Bu kıymetli eser, İslam hukuk ve tefsir tarihinde bir şâhika olan Ahkâmü’l-Kur’an’dır.
1. Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi (Bibliyografik Malumat)
• Eserin Adı: Ahkâmü’l-Kur’an (أحكام القرآن).
• Müellifi: Hüccetü’l-İslâm İmam Ebû Bekir Ahmed bin Alî er-Râzî el-Cessâs (ö. 370/981). Kendisi, Hanefî mezhebinin en büyük imamlarından, usûl âlimlerinden ve müçtehitlerinden biri olarak kabul edilir.
• Tahkik (Neşr): Muhammed es-Sâdık Kamhâvî (Ezher-i Şerîf hocalarından).
• Yayınevi: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî & Müessesetü’t-Târihi’l-Arabî.
• Basım Yeri ve Yılı: Beyrut – Lübnan, 1412 H / 1992 M.
• Muhteva: Yüklenen dosyalar, eserin 1. , 2. , 3. , 4. ve 5. ciltlerine ait kapak ve muhtelif iç sayfaları ihtiva etmektedir.
2. Kitabın Vermek İstediği Mesajlar (Ana Gayesi)
İmam Cessâs’ın bu eseri kaleme almaktaki temel gayesi, Kur’an-ı Kerim’de mündemiç olan fıkhî hükümleri (ahkâm ayetlerini) tespit etmek ve bu ayetleri Hanefî mezhebinin usûl ve fürû prensiplerine göre tefsir etmektir.
Eserin ana mesajları şunlardır:
• Hanefî Mezhebinin Kur’an Temellerini İsbat: İmam Ebû Hanîfe ve talebelerinin (İmameyn) fıkhî görüşlerinin, sadece re’y ve kıyasa değil, doğrudan doğruya Kur’an-ı Kerim’in nasslarına ve ayetlerden yapılan derin istinbatlara (hüküm çıkarma) dayandığını göstermek.
• Mukayeseli Fıkıh ve Tenkit: Diğer büyük fıkıh mezheplerinin (bilhassa Şâfiî ve Mâlikî mezhepleri) aynı ayetlerden çıkardığı farklı hükümleri zikretmek. Akabinde, bu görüşleri Kur’an’ın diğer ayetleri, Sünnet, sahabe kavilleri ve Arap lügati zaviyesinden tenkit ederek Hanefî mezhebinin görüşünün delil bakımından kuvvetini (rüchâniyetini) ortaya koymak.
• Ahkâmın Küllî Tespiti: Kur’an-ı Kerim’i bir “hüküm kitabı” olarak ele alıp, ibadetten muamelata, ukûbâttan (cezalar) aile hukukuna kadar hayatın her sahasına dair ahkâmın menbaının Kur’an olduğunu ispat etmektir.
3. Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tespitler (Muhteva Tahlili)
Eser, bir “Ahkâm Tefsiri” olup, Kur’an sûrelerinin sırasına göre tasnif edilmiştir. Müellif, Fâtiha Suresi’nden başlayarak (PDF’lerde Bakara , Âl-i İmrân, Nisâ , Mâide , En’âm, A’râf… Nahl , İsrâ , Kehf , Meryem , Tâhâ , Enbiyâ , Hac , Mü’minûn ve Nûr sûrelerindeki ahkâm bablarına ait kesitler mevcuttur) sûrelerdeki ahkâm ihtiva eden ayetleri tek tek ele alır.
Müellifin bilgi ve tespitlerini sunarken takip ettiği usûl şöyledir:
• Ayetin Zikri ve Fıkhî Bâb Başlığı: İlgili ahkâm ayetini zikreder ve konuyu bir fıkıh babı (mesela “Şarabın Haram Kılınması Bâbı” , “Miras Bâbı” , “Teyemmüm Bâbı” ) altında inceler.
• Lügat Tahlili: Ayetteki kilit kelimelerin (mesela “Hamr” , “Kelâle” , “Seker” , “Ahkâm” ) Arap dilindeki kök manasını, şiirdeki ve örfteki kullanımını izah eder.
