birinci Nükte gibi Eskişehir Hapishanesinde uzaktan uzağa göründü. Onu yakınlaştırmak için yine temsil yoluyla deriz:

Şu kâinat öyle bir saraydır ki, o sarayda mütemadiyen tahrib ve tamir içinde çalkalanan bir şehir var.. ve o şehirde her vakit harb ve hicret içinde kaynayan bir memleket var.. ve o memlekette her zaman mevt ve hayat içinde yuvarlanan bir âlem var. Halbuki o sarayda, o şehirde, o memlekette, o âlemde o derece hayret-engiz bir müvazene, bir mizan, bir tevzin hükmediyor, bilbedahe isbat eder ki: Bu hadsiz mevcudatta olan tahavvülât ve vâridat ve masarıf; herbir anda umum kâinatı görür, nazar-ı teftişinden geçirir bir tek zâtın mizanıyla ölçülür, tartılır. Yoksa balıklardan bir balık bin yumurtacık ile ve nebatattan haşhaş gibi bir çiçek yirmi bin tohum ile ve sel gibi akan unsurların, inkılabların hücumuyla şiddetle müvazeneyi bozmaya çalışan ve istila etmek isteyen esbab başıboş olsalardı veyahud maksadsız serseri tesadüf ve mizansız kör kuvvete ve şuursuz zulmetli tabiata havale edilseydi, o müvazene-i eşya ve müvazene-i kâinat öyle bozulacaktı ki; bir senede, belki bir günde herc ü merc olurdu. Yani: Deniz karmakarışık şeylerle dolacaktı, taaffün edecekti; hava, gazat-ı muzırra ile zehirlenecekti; zemin ise bir mezbele, bir mezbaha, bir bataklığa dönecekti. Dünya boğulacaktı.

İşte cesed-i hayvanînin hüceyratından ve kandaki küreyvat-ı hamra ve beyzadan ve zerratın tahavvülâtından ve cihazat-ı bedeniyenin tenasübünden tut, tâ denizlerin vâridat ve masarıfına.. tâ zemin altındaki çeşmelerin gelir ve sarfiyatlarına.. tâ hayvanat ve nebatatın tevellüdat ve vefiyatlarına.. tâ güz ve baharın tahribat ve tamiratlarına.. tâ unsurların ve yıldızların hidemat ve harekâtlarına.. tâ mevt ve hayatın, ziya ve zulmetin ve hararet ve bürudetin değişmelerine ve döğüşmelerine ve çarpışmalarına kadar o derece hassas bir mizan ile ve o kadar ince bir ölçü ile tanzim edilir ve tartılır ki, akl-ı beşer hiçbir yerde hakikî olarak hiçbir israf, hiçbir abes görmediği gibi; hikmet-i insaniye dahi, herşeyde en mükemmel bir intizam, en güzel bir mevzuniyet görüyor ve gösteriyor.
Belki, hikmet-i insaniye o intizam ve mevzuniyetin bir tezahürüdür, bir tercümanıdır.

İşte gel, Güneş ile muhtelif oniki seyyarenin müvazenelerine bak. Acaba bu müvazene, Güneş gibi, Adl ve Kadîr olan Zât-ı Zülcelal’i göstermiyor mu? Ve bilhâssa seyyarattan olan gemimiz yani Küre-i Arz, bir senede yirmidört bin senelik bir dairede gezer, seyahat eder. Ve o hârika sür’atiyle beraber zeminin yüzünde dizilmiş, istif edilmiş eşyayı dağıtmıyor, sarsmıyor, fezaya fırlatmıyor. Eğer sür’ati bir parça tezyid veya tenkis edilseydi, sekenesini havaya fırlatıp fezada dağıtacaktı. Ve bir dakika, belki bir sâniye müvazenesini bozsa, dünyamızı bozacak; belki başkasıyla çarpışacak, bir kıyameti koparacak. Ve bilhâssa zeminin yüzünde nebatî ve hayvanî dörtyüz bin taifenin tevellüdat ve vefiyatça ve iaşe ve yaşayışça rahîmane müvazeneleri; ziya güneşi gösterdiği gibi, bir tek Zât-ı Adl ü Rahîm’i gösteriyor. Ve bilhâssa o hadsiz milletlerin hadsiz efradından bir tek ferdin a’zâsı, cihazatı, duyguları o derece hassas bir mizanla birbiriyle münasebetdar ve müvazenettedir ki; o tenasüb, o müvazene, bedahet derecesinde bir Sâni’-i Adl ü Hakîm’i gösteriyor. Ve bilhâssa her ferd-i hayvanînin bedenindeki hüceyratın ve kan mecralarının ve kandaki küreyvatın ve o küreyvattaki zerrelerin o derece ince ve hassas ve hârika müvazeneleri var, bilbedahe isbat eder ki: Herşeyin dizgini elinde ve herşeyin anahtarı yanında ve birşey birşeye mani olmuyor.. umum eşyayı bir tek şey gibi kolayca idare eden bir tek Hâlık-ı Adl ü Hakîm’in mizanıyla, kanunuyla, nizamıyla terbiye ve idare oluyor. Haşrin mahkeme-i kübrasında mizan-ı azîm-i adaletinde cinn ve insin müvazene-i a’mallerini istib’ad edip inanmayan, bu dünyada gözüyle gördüğü bu müvazene-i ekbere dikkat etse, elbette istib’adı kalmaz.

Ey israflı, iktisadsız.. ey zulümlü, adaletsiz.. ey kirli, nezafetsiz bedbaht insan! Bütün kâinatın ve bütün mevcudatın düstur-u hareketi olan iktisad ve nezafet ve adaleti yapmadığından, umum mevcudata muhalefetinle, manen onların nefretlerine ve hiddetlerine mazhar oluyorsun. Neye dayanıyorsun ki; umum mevcudatı zulmünle, mizansızlığınla, israfınla, nezafetsizliğinle kızdırıyorsun?

Evet İsm-i Hakîm’in cilve-i a’zamından olan hikmet-i âmme-i kâinat, iktisad ve israfsızlık üzerinde hareket ediyor; iktisadı emrediyor. Ve İsm-i Adl’in cilve-i a’zamından gelen kâinattaki adalet-i tâmme, umum eşyanın müvazenelerini idare ediyor ve beşere de adaleti emrediyor. Sure-i Rahman’da وَالسَّمَٓاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْم۪يزَانَ ٭ اَلَّا تَطْغَوْا فِى الْم۪يزَانِ ٭ وَاَق۪يمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْم۪يزَانَ

âyetindeki dört mertebe, dört nevi mizana işaret eden dört defa “mizan” zikretmesi, kâinatta mizanın derece-i azametini ve fevkalâde pek büyük ehemmiyetini gösteriyor. Evet hiçbir şeyde israf olmadığı gibi, hiçbir şeyde de hakikî zulüm ve mizansızlık yoktur. Ve İsm-i Kuddüs’ün cilve-i a’zamından gelen tanzif ve nezafet, bütün kâinatın mevcudatını temizliyor, güzelleştiriyor. Beşerin bulaşık eli karışmamak şartıyla, hiçbir şeyde hakikî nezafetsizlik ve çirkinlik görünmüyor.

İşte hakaik-i Kur’aniyeden ve desatir-i İslâmiyeden olan “adalet, iktisad, nezafet” hayat-ı beşeriyede ne derece esaslı birer düstur olduğunu anla. Ve ahkâm-ı Kur’aniye ne derece kâinatla alâkadar ve kâinat içine kök salmış ve sarmış bulunduğunu ve o hakaikı bozmak, kâinatı bozmak ve suretini değiştirmek gibi mümkün olmadığını bil!. Ve bu üç ziya-yı a’zam gibi; rahmet, inayet, hafîziyet misillü yüzer ihatalı hakikatlar haşri, âhireti iktiza ve istilzam ettikleri halde, hiç mümkün müdür ki: Kâinatta ve umum mevcudatta hükümferma olan rahmet, inayet, adalet, hikmet, iktisad ve nezafet gibi pek kuvvetli ihatalı hakikatlar; haşrin ademiyle ve âhiretin gelmemesiyle merhametsizliğe, zulme, hikmetsizliğe, israfa, nezafetsizliğe, abesiyete inkılab etsinler? Hâşâ, yüzbin defa hâşâ!

Bir sineğin hakk-ı hayatını rahîmane muhafaza eden bir rahmet, bir hikmet; acaba haşri getirmemekle umum zîşuurların hadsiz hukuk-u hayatlarını ve nihayetsiz mevcudatın nihayetsiz hukuklarını zayi’ eder mi? Ve tabiri caiz ise, rahmet ve şefkatte ve adalet ve hikmette hadsiz hassasiyet ve dikkat gösteren bir haşmet-i rububiyet; ve kemalâtını göstermek ve kendini tanıttırmak ve sevdirmek için bu kâinatı hadsiz hârika san’atlarıyla, nimetleriyle süslendiren bir saltanat-ı uluhiyet, böyle hem umum kemalâtını, hem bütün mahlukatını hiçe indiren ve inkâr ettiren haşirsizliğe müsaade eder mi? Hâşâ! Böyle bir Cemal-i Mutlak, böyle bir kubh-u mutlaka bilbedahe müsaade etmez.

Evet âhireti inkâr etmek isteyen adam, evvelce bütün dünyayı bütün hakaikıyla inkâr etmeli. Yoksa, dünya bütün hakaikıyla, yüzbin lisanla onu tekzib ederek bu yalanında yüzbin derece yalancılığını isbat edecek. Onuncu Söz kat’î delillerle isbat etmiştir ki; âhiretin vücudu, dünyanın vücudu kadar kat’î ve şübhesizdir.

* * ******

Bu İkinci Nükte, İsm-i A’zam’ın altı nurundan biri olan “Adl” isminin kâinattaki muazzam cilvesini (manifestasyonunu) ve bu cilvenin, Allah’ın birliğine (Tevhid) ve ahiret gününe (Haşir) dair ne derece kat’î bir isbat teşkil ettiğini tasvir etmektedir.
Metnin temelini teşkil eden ve her şeyin bir “kader-i malûm” (bilinen bir ölçü) ile indirildiğini beyan eden ayet-i kerime ile izaha başlayalım.

1. Nüktes’in Temel Dayanağı: Hazine-i İlahî ve Kader-i Malûm
Metnin başında iktibas edilen Hicr Suresi 21. ayet, bu tefekkürün (derin düşünce) anahtarıdır:
وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ
(Vemâ min şey’in illâ ‘indenâ hazâinuhu vemâ nunezziluhû illâ bikaderin ma’lûm)
Meali: “Hiçbir şey yoktur ki, hazineleri yanımızda olmasın. Biz onu ancak belli bir ölçüye göre indiririz.” (Hicr, 15/21)
Bu ayet, kâinattaki her bir mevcudun, zerreden seyyarelere kadar, Allah’ın sonsuz ilim ve kudret hazinelerinden geldiğini ve yeryüzüne gönderilişinin tesadüfî veya gelişigüzel olmadığını, bilakis “bilinen, tâyin edilmiş bir ölçü” ile olduğunu beyan eder. Bu “kader-i malûm” tabiri, Nükte’nin tamamına hâkim olan Mizan (Denge), Müvazene (Dengede olma) ve Tevzin (Tartılma) hakikatlerinin Kur’anî temelidir.

2. İsm-i Adl’in Tecellisi: Kâinattaki Hayretengiz Müvazene
Üstad Bediüzzaman Hazretleri, bu ayetin işaret ettiği “ölçü”yü, “Adl” isminin bir cilvesi olarak tasvir eder. “Adl,” lügatte “adalet, denklik, her şeyi yerli yerine koyma” manasındadır. Allah’ın Adl ismi, kâinattaki bütün varlıkların, hadiselerin ve kanunların tam bir denge, nizam ve adaletle idare edildiğini gösterir.
Nükte, bu adaleti ve müvazeneyi şu temsil ile aklımıza yaklaştırır: Kâinat bir saraydır, içinde sürekli “tahrib ve tamir” gören bir şehir (dünya), o şehirde “harb ve hicret” içinde kaynayan bir memleket (canlılar âlemi) ve o memlekette “mevt ve hayat” içinde yuvarlanan bir âlem (insanlık ve sair zîhayatlar) vardır.
Bu kadar karmaşa, değişim ve zıtların çarpışması (tahrip-tamir, savaş-göç, ölüm-hayat) içinde, hayret verici bir müvazene hükmetmektedir. Bu müvazene, kör tesadüfün, sağır tabiatın veya şuursuz kuvvetlerin eseri olamaz.
Müradifler (İlgili Manalar):
• Mizan / Müvazene / Tevzin: Kâinattaki her şeyin (atomlar, hücreler, ekosistemler, gezegenler) hassas bir terazi ile tartılması, dengelenmesi ve ölçülmesi.
• Adl: Her varlığa hakkını vermek, her şeyi tam yerli yerine koymak, hiçbir şeyde haddi aşmaya (ifrat) veya eksik bırakmaya (tefrit) müsaade etmemek.
• Kader: Her şeyin ilimle planlanması, hikmetle tâyin edilmesi.
Eğer bu Adl ve Kader olmasaydı, “balıklardan bir balık bin yumurtacık ile ve nebatattan haşhaş gibi bir çiçek yirmi bin tohum ile” müvazeneyi bozmaya çalışacak; denizler taaffün edecek (kokuşacak), hava zehirli gazlarla dolacak ve zemin bir mezbele (çöplük) haline gelecekti.
Kâinattaki bu nizamı tasdik eden pek çok ayet mevcuttur:
وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ
(Vessemâe rafe’ahâ ve vada’al mîzân)
Meali: “Göğü yükseltti ve ölçüyü (dengeyi) koydu.” (Rahmân, 55/7)
إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ
(İnnâ kulle şey’in halaknâhu bikader)
Meali: “Şüphesiz biz her şeyi bir ölçüye göre yarattık.” (Kamer, 54/49)

3. Müvazene Delilinden Tevhid Hakikatine Geçiş
Metin, müvazenenin cihan şümul (evrensel) yapısını en büyük varlıktan en küçüğüne doğru (tâ seyyarelerden tâ hüceyrat ve küreyvat-ı hamra ve beyzâya kadar) göstererek, bu dengenin tek bir merkezden idare edildiğini isbat eder:
• Makro Âlem (Güneş ve Seyyareler): Güneş ve on iki seyyarenin (gezegenin) müvazenesi, Dünya’nın (Küre-i Arz) yörüngesindeki hârika sür’ati ve bu sür’ate rağmen içindeki eşyayı dağıtmaması. Bu durum, “Adl ve Kadîr” bir Zât’ı gösterir.
• Biyo-Âlem (Canlılar): Yeryüzündeki dört yüz bin nebatî ve hayvanî taifenin (türün) doğum (tevellüdat) ve ölümleri (vefiyat) arasındaki rahîmane denge. Bu, “Adl ü Rahîm” bir Zât’ı gösterir.
• Mikro Âlem (Beden ve Hücreler): Tek bir ferdin bedenindeki a’zâların tenasübü (uyumu) ve kandaki küreyvatın (alyuvar ve akyuvar) ve zerrelerin (atomların) hassas müvazenesi.
Bu üç seviyedeki müvazene, bedahet (apaçıklık) derecesinde isbat eder ki: “Herşeyin dizgini elinde ve herşeyin anahtarı yanında” olan, “umum eşyayı bir tek şey gibi kolayca idare eden bir tek Hâlık-ı Adl ü Hakîm” vardır.

4. Kâinatın Üç Esaslı Düsturu: Adalet, İktisad ve Nezafet
Bu Nükte, “Adl” isminin tecellisi olan müvazeneden yola çıkarak, kâinatta hükümferma olan üç cihan şümul hakikati tespit eder:
• Adalet (İsm-i Adl): Kâinattaki adalet-i tâmme (tam adalet) ve müvazene. Bu, beşere de adaleti emreder.
• İktisad (İsm-i Hakîm): Kâinattaki hikmet-i âmme (genel hikmet) ve israfsızlık. Hiçbir şeyde abes (boşuna) bir sarfiyat yoktur. Bu, beşere de iktisadı emreder.
• Nezafet (İsm-i Kuddûs): Kâinattaki tanzif (temizleme) ve nezafet (temizlik). Beşerin bulaşık eli karışmadıkça hiçbir şeyde hakikî çirkinlik ve kirlilik yoktur. Bu, beşere de nezafeti emreder.
İnsanın bu üç düstura (adalet, iktisad, nezafet) muhalefeti, onun “umum mevcudata muhalefeti” manasına gelir ve kâinatın nefretini celbeder.

Nükte, Rahmân Suresi’ndeki ayetlere dikkat çeker:
وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ (7) أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ (8) وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ (9)
(Vessemâe rafe’ahâ ve vada’al mîzân (7) Ellâ tatğav fîl mîzân (8) Ve ekîmûl vezne bilkıstı velâ tuhsirûl mîzân (9))
Meali: “7. Göğü yükseltti ve ölçüyü (dengeyi) koydu. 8. Ölçüde haddi aşmayın. 9. Tartıyı adaletle yapın ve teraziyi eksik tutmayın.” (Rahmân, 55/7-9)
Bu ayetlerde dört defa “Mizan” (ölçü, denge, terazi) kelimesinin zikredilmesi, kâinatta ve hayat-ı beşeriyede (insan hayatında) mizanın ehemmiyetini ve adalet, iktisad gibi hakikatlerin kâinatın yapısına ne derece kök saldığını gösterir.

5. Adalet ve Müvazeneden Haşre (Ahirete) Kat’î İspat
Nükte’nin son ve en kuvvetli noktası, kâinattaki bu mutlak adaletin, ahiretin varlığını nasıl zarurî kıldığıdır.
Üstad, “Haşrin mahkeme-i kübrasında mizan-ı azîm-i adaletinde cinn ve insin müvazene-i a’mallerini istib’ad edip inanmayan (akıldan uzak görüp inanmayan)” kimseye seslenir: Bu dünyada gözünle gördüğün bu “müvazene-i ekbere” (en büyük dengeye) dikkat etse, istib’adı (uzak görmesi) kalmaz.
Mantıkî delil (Burhan-ı Adalet):
• Kâinatta hükümferma olan mutlak bir adalet, hikmet, iktisad, nezafet, rahmet ve inayet vardır.
• Bir sineğin hakk-ı hayatını dahi rahîmane muhafaza eden bu adalet ve rahmet, bu dünyada tam tecelli etmemektedir. Zalim izzetinde, mazlum zilletinde kalıp göçüp gitmektedir.
• Eğer Haşir (yeniden dirilme) ve Mahkeme-i Kübra (Büyük Mahkeme) gelmezse, bu dünyada hakları zayi olan hadsiz zîşuurların (şuurlu varlıkların) hukukları payimal olur.
• Bu durumda kâinattaki o mutlak adalet; zulme, merhametsizlikliğe, hikmetsizlikliğe ve abesiyete (boşunalığa) inkılab eder (dönüşür).
• Allah’ın Cemal-i Mutlak’ı ve Adalet-i Mutlak’ı, böyle bir “kubh-u mutlak”a (mutlak çirkinliğe), yani adaletsizliğe ve zulme müsaade etmez.
• Netice: Öyleyse, bu dünyadaki adalet-i izafiye (göreceli adalet), ahiretteki adalet-i mutlaka’yı (Mahkeme-i Kübra’yı) zarurî kılar ve iktiza eder (gerektirir).
Müradif Ayetler (Ahiret ve Adalet):
وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا
(Ve neda’ul mevâzînel kısta liyevmil kıyâmeti felâ tuzlemu nefsun şey’â)
Meali: “Biz, kıyamet günü için adalet terazileri kurarız. Artık kimseye, hiçbir şekilde haksızlık edilmez…” (Enbiyâ, 21/47)
أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِينَ كَالْمُجْرِمِينَ (35) مَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ (36)
(Efenec’alul muslimîne kelmucrimîn (35) Mâ lekum keyfe tahkumûn (36))
Meali: “35. Biz müslümanları, suçlular gibi mi tutarız? 36. Size ne oluyor? Nasıl hüküm veriyorsunuz?” (Kalem, 68/35-36)
أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ (21) وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ (122)
(Em hasibellezînecterahus seyyiâti en nec’alehum kellezîne âmenû ve ‘amilûs sâlihâti sevâen mahyâhum ve memâtuhum sâe mâ yahkumûn (21) Ve halakallâhus semâvâti vel arda bil hakkı ve lituczâ kullu nefsin bimâ kesebet ve hum lâ yuzlemûn (22))
Meali: “21. Yoksa kötülük işleyenler, kendilerini, inanıp salih amel işleyenler gibi kılacağımızı; hayatlarının ve ölümlerinin bir olacağını mı sandılar? Ne kötü hüküm veriyorlar! 22. Allah, gökleri ve yeri, hak ve hikmete uygun olarak, herkese kazandığının karşılığı verilsin diye yaratmıştır. Onlara zulmedilmez.” (Câsiye, 45/21-22)

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

قُلْ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ

âyetinin bir nüktesi ve Vâhid ve Ehad isimlerini tazammun eden bir ism-i a’zam veya ism-i a’zamın altı nurundan bir nuru olan “FERD” isminin bir cilvesi, Şevval-i Şerif’te Eskişehir Hapishanesi’nde bana göründü. O cilve-i a’zamın tafsilâtını Risale-i Nur’a havale edip, burada muhtasar “Yedi İşaret”le, İsm-i Ferd’in tecelli-i a’zamıyla gösterdiği tevhid-i hakikîyi, gayet muhtasar beyan edeceğiz.

Birinci İşaret:

Ferd ism-i a’zamı, a’zamî bir tecelli ile kâinatın heyet-i mecmuasına ve herbir nev’ine ve herbir ferdine birer sikke-i tevhid, birer hâtem-i vahdaniyet koyduğunu, Yirmiikinci Söz ile Otuzüçüncü Mektub tafsilen göstermişlerdir. Burada yalnız üç sikkeye işaret edeceğiz.

Birinci Sikke:

Ferdiyet cilvesi, kâinat yüzünde öyle bir sikke-i vahdet koymuştur ki, kâinatı tecezzi kabul etmez bir küll hükmüne getirmiştir. Bütün kâinata tasarruf edemeyen bir zât, hiçbir cüz’üne hakikî mâlik olamaz. O sikke de şudur: Kâinatın mevcudatı, enva’ları, en muntazam bir fabrika çarkları gibi birbirine muavenet eder; birbirinin vazifesini tekmile çalışır. Öyle bir tesanüd, öyle birbirine muavenet, öyle birbirinin sualine cevab vermek ve birbirinin imdadına koşmak ve birbirine sarılmak, birbiri içine girmek suretiyle öyle bir vahdet-i vücud teşkil ediyorlar ki; bir insanın cesedindeki unsurlar gibi, birbirinden kabil-i tefrik olmaz. Bir unsurun dizginini tutan, umumun dizginlerini tutamazsa, o tek unsurun dizginini zabtedemez.

İşte kâinatın sîmasındaki bu teavün, tesanüd, tecavüb, teanuk; pek parlak bir sikke-i kübra-yı vahdettir.

İkinci Sikke:

Zeminin yüzünde ve bahar sîmasında öyle bir parlak hâtem-i ehadiyet ve sikke-i vahdaniyet İsm-i Ferd’in cilvesiyle görünüyor ki, Küre-i Arz’ın yüzünde bütün zîhayatı bütün efradıyla ve ahval ve şuunatıyla idare etmeyen ve umumunu birden görmeyen ve bilmeyen ve icad etmeyen bir zât, icad cihetinde hiçbir şeye karışmadığını isbat ediyor. O sikke de şudur: Zeminin yüzünde madeni maddelerin, unsurların ve camidat mahlukatın gayet muntazam, fakat gizli sikkelerinden kat’-ı nazar; yalnız ikiyüzbin hayvanat taifelerinin ve ikiyüzbin nebatat enva’ının atkı ipleriyle dokunan nakışlı şu sikkeye bak ki: Birden bahar mevsiminde, zeminin yüzünde, birbiri içinde, beraber, ayrı ayrı şekilleri, ayrı ayrı hizmetleri, ayrı ayrı rızıkları, ayrı ayrı cihazatları; hiçbirini şaşırmayarak, yanlış etmeyerek, nihayet karışıklık içinde nihayet derecede temyiz ve tefrik ile, gayet hassas bir mizanla herbir şeye lâzım olan herşeyleri külfetsiz tam vaktinde umulmadığı yerden verildiğini gözümüzle gördüğümüzden, zeminin sîmasında o keyfiyet, o tedbir, o idare öyle bir hâtem-i vahdaniyet ve öyle bir sikke-i ehadiyettir ki; bütün o mevcudatı birden, hiçten icad edip beraber idare etmeyen bir zât; rububiyet ve icad cihetiyle hiçbir şeye karışamaz. Çünki karışmış olsa, o hadsiz geniş müvazene-i idare bozulacak. Fakat insanların o kavanin-i rububiyetin hüsn-ü cereyanlarına yine emr-i İlahî ile surî bir hizmeti var.

Üçüncü Sikke:

İnsanın yüzünde.. belki, insanın yüzü öyle bir sikke-i ehadiyettir ki, Âdem zamanından tâ kıyamete kadar gelmiş ve gelecek bütün efrad-ı insaniye birden nazar-ı mütalaasında bulunmayan ve herbirine karşı o tek yüzde birer alâmet-i farika koymayan ve o küçük yüzde hadsiz alâmet-i farika bırakmayan bir sebeb, bir tek insanın yüzündeki hâtem-i vahdaniyete icad cihetiyle el uzatamaz. Evet insanın yüzüne o sikkeyi koyan zât, elbette bütün efrad-ı insaniye nazar-ı şuhudunda ve daire-i ilmindedir ki, herbir insanın sîması göz, kulak, ağız gibi a’zâ-yı esasîde birbirine benzediği halde, birer alâmet-i farika ile, hiçbirisine tamam benzemez. Nasılki o sîmada göz, kulak gibi a’zâların umum efradında birbirine benzediği, o nev’-i insanın Sâni’i bir, vâhid olduğuna şehadet eden bir sikke-i tevhiddir; öyle de: Hukuk-u insaniyenin muhafazası için sair enva’ın fevkinde olarak, o sîmalarda birbirine iltibas olmamak ve birbirinden tefriki için, hikmetli pek çok alâmet-i farika ile iftirakları, o Sâni’-i Vâhid’in iradesini, ihtiyarını ve meşietini göstermekle beraber, ayrı ve çok dakik bir sikke-i ehadiyet oluyor ki; bütün insanları, hayvanları, belki kâinatı halketmeyen bir zât, bir sebeb o sikkeyi koyamaz.

İkinci İşaret:

Kâinatın âlemleri, enva’ları ve unsurları öyle birbiri içine girift olarak girmiştir ki, kâinatın heyet-i mecmuasına mâlik olmayan bir sebeb, hiçbir nev’ine, hiçbir unsuruna hakikî tasarruf edemez. Âdeta İsm-i Ferd’in cilve-i vahdeti, bütün kâinatı bir vahdet içine almış; herşey o vahdeti ilân ediyor. Meselâ: Bu kâinatın lâmbası olan Güneş’in bir olması, umum kâinat birinin olmasına işaret ettiği gibi; zîhayatların çevik ve çalak hizmetçileri olan hava unsuru bir olması.. ve aşçıları olan ateş bir olması.. ve zemin bahçesini sulayan bulut süngeri bir olması.. ve umum zîhayatın imdadına yetişen yağmur bir olması ve her yere yetişmesi.. ve ekser hayvanat ve nebatat taifelerinin herbirisi umum zemin yüzünde serbest yayılmaları, vahdet-i nev’iyeleri ve meskenleri bir bulunması; gayet kat’î bir surette işaretler, şehadetlerdir ki: Meskenleri ile beraber umum o mevcudat, bir tek zâtın malı olduğuna delalet ederler.

İşte buna kıyasen, bütün kâinatın böyle birbirine girift olan enva’ları mecmu kâinatı öyle bir küll hükmüne getirmiştir ki, icad cihetiyle tecezzi kabul etmez. Umum kâinata hükmü geçmeyen bir sebeb, rububiyet cihetiyle ve icad keyfiyetiyle hiçbir şeye hükmedemez ve bir tek zerreye rububiyetini dinlettiremez.

Üçüncü İşaret:

İsm-i Ferd’in tecelli-i a’zamıyla kâinatı birbiri içinde hadsiz mektubat-ı Samedaniye hükmüne getirip, her mektubda hadsiz hâtem-i vahdaniyet ve pek çok mühr-ü ehadiyet basılmış gibi, herbir mektubun kelimatı adedince ehadiyet mühürlerini taşıyor ve o mühürlerin adedince kâtibini gösteriyor. Evet herbir çiçek, herbir meyve, herbir ot, hattâ herbir hayvan, herbir ağaç birer mühr-ü ehadiyet ve birer sikke-i Samediyet olduklarını ve bulundukları mekân ise bir mektub suretini alması cihetiyle herbiri bir imza şeklini alır; o mekânın kâtibini gösteriyor. Meselâ: Bir bahçede bir sarı çiçek, o bahçe nakkaşının bir mührü hükmündedir. O çiçek mührü kimin ise, bütün zemin yüzündeki o nevi çiçekler, o zâtın kelimeleri hükmünde olduğuna ve o bahçe dahi onun yazısı olduğuna, açık bir surette delalet ediyor. Demek oluyor ki; herbir şey, umum eşyayı Hâlık’ına isnad edip, a’zamî bir tevhide işaret ediyor.