• Sahabe ve Tâbiîn Görüşleri: Ayetin tefsiri hakkında sahabeden (Hz. Ali, Hz. Ömer, İbn Abbas, İbn Mes’ûd vb.) ve tâbiînden (İbrahim en-Nehaî, Said b. Müseyyeb, Hasan-ı Basrî vb.) gelen rivayetleri nakleder.
• Mezheplerin Görüşleri (Mukayese): Hanefî imamlarının (Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf, Muhammed) görüşünü “eshabunâ” (bizim âlimlerimiz) diyerek aktarır.
• Muhaliflerin Görüşleri ve Tenkidi: İmam Şâfiî , İmam Mâlik , Evzâî gibi diğer müçtehitlerin görüşlerini ve delillerini zikreder, ardından Hanefî usûlüne göre bu delilleri tenkit eder.
• Delillerle İsbat: Hadîsleri, diğer ayetleri ve aklî delilleri kullanarak kendi mezhebinin görüşünü ispat etmeye çalışır.
Eserdeki Bazı Mühim Tespitler:
• İçki (Hamr): “Hamr” lafzının hakikaten sadece çiğ üzümden yapılan müskir olduğunu, diğer müskirlerin (kuru üzüm, hurma, bal vb. yapılan nebîzler) bu lafza dâhil olmadığını, ancak bunların da başka delillerle (kıyas veya umumî hadîslerle) haram kılındığını savunur.
• Hayız Müddeti: Hayzın en az (asgarî) müddetinin 3 gün, en çok (azamî) müddetinin 10 gün olduğuna dair delilleri sıralar.
• Miras (Müşerreke): Hanefî mezhebine uygun olarak, Müşerreke meselesini (anne bir kardeşlerin, anne-baba bir kardeşlerle mirasta ortak olmasını) kabul etmez ve ilgili ayetlerin (Nisâ: 12) zâhirine göre amel eder.
• Hırsızlık Nisabı: Hırsızlık haddinin (el kesme) uygulanması için çalınan malın değerinin 10 dirhem gümüş olması gerektiği yönündeki sahabe kavillerini ve rivayetleri tercih eder.
• Sihir (Büyü) ve Mürted: Sihri küfür kabul eder. Sihirbazın, zındık (gizli kâfir) ve mürted gibi, tevbe etmesi istenmeden (tevbesi zahiren kabul edilmeden) öldürülmesi gerektiğini savunur.
• Muhariblik (Yol Kesme): Muhariblik cezasının (Mâide: 33) sadece kâfirler veya mürtedler hakkında olmadığını, Müslüman yol kesenler için de geçerli olduğunu ispat eder.
4. Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler (İktibaslar)
Eserin üslûbu ilmî, münazaracı ve delile dayalıdır. İşte muhtelif bablardan bazı vurucu iktibaslar:
Şarabın (Hamr) Haramlığı Üzerine:
“Bu ayet [Bakara 219], şarabın haram kılınışına dair başka bir nas varid olmasaydı dahi, onun haramlığına kâfi ve yeterli olurdu. Zira ‘Kul fîhimâ ismün kebîr’ (De ki: İkisinde de büyük günah vardır) buyrulmaktadır. Günahın (ism) tamamı ise Allah Teâlâ’nın ‘Kul innemâ harreme rabbiye’l-fevâhişe… ve’l-isme’ (De ki: Rabbim ancak… günahı haram kıldı) [A’râf: 33] kavliyle haram kılınmıştır.”
Müşrik Kadınlarla Nikah Üzerine (Ehl-i Kitab’ın İstisnâsı):
“Müşrikât lafzının zâhiri, mutlak zikredildiğinde ancak putperestleri (abedete’l-evsân) kapsar. Ehl-i Kitab’ın buna dâhil olması ancak bir delil ile olur. Görmez misin ki Allah Teâlâ [Bakara: 105] ‘Mâ yeveddü’llezîne keferû min Ehli’l-Kitâbi vele’l-müşrikîn…’ buyurarak… lafızda ikisinin arasını ayırmıştır (tefrik etmiştir).”