Dördüncü İşaret:

İsm-i Ferd’in cilve-i a’zamı güneş gibi zahir olmakla beraber, vücub derecesinde bir makuliyet ve hadsiz bir kolaylıkla kabul edilir. Ve o cilvenin muhalifi ve zıddı olan şirk, nihayet derecede müşkil ve akıldan gayet derecede uzak, belki muhal ve mümteni derecesinde olduğunu isbat eden çok bürhanlar, Risale-i Nur’un eczalarında beyan edilmiş. Şimdilik o delillerdeki o noktaların tafsilatını o risalelere havale edip, yalnız “Üç Nokta”sını burada beyan edeceğiz.

Birincisi:

Onuncu ve Yirmidokuzuncu Sözlerin âhirlerinde icmalen ve Yirminci Mektub’un âhirinde tafsilen gayet kat’î bürhanlar ile isbat etmişiz ki: Zât-ı Ferd ve Ehad’in kudretine nisbeten en büyük şey’in icadı, en küçük birşey gibi kolaydır. Bir baharı, bir çiçek gibi sühuletle halkeder. Binler haşrin nümunelerini her baharda gözümüz önünde kolaylıkla icad eder. Büyük bir ağacı, küçük bir meyve gibi rahatça idare eder.
Eğer müteaddid esbaba havale edilse, herbir meyve, bir ağaç kadar masraflı ve müşkilâtlı.. ve bir çiçek, bir bahar kadar zahmetli ve suubetli olur. Evet nasılki bir ordunun teçhizat-ı askeriyesi bir kumandanın emriyle bir fabrikada yapılsa; o ordunun teçhizatı, âdeta bir tek neferin teçhizatı gibi kolaylaşır. Eğer her neferin cihazatı ayrı ayrı fabrikada yapılsa ve idare-i askeriyesi vahdetten kesrete girse; o vakit herbir nefer, ordu kadar fabrikalar ister.

Aynen öyle de eğer herşey Zât-ı Ferd ve Ehad’e verilse; bütün bir nev’in hadsiz efradı, bir tek ferd gibi kolay olur. Eğer esbaba verilse; herbir ferd, o nev’ kadar müşkilâtlı olur. Evet vahdet de, ferdiyet de; herşeyin o Zât-ı Vâhid’e intisabıyla olur ve ona istinad eder. Ve bu istinad ve intisab ise; o şey için hadsiz bir kuvvet, bir kudret hükmüne geçebilir. O vakit, küçük bir şey, o intisab ve istinad kuvvetiyle, binler derece kuvvet-i şahsiyesinin fevkinde işler görebilir, neticeler verebilir. Ve çok kuvvetli olan Ferd ve Ehad’e istinad ve intisab etmeyen bir şey, kendi şahsî kuvvetine göre, küçük işler görebilir ve neticesi ona göre küçülür. Meselâ: Nasılki başıbozuk, gayet cesur, kuvvetli bir adam, kendi cephanesini ve zahîresini beraberinde ve belinde taşımağa mecbur olduğundan, ancak on adam düşmanına karşı muvakkat dayanabilir. Çünki şahsî kuvveti o kadar eser gösterebilir. Fakat, askerlik tezkeresiyle bir kumandan-ı a’zama intisab ve istinad eden bir adam; kendi menabi-i kuvvetini ve erzak deposunu kendisi çekmediği ve taşımağa mecbur olmadığı için, o intisab ve istinad, onun için tükenmez bir kuvvet, bir hazine hükmüne geçtiğinden; mağlub düşen düşman ordusunun bir müşirini, belki binler adamla beraber, o intisab kuvvetiyle esir edebilir.

Demek vahdette, ferdiyette; bir karınca bir Firavun’u, bir sinek bir Nemrud’u, bir mikrop bir cebbarı o intisab kuvvetiyle mağlub edebildiği gibi; nohut tanesi küçüklüğünde bir çekirdek dahi dağ gibi heybetli bir çam ağacını omuzunda taşıyabilir. Evet nasılki bir kumandan-ı a’zam, bir neferin imdadına bir orduyu gönderebilir haysiyetiyle ve o neferin arkasında bir orduyu tahşid edebildiği cihetiyle; o nefer, bir ordu kendisinin arkasında manen bulunuyor gibi bir kuvvet-i maneviye ile pek büyük işlere, kumandanı namına mazhar olur. Öyle de: Sultan-ı Ezelî, Ferd ve Ehad olduğundan -hiçbir cihetle ihtiyaç yok, eğer farazâ ihtiyaç olsa- herşeyin imdadına bütün eşyayı gönderir ve herbir şeyin arkasına kâinat ordusunu tahşid eder ve herbir şey kâinat kadar bir kuvvete dayanır ve herbir şeye karşı bütün eşya -farazâ eğer ihtiyaç olsa- o Kumandan-ı Ferd’in kuvveti hükmüne geçebilir. Eğer Ferdiyet olmazsa, herbir şey bütün bu kuvveti kaybeder, hiç hükmüne sukut eder; neticeleri dahi hiçe iner.

İşte gözümüzle her vakit müşahede ettiğimiz bu çok hârika eserlerin gayet küçük ehemmiyetsiz şeylerden tezahürü, bilbedahe Ferdiyet ve Ehadiyeti gösteriyor. Yoksa herşeyin neticesi, meyvesi, eseri; o şeyin maddesi ve kuvveti gibi küçülerek hiçe inecekti. Ve gözümüz önündeki gayet kıymetdar şeylerin gayet derecede ucuzluğu ve nihayet derecede mebzuliyeti, hiç kalmayacaktı. Şimdi kırk para ile alacağımız bir kavunu, bir narı; kırk bin lira ile de yiyemezdik. Evet dünyadaki bütün sühulet, bütün ucuzluk, bütün mebzuliyet; vahdetten gelir ve Ferdiyete şehadet eder.

İkinci Nokta:

Mevcudat iki vecihle icad ediliyor. Biri; “ibda’ ve ihtira'” tabir edilen hiçten icaddır. Diğeri; “inşa ve terkib” tabir edilen mevcud olan anasır ve eşyadan toplamak suretiyle ona vücud vermektir. Eğer cilve-i Ferdiyete ve sırr-ı Ehadiyete göre olsa, hadsiz derece bir sühulet, belki vücub derecesinde bir kolaylık olur. Eğer Ferdiyete verilmezse, hadsiz derece müşkil ve gayr-ı makul, belki imtina’ derecesinde bir suubet olacak. Halbuki kâinattaki mevcudat, nihayet derecede külfetsiz olarak ve sühuletle ve kolaylıkla gayet mükemmel bir surette vücuda gelmeleri, cilve-i Ferdiyeti bilbedahe gösteriyor ve herşey doğrudan doğruya Zât-ı Ferd-i Zülcelal’in san’atı olduğunu isbat ediyor.

Evet eğer bütün eşya Ferd-i Vâhid’e verilse, bir kibrit çakar gibi, eserleriyle azameti anlaşılan o nihayetsiz kudretiyle hiçten icad eder ve ihatalı nihayetsiz ilmiyle herşeye manevî bir kalıb hükmünde bir mikdar tayin eder. Ve o âyine-i ilmindeki herşeyin suretine ve plânına göre kolayca herbir şeyin zerreleri o kalıb-ı ilmî içine yerleşir, muntazaman vaziyetlerini muhafaza ederler. Eğer etraftan zerreleri toplamak lâzım gelse de, ilmî kanunların ve kudretin ihatalı düsturları cihetiyle; o zerreler, kanun-u ilmî ve sevk-i kudretî ile bağlanmaları haysiyetiyle muti’ bir ordunun neferatı gibi muntazaman kanun-u ilmî ve sevk-i kudretî ile gelip o şeyin vücudunu ihata eden kalıb-ı ilmî ve mikdar-ı kaderî içine girip kolayca vücudunu teşkil ederler. Belki âyinedeki aksin fotoğraf vasıtasıyla kâğıt üstüne vücud-u haricî giymesi veyahud görünmeyen bir yazı ile yazılan bir mektuba gösterici maddeyi sürmekle görünmesi gibi, Ferd-i Vâhid’in ilm-i ezelîsinin âyinesinde bulunan mahiyet-i eşya ve suver-i mevcudata gayet sühuletle, kudret onlara vücud-u haricî giydirir ve âlem-i manadan âlem-i zuhura getirir, gözlere gösterir. Eğer Ferd-i Vâhid’e verilmezse, bir sineğin vücudunu rûy-i zeminin etrafından ve anasırından gayet hassas bir mizanla toplamak, âdeta yeryüzünü ve unsurları eleyip her taraftan o mahsus vücudun mahsus zerrelerini getirerek san’atlı vücudunda muntazam yerleştirmek için maddî kalıb, belki a’zâları adedince kalıblar bulunmak ve o vücuddaki duygular ve ruh gibi ince, dakik, manevî letaifi dahi mizan-ı mahsusla manevî âlemlerden celbetmek lâzım gelir.
İşte bu surette bir sineğin icadı, kâinat kadar müşkilâtlı olur; yüz derece müşkil müşkil içinde, belki muhal muhal içinde olacak. Çünki Hâlık-ı Ferd’den başka hiçbir şey, hiçten ve ademden icad edemediğine bütün ehl-i din ve ehl-i fen ittifak ediyorlar. Öyle ise esbab ve tabiata havale edilse, herşeye, ekser eşyadan toplamak suretiyle vücud verilebilir.

Üçüncü Nokta:

Eğer bütün eşya, bir Zât-ı Ferd-i Vâhid’e verilse, bir tek şey gibi kolay olmasına; eğer esbaba ve tabiata havale edilse, bir tek şeyin vücudu, umum eşya kadar müşkilâtlı olduğuna işaret eden, başka risalelerde izah edilen bir iki temsili, muhtasaran beyan edeceğiz.

Meselâ:

Bir zabite, bin nefere ait vaziyet ve idare havale edilse ve bir nefer de on zabitin idaresine verilse.. o bir neferin idaresi, bir taburun idaresinden on derece daha müşkilâtlı olur. Çünki ona emredenler, birbirine mani olurlar. Bir keşmekeş ile o nefer hiçbir istirahat yüzünü görmeyecek. Hem bir taburdan matlub vaziyet ve netice, bir tek zabite havale edilse; külfetsiz, kolayca o neticeyi istihsal eder ve o vaziyeti verebilir. Eğer o vaziyeti almayı ve o neticeyi istihsal etmeyi, o taburdaki başsız, âmirsiz, çavuşsuz neferata havale edilse, o matlub vaziyeti ve neticeyi almak için çok karışıklık içinde münakaşalarla ancak nâkıs bir sureti, müşkilâtla tahsil edilebilir.

İkinci Temsil:

Meselâ Ayasofya gibi kubbeli bir câmiin kubbesindeki taşlarını durdurmak vaziyeti ve muallakta durdurması bir ustaya verilse, o vaziyeti onlara kolayca verebilir. Eğer o vaziyete girmesi, taşlara havale edilse, herbir taş umum taşlara hem hâkim-i mutlak, hem mahkûm-u mutlak olmak lâzım gelir. Tâ ki, birbirine başbaşa verip, muallakta durabilsinler. O halde o ustanın kolayca gördüğü işini görmek için yüz usta kadar, yüz derece işinden daha ziyade işler görülecek, sonra o vaziyetler alınacak.

Üçüncü Temsil:

Meselâ Küre-i Arz, Zât-ı Ferd-i Vâhid’in bir memuru, bir neferi olduğundan, yalnız o bir tek nefer, o tek zâtın tek emrini dinlediği için, mevsimlerin husulü ve gece ve gündüz vakitlerinin vücudu ve semavattaki ulvî ve haşmetli harekâtın zuhuru ve sinemavari semavî levhaların tebdili gibi neticeleri istihsal için Arz gibi bir tek nefer, bir tek zâtın bir tek emrini almakla, o vazifenin neş’esinden gelen bir cazibe ile meczub mevlevî gibi semaa kalkar, bütün o muhteşem neticelerin husulüne ve zuhuruna vesile olur. Güya o tek nefer, kâinat yüzündeki muhteşem manevraya bir kumandanlık eder. Eğer hâkimiyet-i uluhiyeti ve saltanat-ı rububiyeti umum kâinatı ihata eden ve hüküm ve emri umum mevcudata geçen bir Zât-ı Ferd’e verilmezse; o halde o neticeleri, o semavî manevrayı ve arzî mevsimleri tahsil etmek için Küre-i Arz’dan bin defa büyük milyonlarla yıldızlar ve küreler, milyonlar sene uzun bir mesafeyi her yirmidört saatte, herbir senede gezmekle o neticeler gösterilebilir. İşte Küre-i Arz gibi bir tek memur, meczub bir mevlevî gibi mihveri ve medarı üstünde iki hareketle hasıl olan o haşmetli neticelerin husulü ise, vahdette ne derece hadsiz sühulet olduğuna bir misal olması gibi, aynı neticeleri kazanmak için milyonlar defa o hareketten daha müşkil ve hadsiz uzun yollar ile o neticeleri kazanmak ne derece müşkilâtlı, belki muhal olduğuna; şirk ve küfrün yolunda ne derece muhaller, bâtıl şeyler bulunduğuna misaldir.

Esbaba tapanların ve tabiatperestlerin cehaletlerine bu misal ile bak. Meselâ: “Bir zât hârika bir fabrikanın veya acib bir saatin veya muhteşem bir sarayın veya mükemmel bir kitabın gayet muntazam bir surette eczalarını, çarklarını fevkalâde san’atıyla hazır ettikten sonra, kendisi kolayca o eczaları terkib edip işletmeyerek, belki çok uzun masraflarla o eczaları kendi kendine işlemek ve o usta yerine fabrikayı, sarayı, saati yapmak, kitabı yazmak için herbir cüz’ü, herbir çarkı, hattâ kâğıdı, kalemi birer hârika makine hükmüne getiriyor. Ve teşhirini çok istediği bütün hünerlerini, kemalâtını izhara vesile olan o üstadlığını ve san’atını onlara havale ediyor.” diye zannetmek, ne derece akıldan uzak ve cehalet olduğunu anlarsın!

Aynen öyle de; esbaba ve tabiatlara icad isnad edenler, muzaaf bir cehalete düşerler. Çünki tabiatların ve sebeblerin üstünde dahi gayet muntazam bir eser-i san’at var; onlar da sair mahlukat gibi masnu’durlar. Onları öyle yapan zât, onların neticelerini dahi yapar, beraber gösteriyor. Çekirdeği yapan, onun üstünde ağacı o yapar; ve ağacı yapan, onun üstünde meyveleri dahi o icad eder. Yoksa ayrı ayrı tabiatların, sebeblerin vücuda gelmeleri için, yine muntazam başka tabiatları, sebebleri isteyecekler. Ve hâkeza gitgide nihayetsiz, manasız, imkânsız bir silsile-i mevhumatı mevcud kabul etmek lâzım gelir. Bu ise, cehaletlerin en antikasıdır.

Beşinci İşaret:

Çok yerlerde kat’î delillerle isbat etmişiz ki: Hâkimiyetin en esaslı hâssası; istiklaldir, infiraddır. Hattâ hâkimiyetin zaîf bir gölgesi; âciz insanlarda dahi, istiklaliyetini muhafaza etmek için, gayrın müdahalesini şiddetle reddeder ve kendi vazifesine başkasının karışmasına müsaade etmez. Çok padişahlar bu redd-i müdahale haysiyetiyle masum evlâdlarını ve sevdiği kardeşlerini merhametsizce kesmişler. Demek, hakikî hâkimiyetin en esaslı hâssası ve infikâk kabul etmez bir lâzımı ve daimî bir muktezası; istiklaldir, infiraddır, gayrın müdahalesini reddir.

İşte bu çok esaslı hâssa içindir ki, rububiyet-i mutlaka derecesindeki hâkimiyet-i İlahiye, gayet şiddetle şirki ve iştiraki ve müdahale-i gayrı reddettiğinden, Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan dahi, gayet hararetle ve şiddetle ve pek çok tekrar ile tevhidi gösterip; şirki, iştiraki azîm tehdidlerle reddediyor.

İşte rububiyetteki hâkimiyet-i İlahiye, tevhid ve vahdeti kat’î bir surette iktiza ettiği ve gayet kuvvetli bir dâîyi ve gayet şiddetli bir mukteziyi gösterdiği gibi, kâinat yüzündeki nihayet derecede mükemmel ve mecmu-u kâinattan, yıldızlardan tut tâ nebatat, hayvanat, maadin.. tâ cüz’iyat ve efrada ve zerrelere kadar görünen intizam-ı ekmel ve insicam-ı ecmel; o ferdiyete, o vahdete hiçbir cihetle şübhe getirmez bir şahid-i âdil, bir bürhan-ı bahirdir. Çünki gayrın müdahalesi olsa, bu gayet hassas nizam ve intizam ve müvazene-i kâinat elbette bozulacaktı ve intizamsızlık eseri görünecekti.

لَوْ كَانَ ف۪يهِمَٓا اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا

âyetinin sırrıyla, bu hârika mükemmel nizam-ı kâinat karışacaktı ve fesada girecekti. Halbuki

فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرٰى مِنْ فُطُورٍ

âyetiyle zerrattan tâ seyyarata, ferşten tâ arşa kadar hiçbir cihetle kusur ve noksan ve müşevveşiyet eseri görülmediğinden, gayet parlak bir surette, bu nizam-ı kâinat ve şu intizam-ı mahlukat ve şu müvazene-i mevcudat, İsm-i Ferd’in cilve-i a’zamını gösterip vahdete şehadet eder. Hem cilve-i ehadiyet sırrıyla, en küçük bir zîhayat mahluk, kâinatın bir misal-i musaggarası ve küçük bir fihristesi hükmünde olduğundan; o tek zîhayata sahib çıkan, bütün kâinatı kabza-i tasarrufunda tutan zât olabilir. Ve bir çekirdek, hilkatçe bir ağaçtan geri olmadığı; ve bir ağaç, küçük bir kâinat hükmünde olduğu.. herbir zîhayat dahi, küçük bir kâinat ve küçük bir âlem hükmünde olduğundan; bu sırr-ı ehadiyet cilvesi, şirk ve iştiraki muhal derecesine getiriyor.

Bu kâinat, o sır ile; değil yalnız tecezzi kabul etmez bir külldür; belki mahiyetçe, inkısam ve iştiraki ve tecezzisi imkânsız ve müteaddid elleri kabul etmez bir küllî hükmüne geçtiğinden; ondaki herbir cüz’, bir cüz’î ve bir ferdî hükmünde; ve o küll dahi, bir küllî hükmünde olduğundan, hiçbir cihetle iştirakin imkânı olmuyor. Bu İsm-i Ferd’in cilve-i a’zamı; hakikat-ı tevhidi, bu sırr-ı ehadiyetle bedahet derecesinde isbat ediyor.

Evet kâinatın enva’ları birbiri içine girift olması ve kenetleşmesi ve herbirinin vazifesi umuma baktığı cihetle; kâinatı rububiyet ve icad noktasında tecezzi kabul etmez bir küll hükmüne getirdiği misillü; kâinatta faaliyet gösteren ef’al-i umumiye-i muhita dahi, birbirinin içinde tedahül cihetiyle, yani meselâ hayat vermek fiili içinde, aynı anda iaşe ve terzîk fiili görünüyor. Ve o iaşe, ihya fiilleri içinde aynı zamanda o zîhayatın cesedini tanzim, teçhiz fiilleri müşahede olunuyor. Ve o iaşe, ihya, tanzim, teçhiz fiilleri içinde; aynı vakitte tasvir, terbiye ve tedbir fiilleri nazara çarpıyor. Ve hâkeza.. böyle muhit ve umumî ef’alin birbiri içine tedahülü ve girift olması.. ve ziyadaki yedi renk gibi imtizac belki ittihad etmesi haysiyetiyle ve o ef’alin herbiri mahiyetçe bir birlik ve vahdet içinde ekser mevcudata ihatası ve şümulü.. ve vahdanî birer fiil olduğundan, her halde fâilinin bir tek zât olması.. ve herbiri umum kâinatı istila etmesi.. ve sair ef’al ile muavenetdarane birleşmesi itibariyle, kâinatı tecezzi kabul etmez bir küll hükmüne getirdiği gibi; zîhayat mahlukların herbirisi, kâinatın bir çekirdeği, bir fihristesi, bir nümunesi hükmünde olduğundan, kâinatı rububiyet noktasında tecezzi ve inkısamı imkân haricinde bir küllî hükmüne getirmiştir. Demek kâinat öyle bir külldür ki; bir cüz’e Rab olmak, umum o külle Rab olmakla olur. Ve öyle bir küllîdir ki; herbir cüz’, bir ferd hükmüne geçip, bir tek ferde rububiyetini dinlettirmek, umum o küllîyi müsahhar etmekle olabilir.

Altıncı İşaret:

Ferdiyet-i Rabbaniye ve vahdet-i İlahiye, bütün kemalâtın

{(Haşiye): Hattâ hadsiz kemal ve cemal-i İlahînin tahakkukuna en zahir bürhan ve en kuvvetli bir delil, vahdettir. Çünki kâinatın sâni’i Vâhid-i Ehad bilinse, bütün kâinattaki kemalât ve cemaller, o Sâni’-i Vâhid’de bulunan kudsî kemalâtın ve cemallerin gölgeleri ve cilveleri ve işaretleri ve tereşşuhatları olduğu bilinecek. Yoksa kâinatın kemalâtı ve cemalleri, mahlukata ve şuursuz bir kısım esbaba ait kalacaktı. O vakit akl-ı beşer nazarında kemalât-ı İlahiyenin hazine-i sermediyesi anahtarsız, meçhul kalırdı.}

medarı, esası olduğu ve kâinatın hilkatindeki hikmetlerin ve maksadların menşei ve madeni olduğu gibi, zîşuur ve zîaklın, hususan insanların metalibinin ve arzularının husul bulmasının menbaı ve çare-i yegânesidir. Eğer ferdiyet olmazsa, beşerin bütün metalib ve arzuları sönecek. Hem hilkat-i kâinatın neticeleri hiçe inecek, hem mevcud ve muhakkak olan ekser kemalâtın in’idamına vesile olacak. Meselâ: İnsanda en şedid ve sarsılmaz ve aşk derecesinde bir arzu-yu beka var. Ve o matlabı vermek için, bütün kâinatı sırr-ı ferdiyetle kabzasında tutan ve bir menzili kapayıp öbür menzili açmak gibi kolay bir surette dünyayı kapayıp âhireti açabilir bir zât, o arzu-yu bekayı yerine getirebilir. Ve bu arzu gibi, ebede uzanmış ve kâinatın etrafına yayılmış, beşerin binler arzuları, sırr-ı ferdiyete ve hakikat-ı tevhide bağlıdırlar. Eğer o ferdiyet olmazsa; onlar olmaz, akîm kalırlar. Ve vahdetle bütün kâinata birden tasarruf eden bir Zât-ı Ferd olmazsa, o matlablar yerine gelmez. Farazâ gelse de çok nâkıs olur.

İşte bu sırr-ı azîm içindir ki: Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan, tevhid ve ferdiyeti pek çok tekrar ile, kuvvetli bir hararetle, yüksek bir halâvetle ders verdiği gibi; bütün enbiya ve asfiya ve evliya en büyük zevklerini ve saadetlerini; kelime-i tevhid olan “Lâ İlahe İllâ Hu”da buluyorlar.

Yedinci İşaret:

İşte bu tevhid-i hakikîyi bütün meratibiyle en mükemmel bir surette ders veren, isbat eden, ilân eden Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm’ın risaleti, elbette o tevhidin kat’iyyeti derecesinde sabit olmak lâzım gelir. Çünki madem daire-i vücudun en büyük hakikatı olan tevhidi bütün hakaikıyla o zât ders veriyor.. elbette tevhidi isbat eden bütün bürhanlar; dolayısıyla onun risaletini ve vazifesinin hakkaniyetini ve davasının doğruluğunu dahi kat’î isbat eder denilebilir. Evet böyle binler hakaik-i âliyeyi cem’eden, Ferdiyet ve Vahdaniyeti hakkıyla keşfedip ders veren bir risalet; gayet kat’î bir surette o tevhid, o Ferdiyetin muktezasıdır ve lâzımıdır. Onlar, onu her halde isterler.

İşte o vazifeyi tamtamına yerine getiren Zât-ı Ahmediye Aleyhissalâtü Vesselâm’ın şahsiyet-i maneviyesinin derece-i ehemmiyetine ve ulviyetine ve bu kâinatın bir güneşi olduğuna şehadet eden pek çok delillerden, sebeblerden üç tanesini nümune olarak beyan ediyoruz.

Birincisi:

Umum ümmet, umum asırlarda işledikleri umum hasenatın bir misli “Es-sebebü ke-l fâil” sırrınca, Zât-ı Ahmediye Aleyhissalâtü Vesselâm’ın sahife-i hasenatına geçtiği gibi; umum ümmet, her günde ettikleri salavat duasının kat’î makbuliyeti cihetiyle, o hadsiz duaların iktiza ettikleri makam ve mertebeyi düşünmekle, şahsiyet-i maneviye-i Muhammediye Aleyhissalâtü Vesselâm’ın bu kâinat içinde nasıl bir güneş olduğu anlaşılır.

İkincisi:

Âlem-i İslâmın şecere-i kübrasının menşei, çekirdeği, hayatı, medarı olan mahiyet-i Muhammediye Aleyhissalâtü Vesselâm’ın fevkalâde istidad ve cihazatıyla, âlem-i İslâmiyetin maneviyatını teşkil eden kudsî kelimatı, tesbihatı, ibadatı en evvel bütün manalarıyla hissedip yapmaktan gelen terakkiyat-ı ruhiyesini düşün; habibiyet derecesine çıkan ubudiyet-i Muhammediyenin (A.S.M.) velayeti, sair velayetlerden ne kadar yüksek olduğunu anla!

Bir zaman bir tek tesbihin, bir tek namazda, Sahabelerin tarz-ı telakkisine yakın bir surette bana inkişafı, bir ay kadar ibadet derecesinde ehemmiyetli göründü. Sahabelerin yüksek kıymetini onunla anladım. Demek bidayet-i İslâmiyede kelimat-ı kudsiyenin verdiği feyiz ve nurun başka bir meziyeti var. Tazeliği haysiyetiyle başka bir letafeti, bir taraveti, bir lezzeti var ki; gaflet perdesi altında mürur-u zamanla gizlenir, azalır, perdelenir. Zât-ı Muhammediye (A.S.M.) ise, onları menba-ı hakikîsinden (Zât-ı Akdes’ten) turfanda, taze olarak, fevkalâde istidadıyla almış, emmiş, massetmiş. Bu sırra binaen o zât; bir tek tesbihten, başkasının bir sene ibadeti kadar feyiz alabilir.

İşte bu nokta-i nazardan Zât-ı Muhammediye Aleyhissalâtü Vesselâm’ın, haddi ve nihayeti olmayan meratib-i kemalâtta ne derece terakki ettiğini kıyas et.

Üçüncüsü:

Bu kâinatın Hâlık’ı, bu kâinattaki bütün makasıdının en ehemmiyetli medarı nev’-i insan olduğundan ve bütün hitabat-ı Sübhaniyenin en anlayışlı bir muhatabı nev’-i beşer olduğundan; o nev’-i beşer içinde en meşhur, en namdar ve âsârıyla ve icraatıyla en mükemmel, en muhteşem ferd olan Zât-ı Muhammediyeyi (A.S.M.) o nev’ namına, belki umum kâinat hesabına kendine muhatab eden Zât-ı Ferd-i Zülcelal, elbette onu hadsiz kemalâtta hadsiz feyzine mazhar etmiştir.

İşte bu üç nokta gibi çok noktalar var. Kat’î bir surette isbat ederler ki; şahsiyet-i maneviye-i Muhammediye (A.S.M.), kâinatın manevî bir güneşi olduğu gibi, bu kâinat denilen Kur’an-ı Kebir’in âyet-i kübrası ve o Furkan-ı A’zam’ın ism-i a’zamı ve İsm-i Ferd’in cilve-i a’zamının bir âyinesidir. Kâinatın umum zerratının umum zamanlarındaki umum dakikalarının bütün âşirelerine darbedilip, hasıl-ı darb adedince o Zât-ı Ahmediyeye salât ü selâm, nihayetsiz hazine-i rahmetinden inmesini, Zât-ı Ferd-i Ehad-i Samed’den niyaz ediyoruz!..

سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّمْتَنَٓا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ

* * ******

Risale-i Nur Külliyatı’ndan Otuzuncu Lem’a’nın Dördüncü Nüktesi, Tevhid-i Hakikî’nin en yüksek mertebelerini İsm-i Ferd’in tecellisiyle izah eden son derece mühim bir tefekkür metnidir. Bu Nükte, İsm-i A’zam’ın altı nurundan biri olan “Ferd” isminin, Sure-i İhlâs’ın birinci ayeti olan “قُلْ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ” (De ki: O, Allah’tır, bir tektir.) ayetinin bir nüktesi olarak nasıl tecelli ettiğini “Yedi İşaret” ile tasvir etmektedir.

Giriş: İsm-i Ferd, Vâhidiyet ve Ehadiyet Münasebeti
Metnin mebdei (başlangıcı), mevzunun temelini teşkil eden üç mühim ismi takdim eder: Ferd, Vâhid ve Ehad.
• İsm-i Vâhid (Vâhidiyet): Allah’ın (c.c.) bir olduğunu, Zâtında, sıfatında ve ef’alinde (fiillerinde) şeriki (ortağı) bulunmadığını ifade eder. Vâhidiyet tecellisi, daha çok kâinatın heyet-i mecmuasına, yani bütününe bir anda bakar. Kâinatı bir bütün olarak idare edenin, nizamı kuranın “Bir” olduğunu gösterir. Birinci ve İkinci İşaret’teki kâinatın umumî tesanüdü (dayanışması) ve unsurların (güneş, hava, su) birliği, bu Vâhidiyet tecellisinin parlak delilleridir.
• İsm-i Ehad (Ehadiyet): Allah’ın (c.c.) Zâtının “Bir” olduğunu, cüz’lerden (parçalardan) mürekkep olmadığını (parçaları olmadığını) ifade eder. Ehadiyet tecellisi ise, kâinattaki her bir cüz’e, her bir ferde hususî olarak bakar. Kâinatın Hâlık’ının, her bir zerreye, her bir çiçeğe, her bir insana bizzat nazar ettiğini, O’nun rububiyetinin her şeyin üzerinde doğrudan doğruya bulunduğunu gösterir. Her bir varlığın yüzündeki hususî mühür (sikke), Ehadiyet’in isbatıdır.
• İsm-i Ferd: Ferdiyet, Vâhidiyet ve Ehadiyet’in manalarını cem’ eden (toplayan) ve Zât-ı Akdes’in hiçbir şeye benzemeyen, misli olmayan, tek ve yegâne (singular) olduğunu ifade eden bir ism-i a’zam cilvesidir. Kâinatı bir bütün olarak (Vâhidiyet) idare ettiği gibi, her bir cüz’ü de (Ehadiyet) bizzat ve infirad (tek başına) ile tedbir ve terbiye ettiğini gösterir.
Bu Nükte, “قُلْ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ” ayetinin manasının, İsm-i Ferd’in bu a’zamî tecellisi ile kâinatta nasıl okunduğunu Yedi İşaret ile isbat eder.
Birinci Bölüm: Kâinattaki Vahdet Sikkeleri (Birinci, İkinci ve Üçüncü İşaretler)
Bu bölümde, İsm-i Ferd’in kâinata, nev’lere ve fertlere vurduğu “sikke-i tevhid” (tevhid damgası) ve “hâtem-i vahdaniyet” (birlik mührü) üç misal ile izah edilir:

1. Birinci Sikke: Kâinatın Heyet-i Mecmuasındaki Tesanüd (Dayanışma)
Metin, kâinatı “en muntazam bir fabrika çarkları gibi” birbirine muavenet eder (yardımlaşır) ve birbirinin vazifesini tekmile (tamamlamaya) çalışır şeklinde tasvir eder.
• Tesanüd, Teavün, Tecavüb, Teanuk: Bu dört tabir, kâinatın bölünemez bir küll olduğunu isbat eder.
• Tesanüd: Varlıkların (mesela, güneşin, havanın, suyun, toprağın ve bitkilerin) birbiriyle sarsılmaz bir dayanışma içinde olması.
• Teavün: Birbirine yardım etmeleri (bulutun bitkiye, bitkinin hayvana yardım etmesi).
• Tecavüb: Birbirinin sualine (ihtiyacına) cevap vermeleri (Midenin ihtiyacına rızıkların koşması).
• Teanuk: Birbiri içine girme, sarılma (Bir insanın cesedindeki unsurlar gibi).
• İzahı: Bu öyle bir vahdet-i vücud (varlık birliği değil, varlığın bir bütün teşkil etmesi) teşkil eder ki, bir unsurun dizginini tutan (mesela sadece havayı idare etmek isteyen), umumun (güneşin, suyun, toprağın) dizginlerini tutamazsa, o tek unsurun dizginini dahi zabtedemez. Bu, kâinatın Hâlık’ının Vâhid (Bir) olması gerektiğinin kat’î bir isbatıdır.

2. İkinci Sikke: Zemin Yüzündeki Hâtem-i Ehadiyet
Bahar mevsiminde, zemin yüzünde yüzbinlerce hayvan ve bitki taifesinin (nev’inin) bir anda, birbiri içinde, fakat şaşırmadan, karıştırmadan, mükemmel bir temyiz ve tefrik (ayırt etme) ile icad edilmesi, Ehadiyet’in mührüdür.
• İzahı: Gayet karışıklık içinde, gayet hassas bir mizanla, her bir zîhayata (canlıya) lazım olan rızkın, cihazatın (donanımın) tam vaktinde, külfetsizce verilmesi; bütün bu mevcudatı birden görmeyen, bilmeyen ve idare etmeyen bir zâtın, icad cihetiyle hiçbir şeye karışamayacağını gösterir. Bir sineği halketmek için, onunla alakadar olan bütün kâinatı idare etmek gerekir. Bu da ancak Ehad olan bir Zât’a mahsustur.

3. Üçüncü Sikke: İnsanın Yüzündeki Sikke-i Ehadiyet
İnsanın yüzü (sîması), Vâhidiyet ve Ehadiyet’i birleştiren cami’ (toplayıcı) bir aynadır:
• Vâhidiyet Ciheti (Tevhid Sikkesi): Bütün insanların yüzlerinde, göz, kulak, ağız gibi a’zâ-yı esasîde (temel organlarda) birbirine benzemesi, Sâni’in (Sanatkârın) bir ve vâhid olduğunu gösterir.
• Ehadiyet Ciheti (Ehadiyet Sikkesi): Bu umumî benzerlik içinde, Hz. Âdem’den (a.s.) kıyamete kadar gelecek milyarlarca insanın, hukuklarının muhafazası için, hiçbirinin sîmasının diğerine tam benzememesi, her birine hususî bir alâmet-i farika (ayırt edici işaret) konulmasıdır. Bu, Sâni’in ihtiyarını (dilediğini seçmesini) ve meşietini (iradesini) gösteren ve O’nun Ehad olduğunu isbat eden dakik bir mühürdür.
İkinci Bölüm: Kâinatın Bölünmezliği ve Samedanî Mektuplar (İkinci ve Üçüncü İşaretler)
Bu işaretler, kâinatın hem unsurlar hem de fertler seviyesinde nasıl bölünemez bir bütün olduğunu ve her parçanın, bütünü Yaratan’a nasıl işaret ettiğini derinleştirir.

1. Unsurların Birliği (İkinci İşaret):
Kâinatın âlemleri ve unsurları (elementleri) “birbiri içine girift olarak girmiştir.” Güneşin bir olması, havanın bir olması, ateşin bir olması, yağmurun bir olması ve her yere yetişmesi, meskenleri olan zemin yüzü ile beraber umum mevcudatın, bir tek zâtın malı olduğuna kat’î şehadet eder. Güneşi idare edemeyen, bir çiçeğin hayatına müdahale edemez.

2. Mektubat-ı Samedaniye (Üçüncü İşaret):
İsm-i Ferd’in tecellisi, kâinatı birbiri içinde “hadsiz mektubat-ı Samedaniye” (Samed olan Allah’ın mektupları) hükmüne getirir.
• İzahı: Her bir çiçek, her bir meyve, her bir hayvan… birer “mühr-ü ehadiyet” ve “sikke-i Samediyet”tir. Bulundukları mekân (mesela bahçe) bir mektup ise, o çiçek o mektuptaki imza gibidir.
• Neticesi: Bir bahçedeki sarı çiçeğin mührü kime ait ise (o bahçenin Nakkaşı kim ise), zemin yüzündeki bütün aynı nevi çiçekler de O’nun “kelimeleri” hükmündedir. Böylece her bir şey (cüz’), umum eşyayı (küll’ü) Hâlık’ına isnad eder; a’zamî bir tevhidi ilan eder.
Üçüncü Bölüm: Tevhidin Sühuleti ve Şirkin Müşkilâtı (Dördüncü İşaret)
Bu, Nükte’nin en mühim ve en hacimli İşaretidir. Tevhidin (Allah’ı bir bilmenin) ne kadar makul ve kolay (sühulet), şirkin (ortak koşmanın) ise ne kadar müşkil (zor) ve muhal (imkânsız) olduğunu “Üç Nokta” ile isbat eder.
Birinci Nokta: Vahdette Sühulet (Kolaylık), Kesrette Müşkilât (Zorluk)
• Tevhidde Sühulet: Zât-ı Ferd ve Ehad’in kudretine nisbeten, en büyük şey (bir baharı icad etmek) ile en küçük şey (bir çiçeği icad etmek) arasında fark yoktur; ikisi de eşit derecede kolaydır.
• Şirkte Müşkilât: Eğer o çiçek, müteaddid esbaba (sebeplere) havale edilse, o tek çiçeği yapmak için, adeta bütün baharı yaratacak bir kudret ve ilim o sebeplerde bulunmak mecburiyetinde kalır.
• Temsiller:
• Ordu Temsili: Bir ordunun teçhizatı bir kumandanın emriyle bir fabrikada yapılsa, bir neferin teçhizatı kadar kolaylaşır. Eğer her neferin teçhizatı ayrı ayrı yerlerde yapılsa, her nefer için bir ordu kadar fabrika gerekir.
• İntisab ve İstinad: Bir nefer, “askerlik tezkeresiyle” bir kumandan-ı a’zama intisab (bağlanma) ve istinad (dayanma) ettiği için, kendi kuvvetinin binler derece fevkinde işler görür (düşman ordusunu esir alır). Bu intisab sayesinde, bir karınca bir Firavun’u, bir sinek bir Nemrud’u, bir mikrop bir cebbarı mağlup edebilir. Bir çekirdek, dağ gibi çam ağacını omuzunda taşıyabilir.
• Netice: Dünyadaki bütün sühulet (kolaylık), ucuzluk ve mebzuliyet (bolluk), vahdetten gelir ve Ferdiyete şehadet eder.
Cenâb-ı Hak, bu hakikati şöyle beyan eder:
اِنَّمَٓا اَمْرُهُٓ اِذَٓا اَرَادَ شَيْـًٔا اَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ
“O, bir şeyi dilediği zaman, O’nun emri yalnızca: ‘Ol!’ demesidir; o da hemen oluverir.” (Yâsîn, 36:82 – TDV Meali)

İkinci Nokta: İcadın İki Vecihi (İbda’ ve İnşa’)
• İbda’ (Hiçten İcad): Eğer her şey Ferd-i Vâhid’e verilse, O, nihayetsiz kudretiyle “hiçten icad eder.” Veya ihatalı ilmiyle her şeye manevî bir kalıb-ı ilmî (ilmî kalıp) tayin eder; zerreler o kalıba emr-i Rabbanî ile muntazam girer. Bu, “âyinedeki aksin fotoğraf vasıtasıyla kâğıt üstüne vücud-u haricî giymesi” gibi kolaydır.
• İnşa’ (Toplama): Eğer Ferd-i Vâhid’e verilmezse ve esbaba/tabiata havale edilse, ibda’ (hiçten yaratma) mümkün olmadığından, inşa’ (mevcut unsurlardan toplama) yolu kalır. Bu ise, bir sineğin vücudunu yaratmak için, rûy-i zeminin (yeryüzünün) bütün unsurlarını eleyip, gayet hassas bir mizanla o sineğin mahsus zerrelerini toplamak ve manevî âlemlerden ruhunu celbetmek (çekmek) lazımdır ki, bu, “yüz derece müşkil müşkil içinde, belki muhal muhal içinde olacak” bir durumdur.

Üçüncü Nokta: İdaredeki Vahdet ve Kesret Temsilleri
• Zabit/Nefer Temsili: Bir zabite (subaya) bin neferin idaresi verilse kolaydır. Fakat bir nefer, on zabitin idaresine verilse, o neferin idaresi bir taburdan on derece müşkil olur; bir keşmekeş (kargaşa) çıkar.
• Ayasofya Temsili: Bir cami kubbesindeki taşları muallakta (boşlukta) durdurmak bir ustaya verilse kolaydır. Eğer o vaziyet taşlara havale edilse, her bir taşın, diğer bütün taşlara hem hâkim-i mutlak hem mahkûm-u mutlak olması gerekir ki, bu imkânsızdır.
• Küre-i Arz Temsili: Küre-i Arz (Dünya), Zât-ı Ferd-i Vâhid’in bir memurudur. “Meczub bir mevlevî gibi” iki hareketiyle (mihveri ve medarı üstünde) mevsimler, gece-gündüz gibi haşmetli neticeleri hasıl eder. Eğer bu vazife Vâhid-i Ehad’e verilmezse, o neticeleri (mesela mevsimleri) tahsil etmek için, Arz’dan bin defa büyük milyonlarca yıldızın, hadsiz uzun mesafeleri gezmesi lazımdır ki, bu, şirkin yolunda ne derece muhaller olduğunu gösterir.
Bu İşaret, esbaba ve tabiata icad isnad etmenin “cehaletlerin en antikası” olduğunu isbat eder. Zira sebeplerin ve tabiatın kendileri dahi muntazam birer eser-i san’attır, masnu’durlar (sanatla yapılmışlardır).

Dördüncü Bölüm: Hâkimiyet-i İlahiye ve Nizam-ı Kâinat (Beşinci İşaret)
Bu İşaret, hâkimiyetin yapısı (doğası) üzerinden tevhidi isbat eder.
• Hâkimiyetin Esası: İstiklal ve İnfirad: Hâkimiyetin en esaslı hassası (özelliği), istiklaldir (bağımsızlıktır) ve infiraddır (tekliktir). Gayrın müdahalesini şiddetle reddeder. (Padişahların bu uğurda evlatlarını katletmeleri misali).
• Rububiyet-i Mutlaka: Allah’ın (c.c.) rububiyet (terbiye edicilik) derecesindeki mutlak hâkimiyeti, şirki ve iştiraki (ortaklığı) gayet şiddetle reddeder.
• Delil: Nizam-ı Kâinat: Eğer gayrın müdahalesi olsa, bu gayet hassas nizam ve intizam ve müvazene-i kâinat (kâinat dengesi) elbette bozulacaktı.
Bu hakikat, Kur’an-ı Kerim’de şöyle ferman edilir:
لَوْ كَانَ ف۪يهِمَٓا اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَاۚ فَسُبْحَانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ
“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu. Demek ki, arşın Rabbi olan Allah, onların niteledikleri şeylerden uzaktır, yücedir.” (Enbiyâ, 21:22 )
Metin, bu fesadın (bozulmanın) ve füturun (çatlağın) zerrelerden seyyarata (gezegenlere) kadar hiçbir yerde görünmediğini şu ayetle teyid eder:
اَلَّذ۪ي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ طِبَاقًاۜ مَا تَرٰى ف۪ي خَلْقِ الرَّحْمٰنِ مِنْ تَفَاوُتٍۜ فَارْجِعِ الْبَصَرَۙ هَلْ تَرٰى مِنْ فُطُورٍ
“O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahmân’ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Bir kere daha bak! Hiçbir çatlak (ve düzensizlik) görüyor musun?” (Mülk, 67:3 )
Ayrıca, sırr-ı ehadiyet ile en küçük bir zîhayat mahluk (mesela bir sinek), kâinatın bir misal-i musaggarası (küçültülmüş misali) olduğundan, o tek zîhayata sahib çıkanın, bütün kâinata sahib olması gerekir. Bu da şirki muhal derecesine getirir.
Cenâb-ı Hakk’ın mülkünde ortağı olmadığını beyan eden şu ayet de bu İşaret’in gayesini teyid eder:
اَلَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يرًا
“Göklerin ve yerin mülkü O’nundur; O, çocuk edinmemiştir. Mülkünde ortağı yoktur. O, her şeyi yaratmış ve yarattığı o şeyleri bir ölçüye göre takdir etmiştir.” (Furkân, 25:2 )

Beşinci Bölüm: Ferdiyet, Kemalât ve İnsanın Gayesi (Altıncı İşaret)
Bu İşaret, Ferdiyet ve Vahdet’in, bütün kemalâtın (mükemmelliklerin) ve hilkat-i kâinatın (kâinatın yaratılış) gayelerinin medarı (dayanağı) ve menşei (kaynağı) olduğunu beyan eder.
• Kemalâtın Medarı: (Haşiyede izah edildiği gibi) Eğer Sâni’-i Kâinat Vâhid-i Ehad bilinse, kâinattaki bütün kemalât ve cemaller (güzellikler), O’nun kudsî kemalâtının ve cemallerinin gölgeleri ve işaretleri olduğu bilinir. Yoksa o kemaller, şuursuz esbaba ve mahlukata ait kalır; Allah’ın (c.c.) “hazine-i sermediyesi” (ebedî hazinesi) meçhul kalırdı.
• Metalib-i Beşeriyenin Menbaı: İnsanın en şiddetli arzusu olan arzu-yu beka (ebediyet arzusu) gibi, ebede uzanmış binler arzuları vardır. Bu arzuları ancak, bütün kâinatı sırr-ı ferdiyetle kabzasında tutan, “bir menzili kapayıp öbür menzili açmak gibi kolay bir surette dünyayı kapayıp âhireti açabilir bir zât” yerine getirebilir.
• Netice: Eğer Ferdiyet olmazsa, bu arzular söner, hilkatin neticeleri hiçe inerdi. Bütün enbiya, asfiya ve evliyanın en büyük zevklerini “Lâ İlahe İllâ Hu” kelime-i tevhidinde bulmalarının sırrı budur.

Altıncı Bölüm: Tevhid-i Hakikînin Bürhanı: Risalet-i Ahmediye (A.S.M.) (Yedinci İşaret)
Nükte, zirveye ulaşır. Madem kâinatın en büyük hakikati Tevhid-i Hakikî’dir; ve madem bu hakikati bütün mertebeleriyle en mükemmel surette ders veren, isbat eden ve ilan eden Zât-ı Muhammediye’dir (A.S.M.); öyle ise:
“Tevhidi isbat eden bütün bürhanlar; dolayısıyla onun (A.S.M.) risaletini ve vazifesinin hakkaniyetini ve davasının doğruluğunu dahi kat’î isbat eder.”
Bu, Risalet’in, Ferdiyet ve Vahdaniyet’in muktezası (gereği) ve lazımı (ayrılmaz parçası) olduğunu gösterir. Metin, bu Zât’ın (A.S.M.) kâinatın bir güneşi olduğuna dair “Üç Nokta” ile şehadet eder:
• “Es-sebebü ke-l fâil” Sırrı: Umum ümmetin işlediği umum hasenatın (güzel amellerin) bir misli, O’nun (A.S.M.) sahife-i hasenatına geçmektedir. Umum ümmetin her gün ettiği salavatların (makbul duaların) iktiza ettiği makam ve mertebe, O’nun şahsiyet-i maneviyesinin azametini gösterir.
• Ubudiyet-i Muhammediyenin (A.S.M.) Yüksekliği: O Zât (A.S.M.), kudsî kelimatı (tesbihatı, ibadatı) “menba-ı hakikîsinden (Zât-ı Akdes’ten) turfanda, taze olarak” fevkalâde istidadıyla almış, emmiş ve massetmiştir (özümsemiştir). Bu sebeple O Zât (A.S.M.), bir tek tesbihten, başkasının bir sene ibadeti kadar feyiz alabilir. Bu, O’nun hadsiz meratib-i kemalâtta terakkisini gösterir.
• En Mükemmel Muhatab: Kâinatın Hâlık’ı, bütün makasıdının en ehemmiyetli medarını (dayanağını) nev’-i insan kılmış ve bu nev’ içinde en mükemmel, en muhteşem ferd olan Zât-ı Muhammediye’yi (A.S.M.) umum kâinat hesabına kendine muhatab etmiştir. Elbette bu muhatabiyeti, O’nu hadsiz kemalâta ve feyze mazhar etmiştir.
Bu Zât’ın (A.S.M.) ehemmiyeti, Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade edilir:
وَمَٓا اَرْسَلْنَاكَ اِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَم۪ينَ
“Biz seni âlemlere ancak rahmet olarak gönderdik.” (Enbiyâ, 21:107 )

Netice

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

فَانْظُرْ اِلٰٓى اٰثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِى الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِى الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ

âyet-i azîmenin ve

اَللّٰهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ لَا تَاْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ

âyet-i azîmin birer nüktesi ile, İsm-i A’zam veyahud İsm-i A’zam’ın iki ziyasından bir ziyası veya altı nurundan bir nuru olan İsm-i Hayy’ın bir cilvesi, Şevval-i Şerif’te, Eskişehir Hapishanesi’nde, uzaktan uzağa aklıma göründü. Vaktinde kaydedilmedi ve çabuk o kudsî kuşu avlayamadık. Tebaud ettikten sonra, hiç olmazsa bazı remizlerle o hakikat-ı ekberin ve nur-u a’zamın bazı şualarını muhtasaran göstereceğiz.

Birinci Remiz:

İsm-i Hayy ve İsm-i Muhyî’nin bir cilve-i a’zamından olan “Hayat nedir? Ve mahiyeti ve vazifesi nedir?” sualine karşı fihristevari cevab şudur ki:

Hayat, şu kâinatın en ehemmiyetli gayesi.. hem en büyük neticesi.. hem en parlak nuru.. hem en latif mayesi.. hem gayet süzülmüş bir hülâsası.. hem en mükemmel meyvesi.. hem en yüksek kemali.. hem en güzel cemali.. hem en güzel zîneti.. hem sırr-ı vahdeti.. hem rabıta-i ittihadı.. hem kemalâtının menşei.. hem san’at ve mahiyetçe en hârika bir zîruhu.. hem en küçük bir mahluku bir kâinat hükmüne getiren mu’cizekâr bir hakikatı.. hem güya kâinatın küçük bir zîhayatta yerleşmesine vesile oluyor gibi; koca kâinatın bir nevi fihristesini o zîhayatta göstermekle beraber, o zîhayatı ekser mevcudatla münasebetdar ve küçük bir kâinat hükmüne getiren en hârika bir mu’cize-i kudrettir. Hem en büyük bir küll kadar -hayat ile- küçük bir cüz’ü büyülten ve bir ferdi dahi küllî gibi bir âlem hükmüne getiren ve rububiyet cihetinde kâinatı tecezzi ve iştiraki ve inkısamı kabul etmez bir küll ve bir küllî hükmünde gösteren fevkalâde hârika bir san’at-ı İlahiyedir. Hem kâinatın mahiyetleri içinde Zât-ı Hayy-u Kayyum’un vücub-u vücuduna ve vahdetine ve ehadiyetine şehadet eden bürhanların en parlağı, en kat’îsi ve en mükemmeli.. hem masnuat-ı İlahiye içinde en hafîsi ve en zahiri, en kıymetdarı ve en ucuzu, en nezihi ve en parlak ve en manidar bir nakş-ı san’at-ı Rabbaniyedir. Hem sair mevcudatı kendine hâdim ettiren nazenin, nazdar, nazik bir cilve-i rahmet-i Rahmaniyedir. Hem şuunat-ı İlahiyenin gayet câmi’ bir âyinesidir. Hem Rahman, Rezzak, Rahîm, Kerim, Hakîm gibi çok esma-i hüsnanın cilvelerini câmi’ ve rızk, hikmet, inayet, rahmet gibi çok hakikatları kendine tâbi’ eden ve görmek ve işitmek ve hissetmek gibi umum duyguların menşei, madeni bir acube-i hilkat-i Rabbaniyedir. Hem hayat, bu kâinatın tezgâh-ı a’zamında öyle bir istihale makinesidir ki, mütemadiyen her tarafta tasfiye yapıyor, temizlendiriyor, terakki veriyor, nurlandırıyor.. Ve zerrat kafilelerine, güya hayatın yuvası olan cesedi o zerrelere vazife görmek, nurlanmak, talimat yapmak için bir misafirhane, bir mekteb, bir kışladır. Âdeta Zât-ı Hayy ve Muhyî, bu makine-i hayat vasıtasıyla; bu karanlıklı ve fâni ve süfli olan âlem-i dünyayı latifleştiriyor, ışıklandırıyor, bir nevi beka veriyor, bâki bir âleme gitmeye hazırlattırıyor. Hem hayatın iki yüzü, yani mülk, melekût vecihleri parlaktır, kirsizdir, noksansızdır, ulvîdir. Onun için perdesiz, vasıtasız, doğrudan doğruya dest-i kudret-i Rabbaniyeden çıktığını aşikâre göstermek için, sair eşya gibi zahirî esbabı hayattaki tasarrufat-ı kudrete perde edilmemiş bir müstesna mahluktur. Hem hayatın hakikatı, altı erkân-ı imaniyeye bakıp, manen ve remzen isbat eder. Yani: Hem Vâcib-ül Vücud’un vücub-u vücudunu ve hayat-ı sermediyesini, hem dâr-ı âhireti ve hayat-ı bâkiyesini, hem vücud-u melaike, hem sair erkân-ı imaniyeye pek kuvvetli bakıp iktiza eden bir hakikat-ı nuraniyedir. Hem hayat, bütün kâinattan süzülmüş en safi bir hülâsası olduğu gibi, kâinattaki en mühim bir maksad-ı İlahî ve hilkat-i âlemin en mühim neticesi olan şükür ve ibadet ve hamd ve muhabbeti netice veren bir sırr-ı a’zamdır.

İşte, hayatın bu mezkûr yirmidokuz ehemmiyetli ve kıymetdar hâssalarını ve ulvî ve umumî vazifelerini nazara al. Sonra bak. Muhyî isminin arkasında, İsm-i Hayy’ın azametini gör. Ve hayatın bu azametli hâssaları ve meyveleri noktasından, İsm-i Hayy nasıl bir İsm-i A’zam olduğunu bil. Hem anla ki; bu hayat, madem kâinatın en büyük neticesi ve en azametli gayesi ve en kıymetdar meyvesidir; elbette bu hayatın dahi kâinat kadar büyük bir gayesi, azametli bir neticesi bulunmak gerektir. Çünki ağacın neticesi meyve olduğu gibi, meyvenin de çekirdeği vasıtasıyla neticesi, gelecek bir ağaçtır. Evet bu hayatın gayesi ve neticesi hayat-ı ebediye olduğu gibi bir meyvesi de, hayatı veren Zât-ı Hayy ve Muhyî’ye karşı şükür ve ibadet ve hamd ve muhabbettir ki; bu şükür ve muhabbet ve hamd ve ibadet ise; hayatın meyvesi olduğu gibi, kâinatın gayesidir. Ve bundan anla ki; bu hayatın gayesini “rahatça yaşamak ve gafletli lezzetlenmek ve heveskârane nimetlenmektir” diyenler, gayet çirkin bir cehaletle; münkirane, belki de kâfirane, bu pek çok kıymetdar olan hayat nimetini ve şuur hediyesini ve akıl ihsanını istihfaf ve tahkir edip, dehşetli bir küfran-ı nimet ederler.

İkinci Remiz:

İsm-i Hayy’ın bir cilve-i a’zamı ve İsm-i Muhyî’nin bir tecelli-i eltafı olan bu hayatın Birinci Remiz’deki fihristesi zikredilen bütün mertebeleri ve vasıfları ve vazifeleri beyan etmek, o vasıflar adedince risaleler yazmak lâzım geldiğinden, Risale-i Nur’un eczalarında o vasıfların, o mertebelerin, o vazifelerin bir kısmı izah edildiğinden, kısmen tafsilatı Risale-i Nur’a havale edip, burada birkaç tanesine muhtasaran işaret edeceğiz.

İşte, hayatın yirmidokuz hâssalarından yirmiüçüncü hâssasında şöyle denilmiştir ki: Hayatın iki yüzü de şeffaf, kirsiz olduğundan, esbab-ı zahiriye, ondaki tasarrufat-ı kudret-i Rabbaniyeye perde edilmemiştir. Evet bu hâssanın sırrı şudur ki: Kâinatta gerçi herşeyde bir güzellik ve iyilik ve hayır vardır; ve şerr ve çirkinlik gayet cüz’îdir ve vâhid-i kıyasîdirler ki, güzellik ve iyilik mertebelerini ve hakikatlarının tekessürünü ve taaddüdünü göstermek cihetiyle, o şerr ise hayır ve o kubh dahi hüsün olur. Fakat zîşuurların nazar-ı zahirîsinde görünen zahirî çirkinlik ve fenalık ve bela ve musibetten gelen küsmekler ve şekvalar Zât-ı Hayy-u Kayyum’a teveccüh etmemek için; hem aklın zahirî nazarında hasis, pis görünen şeylerde, kudsî münezzeh olan kudretin bizzât ve perdesiz onlar ile mübaşereti, kudretin izzetine münafî gelmemek için, zahirî esbablar o kudretin tasarrufatına perde edilmişler. O esbab ise; icad edemiyorlar, belki haksız olan şekvalara ve itirazlara hedef olmak ve izzet ve kudsiyet ve münezzehiyet-i kudreti muhafaza içindirler.