Miras Hükmünün Tesbiti (Cahiliyye Âdetinin Neshi):
“Bu haber [Hz. Câbir’in rivayeti, iki kız çocuğu ve amca meselesi] şu manaları ihtiva eder: Amca, kızların önünde mirası hak ediyordu; bu, cahiliyye ehlinin âdeti üzre olup, kadınlar ve çocuklar yerine sadece savaşan erkekleri mirasçı yaparlardı. Nebî (s.a.v), kadın kendisine sorduğunda bunu inkâr etmemiş, bilakis ‘Allah bu hususta hükmedecektir’ diyerek durumu olduğu gibi ibkâ etmiştir. Ayet nâzil olunca da amcaya kızlara ve anneye hisselerini vermesini emretmiştir.”
Sihirbazın Hükmü (Hanefî Görüşü):
“Ebû Hanîfe (r.a.) dedi ki: Sihirbaz (sâhir), sihirbaz olduğu bilindiğinde öldürülür, tevbe etmesi istenmez (lâ yüstetâb). ‘Sihri terk ettim ve tevbe ettim’ demesi kabul edilmez. Sihirbaz olduğunu ikrar ettiğinde kanı helal olur ve öldürülür.”
Hırsızlık Nisabı (Hanefî Delili):
“Bu bapta asıl olan şudur ki; fukahânın selefi ve halefi arasında ittifak vardır ki, el kesme ancak muayyen bir miktarda (nisab) vâcib olur… Bu kabil miktarların (nisabların) isbat yolu ise tevkîf (doğrudan nass) veya ittifaktır (icmâ); bu hususta kıyas yoluyla bir şey söylenemez… On dirhemde ittifak sabit olmuş, ondan azında ise ihtilaf edilmiştir. Biz ittifak edilen miktarı (on dirhem) aldık ve tevkîf veya ittifak bulunmadığı için ondan azını isbat etmedik.”
5. Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar, İmam Cessâs’ın kendi eseridir ve eserin muhtevası, diğer kaynakları zikretmekten ziyade, bizzat diğer kaynakları (hadîsler, sahabe kavilleri, diğer mezhep imamlarının görüşleri) delil olarak kullanan veya tenkit eden bir yapıdadır.
Müellif, kendi mezhebini (Hanefî) ispat için sıkça İmam Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve Muhammed’in görüşlerine; tenkit için ise İmam Şâfiî ve İmam Mâlik’in görüşlerine atıf yapar. Bu isimler, onun eserindeki temel diyalog noktalarını oluşturur.
6. Şahitler ve Çıkarılacak Sonuçlar (Değerlendirme)
• Şahitler: Eserin kendisi, Hanefî fıkıh usûlünün Kur’an ayetlerine nasıl tatbik edildiğinin en büyük şâhididir. İmam Cessâs, ayetleri sadece lügavî manalarıyla değil, aynı zamanda fıkhın küllî kaideleri, Sünnet’in tahsisi ve sahabe icmâı gibi unsurlarla birlikte ele alır.
• Çıkarılacak Sonuçlar:
• Bu eser, “Ahkâm Tefsiri” (Fıkhî Tefsir) türünün en mühim ve en hacimli şâhikalarından biridir.
• Sadece bir tefsir değil, aynı zamanda yüksek seviyeli bir mukayeseli fıkıh (hukuk) kitabıdır.
• Hanefî mezhebinin, “ehl-i re’y” olarak bilinmesine rağmen, fıkhî görüşlerini ne kadar kuvvetli naklî (ayet, hadîs, sahabe kavli) delillere dayandırdığını göstermesi bakımından paha biçilmezdir.
• İmam Cessâs’ın hem tefsir, hem hadîs, hem fıkıh usûlü hem de Arap lügati konusundaki derin vukûfiyetini (uzmanlığını) ispat etmektedir.