Yirmiikinci Söz’ün İkinci Makamının Mukaddemesinde beyan edildiği gibi; Hazret-i Azrail (A.S.), kabz-ı ervah vazifesi hususunda Cenab-ı Hakk’a münacat etmiş. Demiş: “Senin kulların benden küsecekler.” Cevaben ona denilmiş: “Senin vazifen ile vefat edenlerin ortasında hastalıklar ve musibetler perdesini bırakacağım; vefat edenler sana değil, belki itiraz ve şekva oklarını o perdelere atacaklar.” Bu münacatın sırrına göre; ölümün ve vefatın ehl-i iman hakkında hakikî güzel yüzünü görmeyen ve ondaki rahmetin cilvesini bilmeyenlerin küsmeleri ve itirazları Zât-ı Hayy-u Kayyum’a gitmemek için Hazret-i Azrail’in (A.S.) vazifesi de bir perde olduğu gibi, sair esbablar dahi zahirî perdedirler. Evet izzet-i azamet ister ki, esbab perdedar-ı dest-i kudret ola aklın nazarında.. fakat vahdet ve celal ister ki; esbab, ellerini çeksinler tesir-i hakikîden…

Fakat hayatın hem zahirî, hem bâtınî, hem mülk, hem melekût vecihleri kirsiz, noksansız, kusursuz olduğundan; şekvaları ve itirazları davet edecek maddeler onda bulunmadığı gibi, izzet ve kudsiyet-i kudrete münafî olacak pislik ve çirkinlik olmadığından, doğrudan doğruya perdesiz olarak Zât-ı Hayy-u Kayyum’un “ihya edici, hayat verici, diriltici” isminin eline teslim edilmişlerdir. Nur da öyledir, vücud ve icad da öyledir. Onun içindir ki; icad ve halk doğrudan doğruya, perdesiz, Zât-ı Zülcelal’in kudretine bakar. Hattâ yağmur bir nevi hayat ve rahmet olduğundan, vakt-i nüzulü bir muttarid kanuna tâbi’ kılınmamış; tâ ki, her vakt-i hacette eller dergâh-ı İlahiyeye rahmet istemek için açılsın. Eğer yağmur, Güneş’in tulûu gibi bir kanuna tâbi’ olsaydı; o nimet-i hayatiye, her vakit rica ile istenilmeyecekti.

Üçüncü Remiz:

Yirmidokuzuncu hâssasında denilmiştir ki; kâinatın neticesi hayat olduğu gibi; hayatın neticesi olan şükür ve ibadet dahi, kâinatın sebeb-i hilkati ve ille-i gaiyesi ve maksud neticesidir. Evet bu kâinatın Sâni’-i Hayy-u Kayyum’u bu kadar hadsiz enva’-ı nimetiyle kendini zîhayatlara bildirip sevdirdiğine mukabil, elbette zîhayatlardan o nimetlere karşı teşekkür ve sevdirmesine mukabil sevmelerini ve kıymetdar san’atlarına mukabil medh ü sena etmelerini ve evamir-i Rabbaniyesine karşı itaat ve ubudiyetle mukabele edilmelerini ister.

İşte bu sırr-ı rububiyete göre teşekkür ve ubudiyet, bütün enva’-ı hayatın ve dolayısıyla bütün kâinatın en ehemmiyetli gayesi olduğundandır ki, Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan pek çok hararetle ve şiddetle ve halâvetle şükür ve ibadete sevkediyor. Ve ibadet Cenab-ı Hakk’a mahsus ve şükür ona lâyık ve hamd ona hastır diye çok tekrar ile beyan ediyor. Demek bu şükür ve ibadet doğrudan doğruya Mâlik-i Hakikîsine gitmek lâzım olduğunu ifade için, hayatı bütün şuunatıyla perdesiz kabza-i tasarrufunda tutmasına delalet eden

وَهُوَ الَّذ۪ى يُحْي۪ى وَ يُمِيتُ وَلَهُ اخْتِلَافُ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ ٭ هُوَ الَّذ۪ى يُحْي۪ى وَ يُم۪يتُ فَاِذَا قَضٰٓى اَمْرًا فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ٭ فَيُحْي۪ى بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا

gibi âyetler; pek sarih bir surette vasıtaları nefyedip, doğrudan doğruya hayatı Hayy-u Kayyum’un dest-i kudretine münhasıran veriyor. Evet minnetdarlık ve teşekkürü davet eden ve muhabbet ve sena hissini tahrik eden, hayattan sonra rızk ve şifa ve yağmur gibi vesile-i şükran şeyler dahi doğrudan doğruya Zât-ı Rezzak-ı Şâfî’ye ait olduğunu; esbab ve vesait bir perde olduğunu

هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَت۪ينُ ٭ وَ اِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْف۪ينِ ٭ وَهُوَ الَّذ۪ى يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا

gibi âyetler ile “Rızk, şifa ve yağmur, münhasıran Zât-ı Hayy-u Kayyum’un kudretine hastır.” Perdesiz, ondan geldiğini ifade için kaide-i nahviyece alâmet-i hasr ve tahsis olan

هُوَ الَّذ۪ى ٭ هُوَ الرَّزَّاقُ

ifade etmiştir. İlâçlara hâsiyetleri veren ve tesiri halkeden ancak o Şâfî-i Hakikî’dir.

Dördüncü Remiz:

Hayatın yirmisekizinci hâssasında beyan edilmiştir ki; hayat, imanın altı erkânına bakıp isbat ediyor; onların tahakkukuna işaretler ediyor. Evet madem bu kâinatın en mühim neticesi ve mayesi ve hikmet-i hilkati hayattır; elbette o hakikat-ı âliye, bu fâni, kısacık, noksan, elemli hayat-ı dünyeviyeye münhasır değildir. Belki hayatın yirmidokuz hâssasıyla mahiyetinin azameti anlaşılan şecere-i hayatın gayesi, neticesi ve o şecerenin azametine lâyık meyvesi, hayat-ı ebediyedir ve hayat-ı uhreviyedir; taşıyla ve ağacıyla, toprağıyla hayatdar olan dâr-ı saadetteki hayattır. Yoksa bu hadsiz cihazat-ı mühimme ile teçhiz edilen hayat şeceresi; zîşuur hakkında, hususan insan hakkında meyvesiz, faidesiz, hakikatsız olmak lâzım gelecek.. ve sermayece ve cihazatça serçe kuşundan meselâ yirmi derece ziyade ve bu kâinatın ve zîhayatın en mühim yüksek ve ehemmiyetli mahluku olan insan, serçe kuşundan saadet-i hayat cihetinde yirmi derece aşağı düşüp en bedbaht, en zelil bir bîçare olacak. Hem en kıymetdar bir nimet olan akıl dahi, geçmiş zamanın hüzünlerini ve gelecek zamanın korkularını düşünmekle kalb-i insanı mütemadiyen incitip bir lezzete dokuz elemleri karıştırdığından, en musibetli bir bela olur. Bu ise, yüz derece bâtıldır. Demek bu hayat-ı dünyeviye, âhirete iman rüknünü kat’î isbat ediyor ve her baharda haşrin üçyüz binden ziyade nümunelerini gözümüze gösteriyor.

Acaba senin cisminde, senin bahçende ve senin vatanında hayatına lâzım ve münasib bütün levazımatı ve cihazatı hikmet ve inayet ve rahmetle ihzar eden ve vaktinde yetiştiren, hattâ senin midenin beka ve yaşamak arzusuyla ettiği hususî ve cüz’î olan rızık duasını bilen ve işiten ve hadsiz leziz taamlarla o duanın kabulünü gösteren ve mideyi memnun eden bir Mutasarrıf-ı Kadîr, hiç mümkün müdür ki; seni bilmesin ve görmesin ve nev’-i insanın en büyük gayesi olan hayat-ı ebediyeye lâzım esbabı ihzar etmesin ve nev’-i insanın en büyük, en ehemmiyetli, en lâyık ve umumî olan beka duasını hayat-ı uhreviyenin inşasıyla ve Cennet’in icadıyla kabul etmesin ve kâinatın en mühim mahluku, belki zeminin sultanı ve neticesi olan nev’-i insanın arş ve ferşi çınlatan umumî ve gayet kuvvetli duasını işitmeyip küçük bir mide kadar ehemmiyet vermesin, memnun etmesin, kemal-i hikmetini ve nihayet rahmetini inkâr ettirsin? Hâşâ yüzbin defa hâşâ!..

Hem hiç kabil midir ki; hayatın en cüz’îsinin pek gizli sesini işitsin, derdini dinlesin ve derman versin ve nazını çeksin ve kemal-i itina ve ihtimam ile beslesin ve ona dikkatle hizmet ettirsin ve büyük mahlukatını ona hizmetkâr yapsın; ve sonra en büyük ve kıymetdar ve bâki ve nazdar bir hayatın gök sadâsı gibi yüksek sesini işitmesin ve onun çok ehemmiyetli beka duasını ve nazını ve niyazını nazara almasın? Âdeta bir neferin kemal-i itina ile teçhizat ve idaresini yapsın; ve muti’ ve muhteşem orduya hiç bakmasın.. ve zerreyi görsün, Güneş’i görmesin.. sivrisineğin sesini işitsin, gök gürültüsünü işitmesin? Hâşâ yüzbin defa hâşâ!..

Hem hiçbir cihetle akıl kabul eder mi ki; hadsiz rahmetli, muhabbetli ve nihayet derecede şefkatli ve kendi san’atını çok sever ve kendini çok sevdirir ve kendini sevenleri ziyade sever bir Zât-ı Kadîr-i Hakîm, en ziyade kendini seven ve sevimli ve sevilen ve Sâni’ini fıtraten perestiş eden hayatı ve hayatın zâtı ve cevheri olan ruhu, mevt-i ebedî ile i’dam edip, kendinden o sevgili muhibbini ve habibini ebedî bir surette küstürsün, darıltsın, dehşetli rencide ederek sırr-ı rahmetini ve nur-u muhabbetini inkâr etsin ve ettirsin? Yüzbin defa hâşâ ve kellâ!.. Bu kâinatı cilvesiyle süslendiren bir cemal-i mutlak ve umum mahlukatı sevindiren bir rahmet-i mutlaka, böyle hadsiz bir çirkinlikten ve kubh-u mutlaktan ve böyle bir zulm-ü mutlaktan, bir merhametsizlikten, elbette nihayetsiz derece münezzehtir ve mukaddestir.

NETİCE:

Madem dünyada hayat var, elbette insanlardan hayatın sırrını anlayanlar ve hayatını sû’-i istimal etmeyenler, dâr-ı bekada ve Cennet-i bâkiyede, hayat-ı bâkiyeye mazhar olacaklardır. Âmennâ.

Ve hem nasılki yeryüzünde bulunan parlak şeylerin Güneş’in akisleriyle parlamaları ve denizlerin yüzlerinde kabarcıkları ziyanın lem’alarıyla parlayıp sönmeleri, arkalarından gelen kabarcıklar yine hayalî güneşçiklere âyinelik etmeleri bilbedahe gösteriyor ki; o lem’alar, yüksek bir tek Güneş’in cilve-i in’ikasıdırlar ve Güneş’in vücudunu muhtelif diller ile yâdediyorlar ve ışık parmaklarıyla ona işaret ediyorlar. Aynen öyle de: Zât-ı Hayy-u Kayyum’un Muhyî isminin cilve-i a’zamı ile berrin yüzünde ve bahrin içinde zîhayatların kudret-i İlahiye ile parlayıp, arkalarından gelenlere yer vermek için “YÂ HAYY!” deyip perde-i gaybda gizlenmeleri; bir hayat-ı sermediye sahibi olan Zât-ı Hayy-u Kayyum’un hayatına ve vücub-u vücuduna şehadetler, işaretler ettikleri gibi.. umum mevcudatın tanziminde eseri görünen ilm-i İlahîye şehadet eden bütün deliller ve kâinata tasarruf eden kudreti isbat eden bütün bürhanlar ve tanzim ve idare-i kâinatta hükümferma olan irade ve meşieti isbat eden bütün hüccetler ve kelâm-ı Rabbanî ve vahy-i İlahînin medarı olan risaletleri isbat eden bütün alâmetler, mu’cizeler ve hâkeza yedi sıfât-ı İlahiyeye şehadet eden bütün delail; bil’ittifak Zât-ı Hayy-u Kayyum’un hayatına delalet, şehadet, işaret ediyorlar. Çünki nasıl bir şeyde görmek varsa, hayatı da var; işitmek varsa, hayatın alâmetidir; söylemek varsa, hayatın vücuduna işaret eder; ihtiyar, irade varsa hayatı gösterir.. aynen öyle de; bu kâinatta âsârıyla vücudları muhakkak ve bedihî olan kudret-i mutlaka ve irade-i şamile ve ilm-i muhit gibi sıfatlar bütün delailleriyle Zât-ı Hayy-u Kayyum’un hayatına ve vücub-u vücuduna şehadet ederler ve bütün kâinatı bir gölgesiyle ışıklandıran ve bir cilvesiyle bütün dâr-ı âhireti zerratıyla beraber hayatlandıran hayat-ı sermediyesine şehadet ederler.

Hem hayat, “melaikeye iman” rüknüne dahi bakar, remzen isbat eder. Çünki madem kâinatta en mühim netice hayattır ve en ziyade intişar eden ve kıymetdarlığı için nüshaları teksir edilen ve zemin misafirhanesini gelip geçen kafilelerle şenlendiren zîhayatlardır.. ve madem Küre-i Arz bu kadar zîhayatın enva’ıyla dolmuş ve mütemadiyen zîhayat enva’larını tecdid ve teksir etmek hikmetiyle her vakit dolar boşanır ve en hasis ve çürümüş maddelerinde dahi kesretle zîhayatlar halkedilerek bir mahşer-i huveynat oluyor.. ve madem hayatın süzülmüş en safi hülâsası olan şuur ve akıl ve en latif ve sabit cevheri olan ruh, bu Küre-i Arz’da gayet kesretli bir surette halkolunuyorlar; âdeta Küre-i Arz, hayat ve akıl ve şuur ve ervah ile ihya olup öyle şenlendirilmiş… Elbette Küre-i Arz’dan daha latif, daha nuranî, daha büyük, daha ehemmiyetli olan ecram-ı semaviye; ölü, camid, hayatsız, şuursuz kalması imkân haricindedir. Demek gökleri, güneşleri, yıldızları şenlendirecek ve hayatdar vaziyetini verecek ve netice-i hilkat-i semavatı gösterecek ve hitabat-ı Sübhaniyeye mazhar olacak olan zîşuur, zîhayat ve semavata münasib sekeneler, her halde sırr-ı hayatla bulunuyorlar ki, onlar da melaikelerdir.

Hem hayatın sırr-ı mahiyeti “peygamberlere iman” rüknüne bakıp remzen isbat eder. Evet madem kâinat, hayat için yaratılmış ve hayat dahi Hayy-u Kayyum-u Ezelî’nin bir cilve-i a’zamıdır, bir nakş-ı ekmelidir, bir san’at-ı ecmelidir. Madem hayat-ı sermediye, resullerin gönderilmesiyle ve kitabların indirilmesiyle kendini gösterir. Evet eğer kitablar ve peygamberler olmazsa, o hayat-ı ezeliye bilinmez. Nasılki bir adamın söylemesiyle, diri ve hayatdar olduğu anlaşılır; öyle de bu kâinatın perdesi altında olan âlem-i gaybın arkasında söyleyen, konuşan, emir ve nehyedip hitab eden bir zâtın kelimatını, hitabatını gösterecek, peygamberler ve ellerinde nâzil olan kitablardır. Elbette kâinattaki hayat, kat’î bir surette Hayy-ı Ezelî’nin vücub-u vücuduna kat’î şehadet ettiği gibi; o hayat-ı ezeliyenin şuaatı, celevatı, münasebatı olan “irsal-i rusül” ve “inzal-i kütüb” rükünlerine bakar, remzen isbat eder. Ve bilhâssa risalet-i Muhammediye (A.S.M.) ve vahy-i Kur’anî, hayatın ruhu ve aklı hükmünde olduğundan, bu hayatın vücudu gibi, hakkaniyetleri kat’îdir denilebilir.

Evet nasılki hayat, bu kâinattan süzülmüş bir hülâsadır.. ve şuur ve his dahi hayattan süzülmüş, hayatın bir hülâsasıdır.. akıl dahi şuurdan ve histen süzülmüş, şuurun bir hülâsasıdır.. ve ruh dahi, hayatın hâlis ve safi bir cevheri ve sabit ve müstakil zâtıdır; öyle de maddî ve manevî hayat-ı Muhammediye (A.S.M.) dahi, hayat ve ruh-u kâinattan süzülmüş hülâsat-ül hülâsadır.. ve risalet-i Muhammediye dahi (A.S.M.), kâinatın his ve şuur ve aklından süzülmüş en safi hülâsasıdır, belki maddî ve manevî hayat-ı Muhammediye (A.S.M.), âsârının şehadetiyle hayat-ı kâinatın hayatıdır.. ve risalet-i Muhammediye (A.S.M.), şuur-u kâinatın şuurudur ve nurudur.. ve vahy-i Kur’an dahi, hayatdar hakaikının şehadetiyle hayat-ı kâinatın ruhudur ve şuur-u kâinatın aklıdır. Evet, evet, evet… Eğer kâinattan risalet-i Muhammediyenin (A.S.M.) nuru çıksa, gitse; kâinat vefat edecek.. eğer Kur’an gitse, kâinat divane olacak ve Küre-i Arz kafasını, aklını kaybedecek, belki şuursuz kalmış olan başını bir seyyareye çarpacak, bir kıyameti koparacak.

Hem hayat, “iman-ı bil’kader” rüknüne bakıyor, remzen isbat eder. Çünki madem hayat, âlem-i şehadetin ziyasıdır ve istila ediyor ve vücudun neticesi ve gayesidir ve Hâlık-ı Kâinat’ın en câmi’ âyinesidir ve faaliyet-i Rabbaniyenin en mükemmel enmuzeci ve fihristesidir, temsilde hata olmasın, bir nevi proğramı hükmündedir. Elbette âlem-i gayb -yani mazi, müstakbel- yani geçmiş ve gelecek mahlukatın hayat-ı maneviyeleri hükmünde olan intizam ve nizam ve malûmiyet ve meşhudiyet ve taayyün ve evamir-i tekviniyeyi imtisale müheyya bir vaziyette bulunmalarını sırr-ı hayat iktiza ediyor. Nasılki bir ağacın çekirdek-i aslîsi ve kökü ve müntehasında ve meyvelerindeki çekirdekleri dahi aynen ağaç gibi bir nevi hayata mazhardırlar. Belki ağacın kavanin-i hayatiyesinden daha ince kavanin-i hayatı taşıyorlar. Hem nasılki bu hazır bahardan evvel geçmiş güzün bıraktığı tohumlar ve kökler, bu bahar gittikten sonra, gelecek baharlara bırakacağı çekirdekler, kökler, bu bahar gibi cilve-i hayatı taşıyorlar ve kavanin-i hayatiyeye tâbi’dirler.

Aynen öyle de; şecere-i kâinatın bütün dal ve budaklarıyla herbirinin bir mazisi ve müstakbeli var. Geçmiş ve gelecek tavırlarından ve vaziyetlerinden müteşekkil bir silsilesi bulunur. Her nevi ve her cüz’ünün ilm-i İlahiyede muhtelif tavırlar ile müteaddid vücudları bir silsile-i vücud-u ilmî teşkil eder. Ve vücud-u haricî gibi o vücud-u ilmî dahi, hayat-ı umumiyenin manevî bir cilvesine mazhardır ki, mukadderat-ı hayatiye, o manidar ve canlı elvah-ı kaderiyeden alınır. Evet âlem-i gaybın bir nev’i olan âlem-i ervah, ayn-ı hayat ve madde-i hayat ve hayatın cevherleri ve zâtları olan ervah ile dolu olması, elbette mazi ve müstakbel denilen âlem-i gaybın bir diğer nev’i de ve ikinci kısmı dahi, cilve-i hayata mazhariyetini ister ve istilzam eder. Hem herbir şeyin vücud-u ilmîsindeki intizam-ı ekmeli ve manidar vaziyetleri ve canlı meyveleri, tavırları; bir nevi hayat-ı maneviyeye mazhariyetini gösterir. Evet hayat-ı ezeliye güneşinin ziyası olan bu cilve-i hayat, elbette yalnız bu âlem-i şehadete ve bu zaman-ı hazıra ve bu vücud-u haricîye münhasır olamaz; belki herbir âlem, kabiliyetine göre o ziyanın cilvesine mazhardır; ve kâinat bütün âlemleriyle o cilve ile hayatdar ve ziyadardır. Yoksa nazar-ı dalaletin gördüğü gibi muvakkat ve zahirî bir hayat altında herbir âlem, büyük ve müdhiş birer cenaze ve karanlıklı birer virane âlem olacaktı.

İşte “kadere ve kazaya iman” rüknü dahi, geniş bir vecihte sırr-ı hayatla anlaşılıyor ve sabit oluyor. Yani nasılki âlem-i şehadet ve mevcud hazır eşya, intizamlarıyla ve neticeleriyle hayatdarlıkları görünüyor, öyle de âlem-i gaybdan sayılan geçmiş ve gelecek mahlukatın dahi manen hayatdar bir vücud-u manevîleri ve ruhlu birer sübut-u ilmîleri vardır ki; Levh-i Kaza ve Kader vasıtasıyla o manevî hayatın eseri, mukadderat namıyla görünür, tezahür eder.

Beşinci Remiz:

Hem hayatın onaltıncı hâssasında denilmiş ki: Hayat birşeye girdiği vakit, o cesedi bir âlem hükmüne getirir; cüz’ ise küll gibi, cüz’îye dahi küllî gibi bir câmiiyet verir. Evet hayatın öyle bir câmiiyeti var; âdeta umum kâinata tecelli eden ekser esma-i hüsnayı kendinde gösteren bir câmi’ âyine-i ehadiyettir. Bir cisme hayat girdiği vakit, küçük bir âlem hükmüne getirir; âdeta kâinat şeceresinin bir nevi fihristesini taşıyan bir nevi çekirdeği hükmüne geçiyor. Nasılki bir çekirdek, onun ağacını yapabilen bir kudretin eseri olabilir; öyle de en küçük bir zîhayatı halkeden, elbette umum kâinatın Hâlık’ıdır.
İşte bu hayat, bu câmiiyetiyle en gizli bir sırr-ı ehadiyeti kendinde gösterir. Yani nasılki azametli güneş, ziyasıyla ve yedi rengiyle ve aksiyle güneşe mukabil olan herbir katre suda ve herbir cam zerresinde bulunuyor.. öyle de; herbir zîhayatta kâinatı ihata eden esma ve sıfât-ı İlahiyenin cilveleri beraber onda tecelli ediyor. Bu nokta-i nazardan hayat; kâinatı, rububiyet ve icad cihetinde inkısam ve tecezzi kabul etmez bir küll hükmüne, belki iştiraki ve tecezzisi imkân haricinde bulunan bir küllî hükmüne getirir. Evet seni yaratan, bütün nev’-i insanı yaratan zât olduğunu, bilbedahe senin yüzündeki sikkesi gösteriyor. Çünki mahiyet-i insaniye birdir, inkısamı gayr-ı mümkündür. Hem hayat vasıtasıyla ecza-yı kâinat onun efradı hükmüne ve kâinat ise, nev’i hükmüne geçer; sikke-i ehadiyeti mecmuunda gösterdiği gibi, herbir cüz’de dahi o sikke-i ehadiyeti ve hâtem-i samediyeti göstererek şirk ve iştiraki her cihetle tardeder.

Hem hayatta san’at-ı Rabbaniyenin öyle fevkalâde hârika mu’cizeleri var ki, bütün kâinatı halkedemeyen bir zât, bir kudret; en küçük bir zîhayatı halkedemez. Evet bir nohut tanesinde bütün Kur’anı yazar gibi; çamın gayet küçük bir tohumunda koca çam ağacının fihristesini ve mukadderatını yazan kalem, elbette semavatı yıldızlarla yazan kalem olabilir. Evet bir arının küçük kafasında kâinat bahçesindeki çiçekleri tanıyacak ve ekser enva’ıyla münasebetdar olacak ve bal gibi bir hediye-i rahmeti getirecek ve dünyaya geldiği günde şerait-i hayatı bilecek derecede bir istidadı, bir kabiliyeti, bir cihazı derceden zât; elbette bütün kâinatın Hâlık’ı olabilir.

Elhasıl:

Hayat nasılki kâinatın yüzünde parlak bir sikke-i tevhiddir ve herbir zîruh dahi hayat noktasında bir sikke-i ehadiyettir ve hayatın herbir ferdinde bulunan nakş-ı san’at, bir mühr-ü samediyettir ve zîhayatların adedince bu kâinat mektubunu Zât-ı Hayy-u Kayyum ve Vâhid-i Ehad namına hayatlarıyla imza ediyorlar ve o mektubda tevhid mühürleri ve ehadiyet hâtemleri ve samediyet sikkeleridirler.. öyle de; hayat gibi, herbir zîhayat dahi, bu kitab-ı kâinatta birer mühr-ü vahdaniyet olduğu gibi, herbirinin yüzünde ve sîmasında birer hâtem-i ehadiyet konulmuştur. Hem nasılki hayat, cüz’iyatı adedince ve zîhayat efradı sayısınca Zât-ı Hayy-u Kayyum’un vahdetine şehadet eden imzalar ve mühürlerdir.. öyle de; ihya ve diriltmek fiili dahi, efradı adedince tevhide imza basıyor. Meselâ: İhyanın bir ferdi olan ihya-yı Arz, güneş gibi parlak bir şahid-i tevhiddir. Çünki baharda zeminin dirilmesinde ve ihyasında üçyüz bin enva’ın ve her nev’in hadsiz efradı beraber, birbiri içinde, noksansız, kusursuz, mükemmel, muntazam ihya edilir ve dirilirler. Evet böyle bir tek fiil ile hadsiz muntazam fiilleri yapan, elbette bütün mahlukatın Hâlık’ıdır ve bütün zîhayatları ihya eden Hayy-u Kayyum’dur ve rububiyetinde iştiraki mümkün olmayan bir Vâhid-i Ehad’dir.

Şimdilik hayatın hâssalarından bu kadar az ve muhtasar yazıldı. Başka hâssaların beyanı ve tafsilatını Risale-i Nur’a ve başka zamana havale ediyoruz.

Hâtime

İsm-i a’zam herkes için bir olmaz, belki ayrı ayrı oluyor. Meselâ İmam-ı Ali Radıyallahü Anh’ın hakkında; “Ferd, Hayy, Kayyum, Hakem, Adl, Kuddüs” altı isimdir. Ve İmam-ı A’zam’ın ism-i a’zamı “Hakem, Adl” iki isimdir. Ve Gavs-ı A’zam’ın ism-i a’zamı “Yâ Hayy!”dır. Ve İmam-ı Rabbanî’nin ism-i a’zamı “Kayyum” ve hâkeza.. pek çok zâtlar daha başka isimleri, ism-i a’zam görmüşlerdir.

Bu Beşinci Nükte İsm-i Hayy hakkında olduğu münasebetiyle, hem teberrük, hem şahid, hem delil, hem kudsî bir hüccet, hem kendimize bir dua, hem bu risaleye bir hüsn-ü hâtime olarak Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm, Cevşen-ül Kebir namındaki münacat-ı a’zamında marifetullahta gayet yüksek ve gayet câmi’ derecede marifetini göstererek böyle demiştir. Biz de hayalen o zamana gidip, Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın dediğine “Âmîn!” diyerek, aynı münacatı kendimiz de söylüyor gibi, sadâ-yı Muhammedî Aleyhissalâtü Vesselâm ile deriz:

يَا حَىُّ قَبْلَ كُلِّ حَىٍّ ٭ يَا حَىُّ بَعْدَ كُلِّ حَىٍّ ٭ يَا حَىُّ الَّذ۪ى لَيْسَ كَمِثْلِهِ حَىٌّ ٭ يَا حَىُّ الَّذ۪ى لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ ٭ يَا حَىُّ الَّذ۪ى لَا يَحْتَاجُ اِلٰى حَىٍّ ٭ يَا حَىُّ الَّذ۪ى لَا يُشَارِكُهُ حَىٌّ ٭ يَا حَىُّ الَّذ۪ى يُم۪يتُ كُلَّ حَىٍّ ٭ يَا حَىُّ الَّذ۪ى يَرْزُقُ كُلَّ حَىٍّ ٭ يَا حَىُّ الَّذ۪ى يُحْيِى الْمَوْتٰى ٭ يَا حَىُّ الَّذ۪ى لَا يَمُوتُ ٭ سُبْحَانَكَ يَا لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اَنْتَ الْاَمَانُ الْاَمَانُ نَجِّنَا مِنَ النَّارِ اٰم۪ينَ

سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّمْتَنَٓا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ

* * ********

Bu Beşinci Nükte, İsm-i A’zam’ın (Allah’ın En Büyük İsmi’nin) veya o İsm-i A’zam’ın altı nurundan biri olan “İsm-i Hayy”ın bir cilvesinin, Eskişehir Hapishanesi’nde müellifine (Bediüzzaman Said Nursi Hazretlerine) görünen bir hakikat-ı ekberin (en büyük hakikatin) remizler (işaretler) halinde tasviridir.
Bu nüktenin temelini iki âyet-i kerime teşkil etmektedir:
• Rum Sûresi, 30:50:
“فَانْظُرْ اِلٰٓى اٰثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِى الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِى الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ”
Meal : “Allah’ın rahmetinin eserlerine bak! Yeryüzünü ölümünden sonra nasıl diriltiyor. Şüphe yok ki, O, ölüleri de elbette diriltecektir. O, her şeye hakkıyla gücü yetendir.”
• Bakara Sûresi, 2:255 (Âyete’l-Kürsî):
“اَللّٰهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ…”
Meal : “Allah, O’ndan başka ilah yoktur; diridir (Hayy), her şeyin varlığı O’na bağlı ve dayalıdır (Kayyûm)…”
Bu Nükte, “hayat” mefhumunu bu âyetler zaviyesinden ele alarak, onun sadece biyolojik bir faaliyet olmadığını; kâinatın en büyük gayesi, en parlak nuru ve Allah’ın Vâhid ve Ehad (Bir ve Tek) olduğuna dair en kat’î bürhan (delil) olduğunu isbat eder.
İzahı, metindeki remizlerin sırasına göre takdim edelim:

Birinci Remiz: Hayatın Mahiyeti, Vazifesi ve Gayesi
Bu remiz, “Hayat nedir?” sualine fihriste (özet) nev’inden yirmiden fazla (metinde “yirmidokuz” olarak işaret edilen) hâssa (hususiyet) ile cevap verir.

1. Hayatın Mahiyeti (Yapısı):
Hayat, kâinatın tesadüfî bir neticesi değil, belki:
• En Ehemmiyetli Gayesi ve En Büyük Neticesi: Kâinat ağacının en mükemmel meyvesidir.
• En Parlak Nuru ve En Latif Mayesi: Kâinatın karanlığını aydınlatan ve ona kıvam veren cevherdir.
• Sırr-ı Vahdet ve Rabıta-i İttihad: Kâinattaki bütün mevcudatın birbiriyle olan alakasını temin eden, birliği (vahdeti) gösteren sırdır. Hayat olmasaydı, mevcudat dağınık, manasız ve birbirinden kopuk yığınlar halinde kalırdı.
• Mu’cizekâr Bir Hakikat: En küçük bir zîhayatı (canlıyı), kâinatın bir fihristesi hükmüne getirir. Bir sinek, kâinattaki ekser esma-i hüsnanın (Allah’ın güzel isimlerinin) cilvesini gösteren küçük bir âlem olur. Bu cihetle kâinatın tecezzi (parçalanma) ve iştiraki (ortaklığı) kabul etmez bir “küll” olduğunu isbat eder.

2. Hayatın Gayesi (Maksadı):
Nükte, hayatın gayesinin “rahatça yaşamak ve gafletli lezzetlenmek” olmadığını, bunun “dehşetli bir küfran-ı nimet” (nimeti inkâr) olduğunu beyan eder. Zira bu kadar kıymetdar bir sermaye (hayat) bu kadar basit bir gaye için verilemez.
• Asıl Gaye: Hayat-ı ebediyedir (ebedî hayat).
• Bu Dünyadaki Meyvesi: Hayatı veren Zât-ı Hayy ve Muhyî’ye (Hayat Sahibi ve Hayat Veren Zât’a) karşı şükür, ibadet, hamd ve muhabbet ile mukabele etmektir. Bu mukabele, hem hayatın hem de topyekûn kâinatın yaratılış gayesidir.
İkinci Remiz: Hayatın Şeffafiyeti ve Esbab Perdesi
Bu remiz, hayatın neden perdesiz ve vasıtasız (doğrudan doğruya) Zât-ı Hayy-u Kayyum’a isnad edilmesi gerektiğini izah eder.
• Esbabın (Sebeplerin) Vazifesi: Kâinatta görünen zahirî (dış) çirkinlik, noksanlık ve musibetler vardır. Aklın zahirî nazarında kudretin izzetine münafî (zıt) düşecek bu hallerde, esbab (sebepler) kudretin tasarrufatına perde kılınmıştır.
• Misal: Hazret-i Azrail’in (a.s.) vazifesi bir perdedir. Hastalıklar ve musibetler, kabz-ı ervah (ruhların alınması) fiilinde perdedir ki, insanların şekvaları (şikâyetleri) ve itirazları doğrudan Cenâb-ı Hakk’a teveccüh etmesin.
• Hayatın Müstesna Hâli: Hayatın ise “iki yüzü, yani mülk (görünen) ve melekût (görünmeyen) vecihleri parlaktır, kirsizdir, noksansızdır, ulvîdir.” Hayatın kendisi bizâtihî güzeldir, hayırdır ve rahmettir. Onda şikâyeti davet edecek bir çirkinlik veya kudretin izzetine dokunacak bir noksanlık yoktur.
• Netice: Bu sebeple hayat, sair eşya gibi zahirî sebeplere havale edilmemiş, “doğrudan doğruya perdesiz olarak Zât-ı Hayy-u Kayyum’un ‘ihya edici, hayat verici, diriltici’ isminin eline teslim edilmişlerdir.” Nur (ışık) ve Vücud (varlık) da böyledir.

Üçüncü Remiz: Ubudiyet, Şükür ve Tevhidin Delilleri
Bu remiz, hayatın neticesi olan şükür ve ibadetin, doğrudan Allah’a mahsus olduğunu ve bu hususta vasıtaların (aracıların) olmadığını âyetler ile isbat eder.
Nükte, Kur’an-ı Kerim’in bu hakikati ifade etmek için kaide-i nahviyece (dilbilgisi kuralınca) “alâmet-i hasr ve tahsis” (sadece O’na ait olduğunu belirten sınırlama) edatlarını kullandığını belirtir. Bu edatların başında “هُوَ” (O) zamiri veya cümlenin takdim-tehiri (öne alınması) gelir.
Hayat gibi, hayata hizmet eden en mühim unsurlar da perdesiz olarak O’na aittir:
1. Müradif: İhya ve İmate (Diriltme ve Öldürme)
• İktibas (Nükte’den): وَهُوَ الَّذ۪ى يُحْي۪ى وَ يُمِيتُ…
• Meali (Mü’minûn Sûresi, 23:80): “O, dirilten ve öldürendir. Gece ile gündüzün birbirini takibi de O’na aittir. Hâlâ aklınızı kullanmıyor musunuz?”
• İzah: “Vav” harfinden sonra “Hu ve” (O) zamirinin gelmesi, diriltme ve öldürme fiillerinin münhasıran (sadece) O’na ait olduğunu gösterir.
2. Müradif: Rızık (Rızıklandırma)
• İktibas (Nükte’den): هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَت۪ينُ
• Meali (Zâriyât Sûresi, 51:58): “Şüphesiz ki rızık veren, mutlak güç ve kuvvet sahibi olan ancak Allah’tır.”
• İzah: Haberin (er-Rezzâk) mübtedadan (Hu ve) önce gelmesi (veya marife gelmesi) “hasr” ifade eder. Rızkı veren yalnızca O’dur.
3. Müradif: Şifa (Şifa Verme)
• İktibas (Nükte’den): وَ اِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْف۪ينِ
• Meali (Şuarâ Sûresi, 26:80): “(Hz. İbrahim dedi:) Hastalandığımda da O bana şifa verir.”
• İzah: Hastalığı nefsine (meridtü – ben hastalandım), şifayı ise “Hu ve” (O) zamiriyle doğrudan Allah’a isnad etmesi, ilâçların sadece birer perde olduğunu, Şâfî-i Hakikî’nin (Gerçek Şifa Verici’nin) O olduğunu gösterir.
4. Müradif: Ğays / Yağmur (Rahmet İndirme)
• İktibas (Nükte’den): وَهُوَ الَّذ۪ى يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا
• Meali (Şûrâ Sûresi, 42:28): “O, insanlar umutlarını kestikten sonra yağmuru indiren, rahmetini her tarafa yayandır. O, dost olandır, övülmeye lâyık olandır.”
• İzah: Yağmurun (rahmetin) indirilmesi de “Hu ve” (O) zamiri ile doğrudan Allah’a verilmiştir. Bu sebeple yağmur, Güneş’in doğuşu gibi muttarid (düzenli) bir kanuna tâbi kılınmamış ki, insanlar her vakit-i hacette (ihtiyaç vaktinde) O’na dua etsinler.

Dördüncü Remiz: Hayatın Erkân-ı İmaniyeyi (İmanın Altı Rüknünü) İsbatı
Bu remiz, hayat hakikatinin, imanın altı rüknünü (Allah’a, Meleklere, Kitaplara, Peygamberlere, Âhirete ve Kadere iman) nasıl remzen (işaretle) isbat ettiğini izah eder.

1. Âhirete ve Haşre İman:
Bu fâni, kısa ve elemli dünya hayatı, hayat şeceresinin (ağacının) nihai meyvesi olamaz. İnsana verilen bu hadsiz cihazat (akıl, kalp, hisler) ve beka (ebedîlik) arzusu, eğer âhiret olmazsa, en büyük musibet ve bela olurdu. İnsanı serçe kuşundan daha bedbaht bir dereceye düşürürdü. Demek, bu hayatın varlığı, zarurî olarak hayat-ı ebediyeyi iktiza eder. Her baharda yeryüzünün ihyası (diriltilmesi), bunun üç yüz binden fazla numunesini gösterir.

2. Allah’a (Vâcib-ül Vücud’a) İman:
Nasıl ki deniz yüzündeki kabarcıkların parlaması ve sönmesi, arkadan gelenlerin tekrar parlaması, yüksek bir tek Güneş’in varlığını bedahetle (apaçıklıkla) gösterir. Aynen öyle de, zîhayatların (canlıların) kudret-i ilahiye ile parlayıp “Yâ Hayy!” diyerek gayb perdesine çekilmeleri, bir Zât-ı Hayy-u Kayyum’un (Ebedî Diri ve Her Şeyi Ayakta Tutan Zât’ın) varlığına ve hayat-ı sermediyesine (ebedî hayatına) şehadet eder. Zira görmek, işitmek, irade etmek gibi sıfatlar hayatı istilzam eder (gerektirir). Kâinattaki bu muazzam ilim, kudret ve irade eserleri, elbette bu sıfatların sahibi olan Zât’ın hayatına delildir.

3. Melaikeye İman:
Madem kâinatın en mühim neticesi hayattır; ve madem bu küçük, süflî (aşağı) Küre-i Arz (Dünya), hayatın en safî hülâsası olan şuur, akıl ve ruhlar ile bu kadar şenlendirilmiştir. Elbette Küre-i Arz’dan daha latif, daha nuranî ve daha büyük olan ecram-ı semaviye (gök cisimleri, yıldızlar, galaksiler) ölü, camid (cansız) ve hayatsız kalması imkân haricindedir. Demek, o semavatı şenlendirecek ve hayatdar vaziyetini verecek, onlara münasip zîşuur sekeneler (sakinler) vardır ki, onlar da melaikelerdir.

4. Peygamberlere ve Kitaplara İman:
Madem kâinat hayat için yaratılmış ve hayat, Hayy-ı Ezelî’nin bir cilvesidir. Bu ezelî hayat, kendini göstermek ister. Nasıl ki bir adamın konuşması onun diri olduğunu gösterir; öyle de, âlem-i gaybın arkasında konuşan, emir ve nehiy veren bir Zât’ın varlığını ve hayatını, O’nun kelimatı (sözleri) olan kitablar ve o hitabatı tebliğ eden peygamberler gösterir.
Hayat nasıl kâinattan süzülmüş bir hülâsa ise, Risalet-i Muhammediye (Aleyhissalâtü Vesselâm) ve Vahy-i Kur’anî dahi, kâinatın hayatının ruhu, aklı ve şuuru hükmündedir. “Eğer kâinattan risalet-i Muhammediyenin (A.S.M.) nuru çıksa, gitse; kâinat vefat edecek..”

5. Kadere İman:
Hayat, sadece bu âlem-i şehadete (görünen âleme) ve zaman-ı hazıra (şimdiki zamana) münhasır değildir. Nasıl ki bir ağacın kökü (mazisi) ve çekirdekleri (müstakbeli) de ağacın kendisi gibi hayat kanunlarına tâbidir. Aynen öyle de, kâinat ağacının da bir mazisi (geçmişi) ve müstakbeli (geleceği) vardır. Bu geçmiş ve gelecek tavırlar, âlem-i gaybda, Allah’ın ilminde bir “vücud-u ilmî” (ilmî varlık) ile mevcuttur. İşte eşyanın bu ilmî varlığı ve manevî hayatı, Levh-i Kaza ve Kader vasıtasıyla “mukadderat” namıyla görünür.

Beşinci Remiz: Hayatın Ehadiyet ve Tevhid Mührü Olması
Bu remiz, hayatın, Allah’ın şeriki (ortağı) olmadığını ve her şeyin O’nun Ehad (Tek) olduğuna nasıl en parlak delil olduğunu izah eder.
• Hayatın Câmiiyeti (Toplayıcılığı): Hayat bir şeye girdiği vakit, o cüz’î (kısmî) şeyi bir küll (bütün) hükmüne getirir. O küçük cesed, ekser esma-i hüsnayı gösteren bir “âyine-i ehadiyet” (Ehadiyetin/Tekliğin aynası) olur.
• Misal: Azametli Güneş, nasıl ki ziyasıyla her bir su katresinde ve cam zerresinde (kendi azametiyle değil, cilvesiyle) bulunuyorsa; öyle de, Kâinatın Hâlık’ı da, bütün sıfat ve esmasıyla her bir zîhayatta tecelli eder.
• Şirki (Ortaklığı) Reddetmesi: Bu câmiiyet, şirki temelden reddeder. Zira bir çam ağacının küçük bir tohumunda, o koca ağacın bütün fihristesini ve mukadderatını yazan kalem; elbette semavatı yıldızlarla yazan kalem olabilir. Bir arının küçük kafasına kâinat bahçesini tanıyacak cihazatı derceden Zât, elbette bütün kâinatın Hâlık’ı olabilir.
• İhya-yı Arz (Yeryüzünün Diriltilmesi) Delili: Bahar mevsiminde, üç yüz bin nevi mahlukatın hadsiz efradının beraber, birbiri içinde, noksansız ve kusursuz olarak ihya edilmesi, öyle bir “sikke-i tevhid” (birlik mührü) ve **”hâtem-i ehadiyet”**tir (teklik damgasıdır) ki; bu tek fiili yapamayan, hiçbir şey yapamaz. Bu tek fiili yapan ise, her şeyin Hâlık’ıdır.

İsm-i Kayyum’a bakar.

İsm-i Hayy’ın bir hülâsası, Nur Çeşmesi’nin bir zeyli olmuş; bu İsm-i Kayyum dahi, Otuzuncu Söz’ün zeyli olması münasib görüldü.

İTİZAR:

Bu çok ehemmiyetli mes’eleler ve çok derin ve geniş İsm-i Kayyum’un cilve-i a’zamı, hem muntazaman değil, belki ayrı ayrı lem’alar tarzında kalbe hutur ettiğinden, hem gayet müşevveş ve acele ve tedkiksiz müsvedde halinde kaldığından elbette tabirat ve ifadelerde çok noksanlar, intizamsızlıklar bulunacaktır. Mes’elelerin güzelliklerine, benim kusurlarımı bağışlamalısınız.

İHTAR:

İsm-i a’zama ait nükteler, a’zamî bir surette geniş, hem gayet derin olduğundan, hususan İsm-i Kayyum’a ait mes’eleler ve bilhâssa Birinci Şuaı

{(Haşiye): Bu risaleyi okuyan eğer mütefennin değilse, Birinci Şuaı okumasın veya âhirde okusun; ikinciden başlasın.}

maddiyyunlara baktığı için, daha ziyade derin gittiğinden, elbette her adam her mes’eleyi her cihette anlamaz. Fakat herkes her mes’eleden bir derece hisse alabilir. “Bir şey bütün elde edilmezse, bütün bütün elden kaçırılmaz.” kaidesiyle, “bu manevî bahçenin bütün meyvelerini koparamıyorum” diye vazgeçmek kâr-ı akıl değildir. İnsan ne kadar koparsa, o kadar kârdır. İsm-i a’zama ait mes’elelerin ihata edilmeyecek derecede genişleri olduğu gibi, akıl görmeyecek derecede inceleri de vardır. Hususan İsm-i Hayy ve Kayyum’a ve bilhâssa hayatın iman erkânına karşı remizlerine ve bilhâssa Kaza ve Kader rüknüne hayatın işaretine ve İsm-i Kayyum’un Birinci Şuaına herkesin fikri yetişmez, fakat hissesiz de kalmaz; belki herhalde imanını kuvvetlendirir. Saadet-i ebediyenin anahtarı olan imanın kuvvetleşmesi ehemmiyeti çok azîmdir. İmanın bir zerre kadar kuvveti ziyade olması, bir hazinedir. İmam-ı Rabbanî Ahmed-i Farukî diyor ki: “Bir küçük mes’ele-i imaniyenin inkişafı, benim nazarımda yüzler ezvak ve kerametlere müreccahtır.”

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

بِيَدِه۪ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ ٭ لَهُ مَقَال۪يدُ السَّمٰوَاتِ وَ الْاَرْضِ ٭ وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا عِنْدَنَا خَزَٓائِنُهُ ٭ مَا مِنْ دَٓابَّةٍ اِلَّا هُوَ اٰخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا
gibi kayyumiyet-i İlahiyeye işaret eden âyetlerin bir nüktesi ve ism-i a’zam veyahud ism-i a’zamın iki ziyasından ikinci ziyası veyahud ism-i a’zamın altı nurundan altıncı nuru olan Kayyum isminin bir cilve-i a’zamı, Zilkade ayında aklıma göründü. Eskişehir hapishanesindeki müsaadesizliğim cihetiyle o nur-u a’zamı elbette tamamıyla beyan edemeyeceğim, fakat Hazret-i İmam-ı Ali (R.A.), Kaside-i Ercuze’sinde “Sekine” nam-ı âlîsiyle beyan ettiği ism-i a’zam ve Celcelutiye’sinde pek muhteşem isimlerle ism-i a’zam içinde bulunan o altı ismi en a’zam, en ehemmiyetli tuttuğu için ve onların bahsi içinde kerametkârane bize teselli verdiği için bu İsm-i Kayyum’a dahi, evvelki beş esma gibi, hiç olmazsa muhtasar bir surette “Beş Şua” ile, o nur-u a’zama işaret edeceğiz.

Birinci Şua:

Bu kâinatın Hâlık-ı Zülcelal’i Kayyum’dur. Yani bizâtihî kaimdir, daimdir, bâkidir. Bütün eşya onunla kaimdir, devam eder ve vücudda kalır, beka bulur. Eğer kâinattan bir dakikacık olsun o nisbet-i kayyumiyet kesilse, kâinat mahvolur. Hem o Zât-ı Zülcelal’in kayyumiyetiyle beraber Kur’an-ı Azîmüşşan’da ferman ettiği gibi

لَيْسَ كَمِثْلِه۪ شَيْءٌ

dür. Yani ne zâtında, ne sıfâtında, ne ef’alinde naziri yoktur, misli olmaz, şebihi yoktur, şeriki olmaz. Evet bütün kâinatı bütün şuunatıyla ve keyfiyatıyla kabza-i rububiyetinde tutup, bir hane ve bir saray hükmünde kemal-i intizam ile tedbir ve idare ve terbiye eden bir Zât-ı Akdes’e misil ve mesîl ve şerik ve şebih olmaz, muhaldir. Evet bir zât ki, ona yıldızların icadı zerreler kadar kolay gele.. ve en büyük şey en küçük şey gibi kudretine müsahhar ola.. ve hiçbir şey hiçbir şeye, hiçbir fiil hiçbir fiile mani olmaya.. ve hadsiz efrad, bir ferd gibi nazarında hazır ola.. ve bütün sesleri birden işite.. ve umumun hadsiz hacatını birden yapabile.. ve kâinatın mevcudatındaki bütün intizamat ve mizanların şehadetiyle hiçbir şey, hiçbir hal, daire-i meşiet ve iradesinden hariç olmaya.. ve hiçbir mekânda olmadığı halde, herbir yerde ve herbir mekânda kudretiyle, ilmiyle hazır ola.. ve herşey ondan nihayet derecede uzak olduğu halde, o ise herşeye nihayet derecede yakın olabilen bir Zât-ı Hayy-u Kayyum-u Zülcelal’in elbette hiçbir cihetle misli, naziri, şeriki, veziri, zıddı, niddi olmaz ve olması muhaldir. Yalnız mesel ve temsil suretinde şuunat-ı kudsiyesine bakılabilir. Risale-i Nur’daki bütün temsilât ve teşbihat, bu mesel ve temsil nev’indendirler.

İşte böyle misilsiz ve Vâcib-ül Vücud ve maddeden mücerred ve mekândan münezzeh ve tecezzisi ve inkısamı her cihetle muhal ve tegayyür ve tebeddülü mümteni ve ihtiyaç ve aczi imkân haricinde olan bir Zât-ı Akdes’in kâinat safahatında ve tabakat-ı mevcudatında tecelli eden bir kısım cilvelerini ayn-ı Zât-ı Akdes tevehhüm ederek bir kısım mahlukatına uluhiyetin ahkâmını veren ehl-i dalalet insanların bir kısmı, o Zât-ı Zülcelal’in bazı eserlerini tabiata isnad etmişler. Halbuki Risale-i Nur’un müteaddid yerlerinde kat’î bürhanlarla isbat edilmiş ki: Tabiat bir san’at-ı İlahiyedir, Sâni’ olmaz.. bir kitabet-i Rabbaniyedir, kâtib olmaz.. bir nakıştır, nakkaş olamaz.. bir defterdir, defterdar olmaz.. bir kanundur, kudret olmaz.. bir mistardır, masdar olmaz.. bir kabildir, münfail olur; fâil olmaz.. bir nizamdır, nâzım olamaz.. bir şeriat-ı fıtriyedir, şâri’ olamaz.

Farz-ı muhal olarak en küçük bir zîhayat mahluk tabiata havale edilse, “bunu yap” denilse; Risale-i Nur’un çok yerlerinde kat’î bürhanlarla isbat edildiği gibi, o küçük zîhayatın a’zâları ve cihazatları adedince kalıblar, belki makineler bulundurmak gerektir; tâ ki, tabiat o işi görebilsin.

Hem maddiyyun denilen bir kısım ehl-i dalalet, zerrattaki tahavvülât-ı muntazama içinde hallakıyet-i İlahiyenin ve kudret-i Rabbaniyenin bir cilve-i a’zamını hissettiklerinden ve o cilvenin nereden geldiğini bilemediklerinden ve o kudret-i samedaniyenin cilvesinden gelen umumî kuvvetin nereden idare edildiğini anlayamadıklarından, madde ve kuvveti ezelî tevehhüm ederek, zerrelere ve hareketlerine âsâr-ı İlahiyeyi isnad etmeye başlamışlar. Fesübhanallah! İnsanlarda bu derece hadsiz cehalet olabilir mi ki, mekândan münezzeh olmakla beraber herbir yerde herbir şeyin icadında herşeyi görecek, bilecek, idare edecek bir tarzda bulunur bir vaziyetle yaptığı fiilleri ve eserleri; camid, kör, şuursuz, iradesiz, mizansız ve tesadüf fırtınaları içinde çalkanan zerrata ve harekâtına vermek, ne kadar cahilane ve hurafetkârane bir fikir olduğunu, zerre kadar aklı bulunanların bilmesi gerektir. Evet bu herifler vahdet-i mutlakadan vazgeçtikleri için, hadsiz ve nihayetsiz bir kesret-i mutlakaya düşmüşler; yani bir tek ilahı kabul etmedikleri için, nihayetsiz ilahları kabul etmeye mecbur oluyorlar. Yani bir tek Zât-ı Akdes’in hâssası ve lâzım-ı zâtîsi olan ezeliyeti ve hâlıkıyeti, bozulmuş akıllarına sığıştıramadıklarından; o hadsiz, nihayetsiz camid zerrelerin ezeliyetlerini, belki uluhiyetlerini kabul etmeye mesleklerince mecbur oluyorlar…

İşte sen gel, echeliyetin nihayetsiz derecesine bak! Evet zerrelerdeki cilve ise; zerreler taifesini Vâcib-ül Vücud’un havliyle, kudretiyle, emriyle muntazam ve muhteşem bir ordu hükmüne getirmiştir. Eğer bir sâniye o Kumandan-ı A’zam’ın emri ve kuvveti geri alınsa, o çok kesretli camid, şuursuz taife, başıbozuklar hükmüne gelecekler; belki bütün bütün mahvolacaklar.

Hem insanların bir kısmı güya daha ileri görüyor gibi, daha ziyade cahilane bir dalaletle Sâni’-i Zülcelal’in gayet latif, nazenin, muti’, müsahhar bir sahife-i icraatı ve emirlerinin bir vasıta-i nakliyatı ve zaîf bir perde-i tasarrufatı ve latif bir midad (mürekkeb)-ı kitabeti ve en nazenin bir hulle-i icadatı ve bir maye-i masnuatı ve bir mezraa-i hububatı olan “esîr” maddesini, cilve-i rububiyetine âyinedarlık ettiği için masdar ve fâil tevehhüm etmişler. Bu acib cehalet, hadsiz muhalleri istilzam ediyor. Çünki esîr maddesi, maddiyyunları boğduran zerrat maddesinden daha latif ve eski hükemanın saplandığı heyula fihristesinden daha kesif, ihtiyarsız, şuursuz, camid bir maddedir. Bu hadsiz bir surette tecezzi ve inkısam eden ve nâkillik ve infial hâssasıyla ve vazifesiyle teçhiz edilen bu maddeye, belki o maddenin zerreden çok derece daha küçük olan zerrelerine; herşeyde herşeyi görecek, bilecek, idare edecek bir ihtiyar ve bir iktidar ile vücud bulan fiilleri, eserleri isnad etmek, esîrin zerreleri adedince yanlıştır.

Evet mevcudatta görünen fiil-i icad öyle bir keyfiyettedir ki; herşeyde, hususan zîhayat olsa, ekser eşyayı ve belki umum kâinatı görecek, bilecek ve kâinata karşı o zîhayatın münasebatını tanıyacak, temin edecek bir iktidar ve ihtiyardan geldiğini gösteriyor ki, maddî ve ihatasız olan esbabın hiçbir cihetle fiili olmaz. Evet -sırr-ı Kayyumiyetle- en cüz’î bir fiil-i icadî, doğrudan doğruya bütün kâinat Hâlık’ının fiili olduğuna delalet eden bir sırr-ı a’zamı taşıyor. Evet meselâ bir arının icadına teveccüh eden bir fiil, iki cihetle Hâlık-ı Kâinat’a hususiyetini gösteriyor.

Birincisi:

O arının bütün emsalinin bütün zeminde, aynı zamanda aynı fiile mazhariyetleri gösteriyor ki: Bu cüz’î ve hususî fiil ise, ihatalı rûy-i zemini kaplamış bir fiilin bir ucudur. Öyle ise; o büyük fiilin fâili ve o fiilin sahibi kim ise, o cüz’î fiil dahi onundur.

İkinci cihet:

Bu hazır arının hilkatine teveccüh eden fiilin fâili olmak için, o arının şerait-i hayatiyesini ve cihazatını ve kâinatla münasebatını temin edecek ve bilecek kadar pek büyük bir iktidar ve ihtiyar lâzım geldiğinden, o cüz’î fiili yapan zâtın, ekser kâinata hükmü geçmekle ancak o fiili öyle mükemmel yapabilir.

Demek en cüz’î fiil, iki cihetle Hâlık-ı Külli Şey’e has olduğunu gösterir.

En ziyade cây-ı dikkat ve cây-ı hayret şudur ki: Vücudun en kuvvetli mertebesi olan “vücub”un ve vücudun en sebatlı derecesi olan “maddeden tecerrüd”ün ve vücudun zevalden en uzak tavrı olan “mekândan münezzehiyet”in ve vücudun en sağlam ve tegayyürden ve ademden en mukaddes sıfatı olan “vahdet”in sahibi olan Zât-ı Vâcib-ül Vücud’un en has hâssası ve lâzım-ı zâtîsi olan ezeliyeti ve sermediyeti; vücudun en zaîf mertebesi ve en incecik derecesi ve en mütegayyir, mütehavvil tavrı ve en ziyade mekâna yayılmış olan hadsiz kesretli bir maddî madde olan esîr ve zerrat gibi şeylere vermek ve onlara ezeliyet isnad etmek ve onları ezelî tasavvur etmek ve kısmen âsâr-ı İlahiyenin onlardan neş’et ettiğini tevehhüm etmek, ne kadar hilaf-ı hakikat ve vakıa muhalif ve akıldan uzak ve bâtıl bir fikir olduğu, Risale-i Nur’un müteaddid cüz’lerinde kat’î bürhanlarla gösterilmiştir.