7. Özet ve Sonuç Notu
Ahkâmü’l-Kur’an, İmam Ebû Bekir el-Cessâs tarafından kaleme alınmış, Hanefî mezhebinin temel fıkıh tefsiridir. Eserin temel yapısı, Kur’an sûrelerinin sırasına göre ilerleyerek, o sûrelerde yer alan ahkâm (hukukî/fıkhî) ayetlerini tespit etmek ve bu ayetleri Hanefî mezhebinin bakış açısıyla tefsir etmektir.
Metodoloji (Usûl):
Cessâs, ayetlerden hüküm çıkarırken (istinbat) sadece ayetin zâhirî manasıyla yetinmez. Ayetin nüzûl sebebini , ilgili hadîsleri , sahabe ve tâbiîn kavillerini , Arap dilinin inceliklerini (şiir ve lügat) ve ayetler arası irtibatı (siyak-sibak) dikkate alır.
Mukayeseli Yaklaşım:
Eserin en bâriz vasfı, mukayeseli (karşılaştırmalı) bir fıkıh çalışması olmasıdır. Cessâs, hemen her ahkâm ayetinde, önce Hanefî mezhebinin görüşünü sunar, ardından muhalif mezheplerin (genellikle Şâfiî, Mâlikî, Evzâî) delillerini zikreder. Akabinde bu delilleri aklî ve naklî tenkitlere tâbi tutarak kendi mezhebinin görüşünün Kur’an ve Sünnet’e daha uygun olduğunu ispat etmeye çalışır.
Önemli Noktalar (İktibaslar):
• Nesh ve Tahsis: Şer’î hükümlerin tedricen (aşama aşama) gelişini ve nesh müessesesini sıkça vurgular. Örneğin, şarabın haram kılınmasının (tahrîm) Bakara, Nisâ ve Mâide sûrelerindeki ayetlerle nasıl tedricen gerçekleştiğini detaylıca izah eder.
• Lafız ve Mana: Hanefî usûlünün “lafzın husûsîliğine” verdiği önemi gösterir. Örneğin “hamr” (şarap) lafzının lügatte sadece üzümden yapılan içki olduğunu, bu sebeple ayetteki “hamr” yasağının doğrudan sadece bunu kapsadığını, diğer müskirlerin (nebîz vb.) başka delillerle (kıyas veya “her sarhoş edici haramdır” gibi umumî hadîslerle) haram kılındığını savunur.
• Fıkhî Derinlik: “Kelâle” , “Müşerreke” gibi teknik miras meselelerinden, “Avliyye”ye ; yetim malından muhariplerin (yol kesenlerin) cezasına kadar fıkhın hemen her konusunu ilgili ayetler bağlamında ele alır.
Sonuç Notu:
Bu eser, Kur’an’ı fıkhî bir zaviyeden anlamak ve özellikle Hanefî mezhebinin Kur’an temellerini öğrenmek isteyenler için birincil ve vazgeçilmez bir kaynaktır. Sadece bir tefsir değil, aynı zamanda devrinin en kuvvetli fıkıh usûlü ve mukayeseli hukuk metinlerinden biridir.

“Anlatımlı Belâğat” isimli eser.

İmam Kuşeyrî’nin “Letâifu’l-İşârât” (Kuşeyrî Tefsiri) adlı eserinin 6 ciltlik tam metni.

1. Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
• Eserin Tam Adı: Letâifu’l-İşârât (İşaretlerin İnce Nükteleri), yaygın olarak Kuşeyrî Tefsiri olarak bilinir.
• Müellifi (Yazarı): Tam adı Abdulkerîm b. Hevâzin b. Abdulmelik el-Kuşeyrî’dir. “Zeynulislâm” lakabıyla da tanınır. Hicrî 376 (Miladi 986) tarihinde Horasan’ın Nisabur şehrinde dünyaya gelmiş, (1072) yılında orada vefat etmiştir.
• Türü: Eser, tasavvufî tefsir (işârî tefsir) sahasının en önemli klasik örneklerinden biri olarak kabul edilir.
• Telif Tarihi: Müellif, esere Hicrî 434 (Miladi 1042) yılında başladığını bizzat belirtmiştir.
• Müellifin Mezhebi ve Yönelimi: İmam Kuşeyrî, fıkıhta Şafiî, akaitte (inançta) ise Eş’arî mezhebinin en önde gelen savunucularından biridir.
• İlham Kaynağı: Kuşeyrî, bu eseri ortaya koymasında en büyük ilham kaynağının, aynı zamanda kayınpederi olan tasavvuftaki şeyhi Ebû Alî el-Hasen b. Alî en-Nisâbûrî ed-Dakkâk olduğunu belirtir. Eserde ismen zikrettiği yegâne şahsiyet odur.
• Diğer Önemli Eserleri: Müellifin en meşhur eseri, tasavvuf anlayışını ve önde gelen mutasavvıfları anlattığı er-Risâletu’l-Kuşeyriyye’dir. Ayrıca Letâifu’l-İşârât’tan önce et-Teysîr fi ilmi’t-tefsîr adıyla (“et-Tefsîru’l-kebîr” olarak da bilinir) ilmi esaslara uygun klasik bir tefsir de kaleme almıştır.
2. Kitabın Vermek İstediği Mesajlar
Müellif, eserin girişinde (Cilt 1) bu kitabı “marifet ehlinin dilinden Kur’an’ın zor ulaşılan bazı işaretlerini ayrıntılı olarak anlatmak” amacıyla yazdığını belirtir. Eserin temel mesajları şunlardır:
• Zahirin Ötesindeki Mana: Kur’an-ı Kerim’in ayetleri sadece zahirî (dışsal) bir hüküm ve manaya değil, aynı zamanda Ehl-i Sünnet çizgisine uygun bâtınî (derûnî) ve işârî (sezgisel) manalara da sahiptir.
• Nefis Tezkiyesi ve Vuslat: Tefsirin ana gayesi, okuyucuyu “nefis tezkiyesi” (nefsi arındırma) yolculuğuna çıkarmak ve nihai hedef olan “Allah’a kavuşup O’nu görme” (vuslat ve ru’yet) mertebesine hazırlamaktır.
• Manevî Zirve: Şuhûd: Kitabın vurguladığı en yüce manevî mertebe, “Hakk’ı Hak ile görmek” şeklinde tanımlanan “şuhûd” (müşahede etme, tanıklık) halidir.
• İlim ve İrfan Bütünlüğü: Gerçek dindarlık, şeriatın zahirî hükümlerini (fıkıh) ve hakikatin bâtınî inceliklerini (tasavvuf) birleştirmekle mümkündür.
3. Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tesbitler (Metodoloji)
Eser, müellifin tefsir, fıkıh, kelam ve edebiyat alanlarındaki geniş ilmî birikimini tasavvufî derinlikle birleştirdiği zengin bir muhtevaya sahiptir:
• İşârî Yorum Usulü: Kuşeyrî, ayetlerden çıkardığı tasavvufî kavramları ve işârî yorumları; önce tefsirini yaptığı ayetle, ardından varsa konuya uygun başka ayetler veya hadislerle, son olarak da Arap edebiyatından (ve bazen kendi şiirlerinden) mısralarla temellendirir.
• Fıkıh ve Kelam: Ahkâm (hukukî) yönü olan ayetlerde, önce o konudaki fıkhî izaha yer verir, ardından ayetin işârî tefsirine geçer. Gerektiğinde kelamî (teolojik) izahlar yapar ve Ehl-i Sünnet akidesini ısrarla savunur.
• Üslup: Mütercimin de belirttiği gibi, eserin dili yoğun bir şekilde “seci” (cümle sonlarında kafiye) sanatıyla süslenmiştir. Bu durum, müellifin Arap diline hâkimiyetini gösterir. Ayrıca mecazlı ve teşbihli ifadeler sıkça kullanılır.
• Tasavvufî Terminoloji: Eserde en fazla kullanılan ve üzerinde durulan tasavvufî terimler; hak, şuhûd, müşahede, ru’yet, nefis, kalp, sır, latîfe, tarîk, edeb, abid, arif, zahid, muhib, mürid, irade, zahir, bâtın, marifet, mahabbet, ubûdiyet, rubûbiyet, safâ, mahv, sahv, fenâ, bekâ, kurb, vuslat, firak, hicâb, nûr, ilhâm, fark, cem’ ve keşif gibi lafız ve tabirlerdir.
4. Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler (İktibaslar)
Eserin tamamı, ayetlerin derûnî manalarını açan vurucu tesbitlerle doludur. İşte muhtelif ciltlerden bazı misaller:
• Bakara Sûresi, Besmele Üzerine (Cilt 1):
“Allah’ lafzı, ilahlık vasfına sahip olan demektir. İlahlık ise celâl sıfatlarına layık olmaktır… Böylece ilahlığı duymak heybet ve teslimiyete, rahmeti duymak ise yakınlık ve kereme vesile olur. Bu ayeti duyan kimseye lütufta bulunan şanı yüce Allah, onu sahv -kendinde olma- ve mahviyet ile bekâ ve fenâ mertebeleri arasında götürüp getirir.”
• Bakara Sûresi, 3. Ayet (Namaz) Üzerine (Cilt 1):
“Namaz kılmak ise onu rükünleri ve sünnetleriyle yerine getirmek, sonra da kendisi için namaz kılınanı görmek suretiyle namazı görmez hale gelmektir.”
• Bakara Sûresi, 74. Ayet (Kalplerin Katılaşması) Üzerine (Cilt 1):
“…kalplerinin taştan daha da katı olduğunu açıklamıştır. Çünkü bazı taşlardan nehirler fışkırır, bazısında ise Allah korkusunun izleri belirir. Onların kalplerinde ise hiçbir iyilik yoktur. Nasıl böyle olmasın ki, bu kalpler Hakk’ın yüz çevirmesine maruz kalmış ve özellikle içi iyiliklerden boşaltılmıştır.”
• Âl-i İmran Sûresi, 19. Ayet (İslam) Üzerine (Cilt 1):
“Allah’ın rıza gösterdiği, sahibini mükâfatlandırıp yükseltmeye söz verdiği ve lütufla buluşturdu din İslam’dır. İslam ise içtenlik ve teslimiyet demektir. Onun dışındakiler ise reddedilmiş ve kurtuluş yolu, sahibinin yüzüne kapatılmıştır.”
• Nûr Sûresi, 26. Ayet (İyiler İyilere) Üzerine (Cilt 4):
“Taatlardan ve Allah’a yaklaştıran ibadetlerden ibaret olan iyi ameller, iyi kimselere yakışır… Nefsin arzularından arınmış olarak Hakk’ın hakkı olan hususlardan yola çıkmak suretiyle birliktelikleri gerçekleştirmekten ibaret olan iyi haller ise iyi adamlara mahsustur.”
• Nûr Sûresi, . Ayet (Nur Ayeti) Üzerine (Cilt 4):
“‘Allah, göklerin ve yerin nurudur.’ Yani Allah, göklerin ve yerin yol göstericisi olup ikisindeki nur O’ndandır… ‘O’nun nurunun temsili şudur: Duvarda bir hücre…’ Allah bununla O’nu tanımaktan ibaret olan müminin kalbinin nurunu kast etmektedir. Bu çerçevede Allah, müminin göğsünü hücreye, göğsünün içindeki kalbini hücredeki kandile, kalbinden ibaret olan kandili inci gibi parlayan bir yıldıza, kalbinin marifetle aydınlanmasını da lambayı çalıştıran saf yağa benzetmiştir.”
• Zümer Sûresi, 53. Ayet (Ümit Kesmeyin) Üzerine (Cilt 5):
“…’Allah’m rahmetinden ümidinizi kesrneyin.’ Sen, kapımıza geliş gidişi kestikten sonra da kalbini bizden koparma. ‘Şüphesiz Allah, bütün günahları affeder.’ … Sanki Allah şöyle demiş olmaktadır: ‘Ben, hiçbir günahı bırakmayacak şekilde bağışlarım.'”