İkinci Şua:

“İki Mes’ele”dir.

Birinci Mes’ele:

İsm-i Kayyum’un bir cilve-i a’zamına işaret eden

لَا تَاْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ ٭ مَا مِنْ دَٓابَّةٍ اِلَّا هُوَ اٰخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا ٭ لَهُ مَقَال۪يدُ السَّمٰوَاتِ وَ الْاَرْضِ

gibi âyetlerin işaret ettiği hakikat-ı a’zamın bir vechi şudur ki:

Şu kâinattaki ecram-ı semaviyenin kıyamları, devamları, bekaları; sırr-ı Kayyumiyetle bağlıdır. Eğer o cilve-i Kayyumiyet bir dakikada yüzünü çevirse, bir kısmı Küre-i Arz’dan bin defa büyük milyonlarla küreler, feza-yı gayr-ı mütenahî boşluğunda dağılacak, birbirine çarpacak, ademe dökülecekler. Nasılki meselâ: Havada -tayyareler yerinde- binler muhteşem kasırları kemal-i intizamla durdurup seyahat ettiren bir zâtın kayyumiyet iktidarı, o havadaki sarayların sebat ve nizam ve devamları ile ölçülür.. öyle de: O Zât-ı Kayyum-u Zülcelal’in madde-i esîriye içinde hadsiz ecram-ı semaviyeye nihayet derecede intizam ve mizan içinde sırr-ı kayyumiyetle bir kıyam, bir beka, bir devam vererek, bazısı Küre-i Arz’dan bin ve bir kısmı bir milyon defa büyük milyonlarla azîm küreleri direksiz, istinadsız, boşlukta durdurmakla beraber, herbirini bir vazife ile tavzif edip gayet muhteşem bir ordu şeklinde “Emr-i Kün Feyekûn”den gelen fermanlara kemal-i inkıyadla itaat ettirmesi, İsm-i Kayyum’un a’zamî cilvesine bir ölçü olduğu gibi, herbir mevcudun zerreleri dahi, yıldızlar gibi sırr-ı kayyumiyetle kaim ve o sır ile beka ve devam ediyorlar. Evet bir zîhayatın cesedindeki zerrelerin herbir a’zâya mahsus bir heyet ile küme küme toplanıp dağılmadıkları ve sel gibi akan unsurların fırtınaları içinde vaziyetlerini muhafaza edip dağılmamaları ve muntazaman durmaları, bilbedahe kendi kendilerinden olmayıp, belki sırr-ı kayyumiyetle olduğundan; herbir cesed muntazam bir tabur, herbir nevi muntazam bir ordu hükmünde olarak bütün zîhayat ve mürekkebatın zemin yüzünde ve yıldızların feza âleminde durmaları ve gezmeleri gibi, bu zerreler dahi hadsiz dilleriyle sırr-ı kayyumiyeti ilân ederler.
İkinci Mes’ele:

Eşyanın sırr-ı kayyumiyetle münasebetdar faidelerinin ve hikmetlerinin bir kısmına işaret etmeyi, bu makam iktiza ediyor.

Evet herşeyin hikmet-i vücudu ve gaye-i fıtratı ve faide-i hilkati ve netice-i hayatı üçer nevidir:

Birinci nevi,

kendine ve insana ve insanın maslahatlarına bakar.

İkinci nevi,

daha mühimdir ki: Herşey, umum zîşuur mütalaa edebilecek ve Fâtır-ı Zülcelal’in cilve-i esmasını bildirecek birer âyet, birer mektub, birer kitab, birer kaside hükmünde olarak manalarını hadsiz okuyucularına ifade etmesidir.

Üçüncü nevi ise,

Sâni’-i Zülcelal’e aittir, ona bakar. Herşeyin faidesi ve neticesi kendine bakan bir ise, Sâni’-i Zülcelal’e bakan yüzlerdir ki, Sâni’-i Zülcelal kendi acaib-i san’atını kendisi temaşa eder; kendi cilve-i esmasına, kendi masnuatında bakar. Bu a’zamî üçüncü nevide, bir sâniye kadar yaşamak kâfidir.

Hem herşeyin vücudunu iktiza eden bir sırr-ı kayyumiyet var ki, Üçüncü Şua’da izah edilecek.

Bir zaman tılsım-ı kâinat ve muamma-yı hilkat cilvesiyle mevcudatın hikmetlerine ve faidelerine baktım, dedim: “Acaba bu eşya neden böyle kendini gösteriyorlar, çabuk kaybolup gidiyorlar?” Onların şahsına bakıyorum; muntazam, hikmetli giyinmiş, giydirilmiş, süslendirilmiş, sergiye temaşagâha gönderilmiş. Halbuki bir iki günde, belki bir kısmı birkaç dakikada kaybolup; faidesiz boşu boşuna gidiyorlar. Bu kısa zamanda bize görünmelerinden maksad nedir? diye çok merak ediyordum. O zaman mevcudatın, hususan zîhayatın dünya dershanesine gelmelerinin mühim bir hikmetini lütf-u İlahî ile buldum. O da şudur:

Herşey, hususan zîhayat, gayet manidar bir kelime, bir mektub, bir kaside-i Rabbanîdir, bir ilânname-i İlahîdir. Umum zîşuurun mütalaasına mazhar olduktan ve hadsiz mütalaacılara manasını ifade ettikten sonra, lafzı ve hurufu hükmündeki suret-i cismaniyesi kaybolur.

Bir sene kadar bu hikmet bana kâfi geldi. Bir sene sonra masnuatta ve bilhâssa zîhayatlarda bulunan çok hârika ve pek ince san’atın mu’cizeleri inkişaf etti. Anladım ki: Bu çok ince ve çok hârika olan dekaik-ı san’at, yalnız zîşuurların nazarlarına ifade-i mana için değildir. Gerçi herbir mevcudu, hadsiz zîşuurlar mütalaa edebilir. Fakat hem onların mütalaası mahduddur, hem de herkes o zîhayatın bütün dekaik-ı san’atına nüfuz edemezler. Demek zîhayatların en mühim netice-i hilkati ve en büyük gaye-i fıtratı, Zât-ı Kayyum-u Ezelî’nin kendi nazarına, kendi acaib-i san’atını ve verdiği rahîmane hediyelerini ve ihsanlarını arzetmektir.

Bu gaye ise, çok zaman bana kanaat verdi ve ondan anladım ki: Her mevcudda, hususan zîhayatlarda hadsiz dekaik-ı san’at bulunması, Zât-ı Kayyum-u Ezelî’nin nazarına arzetmek, yani Zât-ı Kayyum-u Ezelî kendi san’atını kendisi temaşa etmek olan hikmet-i hilkat, o büyük masarıfa kâfi geliyordu. Bir zaman sonra gördüm ki: Mevcudatın şahıslarında ve suretlerindeki dekaik-ı san’at devam etmiyor; gayet sür’atle tazeleniyor, tebeddül ediyor; nihayetsiz bir faaliyet ve bir hallakıyet içinde tahavvül ediyorlar. Bu hallakıyet ve bu faaliyetin hikmeti elbette o faaliyet derecesinde büyük olmak lâzım geliyor, diye tefekküre başladım. Bu defa mezkûr iki hikmet kâfi gelmemeye başladılar, noksan kaldılar. Gayet merak ile ayrı bir hikmeti aramaya ve taharriye başladım. Bir zaman sonra, lillahilhamd Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın feyzi ile, sırr-ı kayyumiyet noktasında azîm hadsiz bir hikmet, bir gaye göründü. Ve onun ile “tılsım-ı kâinat” ve “muamma-yı hilkat” tabir edilen bir sırr-ı İlahî anlaşıldı. (Yirmidördüncü Mektub’da tafsilen beyan edildiğinden, burada yalnız icmalen iki-üç noktasını Üçüncü Şua’da zikredeceğiz.)

Evet sırr-ı kayyumiyetin cilvesine bu noktadan bakınız ki; bütün mevcudatı ademden çıkarıp, herbirisini bu nihayetsiz fezada

اَللّٰهُ الَّذ۪ى رَفَعَ السَّمٰوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا

sırrıyla durdurup, kıyam ve beka verip, umumunu böyle sırr-ı kayyumiyetin tecellisine mazhar eyliyor. Eğer bu nokta-i istinad olmazsa; hiçbir şey kendi başıyla durmaz. Hadsiz bir boşlukta yuvarlanıp ademe sukut edecek.

Hem nasılki bütün mevcudat, vücudları ve kıyamları ve bekaları cihetinde Kayyum-u Zülcelal’e dayanıyorlar; kıyamları onunladır.. öyle de: Mevcudatın keyfiyat ve ahvalinde binler silsilelerin; (temsilde hata olmasın) telefon, telgraf silsilelerinin merkezi ve santral direği hükmünde olan sırr-ı kayyumiyette

وَ اِلَيْهِ يُرْجَعُ الْاَمْرُ كُلُّهُ

sırrıyla, uçları bağlıdır. Eğer o nuranî nokta-i istinada dayanmazlarsa, ehl-i akılca muhal ve bâtıl olan binler devirler ve teselsüller lâzım gelecek; belki, mevcudat adedince bâtıl olan devirler ve teselsüller lâzım gelir. Meselâ: Bu şey (hıfz veya nur veya vücud veya rızık gibi) bir cihette buna dayanır, bu da ötekine, o da ona.. gitgide herhalde nihayetsiz olamaz, bir nihayeti bulunacak. İşte, bütün böyle silsilelerin müntehaları, elbette sırr-ı kayyumiyettir. Sırr-ı kayyumiyet anlaşıldıktan sonra, o mevhum silsilelerde birbirine dayanmak rabıtası ve manası kalmaz, kalkar; herşey doğrudan doğruya sırr-ı kayyumiyete bakar.
Üçüncü Şua:

كُلَّ يَوْمٍ هُوَ ف۪ى شَاْنٍ ٭ فَعَّالٌ لِمَا يُر۪يدُ ٭ يَخْلُقُ مَا يَشَٓاءُ ٭ بِيَدِه۪ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ ٭ فَانْظُرْ اِلٰٓى اٰثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِى الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا

gibi âyetlerin işaret ettikleri hallakıyet-i İlahiye ve faaliyet-i Rabbaniye içindeki sırr-ı kayyumiyetin bir derece inkişafına, bir iki mukaddeme ile işaret edeceğiz.

Birincisi:

Şu kâinata baktığımız vakit görüyoruz ki: Zaman seylinde mütemadiyen çalkanan ve kafile kafile arkasından gelip geçen mahlukatın bir kısmı, bir sâniyede gelir, der-akab kaybolur. Bir taifesi, bir dakikada gelir, geçer. Bir nev’i, bir saat âlem-i şehadete uğrar, âlem-i gayba girer. Bir kısmı bir günde, bir kısmı bir senede, bir kısmı bir asırda, bir kısmı da asırlarda bu âlem-i şehadete gelip, konup, vazife görüp gidiyorlar. Bu hayret verici seyahat ve seyeran-ı mevcudat ve sefer ve seyelan-ı mahlukat öyle bir intizam ve mizan ve hikmetle sevk ü idare edilir ve onlara ve o kafilelere kumandanlık eden öyle basîrane, hakîmane, müdebbirane kumandanlık ediyor ki; bütün akıllar farazâ ittihad edip bir tek akıl olsa, o hakîmane idarenin künhüne yetişemez ve kusur bulup tenkid edemez.

İşte bu hallakıyet-i Rabbaniyenin içinde; o sevimli ve sevdiği masnuatın hususan zîhayatların hiçbirine göz açtırmayarak âlem-i gayba gönderiyor, hiçbirine nefes aldırmayarak dünyadaki hayattan terhis ediyor, mütemadiyen bu misafirhane-i âlemi doldurup misafirlerin rızası olmayarak boşaltıyor; kalem-i kaza ve kader, Küre-i Arz’ı yazar bozar tahtası gibi yaparak

يُحْي۪ى وَ يُم۪يتُ

cilveleriyle mütemadiyen Küre-i Arz’da yazılarını yazar ve o yazıları tazelendirir, tebdil eder. İşte bu faaliyet-i Rabbaniyenin ve bu hallakıyet-i İlahiyenin bir sırr-ı hikmeti ve esaslı bir muktezisi ve bir sebeb-i dâîsi, üç mühim şubeye ayrılan hadsiz, nihayetsiz bir hikmettir.

O hikmetin birinci şubesi şudur ki: Faaliyetin her nev’i cüz’î olsun, küllî olsun bir lezzet verir. Belki her faaliyette bir lezzet var. Belki faaliyet ayn-ı lezzettir. Belki faaliyet, ayn-ı lezzet olan vücudun tezahürüdür ve ayn-ı elem olan ademden tebaud ile silkinmesidir. Evet her kabiliyet sahibi, bir faaliyetle kabiliyetinin inkişafını lezzetle takib eder. Herbir istidadın faaliyetle tezahür etmesi, bir lezzetten gelir ve bir lezzeti netice verir. Herbir kemal sahibi, faaliyetle kemalâtının tezahürünü lezzetle takib eder. Madem herbir faaliyette böyle sevilir, istenilir bir kemal, bir lezzet vardır ve faaliyet dahi, bir kemaldir ve madem zîhayat âleminde daimî ve ezelî bir hayattan neş’et eden hadsiz bir muhabbetin, nihayetsiz bir merhametin cilveleri görünüyor ve o cilveler gösteriyor ki, kendini böyle sevdiren ve seven ve şefkat edip lütuflarda bulunan zâtın kudsiyetine lâyık ve vücub-u vücuduna münasib o hayat-ı sermediyenin muktezası olarak hadsiz derecede (tabirde hata olmasın) bir aşk-ı lahutî, bir muhabbet-i kudsiye, bir lezzet-i mukaddese gibi şuunat-ı kudsiye o Hayat-ı Akdes’te var ki, o şuunat böyle hadsiz faaliyetle ve nihayetsiz bir hallakıyetle kâinatı daima tazelendiriyor, çalkalandırıyor, değiştiriyor.

Sırr-ı kayyumiyete bakan hadsiz faaliyet-i İlahiyedeki hikmetin ikinci şubesi:

Esma-i İlahiyeye bakar. Malûmdur ki herbir cemal sahibi, kendi cemalini görmek ve göstermek ister; herbir hüner sahibi, kendi hünerini teşhir ve ilân etmekle nazar-ı dikkati celbetmek ister ve sever. Ve hüneri gizli kalmış bir güzel hakikat ve güzel bir mana, meydana çıkmak ve müşterileri bulmak ister ve sever. Madem bu esaslı kaideler, herşeyde derecesine göre cereyan ediyor; elbette Cemil-i Mutlak olan Zât-ı Kayyum-u Zülcelal’in binbir esma-i hüsnasından herbir ismin, kâinatın şehadetiyle ve cilvelerinin delaletiyle ve nakışlarının işaretiyle, her birisinin herbir mertebesinde hakikî bir hüsün, hakikî bir kemal, hakikî bir cemal ve gayet güzel bir hakikat, belki herbir ismin herbir mertebesinde hadsiz enva’-ı hüsünle hadsiz hakaik-i cemile vardır.

Madem bu esmanın kudsî cemallerini irae eden âyineleri ve güzel nakışlarını gösteren levhaları ve güzel hakikatlarını ifade eden sahifeleri, bu mevcudattır ve bu kâinattır. Elbette o daimî ve bâki esma, hadsiz cilvelerini ve nihayetsiz manidar nakışlarını ve kitablarını; hem müsemmaları olan Zât-ı Kayyum-u Zülcelal’in nazar-ı müşahedesine, hem hadd ü hesaba gelmeyen zîruh ve zîşuur mahlukatın nazar-ı mütalaasına göstermek ve nihayetli mahdud bir şeyden nihayetsiz levhaları ve bir tek şahıstan pek çok şahısları ve bir hakikattan pek kesretli hakikatları göstermek için, o aşk-ı mukaddes-i İlahîye istinaden ve o sırr-ı kayyumiyete binaen, kâinatı umumen ve mütemadiyen cilveleriyle tazelendiriyorlar, değiştiriyorlar.

Dördüncü Şua:

Kâinattaki hayretnüma faaliyet-i daimenin hikmetinin üçüncü şubesi şudur ki:

Herbir merhamet sahibi, başkasını memnun etmekten mesrur olur; herbir şefkat sahibi, başkasını mesrur etmekten memnun olur; herbir muhabbet sahibi, sevindirmeye lâyık mahlukları sevindirmekle sevinir; herbir âlîcenab zât, başkasını mes’ud etmekle lezzet alır; herbir âdil zât, ihkak-ı hak etmek ve müstehaklara ceza vermekte hukuk sahiblerini minnetdar etmekle keyiflenir; hüner sahibi herbir san’atkâr, san’atını teşhir etmekle ve san’atının tasavvur ettiği tarzda işlemesiyle ve istediği neticeleri vermesiyle iftihar eder.

İşte bu mezkûr düsturların herbiri birer kaide-i esasiyedir ki, kâinatta ve âlem-i insaniyette cereyan ediyorlar. Bu kaidelerin esma-i İlahiyede cereyan ettiklerini gösteren üç misal, Otuzikinci Söz’ün İkinci Mevkıfında izah edilmiştir. Bir hülâsası bu makamda yazılması münasib olduğundan, deriz:

Nasılki meselâ gayet merhametli, sehavetli, gayet kerim âlîcenab bir zât, fıtratındaki âlî seciyelerin muktezasıyla büyük bir seyahat gemisine, çok muhtaç ve fakir insanları bindirip, gayet mükemmel ziyafetlerle, ikramlarla o muhtaç fakirleri memnun ederek denizlerde Arz’ın etrafında gezdirir ve kendisi de onların üstünde, onları mesrurane temaşa ederek o muhtaçların minnetdarlıklarından lezzet alır ve onların telezzüzlerinden mesrur olur ve onların keyiflerinden sevinir, iftihar eder. Madem böyle bir tevziat memuru hükmünde olan bir insan, böyle cüz’î bir ziyafet vermekten bu derece memnun ve mesrur olursa.. elbette bütün hayvanları ve insanları ve hadsiz melekleri ve cinleri ve ruhları, bir sefine-i Rahmanî olan Küre-i Arz gemisine bindirerek; rûy-i zemini, enva’-ı mat’umatla ve bütün duyguların ezvak ve erzakıyla doldurulmuş bir sofra-i Rabbaniye şeklinde onlara açmak ve o muhtaç ve müteşekkir ve minnetdar ve mesrur mahlukatını aktar-ı kâinatta seyahat ettirmekle ve bu dünyada bu kadar ikramlarla onları mesrur etmekle beraber, dâr-ı bekada Cennetlerinden herbirini ziyafet-i daime için birer sofra yapan Zât-ı Hayy-u Kayyum’a ait olarak o mahlukatın teşekkürlerinden ve minnetdarlıklarından ve mesruriyetlerinden ve sevinçlerinden gelen ve tabirinde âciz olduğumuz ve me’zun olmadığımız şuunat-ı İlahiyeyi, “memnuniyet-i mukaddese” “iftihar-ı kudsî” ve “lezzet-i mukaddese” gibi isimlerle işaret edilen maânî-i rububiyettir ki, bu daimî faaliyeti ve mütemadi hallakıyeti iktiza eder.

Hem meselâ bir mahir san’atkâr, plâksız bir fonoğraf yapsa, o fonoğraf istediği gibi konuşsa, işlese; san’atkârı ne kadar müftehir olur, mütelezziz olur; kendi kendine “Mâşâallah” der. Madem icadsız ve surî bir küçük san’at, san’atkârının ruhunda bu derece bir iftihar, bir memnuniyet hissi uyandırırsa, elbette bu mevcudatın Sâni’-i Hakîm’i, kâinatın mecmuunu, hadsiz nağmelerin enva’ıyla sadâ veren ve ses verip tesbih eden ve zikredip konuşan bir musikî-i İlahiye ve bir fabrika-i acibe yapmakla beraber, kâinatın herbir nev’ini, herbir âlemini ayrı bir san’atla ve ayrı san’at mu’cizeleriyle göstererek zîhayatların kafalarında birer fonoğraf, birer fotoğraf, birer telgraf gibi çok makineleri, hattâ en küçük bir kafada dahi yapmakla beraber herbir insan kafasına, değil yalnız plâksız fonoğraf, birer âyinesiz fotoğraf, bir telsiz telgraf, belki bunlardan yirmi defa daha hârika, her insanın kafasında öyle bir makineyi yapmaktan ve istediği tarzda işleyip neticeleri vermekten gelen iftihar-ı kudsî ve memnuniyet-i mukaddese gibi manaları ve rububiyetin bu nev’inden olan ulvî şuunatı; elbette ve herhalde bu faaliyet-i daimeyi istilzam eder.

Hem meselâ bir hükümdar-ı âdil, ihkak-ı hak için mazlumların hakkını zalimlerden almakla ve fakirleri kavîlerin şerrinden muhafaza etmekle ve herkese müstehak olduğu hakkı vermekle lezzet alması, iftihar etmesi, memnun olması; hükümdarlığın ve adaletin bir kaide-i esasiyesi olduğundan, elbette Hâkim-i Hakîm, Adl-i Âdil olan Zât-ı Hayy-u Kayyum’un bütün mahlukatına, hususan zîhayatlara “hukuk-u hayat” tabir edilen şerait-i hayatiyeyi vermekle.. ve hayatlarını muhafaza için onlara cihazat ihsan etmekle.. ve zaîfleri kavîlerin şerrinden Rahîmane himaye etmekle.. ve umum zîhayatlarda bu dünyada ihkak-ı hak etmek nev’i tamamen ve haksızlara ceza vermek nev’i ise kısmen sırr-ı adaletin icrasından olmakla.. ve bilhâssa mahkeme-i kübra-yı haşirde adalet-i ekberin tecellisinden hasıl olan ve tabirinde âciz olduğumuz şuunat-ı Rabbaniye ve maânî-i kudsiyedir ki, kâinatta bu faaliyet-i daimeyi iktiza ediyor.

İşte bu üç misal gibi; esma-i hüsnanın umumunda, herbirisi bu faaliyet-i daimede böyle kudsî bazı şuunat-ı İlahiyeye medar olduklarından, hallakıyet-i daimeyi iktiza ederler. Hem madem her kabiliyet, herbir istidad, inbisat ve inkişaf edip semere vermekle bir ferahlık, bir genişlik, bir lezzet verir.. hem madem her vazifedar, vazifesini yapmak ve bitirmekle, vazifesinden terhisinde büyük bir rahatlık, bir memnuniyet hisseder.. ve madem bir tek tohumdan bir çok meyveleri almak ve bir dirhemden yüz dirhem kâr kazanmak, sahiblerine çok sevinçli bir halettir, bir ticarettir. Elbette bütün mahlukattaki hadsiz istidadları inkişaf ettiren ve bütün mahlukatını kıymetdar vazifelerde istihdam ettikten sonra terakkivari terhis ettiren, yani unsurları, madenler mertebesine; madenleri, nebatlar hayatına; nebatları, rızık vasıtasıyla hayvanların derece-i hayatına; ve hayvanları insanların şuurkârane olan yüksek hayatına çıkarıyor.

İşte herbir zîhayatın zahirî bir vücudunun zevaliyle; (Yirmidördüncü Mektub’da izah edildiği gibi) ruhu, mahiyeti, hüviyeti, sureti gibi pek çok vücudlarını arkasında bıraktıran ve yerinde vazife başına geçiren faaliyet-i daime ve hallakıyet-i Rabbaniyeden neş’et eden maânî-i kudsiyenin ve rububiyet-i İlahiyenin ne kadar ehemmiyetli oldukları anlaşılır.
Mühim bir suale kat’î bir cevab:

Ehl-i dalaletten bir kısmı diyorlar ki: “Kâinatı bir faaliyet-i daime ile tağyir ve tebdil eden zâtın, elbette kendisinin de mütegayyir ve mütehavvil olması lâzım gelir.”

Elcevab:

Hâşâ yüzbin defa hâşâ!.. Yerdeki âyinelerin tegayyürü, gökteki Güneş’in tegayyürünü değil, bilakis cilvelerinin tazelendiğini gösterir. Hem ezelî, ebedî, sermedî, her cihetçe kemal-i mutlakta ve istiğna-yı mutlakta, maddeden mücerred, mekândan, kayıddan, imkândan münezzeh, müberra, muallâ olan bir Zât-ı Akdes’in tegayyürü ve tebeddülü muhaldir. Kâinatın tegayyürü, onun tegayyürüne değil, belki adem-i tegayyürüne ve gayr-ı mütehavvil olduğuna delildir. Çünki müteaddid şeyleri intizamla daimî tağyir ve tahrik eden bir zât, mütegayyir olmamak ve hareket etmemek lâzım gelir. Meselâ; sen çok iplerle bağlı çok gülleleri ve topları çevirdiğin ve daimî intizamla tahrik edip vaziyetler verdiğin vakit, senin yerinde durup tegayyür ve hareket etmemekliğin gerektir. Yoksa o intizamı bozacaksın.

Meşhurdur ki: İntizamla tahrik eden, hareket etmemek ve devam ile tağyir eden, mütegayyir olmamak gerektir; tâ ki o iş intizamla devam etsin.

Sâniyen: Tegayyür ve tebeddül; hudûstan ve tekemmül etmek için tazelenmekten ve ihtiyaçtan ve maddîlikten ve imkândan ileri geliyor. Zât-ı Akdes ise hem kadîm, hem her cihetçe kemal-i mutlakta, hem istiğna-yı mutlakta, hem maddeden mücerred, hem Vâcib-ül Vücud olduğundan; elbette tegayyür ve tebeddülü muhaldir, mümkün değildir.

Beşinci Şua:

İki mes’eledir:

Birinci Mes’elesi:

İsm-i Kayyum’un cilve-i a’zamını görmek istersek, hayalimizi bütün kâinatı temaşa edecek; biri, en uzak şeyleri; diğeri, en küçük zerreleri gösterecek iki dûrbîn yapıp birinci dûrbînle bakıyoruz, görüyoruz ki: İsm-i Kayyum’un cilvesiyle, Küre-i Arz’dan bin defa büyük milyonlar küreler, yıldızlar, direksiz olarak havadan daha latif olan madde-i esîriye içinde kısmen durdurulmuş, kısmen vazife için seyahat ettiriliyor. Sonra o hayalin hurdebîni olan ikinci dûrbîniyle, küçük zerratı görecek bir suretle bakıyoruz. O sırr-ı kayyumiyetle, zîhayat mahlukat-ı Arziyenin herbirinin zerrat-ı vücudiyeleri, yıldızlar gibi muntazam bir vaziyet alıp hareket ediyorlar ve vazifeler görüyorlar. Hususan zîhayatın kanındaki “küreyvat-ı hamra ve beyza” tabir ettikleri zerrelerden teşekkül eden küçücük kütleleri, seyyar yıldızlar gibi, mevlevîvari iki hareket-i muntazama ile hareket ediyorlar görüyoruz.
Bir hülâsat-ül hülâsa:

{(Haşiye) : Otuzuncu Lem’anın altı risaleciğinin esası ve mevzuu ve ism-i a’zamın sırrını taşıyan altı mukaddes isimlerin gayet kısa bir hülâsalarıdır.}

İsm-i a’zamın altı ismi, ziyadaki yedi renk gibi imtizac ederek teşkil ettikleri ziya-yı kudsiyeye bakmak için, bir hülâsanın zikri münasibdir. Şöyle ki:

Bütün kâinatın mevcudatını böyle durduran, beka ve kıyam veren, İsm-i Kayyum’un bu cilve-i a’zamının arkasından bak: İsm-i Hayy’ın cilve-i a’zamı, o bütün mevcudat-ı zîhayatı cilvesiyle şu’lelendirmiş, kâinatı nurlandırmış, bütün zîhayat mevcudatı cilvesiyle yaldızlıyor. Şimdi bak: İsm-i Hayy’ın arkasında İsm-i Ferd’in cilve-i a’zamı, bütün kâinatı enva’ıyla, eczasıyla bir vahdet içine alıyor; herşeyin alnına bir sikke-i vahdet koyuyor; her şeyin yüzüne bir hâtem-i ehadiyet basıyor; nihayetsiz ve hadsiz dillerle cilvesini ilân ettiriyor. Şimdi İsm-i Ferd’in arkasından İsm-i Hakem’in cilve-i a’zamına bak ki; yıldızlardan zerrelere kadar, hayalin iki dûrbîniyle temaşa ettiğimiz mevcudatın herbirisini, cüz’î olsun, küllî olsun, en büyük daireden en küçük daireye kadar, herbirine lâyık ve münasib olarak meyvedar bir nizam ve hikmetli bir intizam ve semeredar bir insicam içine almış, bütün mevcudatı süslendirmiş, yaldızlandırmış. Sonra İsm-i Hakem’in cilve-i a’zamı arkasından bak ki, İsm-i Adl’in cilve-i a’zamıyla (İkinci Nükte’de izah edildiği vechile) bütün kâinatı mevcudatıyla, faaliyet-i daime içinde öyle hayretengiz mizanlarla, ölçülerle, tartılarla idare eder ki; ecram-ı semaviyeden biri, bir sâniye de müvazenesini kaybetse; yani İsm-i Adl’in cilvesi altından çıksa, yıldızlar içinde bir herc ü merce, bir kıyamet kopmasına sebebiyet verecek. İşte bütün mevcudatın daire-i a’zamı, Kehkeşan’dan yani Samanyolu tabir edilen mıntıka-i kübradan tut, tâ kan içindeki küreyvat-ı hamra ve beyzanın daire-i hareketlerine kadar herbir dairesini, herbir mevcudunu hassas bir mizan, bir ölçü ile biçilmiş bir şekil ve bir vaziyetle baştan başa yıldızlar ordusundan, tâ zerreler ordusuna kadar bütün mevcudatın “Emr-i Kün Feyekûn”den gelen emirlere kemal-i müsahhariyetle itaat ettiklerini gösteriyor. Şimdi İsm-i Adl’in cilve-i a’zamı arkasından (Birinci Nükte’de izah edildiği gibi) İsm-i Kuddüs’ün cilve-i a’zamına bak ki; kâinatın bütün mevcudatını öyle temiz, pâk, sâfi, güzel, süslü, berrak yapar gösterir ki; bütün kâinata ve bütün mevcudata Cemil-i Mutlak’ın hadsiz derecede cemal-i zâtîsine lâyık ve nihayetsiz güzel olan esma-i hüsnasına münasib olacak güzel âyineler şeklini vermiştir.