• Hadîd Sûresi, 16. Ayet (Kalplerin Ürpermesi) Üzerine (Cilt 6):
“Öte yandan kalbin katılığı, şehvete uymakla gerçekleşir. Şehvet ve safiyet ise bir araya gelemez. Bu nedenle, şehvet meydana geldiği zaman safiyet ortadan kalkar. Kasvetin sebebi ise kalbin, Rabbi gözetmekten sapmasıdır.”
5. Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar
Eserin kendisi (özellikle Cilt 1’deki önsöz), müellifin bu tefsiri hazırlarken geniş bir ilmî birikimden faydalandığını göstermektedir. Eserin içinde konuyu desteklemek için kullanılan başlıca kaynaklar şunlardır:
• Tasavvufî Kaynaklar (Şeyhlerin Sözleri): Eserin temelini oluşturan işârî yorumlar, müellifin tasavvufî tecrübesine ve özellikle de ismen zikrettiği yegâne otorite olan şeyhi Ebû Ali ed-Dakkâk’ın öğretilerine dayanır.
• Hadis-i Şerifler: Ayetlerin işârî manalarını desteklemek için sıkça hadislere başvurulur.
• Arap Dili, Belagati ve Edebiyatı (Şiir): Müellif, manaları güçlendirmek ve nükteleri ortaya çıkarmak için yoğun bir şekilde Arap dili ve belagatına ve başta tasavvufî şiirler olmak üzere çok sayıda şiir iktibasına yer verir.
• Fıkıh ve Kelam: Eser, Ehl-i Sünnet kelamını ve fıkhî hükümleri temel bir zemin olarak kullanır ve yorumlarını bu çerçevenin dışına taşırmaz.
6. Şahitler ve Çıkarılacak Sonuçlar
• Şahitler: Eserin sıhhati ve derinliği konusundaki en büyük “şahit”, müellifin kendi ilmî ve tasavvufî otoritesidir. Kendisi, Risale adlı eseriyle tasavvuf tarihinin en önemli otoritelerinden biri olmuştur. Eserin içindeki temel şahit (otorite) ise, Kuşeyrî’nin sürekli “Şeyhim Ebû Ali ed-Dakkâk dedi ki…” şeklinde atıfta bulunduğu hocasıdır.
• Çıkarılacak Sonuçlar:
• Letâifu’l-İşârât, Kur’an’ı anlamada sadece zahirî mananın yeterli olmadığını, ayetlerin aynı zamanda derûnî (batınî) işaretler ve hikmetler taşıdığını gösteren temel bir eserdir.
• Tasavvufî yorum (işârî tefsir), şeriatın zahirî hükümlerine ve Ehl-i Sünnet akidesine aykırı olmamalıdır; aksine, bu temeller üzerinde yükselmelidir. Kuşeyrî, bu dengeyi ustalıkla kurmuştur.
• Kur’an’ın nihai hedefi, insanı sadece bilgilendirmek değil, aynı zamanda onu manen dönüştürmek, nefsini arındırmak ve Allah’ı müşahede etme (şuhûd) seviyesine yükseltmektir.
7. Genel Yönleriyle İktibas, Sonuç ve Özet Notu
Genel Değerlendirme ve Özet:
İmam Abdulkerîm el-Kuşeyrî’nin altı ciltlik Letâifu’l-İşârât adlı bu tefsiri , tasavvuf (işârî) tefsir geleneğinin zirve eserlerinden biridir. Müellif, bu eserde Kur’an-ı Kerim’in lafızlarının ardındaki ince manaları, yani “işaretleri” ortaya çıkarmayı hedefler. Bunu yaparken Ehl-i Sünnet akidesine (Eş’arîlik) ve Şafiî fıkhına sarsılmaz bir bağlılık gösterir; ahkâm ayetlerinin önce fıkhî manasını verir, ardından o hükmün ardındaki tasavvufî hikmeti (işareti) açıklar.
Eserin üslubu, müellifin Arap edebiyatındaki derinliğini yansıtan yoğun seci (kafiyeli nesir) , mecaz ve şiir kullanımıyla dikkat çeker. Kuşeyrî, ayetlerin derûnî manalarını açıklarken sık sık şeyhi Ebû Ali ed-Dakkâk’ın sohbetlerinden iktibaslarda bulunur.