Elhasıl: İsm-i a’zamın bu altı ismi ve altı nuru, kâinatı ve mevcudatı ayrı ayrı güzel renklerde, çeşit çeşit nakışlarda, başka başka zînetlerde bulunan yaldızlı perdeler içinde mevcudatı sarmıştır.
Beşinci Şua’nın İkinci Mes’elesi:

Kâinata tecelli eden kayyumiyetin cilvesi, vâhidiyet ve celal noktasında olduğu gibi, kâinatın merkezi ve medarı ve zîşuur meyvesi olan insanda dahi, kayyumiyetin cilvesi ehadiyet ve cemal noktasında tezahürü var. Yani nasılki kâinat sırr-ı kayyumiyetle kaimdir.. öyle de İsm-i Kayyum’un mazhar-ı ekmeli olan insan ile, bir cihette kâinat kıyam bulur; yani kâinatın ekser hikmetleri, maslahatları, gayeleri insana baktığı için, güya insandaki cilve-i kayyumiyet, kâinata bir direktir. Evet Zât-ı Hayy-u Kayyum, bu kâinatta insanı irade etmiş ve kâinatı onun için yaratmış denilebilir. Çünki insan, câmiiyet-i tâmme ile bütün esma-i İlahiyeyi anlar, zevkeder. Hususan rızktaki zevk cihetiyle pek çok esma-i hüsnayı anlar. Halbuki melaikeler, onları o zevk ile bilemezler.

İşte insanın bu ehemmiyetli câmiiyetidir ki: Zât-ı Hayy-u Kayyum, insana bütün esmasını ihsas etmek ve bütün enva’-ı ihsanatını tattırmak için öyle iştihalı bir mide vermiş ki, o midenin geniş sofrasını hadsiz enva’-ı mat’umatıyla kerimane doldurmuş. Hem bu maddî mide gibi hayatı da bir mide yapmış. O hayat midesine duygular, eller hükmünde gayet geniş bir sofra-i nimet açmış. O hayat ise, duyguları vasıtasıyla, o sofra-i nimetten her çeşit istifadeler ile, teşekküratın her nev’ini yapar. Ve bu hayat midesinden sonra bir insaniyet midesini vermiş ki, o mide, hayattan daha geniş bir dairede rızk ve nimet ister. Akıl ve fikir ve hayal, o midenin elleri hükmünde, semavat ve zemin genişliğinde, o sofra-i rahmetten istifade edip şükreder. Ve insaniyet midesinden sonra hadsiz geniş diğer bir sofra-i nimet açmak için, İslâmiyet ve iman akidelerini, çok rızk ister bir manevî mide hükmüne getirip, onun rızk sofrasının dairesini mümkinat dairesinin haricinde genişletip, esma-i İlahiyeyi de içine alır kılmıştır ki, o mide ile İsm-i Rahman’ı ve İsm-i Hakîm’i en büyük bir zevk-i rızkî ile hisseder. “Elhamdülillahi alâ Rahmaniyyetihi ve alâ Hakîmiyyetihi” der ve hâkeza.. bu manevî mide-i kübra ile hadsiz nimet-i İlahiyeden istifade edebilir ve bilhâssa o midedeki muhabbet-i İlahiye zevkinin daha başka bir dairesi var.

İşte Zât-ı Hayy-u Kayyum, insanı bütün kâinata bir merkez, bir medar yaparak, kâinat kadar geniş bir sofra-i nimet insana açtığının ve kâinatı insana müsahhar ettiğinin ve kâinatın insan ile mazhar olduğu sırr-ı kayyumiyetle bir cihette kaim olduğunun hikmeti ise, insanın mühim üç vazifesidir:

Birincisi:

Kâinatta münteşir bütün enva’-ı nimeti insanla tanzim etmek ve insanın menfaatı ipiyle tesbih taneleri gibi tanzim eder, nimetlerin iplerinin uçlarını insanın başına bağlar, rahmet hazinelerinin umum çeşitlerine insanı bir liste hükmüne getirir.
İkinci Vazifesi:

Zât-ı Hayy-u Kayyum’un hitabatına, insan câmiiyeti haysiyetiyle en mükemmel muhatab olmak ve hayretkârane san’atlarını takdir ve tahsin etmekle en yüksek sesli bir dellâl olmak ve şuurdarane teşekküratın bütün enva’ıyla, bütün enva’-ı nimetine ve çeşit çeşit hadsiz ihsanatına şükür ve hamd ü sena etmektir.

Üçüncü Vazifesi:

Hayatı ile, üç cihetle Zât-ı Hayy-u Kayyum’a ve şuunatına ve sıfât-ı muhitasına âyinedarlık etmektir.

Birinci Vecih:

İnsan kendi acz-i mutlakıyla, Hâlık’ının kudret-i mutlakasını ve derecatını; ve aczin dereceleriyle, kudretin mertebelerini hissetmektir. Ve fakr-ı mutlakıyla rahmetini ve rahmetinin derecelerini idrak etmek ve za’fıyla onun kuvvetini anlamaktır. Ve hâkeza.. noksan sıfatlarıyla Hâlık’ının evsaf-ı kemaline mikyasvari âyine olmak. Gecede nurun daha ziyade parlamasına nazaran, gece zulmetinin elektrik lâmbalarını göstermeğe mükemmel bir âyine olduğu gibi, insan dahi böyle nâkıs sıfatlarıyla kemalât-ı İlahiyeye âyinedarlık eder.

İkinci Vecih:

İnsan, cüz’î iradesiyle ve azıcık ilmiyle ve küçücük kudretiyle ve zahirî mâlikiyetiyle ve hanesini bina etmesiyle, bu kâinat ustasının mâlikiyetini ve san’atını ve iradesini ve kudretini ve ilmini, kâinatın büyüklüğü nisbetinde anlar, âyinedarlık eder.

Üçüncü Vecih’teki

âyinedarlığın iki yüzü var:

Birisi,

esma-i İlahiyenin ayrı ayrı nakışlarını kendinde göstermektir. Âdeta insan, câmiiyetiyle kâinatın küçük bir fihristesi ve bir misal-i musaggarası hükmünde olup, umum esmanın nakışlarını gösteriyor.

İkinci yüzü,

şuunat-ı İlahiyeye âyinedarlık eder. Yani kendi hayatıyla Zât-ı Hayy-u Kayyum’un hayatına işaret ettiği gibi, kendi hayatında inkişaf eden sem’ ve basar gibi duyguların vasıtasıyla, Zât-ı Hayy-u Kayyum’un sem’ ve basar gibi sıfatlarına âyinedarlık eder, bildirir. Hem insan hayatında bulunan ve inkişaf etmeyen ve his ve hassasiyet suretinde galeyan eden ve kesretli bir surette olan çok ince hayatî duygular, manalar ve hisler vasıtasıyla, Zât-ı Hayy-u Kayyum’un şuunat-ı kudsiyesine âyinedarlık eder. Meselâ: O hassasiyet içinde; sevmek, iftihar etmek, memnun olmak, mesrur olmak, müferrah olmak gibi manalar ile Zât-ı Akdes’in kudsiyetine ve gına-yı mutlakına münasib ve lâyık olmak şartıyla, o neviden olan şuunatına âyinedarlık eder.

Hem insan, nasılki hayat-ı câmiasıyla Zât-ı Zülcelal’in sıfât ve şuunatına bir mikyas-ı marifettir ve cilve-i esmasına bir fihristedir ve şuurlu bir âyinedir.. ve hâkeza çok cihetlerle Zât-ı Hayy-u Kayyum’a âyinedarlık eder. Öyle de: İnsan, şu kâinatın hakaiklerine bir vâhid-i kıyasîdir, bir fihristedir, bir mikyastır ve bir mizandır. Meselâ: Kâinatta Levh-i Mahfuz’un gayet kat’î bir delil-i vücudu ve bir nümunesi, insandaki kuvve-i hâfızadır ve âlem-i misalin vücuduna kat’î delil ve nümune, kuvve-i hayaliyedir

{(Haşiye): Evet nasılki insanın anasırları, kâinatın unsurlarından; ve kemikleri, taş ve kayalarından; ve saçları nebat ve eşcarından; ve bedeninde cereyan eden kan ve gözünden, kulağından, burnundan ve ağzından akan ayrı ayrı suları, Arz’ın çeşmelerinden ve madenî sularından haber veriyorlar, delalet edip onlara işaret ediyorlar. Aynen öyle de; insanın ruhu âlem-i ervahtan ve hâfızaları Levh-i Mahfuz’dan ve kuvve-i hayaliyeleri âlem-i misalden.. ve hâkeza herbir cihazı bir âlemden haber veriyorlar. Ve onların vücudlarına kat’î şehadet ederler.}

ve kâinattaki ruhanîlerin bir delil-i vücudu ve nümunesi, insandaki kuvvelerdir ve latifelerdir ve hâkeza… İnsan, küçük bir mikyasta, kâinattaki hakaik-i imaniyeyi şuhud derecesinde gösterebilir.

İşte insanın mezkûr vazifeler gibi çok mühim hizmetleri var. Cemal-i bâkiye âyinedir, kemal-i sermedîye dellâl-ı mazhardır ve rahmet-i ebediyeye muhtac-ı müteşekkirdir. Madem cemal, kemal, rahmet bâkidirler ve sermedîdirler; elbette o cemal-i bâkinin âyine-i müştakı ve o kemal-i sermedînin dellâl-ı âşıkı ve o rahmet-i ebediyenin muhtac-ı müteşekkiri olan insan, bâki kalmak için, bir dâr-ı bekaya girecek ve o bâkilere refakat için ebede gidecek ve o ebedî cemal ve o sermedî kemal ve daimî rahmete, ebed-ül âbâdda refakat etmek gerektir, lâzımdır.

Çünki ebedî bir cemal, fâni bir müştaka ve zâil bir dosta razı olmaz. Çünki cemal, kendini sevdiği için, sevmesine mukabil muhabbet ister. Zeval ve fena ise, o muhabbeti adavete kalbeder, çevirir. Eğer insan ebede gidip bâki kalmazsa, fıtratındaki cemal-i sermedîye karşı olan esaslı muhabbet yerine adavet bulunacaktır. Onuncu Söz’ün haşiyesinde beyan edildiği gibi: Bir zaman bir dünya güzeli, bir âşıkını huzurundan çıkarıyor. O adamdaki aşk, birden adavete dönüyor ve diyor ki: “Tuh!.. Ne kadar çirkindir” diyerek, kendine teselli vermek için cemalinden küsüyor, cemalini inkâr ediyor. Evet insan bilmediği şeye düşman olduğu gibi, eli yetişmediği veyahut tutamadığı şeylerin adavetkârane kusurlarını arar, âdeta düşmanlık etmek ister.

Madem bütün kâinatın şehadetiyle Mahbub-u Hakikî ve Cemil-i Mutlak, bütün güzel esma-i hüsnasıyla kendini insana sevdiriyor ve insanların kendini sevmelerini istiyor; elbette ve her halde, kendisinin hem mahbubu, hem habibi olan insana fıtrî bir adaveti verip derinden derine kendinden küstürmeyecek.. ve fıtraten en ziyade sevimli ve muhabbetli ve perestiş için yarattığı en müstesna mahluku olan insanın fıtratına bütün bütün zıd olarak bir gizli adaveti, insanın ruhuna vermeyecek. Çünki insan, sevdiği ve kıymetini takdir ettiği bir Cemal-i Mutlak’tan ebedî ayrılmaktan gelen derin yarasını; ancak ona adavetle, ondan küsmekle ve onu inkâr etmekle tedavi edebilir. İşte kâfirlerin ALLAH’ın düşmanı olması, bu noktadan ileri geliyor. Öyle ise, herhalde o Cemal-i Ezelî, kendisinin âyine-i müştakı olan insan ile ebed-ül âbâd yolunda seyahatında beraber bulunmak için, alâküllihal bir dâr-ı bekada bir hayat-ı bâkiyeye insanı mazhar edecek.

Evet madem insan fıtraten bir Cemal-i Bâki’ye müştak ve muhib bir surette halkedilmiştir.. ve madem bâki bir cemal, zâil bir müştaka razı olamaz.. ve madem insan bilmediği veya yetişemediği veya tutamadığı bir maksuddan gelen hüzün ve elemden teselli bulmak için, o maksudun kusurunu bulmakla, belki gizli adavet etmekle kendini teskin eder.. ve madem bu kâinat, insan için halkedilmiş ve insan ise marifet ve muhabbet-i İlahiye için yaratılmış.. ve madem bu kâinatın Hâlık’ı, esmasıyla sermedîdir.. ve madem esmalarının cilveleri daim ve bâki ve ebedî olacaktır; elbette ve herhalde insan, bir dâr-ı bekaya gidecek ve bir hayat-ı bâkiyeye mazhar olacaktır. Ve insanın kıymetini ve vazifelerini ve kemalâtını bildiren rehber-i a’zam ve insan-ı ekmel olan Muhammed-i Arabî Aleyhissalâtü Vesselâm, insana dair beyan ettiğimiz bütün kemalâtı ve vazifeleri en ekmel bir surette kendinde ve dininde göstermesiyle gösteriyor ki: Nasıl kâinat insan için yaratılmış ve kâinattan maksud ve müntehab insandır; öyle de, insandan dahi en büyük maksud ve en kıymetdar müntehab ve en parlak âyine-i Ehad u Samed, elbette Ahmed-i Muhammed’dir.

عَلَيْهِ وَ عَلٰٓى اٰلِهِ الصَّلَاةُ و السَّلَامُ بِعَدَدِ حَسَنَاتِ اُمَّتِهِ

يَٓا اَللّٰهُ يَا رَحْمٰنُ يَا رَح۪يمُ يَا فَرْدُ يَا حَىُّ يَا قَيُّومُ يَا حَكَمُ يَا عَدْلُ يَا قُدُّوسُ

نَسْئَلُكَ بِحَقِّ فُرْقَانِكَ الْحَك۪يمِ وَ بِحُرْمَةِ حَب۪يبِكَ الْاَكْرَمِ وَ بِحَقِّ اَسْمَٓائِكَ الْحُسْنٰى وَ بِحُرْمَةِ اِسْمِكَ الْاَعْظَمِ اِحْفَظْنَا مِنْ شَرِّ النَّفْسِ وَ الشَّيْطَانِ وَ مِنْ شَرِّ الْجِنِّ وَ اْلاِنْسَانِ اٰم۪ينَ

سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّمْتَنَٓا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ

*************

Risale-i Nur Külliyatı’ndan Otuzuncu Lem’a’nın “Altıncı Nükte”si olan İsm-i Kayyum bahsi, hakikaten tefekkürî ve derûnî bir muhtevaya sahiptir. Bu mübarek metin, İsm-i A’zam’ın altı nurundan biri (veya İsm-i Hayy ile birlikte İsm-i A’zam’ın iki ziyasından ikincisi) olan “Kayyûm” isminin kâinattaki ve insandaki tecellî-i a’zamını (en büyük yansımasını) tasvir etmektedir.
Üstad Bediüzzaman Hazretleri’nin “İtizar” (Özür) ve “İhtar” (Uyarı) ile başladığı bu bahis, Eskişehir hapsinde, gayet müşevveş (karışık) ve acele bir surette, kalbe gelen lem’alar (parıltılar) halinde yazıldığından, tabirlerde noksanlık olabileceğini, ancak mes’elelerin güzelliğine ve ehemmiyetine nazar edilmesi gerektiğini belirtir. Bu, mes’elenin ne kadar derin ve geniş olduğunun bir ifadesidir.

Giriş: İsm-i Kayyûm’un Manası ve Kâinat ile Alakası
“Kayyûm” ismi, lügat manasıyla “bizâtihî kaim olan, yani varlığı kendinden olan, varlıkta durmak için hiçbir şeye muhtaç olmayan ve bütün eşyayı varlıkta durduran, ayakta tutan” demektir.
Metnin başında zikredilen ve bu hakikatin müradifleri olan ayet-i kerimeler, İsm-i Kayyum’un kâinattaki tecellîlerini icmalen (özetle) haber verir:
• بِيَدِه۪ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ
• Meali (Yâsîn Suresi, 36:83): “O halde her şeyin mülkiyet ve yönetimi elinde olan (Allah) ne yücedir! Siz de yalnız O’na döndürüleceksiniz.”
• İzahı: “Melekût”, eşyanın derûnî, iç yüzü, yönetimi ve idaresi demektir. Her şeyin idaresi, ayakta duruşu O’nun elindedir.
• لَهُ مَقَال۪يدُ السَّمٰوَاتِ وَ الْاَرْضِ
• Meali (Zümer Suresi, 39:63): “Göklerin ve yerin anahtarları O’nundur. Allah’ın âyetlerini inkâr edenler, işte onlar hüsrana uğrayanların ta kendileridir.”
• İzahı: “Makâlîd” (anahtarlar), hazineler, kilitler manasındadır. Bütün hayat, rızık, varlık ve beka (devamlılık) hazinelerinin anahtarları O’nun nezdindedir.
• وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا عِنْدَنَا خَزَٓائِنُهُ
• Meali (Hicr Suresi, 15:21): “Hiçbir şey yoktur ki, hazineleri yanımızda olmasın. Biz onu ancak belli bir ölçüyle indiririz.”
• İzahı: Her şeyin vücuda gelmesi ve devamı için lazım olan her ne varsa, hepsi O’nun tükenmez hazinelerindedir.
• مَا مِنْ دَٓابَّةٍ اِلَّا هُوَ اٰخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا
• Meali (Hûd Suresi, 11:56): “İşte ben, hem benim, hem sizin rabbiniz olan Allah’a dayandım. Yeryüzünde bulunan hiçbir canlı yoktur ki, Allah, onun perçeminden tutmuş olmasın. Şüphesiz Rabbim dosdoğru bir yol üzerindedir.”
• İzahı: “Nâsiye” (perçem), mutlak hâkimiyetin ifadesidir. Bütün canlıların idaresi, sevk edilmesi ve ayakta durması, zerre miskal O’nun kabza-i tasarrufundan (idaresi altından) hariç değildir.
Bu ayetler, kâinatta hiçbir şeyin kendi kendine, tesadüfen veya başka bir sebebe dayanarak ayakta durmadığını, hepsinin tek bir Kayyûm-u Zülcelâl’in kayyûmiyeti ile kaim (ayakta) olduğunu ders verir.

Birinci Şua: Kayyûmiyet, Tenzih ve Tabiatın Reddi
Bu Şua, İsm-i Kayyûm’un en temel manasını ve bu mananın zıddı olan dalâlet fikirlerini çürütür.

1. Kayyûmiyet ve Tenzih:
Hâlık-ı Zülcelâl, Kayyûm’dur. Bütün eşya O’nunla kaimdir. Eğer bu “nisbet-i kayyûmiyet” (sübûtî bir sıfat olan ‘Kıyam’ın mahlûkatla alakası) bir an kesilse, kâinat mahvolur.
Aynı zamanda bu Kayyûm Zât, hiçbir şeye benzemez. Zira Kur’an-ı Azîmüşşan ferman eder:
• لَيْسَ كَمِثْلِه۪ شَيْءٌ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ
• Meali (Şûrâ Suresi, 42:11): “…O’nun benzeri hiçbir şey yoktur. O, hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.”
Kâinatı bir saray gibi idare eden, yıldızların icadını zerreler kadar kolay yaratan, hadsiz işleri bir anda yapan, her şeyi birden işitip her şeye birden cevap veren bir Zât’ın; elbette misli, nazîri (benzeri), şerîki (ortağı), zıddı ve niddi (dengi) olması muhaldir. Risale-i Nur’daki bütün temsilât ve teşbihât (benzetmeler), O’nun Zât’ını değil, şuûnât-ı kudsiyesini (kutsal işleyişini) akla yaklaştırmak içindir.

2. Dalâlet Fırkalarının Reddi (İsbat-ı Kayyûm):
İnsanlardan bir kısmı, bu Kayyûm Zât’ı ve O’nun eserlerini yanlış tasavvur ederek dalâlete düşmüşlerdir. Birinci Şua, üç ana dalâlet fikrini reddeder:
• a) Tabiatperestlik (Natüralizm): Eserleri “tabiat”a isnad edenler. Risale, tabiatın kendisinin bir fâil (iş yapan) değil, bir “san’at-ı İlahiyye” (İlahi sanat) olduğunu isbat eder. Tabiat;
• Bir kitaptır, kâtip (yazar) olamaz.
• Bir nakıştır, nakkaş olamaz.
• Bir kanundur, kudret (güç) olamaz.
• Bir mistardır (cetveldir), masdar (kaynak) olamaz.
• Münfaildir (edilgendir), fâil (etken) olamaz.
• Bir nizamdır, nâzım (düzenleyici) olamaz.
• b) Maddiyyun (Materyalizm): Hâdiseleri “madde” ve “zerreler”in (atomların) hareketlerine isnad edenler. Bu, bir tek İlah’ı kabul etmemek için, zerreler adedince nihayetsiz ilahları kabul etmektir. Câmid (cansız), kör, şuursuz zerrelerin; her şeyi gören, bilen, idare eden bir Zât’ın fiillerini yapması, “echeliyetin nihayetsiz derecesi” yani cehaletin son noktasıdır. Zerreler, Kayyûm-u Zülcelâl’in emriyle hareket eden muntazam bir ordudur.
• c) Esîrperestlik: Hâdiselerin kaynağını “esîr” maddesine verenler. Esîr, zerrelerden daha latîf (ince) olsa da, neticede o da şuursuz, camid, edilgen bir maddedir. Her şeyi idare eden sonsuz ilim ve kudreti bu maddeye vermek, esîrin zerreleri adedince yanlıştır.
Ana Delil: Bir arının icadı gibi en cüz’î (küçük) bir fiil dahi, o arının bütün kâinatla olan münasebetini bilmeyi ve idare etmeyi gerektirir. Bu ise, ancak bütün kâinatın Hâlık’ı (Yaratıcısı) olan Zât’ın fiili olabilir.

İkinci Şua: Kayyûmiyet’in Tecellîsinin İki Mes’elesi
Bu Şua, Kayyûm isminin tezahürünün ihtişamını ve mahlûkatın yaratılış hikmetlerini izah eder.
Birinci Mes’ele: Semâvât ve Zerrâttaki Kıyam (Ayakta Duruş)
Kayyûmiyet’in azametini gösteren ayetlerden biri, Âyetü’l-Kürsî’dir:
• اَللّٰهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَۚ اَلْحَيُّ الْقَيُّومُۚ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ…
• Meali (Bakara Suresi, 2:255): “Allah, O’ndan başka ilah yoktur; diridir, her şeyin varlığı O’na bağlı ve dayalıdır. Ne uykusu gelir ne de uyur…”
“Siz de O’na döndürüleceksiniz.” ayetinin (Yâsîn 36:83) manasını tefsir eden bu Şua’da, Arz’dan milyonlarca defa büyük yıldızların ve kürelerin, fezâ-yı gayr-ı mütenâhîde (sonsuz uzayda) direksiz durmaları, İsm-i Kayyûm’un cilvesiyledir. Eğer o nisbet-i kayyûmiyet bir an kesilse, hepsi dağılır, ademe (yokluğa) dökülürler.
Aynı sır, en büyükten en küçüğe caridir. Bir zîhayatın (canlının) cesedindeki zerreler dahi, unsurların sel gibi akışına rağmen, muntazam bir tabur gibi yerlerini muhafaza ederler. Bu, Kayyûm isminin sırrıdır.

İkinci Mes’ele: Eşyanın Hikmet-i Vücudu (Varlık Sebebi)
Mahlûkat neden yaratılır, kısa bir süre görünüp kaybolur? Bu mes’ele, Üstad Hazretleri’nin tefekkür seyahatindeki üç mühim merhaleyi (aşamayı) tasvir eder:
• Birinci Merhale (Zîşuurlara Bakan Gaye): Her şey, manidar bir kelime, bir mektup, bir kaside-i Rabbanîdir. Umum zîşuurlara (şuur sahiplerine) manasını ifade ettikten sonra, lafzı (sureti) kaybolur.
• İkinci Merhale (Sâni’e Bakan Gaye): Mahlûkattaki ince sanatlar, sadece insanların ve diğer zîşuurun nazarına (bakışına) göre değildir. Zira onların nazarı mahduddur (sınırlıdır). En mühim gaye, “Zât-ı Kayyûm-u Ezelî’nin kendi nazarına, kendi acaib-i san’atını ve verdiği rahîmane hediyelerini ve ihsanlarını arzetmektir.” Sâni’, kendi sanatını kendisi temâşâ eder.
• Üçüncü Merhale (Sırr-ı Kayyûmiyet ve Faaliyet): Fakat bu sanatlar da sabit durmuyor; “gayet sür’atle tazeleniyor, tebeddül ediyor.” Bu “faaliyet-i daime”nin (devamlı faaliyetin) hikmeti nedir? Bu, mezkûr iki hikmetten daha azîm bir hikmeti, yani “sırr-ı kayyûmiyeti” gösterir.
Bu üçüncü nokta, Üçüncü Şua’da izah edilecektir. Varlık, ayakta durmak için bir istinad noktasına (dayanak noktasına) muhtaçtır. Bu nokta, Kayyûm-u Zülcelâl’dir. Ayet-i kerimede bu hakikate şöyle işaret edilir:
• …اَللّٰهُ الَّذ۪ى رَفَعَ السَّمٰوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا…
• Meali (Ra’d Suresi, 13:2): “…Allah, gökleri gördüğünüz gibi direksiz yükselten…”
Ve her şeyin merci ve müntehâsı (son durağı) O’dur:
• …وَاِلَيْهِ يُرْجَعُ الْاَمْرُ كُلُّهُ…
• Meali (Hûd Suresi, 11:123): “…İşlerin hepsi, sonunda O’na döner…”

Üçüncü ve Dördüncü Şualar: Faaliyet-i Daimenin Hikmetleri
Bu iki Şua, İkinci Şua’nın sonunda ulaşılan “Neden kâinatta durmayan bir faaliyet ve hallâkıyet (yaratıcılık) var?” sualinin cevabıdır. Bu faaliyet, Kayyûm isminin bir gereğidir.

1. Faaliyetin Sebebi: Kâinat bir misafirhanedir; durmadan dolar, boşalır. Kalem-i kaza ve kader, Arz’ı “yazar bozar tahtası” gibi kullanır. Bu faaliyetin üç mühim şubesi (dalı) vardır:
Birinci Şube (Üçüncü Şua): Faaliyet ve Lezzet-i Mukaddese
“Faaliyet ayn-ı lezzettir.” Her kabiliyet sahibi, faaliyetle inkişaf etmekten (gelişmekten) lezzet alır. Madem Hayy-u Kayyûm olan Zât’ın ezelî hayatından neş’et eden (kaynaklanan) hadsiz bir muhabbet ve merhamet kâinatta görünüyor; elbette o Hayat-ı Akdes’te (En Kutsal Hayat’ta), tabirde hata olmasın, bir “aşk-ı lahûtî”, bir “muhabbet-i kudsiye”, bir “lezzet-i mukaddese” gibi şuûnât-ı kudsiye (kutsal işler, Zât’ın muktezâları) vardır ki, bu hadsiz faaliyeti iktiza eder (gerektirir).
İkinci Şube (Üçüncü Şua): Esma-i İlahiyyenin Tecellî İsteği
Her cemal (güzellik) sahibi, cemalini görmek ve göstermek ister. Her hüner sahibi, hünerini teşhir etmek ister. Elbette Cemîl-i Mutlak (Mutlak Güzel) olan Zât-ı Kayyûm, binbir Esmâ-i Hüsnâ’sının (Güzel İsimlerinin) sonsuz cemallerini ve hakikatlerini görmek ve göstermek ister. Kâinat ve mevcudat, bu Esmâ’nın âyineleri, levhaları ve sahifeleridir. Bu isimler dâimî ve bâkî oldukları için, cilvelerini gösterecek âyineleri mütemadiyen (sürekli) tazelendirirler, değiştirirler.
Üçüncü Şube (Dördüncü Şua): Şuûnât-ı Rubûbiyetin (Terbiye Ediciliğin Gerekleri) Tecellîsi
Bu Şua, bu faaliyetin “netice”sine, yani mahlûkatı memnun etmekten, onlara haklarını vermekten, sanatını teşhir etmekten gelen kudsî manalara bakar:
• Misal 1 (Rahmet ve Kerem): Âlicenap bir zâtın, fakirleri bir gemide mükemmel ziyafetlerle gezdirip onların memnuniyetiyle mesrur olması gibi; Zât-ı Hayy-u Kayyûm da, Arz sefinesine bindirdiği hadsiz mahlûkatını rızıklandırmaktan ve onların teşekküratından gelen, tabirine me’zun olmadığımız bir “memnuniyet-i mukaddese” hisseder.
• Misal 2 (San’atkârlık): Mahir bir sanatkârın, yaptığı plâksız fonoğrafın (insan zihni ve hafızası gibi) istediği gibi çalışmasından “iftihar-ı kudsî” duyması gibi; Sâni’-i Hakîm de, kâinatı ve içindeki hadsiz mu’cizeleri (insan kafasındaki hârika makineler gibi) mükemmel işleterek, Zât’ına mahsus bir iftihar-ı kudsî ile faaliyetini devam ettirir.
• Misal 3 (Adalet ve Hikmet): Âdil bir hükümdarın, ihkak-ı hak (hakkı yerine getirmek) ile lezzet alması gibi; Adl-i Âdil olan Zât da, mahlûkata “hukuk-u hayat” (hayat hakları) vermekle, zaîfleri kavîlerden himaye etmekle ve mahkeme-i kübrâda adaleti tam tecellî ettirmekle gelen ulvî şuûnâtı sebebiyle bu faaliyeti devam ettirir.
Bu daimî faaliyetin bir remzi (işareti) şu ayettir:
• …كُلَّ يَوْمٍ هُوَ ف۪ى شَاْنٍ
• Meali (Rahmân Suresi, 55:29): “…O, her an yeni bir ilâhî tasarruftadır.”

Mühim Suale Cevap: Faaliyet, Tegayyürü (Değişmeyi) Gerektirir mi?
Ehl-i dalâlet der: “Kâinatı değiştiren, kendisi de değişmelidir.”
Elcevap: Hâşâ! Yerdeki âyinelerin değişmesi, gökteki Güneş’in değiştiğini değil, cilvelerinin tazelendiğini gösterir. Tegayyür (değişim); hudûstan (sonradan olmaktan), noksanlıktan, ihtiyaçtan ve maddîlikten gelir. Zât-ı Akdes ise Kadîm’dir, Kemal-i Mutlak’tadır, Maddeden Mücerred’dir ve Vâcib-ül Vücud’dur. O’nda tagayyür muhaldir.

Beşinci Şua: Kayyûmiyet’in İnsandaki Tecellîsi ve Sırr-ı Beka
Bu Şua, İsm-i Kayyûm’un kâinattaki “vâhidiyet” (bütüncül) tecellîsinden, insandaki “ehadiyet” (birebir, odaklanmış) tecellîsine geçer ve bahsi haşre (dirilişe) bağlar.
Birinci Mes’ele (Hülâsat-ül Hülâsa):
Bu, Altı İsm-i A’zam’ın (Kayyûm, Hayy, Ferd, Hakem, Adl, Kuddûs) kâinatı nasıl birbiri içinde kuşattığını gösteren muazzam bir özettir. Kayyûm’un ayakta tuttuğu kâinatı; Hayy hayatlandırır, Ferd birlik damgasını vurur, Hakem hikmetle düzenler, Adl mizanla (ölçüyle) tartar ve Kuddûs temizleyip güzelleştirir.
İkinci Mes’ele: İnsan ve Sırr-ı Kayyûmiyet
Bu, nüktenin zirvesidir. Nasıl kâinat sırr-ı kayyûmiyetle kaim ise, “insan ile, bir cihette kâinat kıyam bulur.” Zira kâinatın ekser hikmetleri, gayeleri insana bakıyor; güya insandaki cilve-i kayyûmiyet, kâinata bir direktir.
Zât-ı Hayy-u Kayyûm, kâinatı insan için yaratmış denilebilir. Çünkü insan, “câmiiyet-i tâmme” (tam kapsamlılık) ile bütün Esmâ-i İlâhiyeyi anlar ve zevk eder.

İnsanın Mühim Üç Vazifesi:
İnsanın bu merkezî ehemmiyetinin sebebi üç büyük vazifesidir:
• Liste ve Tanzim Edici Olmak: Kâinattaki bütün nimetler, insanın menfaati ipiyle tesbih taneleri gibi tanzim edilmiştir. İnsan, rahmet hazinelerinin umum çeşitlerine bir “liste” hükmündedir.
• Muhatab, Dellâl ve Şâkir Olmak: İnsan, câmiiyeti haysiyetiyle, Allah’ın hitabatına en mükemmel muhataptır. Sanatlarını takdir eden en yüksek sesli “dellâl” (ilan edici) ve bütün nimetlerine en şuurlu şükredendir.
• Âyinedarlık (Aynalık) Etmek: İnsan, Zât-ı Hayy-u Kayyûm’a, sıfatlarına ve şuûnâtına üç vecihle âyinedarlık eder:
• Birinci Vecih: Kendi acz-i mutlakı ile O’nun Kudret-i Mutlakasını; fakr-ı mutlakı ile O’nun Rahmet-i Mutlakasını; noksan sıfatları ile O’nun kemal sıfatlarını gösteren bir “mikyas” (ölçü) olur.
• İkinci Vecih: Kendi cüz’î iradesi, ilmi ve kudretiyle; O’nun Küllî İradesini, Muhît (kuşatıcı) İlmini ve Sonsuz Kudretini, kâinat büyüklüğünde anlar.
• Üçüncü Vecih: Kendi mahiyetiyle; hem Esmâ’nın bütün nakışlarını gösteren bir “fihriste” olur, hem de kendi hayatı, sem’ (işitme), basar (görme) ve sevmek, memnun olmak gibi hisleriyle, Zât-ı Akdes’in Hayat, Sem’, Basar sıfatlarına ve O’nun kudsiyetine lâyık şuûnâtına âyinedarlık eder.

Netice: Kayyûmiyet ve Beka (Haşir)
Madem insan, fıtraten (yaratılıştan) “Cemal-i Bâkî”ye (Sonsuz Güzelliğe) müştak ve muhib (âşık) yaratılmıştır.
Ve madem “bâkî bir cemal, fâni bir müştaka ve zâil bir dosta razı olmaz.”
Ve madem fena (yok oluş), muhabbeti adavete (düşmanlığa) çevirir (İnsan eli yetişmediği şeye düşman olur; kâfirlerin Allah’a adaveti bu sırdandır).
Ve madem Mahbûb-u Hakikî (Gerçek Sevgili), kendini insana sevdiriyor ve insanın da O’nu sevmesini istiyor.
Elbette ve herhalde: O Cemal-i Ezelî, kendisinin âyine-i müştâkı (özlem duyan aynası) olan insanı, ebedî bir firak (ayrılık) ile kendine düşman ve küskün yapmayacaktır. İnsanı, alâküllihal (her durumda) bir “dâr-ı bekâ”ya (sonsuzluk yurduna) alacak ve bir “hayat-ı bâkiye”ye mazhar edecektir.
Bu cihan şümul hakikati en ekmel surette gösteren ve yaşayan ise, İnsan-ı Ekmel olan Muhammed-i Arabî Aleyhissalâtü Vesselâm’dır.

Hülâsa
İsm-i Kayyûm, sadece yıldızları direksiz durduran bir “kozmik güç” değil, aynı zamanda varlığın temel direği, faaliyetin sebebi ve insan ruhunun bekaya olan iştiyakının yegâne cevabıdır. Kâinatın ayakta durması O’nunla olduğu gibi, kâinatın yaratılış gayesinin tahakkuku (gerçekleşmesi) ve manasının isbatı da, O’nun Kayyûmiyeti ile insanın bekaya mazhar edilmesine bağlıdır.
Cenâb-ı Hak, bu derin hakikatleri hakkıyla fehmetmeyi (anlamayı) nasip eylesin. Âmin.

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ اُوتِىَ خَيْرًا كَث۪يرًا

[Kur’an-ı Hakîm’in hikmet-i kudsiyesi ile felsefe hikmetinin icmalen müvazenesi, hem hikmet-i Kur’aniyenin insanın hayat-ı şahsiyesine ve hayat-ı içtimaiyesine verdiği ders-i terbiyenin gayet kısa bir fezlekesi, hem Kur’anın sair kelimat-ı İlahiyeye ve bütün kelâmlara cihet-i rüchaniyetine bir işarettir. İşte bu sözde “Dört Esas” vardır.]

BİRİNCİ ESAS:

Hikmet-i Kur’aniye ile hikmet-i fenniyenin farklarına şu gelecek hikâye-i temsiliye dûrbîniyle bak:

Bir zaman, hem dindar, hem gayet san’atkâr bir Hâkim-i Namdar istedi ki: Kur’an-ı Hakîm’i, maânîsindeki kudsiyetine ve kelimatındaki i’caza şayeste bir yazı ile yazsın. O mu’ciznüma kamete, hârika bir libas giydirilsin. İşte o Nakkaş Zât, Kur’anı pek acib bir tarzda yazdı. Bütün kıymetdar cevherleri, yazısında istimal etti. Hakaikının tenevvüüne işaret için bazı mücessem hurufatını elmas ve zümrüt ile ve bir kısmını lü’lü ve akik ile ve bir taifesini pırlanta ve mercanla ve bir nev’ini altun ve gümüş ile yazdı. Hem öyle bir tarzda süslendirip münakkaş etti ki, okumayı bilen ve bilmeyen herkes temaşasından hayran olup istihsan ederdi. Bahusus ehl-i hakikatın nazarına o surî güzellik, manasındaki gayet parlak güzelliğin ve gayet şirin tezyinatın işaratı olduğundan, pek kıymetdar bir antika olmuştur.

Sonra o Hâkim, şu musanna’ ve murassa’ Kur’anı, bir ecnebi feylesofa ve bir müslüman âlime gösterdi. Hem tecrübe, hem mükâfat için emretti ki: “Herbiriniz, bunun hikmetine dair bir eser yazınız.” Evvelâ o feylesof, sonra o âlim, ona dair birer kitab te’lif ettiler. Fakat feylesofun kitabı, yalnız harflerin nakışlarından ve münasebetlerinden ve vaziyetlerinden ve cevherlerinin hâsiyetlerinden ve tarifatından bahseder. Manasına hiç ilişmez. Çünki o ecnebi adam, arabî hattı okumayı hiç bilmez. Hattâ o müzeyyen Kur’anı, bilmiyor ki bir kitabdır ve manayı ifade eden yazıdır. Belki ona münakkaş bir antika nazarıyla bakıyor. Lâkin çendan arabî bilmiyor fakat çok iyi bir mühendistir, güzel bir tasvircidir, mahir bir kimyagerdir, sarraf bir cevhercidir. İşte o adam, bu san’atlara göre eserini yazdı.

Amma müslüman âlim ise ona baktığı vakit anladı ki: O, Kitab-ı Mübin’dir, Kur’an-ı Hakîm’dir. İşte bu hakperest zât, ne tezyinat-ı zahiriyesine ehemmiyet verdi ve ne de hurufun nukuşuyla iştigal etti. Belki öyle bir şeyle meşgul oldu ki, milyon mertebe öteki adamın iştigal ettiği mes’elelerinden daha âlî, daha galî, daha latif, daha şerif, daha nâfi’, daha câmi’… Çünki nukuşun perdesi altında olan hakaik-i kudsiyesinden ve envâr-ı esrarından bahsederek gayet güzel bir tefsir-i şerif yazdı. Sonra ikisi, eserlerini götürüp o Hâkim-i Zîşan’a takdim ettiler. O Hâkim, evvelâ feylesofun eserini aldı. Baktı gördü ki: O hodpesend ve tabiatperest adam çok çalışmış, fakat hiç hakikî hikmetini yazmamış. Hiçbir manasını anlamamış, belki karıştırmış. Ona karşı hürmetsizlik, belki edebsizlik etmiş. Çünki o menba-ı hakaik olan Kur’anı, manasız nukuş zannederek, mana cihetinde kıymetsizlik ile tahkir etmiş olduğundan, o Hâkim-i Hakîm dahi onun eserini başına vurdu, huzurundan çıkardı.

Sonra öteki hakperest, müdakkik âlimin eserine baktı gördü ki: Gayet güzel ve nâfi’ bir tefsir ve gayet hakîmane, mürşidane bir te’liftir. “Âferin, bârekâllah” dedi. İşte hikmet budur ve âlim ve hakîm, bunun sahibine derler. Öteki adam ise, haddinden tecavüz etmiş bir san’atkârdır. Sonra onun eserine bir mükâfat olarak; herbir harfine mukabil, tükenmez hazinesinden “On altun verilsin” irade etti.

Eğer temsili fehmettin ise bak, hakikatın yüzünü de gör:

Amma o müzeyyen Kur’an ise, şu musanna’ kâinattır. O hâkim ise, Hakîm-i Ezelî’dir. Ve o iki adam ise, birisi yani ecnebisi; ilm-i felsefe ve hükemasıdır. Diğeri, Kur’an ve şakirdleridir. Evet Kur’an-ı Hakîm, şu Kur’an-ı Azîm-i Kâinatın en âlî bir müfessiridir ve en belig bir tercümanıdır. Evet o Furkan’dır ki; şu kâinatın sahifelerinde ve zamanların yapraklarında kalem-i kudretle yazılan âyât-ı tekviniyeyi cin ve inse ders verir. Hem herbiri birer harf-i manidar olan mevcudata “mana-yı harfî” nazarıyla, yani onlara Sâni’ hesabına bakar, “Ne kadar güzel yapılmış, ne kadar güzel bir surette Sâni’inin cemaline delalet ediyor” der. Ve bununla kâinatın hakikî güzelliğini gösteriyor. Amma ilm-i hikmet dedikleri felsefe ise; huruf-u mevcudatın tezyinatında ve münasebatında dalmış ve sersemleşmiş, hakikatın yolunu şaşırmış. Şu kitab-ı kebirin hurufatına “mana-yı harfî” ile, yani Allah hesabına bakmak lâzım gelirken; öyle etmeyip “mana-yı ismî” ile, yani mevcudata mevcudat hesabına bakar, öyle bahseder. “Ne güzel yapılmış”a bedel, “Ne güzeldir” der, çirkinleştirir. Bununla kâinatı tahkir edip, kendisine müştekî eder. Evet dinsiz felsefe, hakikatsiz bir safsatadır ve kâinata bir tahkirdir…
İKİNCİ ESAS:

Kur’an-ı Hakîm’in hikmeti, hayat-ı şahsiyeye verdiği terbiye-i ahlâkıye ve hikmet-i felsefenin verdiği dersin müvazenesi:

Felsefenin hâlis bir tilmizi, bir firavundur. Fakat menfaati için en hasis şeye ibadet eden bir firavun-u zelildir. Her menfaatli şeyi kendine “Rab” tanır. Hem o dinsiz şakird, mütemerrid ve muanniddir. Fakat bir lezzet için nihayet zilleti kabul eden miskin bir mütemerriddir. Şeytan gibi şahısların, bir menfaat-ı hasise için ayağını öpmekle zillet gösterir denî bir muanniddir. Hem o dinsiz şakird, cebbar bir mağrurdur. Fakat kalbinde nokta-i istinad bulmadığı için zâtında gayet acz ile âciz bir cebbar-ı hodfüruştur. Hem o şakird, menfaatperest hodendiştir ki; gaye-i himmeti, nefs ve batnın ve fercin hevesatını tatmin ve menfaat-ı şahsiyesini, bazı menfaat-ı kavmiye içinde arayan dessas bir hodgâmdır.

Amma hikmet-i Kur’anın hâlis tilmizi ise; bir abd’dir. Fakat a’zam-ı mahlukata da ibadete tenezzül etmez. Hem cennet gibi a’zam-ı menfaat olan bir şeyi, gaye-i ibadet kabul etmez bir abd-i azizdir. Hem hakikî tilmizi mütevazidir; selim, halîmdir. Fakat Fâtırının gayrına, daire-i izni haricinde ihtiyarıyla tezellüle tenezzül etmez. Hem fakir ve zaîftir, fakr ve za’fını bilir. Fakat onun Mâlik-i Kerim’i, ona iddihar ettiği uhrevî servet ile müstağnidir ve Seyyidinin nihayetsiz kudretine istinad ettiği için kavîdir. Hem yalnız livechillah, rıza-i İlahî için, fazilet için amel eder, çalışır… İşte iki hikmetin verdiği terbiye, iki tilmizin müvazenesiyle anlaşılır.

ÜÇÜNCÜ ESAS:

Hikmet-i felsefe ile hikmet-i Kur’aniyenin hayat-ı içtimaiye-i beşeriyeye verdiği terbiyeler:

Amma hikmet-i felsefe ise, hayat-ı içtimaiyede nokta-i istinadı, “kuvvet” kabul eder. Hedefi, “menfaat” bilir. Düstur-u hayatı, “cidal” tanır. Cemaatlerin rabıtasını, “unsuriyet, menfî milliyeti” tutar. Semeratı ise, “hevesat-ı nefsaniyeyi tatmin ve hacat-ı beşeriyeyi tezyid”dir. Halbuki kuvvetin şe’ni, tecavüzdür. Menfaatın şe’ni, her arzuya kâfi gelmediğinden üstünde boğuşmaktır. Düstur-u cidalin şe’ni, çarpışmaktır. Unsuriyetin şe’ni, başkasını yutmakla beslenmek olduğundan, tecavüzdür… İşte bu hikmettendir ki, beşerin saadeti selb olmuştur.

Amma hikmet-i Kur’aniye ise, nokta-i istinadı, kuvvete bedel “hakk”ı kabul eder. Gayede menfaate bedel, “fazilet ve rıza-yı İlahî”yi kabul eder. Hayatta düstur-u cidal yerine, “düstur-u teavün”ü esas tutar. Cemaatlerin rabıtalarında; unsuriyet, milliyet yerine “rabıta-i dinî ve sınıfî ve vatanî” kabul eder. Gayatı; hevesat-ı nefsaniyenin tecavüzatına sed çekip, ruhu maâliyata teşvik ve hissiyat-ı ulviyesini tatmin eder ve insanı kemalât-ı insaniyeye sevk edip insan eder. Hakkın şe’ni, ittifaktır. Faziletin şe’ni, tesanüddür. Düstur-u teavünün şe’ni, birbirinin imdadına yetişmektir. Dinin şe’ni, uhuvvettir, incizabdır. Nefsi gemlemekle bağlamak, ruhu kemalâta kamçılamakla serbest bırakmanın şe’ni, saadet-i dareyndir.”

***********

Onikinci Söz’ün İzahı: Kur’an Hikmeti ile Felsefe Hikmetinin Müvazenesi

Onikinci Söz, Cenâb-ı Hakk’ın Kur’an-ı Hakîm vasıtasıyla beşeriyete bahşettiği “hikmet” ile, beşerî düşüncenin mahsulü olan ve vahiyden bağımsız (dinsiz) felsefenin ortaya koyduğu “hikmet” telakkisini müvazene eder. Metnin hemen başında zikredilen ayet-i kerime, bu bahsin temelini teşkil eder:
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ
وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ اُوتِىَ خَيْرًا كَث۪يرًا
(Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla. “O, dilediğine hikmeti verir ve kime hikmet verilirse o kimse birçok hayra nâil olmuş demektir. Bunu ise ancak derin kavrayış sahibi olanlar düşünüp anlarlar.” – Bakara 2/269)
Bu ayet, hakikî hayrın ve kemâlin, Allah’ın verdiği “hikmet” ile mümkün olduğunu beyan eder. Onikinci Söz, bu hikmetin Kur’an’da olduğunu ve felsefenin bundan ne kadar uzak düştüğünü üç esas dâhilinde tasvir eder.
BİRİNCİ ESAS: Kâinata Nazar (Bakış) Farkı (Mana-yı Harfî vs. Mana-yı İsmî)
Birinci Esas, Kur’an’ın ve felsefenin şu “musanna’ kâinata” (sanatlı kâinata) nasıl baktığını bir hikâye-i temsiliye (temsilî hikâye) ile izah eder.
1. Temsilî Hikâye ve Muhtevası:
Temsilde, kıymetli cevherlerle (elmas, zümrüt, pırlanta vb.) süslenmiş, mu’ciznüma bir Kur’an vardır.
• Ecnebi Feylesof (Felsefeyi Temsil Eder): Bu zât, Arapça bilmediği (yani kâinatın manasını bilmediği) için, esere “münakkaş bir antika nazarıyla” bakar. O, sadece harflerin nakışları, cevherlerin kimyevî hâsiyetleri ve mühendisliği ile meşgul olur. Manaya hiç ilişmez.
• Müslüman Âlim (Kur’an’ı Temsil Eder): Bu zât ise eserin “Kitab-ı Mübin” olduğunu anlar. Zahirî tezyinattan ziyade, “nukuşun perdesi altında olan hakaik-i kudsiyesinden ve envâr-ı esrarından” bahseder, yani manaya odaklanır.
2. Temsilden Hakikate (Kâinata Bakış):
Bu temsildeki “müzeyyen Kur’an” bizzat “şu musanna’ kâinattır.”
• Felsefenin Nazarı (Mana-yı İsmî): Felsefe, kâinata “mana-yı ismî” ile bakar. Yani, “mevcudata mevcudat hesabına bakar.” Kendi başına var, kendi güzelliğiyle güzel kabul eder. Bu bakış, eserden müessire geçemez. Sadece “Ne güzeldir” der ve çirkinleştirir. Çünkü Sâni’ini (Sanatkârını) unuttuğu için kâinatı manasız, gayesiz bir varlık olarak tahkir etmiş (aşağılamış) olur.
• Kur’an’ın Nazarı (Mana-yı Harfî): Kur’an ise kâinata “mana-yı harfî” ile bakar. Yani, “onlara Sâni’ hesabına bakar.” Varlıkları, kendilerini değil, Yaratıcılarını gösteren birer delil, birer mektup olarak görür. “Ne kadar güzel yapılmış, ne kadar güzel bir surette Sâni’inin cemaline delalet ediyor” der. Kâinatın hakikî güzelliğini bu bakış ortaya çıkarır.
3. Ayetlerle Bağlantısı:
Kur’an-ı Kerim, mütemadiyen “mana-yı harfî” ile, yani tabiatı bir tefekkür ve ibret nazarıyla okumayı emreder. Felsefenin “mana-yı ismî” ile takılıp kaldığı yerde, Kur’an “oku” der:
“Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün farklı oluşunda aklıselim sahipleri için elbette ibretler vardır. Onlar ayakta dururken, otururken, yatarken hep Allah’ı anarlar; göklerin ve yerin yaratılışını düşünürler (ve şöyle derler:) “Rabbimiz! Sen bunu boş yere yaratmadın, seni tenzih ve takdis ederiz. Bizi cehennem azabından koru!””
(Âl-i İmrân 3/190-191)
Bu ayetler, “müslüman âlimin” kâinat kitabını nasıl okuduğunun mükemmel bir tasviridir.

İKİNCİ ESAS: Hayat-ı Şahsiyeye Verdiği Terbiye (Şahsiyet Yapısı)
İkinci Esas, bu iki farklı hikmetin, insanın derûnî yapısına (şahsiyetine) nasıl tesir ettiğini müvazene eder.
1. Felsefe Tilmizinin (Öğrencisinin) Şahsiyeti:
• Zahiri Durum (Dış Görünüş): “Bir firavundur.” Mütemerrid (inatçı), muannid (direnen), cebbar (zorba) ve mağrurdur (gururlu).
• Derûnî Durum (İç Yapı): Bu firavunluk sahtedir. “Kalbinde nokta-i istinad bulmadığı için zâtında gayet acz ile âciz bir cebbar-ı hodfüruştur.” (Dayanacak bir noktası olmadığından, özünde çok âcizdir).
• Neticesi: “Menfaati için en hasis şeye ibadet eden bir firavun-u zelildir.” (Zelil bir firavundur). “Bir lezzet için nihayet zilleti kabul eden miskin bir mütemerriddir.” Enaniyetine (egosuna) ve hevesatına (nefsî arzularına) köle olmuştur.
2. Kur’an Tilmizinin Şahsiyeti:
• Zahiri Durum: “Bir abd’dir” (kul). Mütevazidir, selim ve halîmdir (yumuşak huylu).
• Derûnî Durum: Bu kulluk, onu hakikî hürriyete ve izzete kavuşturur. O, “a’zam-ı mahlukata da ibadete tenezzül etmez… bir abd-i azizdir.” (Aziz, şerefli bir kuldur).
• Neticesi: “Fakir ve zaîftir, fakr ve za’fını bilir.” Ancak bu aczini ve fakrını bilmek, onu “Seyyidinin nihayetsiz kudretine istinad ettiği için kavîdir” (güçlüdür). O, menfaat için değil, “yalnız livechillah, rıza-i İlahî için, fazilet için amel eder, çalışır.”
3. Ayetlerle Bağlantısı:
Kur’an, felsefenin beslediği enaniyeti ve kibri reddederken, Kur’an tilmizinin şahsiyetini (kulluk, tevekkül ve fazilet) inşa eder:
• Felsefenin Kibrine Reddiye:
““Gurura kapılarak insanlara burun kıvırma, ortalıkta çalım satarak yürüme; unutma ki Allah gurura kapılıp kendini beğenen hiç kimseyi sevmez.””
(Lokmân 31/18)
• Kur’an Tilmizinin Kulluğu (Abdiyet):
“Ben cinleri ve insanları, başka değil, sırf bana kulluk etsinler diye yarattım.”
(Zâriyât 51/56)
• Kur’an Tilmizinin İstinad Noktası (Tevekkül):
“…(Yapacağın işler hakkında onlara danış,) kararını verdiğin zaman da artık Allah’a dayanıp güven. Çünkü Allah, kendisine dayanıp güvenenleri sever.”
(Âl-i İmrân 3/159)

ÜÇÜNCÜ ESAS: Hayat-ı İçtimaiyeye Verdiği Terbiye (Cemiyet Hayatı)
Üçüncü Esas, bu iki hikmetin cemiyet hayatını (sosyal hayatı) nasıl tanzim ettiğini gösterir.
1. Felsefenin Cemiyet Modeli:
• Nokta-i İstinad (Dayanak Noktası): “Kuvvet” (Güç). Güçlü olan haklıdır.
• Hedef (Gaye): “Menfaat”. Herkes kendi çıkarını kollar.
• Düstur-u Hayat (Hayat Prensibi): “Cidal” (Çatışma, kavga). Hayat bir mücadeledir.
• Cemaatlerin Rabıtası (Bağı): “Unsuriyet, menfî milliyet” (Irkçılık, negatif milliyetçilik). Başkalarını yutmakla beslenir.
• Neticesi: “Tecavüz” (saldırganlık), “boğuşmak” ve “çarpışmak.” Beşerin saadeti (mutluluğu) selb olmuştur (kaybolmuştur).
2. Kur’an’ın Cemiyet Modeli:
• Nokta-i İstinad: “Hakk” (Hakikat, adalet). Kuvvet, hakka hizmetkâr olmalıdır.
• Hedef: “Fazilet ve Rıza-yı İlahî.” Menfaatin yerine fazilet ve Allah rızası hedeflenir.
• Düstur-u Hayat: “Düstur-u Teavün” (Yardımlaşma prensibi).
• Cemaatlerin Rabıtası: “Rabıta-i dinî ve sınıfî ve vatanî” (Din, meslek ve vatan bağları).
• Neticesi: “İttifak” (birlik), “tesanüd” (dayanışma) ve “uhuvvet” (kardeşlik). İnsanı kemalâta sevk ederek “saadet-i dareyn”i (iki cihan saadetini) temin eder.
3. Ayetlerle Bağlantısı:
Kur’an’ın cemiyet nizamı, felsefenin “kuvvet, menfaat ve cidal” düsturlarını temelden yıkar; yerine “hakk, teavün ve uhuvvet”i tesis eder:
• Hakk’ın Kuvvete Üstünlüğü:
“Bilâkis biz, hakkı bâtılın başına çarparız da onun işini bitirir; bir de bakarsınız ki bâtıl yok olup gitmiştir. (Allah’a) yakıştırdığınız sıfatlardan dolayı yazıklar olsun size!”
(Enbiyâ 21/18)
• Teavün (Yardımlaşma) Düsturu:
“…İyilik ve takvâ (Allah’a karşı gelmekten sakınma) üzere yardımlaşın. Ama günah ve düşmanlık üzere yardımlaşmayın. Allah’tan korkun, çünkü Allah’ın cezası çetindir.”
(Mâide 5/2)
• Uhuvvet (Kardeşlik) Rabıtası:
“Müminler ancak kardeştirler, öyleyse iki kardeşinizin arasını düzeltin, Allah’a itaatsizlikten sakının ki rahmetine mazhar olasınız.”
(Hucurât 49/10)