Sonuç ve Önemli Noktalar:
Letâifu’l-İşârât’ın temel gayesi, Kur’an’ı “nefis tezkiyesi” ve “Allah’a kavuşma” yolculuğunda bir rehber olarak okumaktır. Ayetler; havâs (seçkinler), avam (genel halk), arifler, müridler, zahidler gibi farklı manevî seviyedeki kişilere hitap eden katmanlı bir yapıda ele alınır. Eser, Kur’an’ın sadece bir hüküm ve bilgi kitabı olmadığını, aynı zamanda bir marifet, sevgi (mahabbet) ve müşahede (şuhûd) kaynağı olduğunu isbatlamayı amaçlar. Kuşeyrî, ilim ile irfanı, şeriat ile hakikati birleştiren bu tefsiriyle, kendisinden sonraki tasavvufî düşünceye derin bir etki bırakmıştır.

DÖRT KİTAP LİNKİ:

1. Kitabın Vermek İstediği Mesajlar
Eserin (Cilt 1’de yer alan) “Takrîz” ve “Giriş” bölümleri, bu tefsirin gayesini ve temel mesajlarını net bir şekilde ortaya koymaktadır:
• Kur’an’ı Yaşamak (Amel Etmek): Kitabın en mühim mesajı, Kur’an-ı Kerîm’in sadece lafızlarını okumakla yetinilmemesi gerektiğidir. Asıl gayenin, “tefekkür ve duygu derinliği içinde anlayıp yaşamaya çalışmak” olduğu vurgulanır. Fudayl b. Iyâz’dan (r.h.) şu iktibas yapılır: “Kur’an kendisiyle amel edilmek üzere indirildi. İnsanlar ise onun sadece okunmasını amel edindiler!”.
• Meal’in Yetersizliği ve Tefsir İhtiyacı: Eser, Kur’an’ı anlamak için sadece meâl (tercüme) okumanın “son derece mahzurlu” olduğunu kuvvetle belirtir. Sebeb-i nüzûl (iniş sebebi) , müteşâbih âyetler , nâsih-mensûh ve Sünnet’teki izahlar bilinmeden yapılacak meâl okumalarının “yanlış bir yorumda bulunması kuvvetle muhtemeldir”. Bu sebeple tefsire müracaat zaruridir.
• Manevî ve Ahlâkî Gelişim: Tefsirin üslubu, okuyucuyu “iman-ı kâmil, amel-i sâlih, ihlâs, takvâ, ihsân, güzel ahlâk ve âdâba teşvik” etmek gayesiyle şekillendirilmiştir.
• İşârî (Tasavvufî) Boyut: Eser, âyetlerin sadece zâhirî mânâlarıyla yetinmez; “işârî tefsirler ve mânevîyatı kuvvetlendirecek izahlara” da mümkün mertebe yer vermeyi hedefler .
• Geniş Kitlelere Ulaşmak: Kitabın hedeflerinden biri, “geniş halk kitleleriyle beraber özellikle gençliğin, lise ve üniversite öğrencilerinin, Kur’an Kursu ve İmam Hatip talebelerinin” anlayabileceği “muhtasar bir tefsir” (özet/kısa tefsir) ihtiyacını karşılamaktır.
2. Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tesbitler
Eser, bir tefsir çalışması olarak zengin bir muhteva sunmaktadır. Ayetlerin açıklanmasında kullanılan bilgi ve belgeler şunlardır:
• Tefsir ve Meâl: Eser, özgün bir meâl ile birlikte, âyetlerin tafsilatlı bir tefsirini (yorumunu) sunar.
• Esbâb-ı Nüzûl (İniş Sebepleri): Birçok âyetin (örneğin Bakara 26 , Bakara 44 , Mâide 51-52 , Mâide 57 , En’âm 7 ) hangi hâdise üzerine indiğini açıklayarak, o âyetin bağlantısını (bağlamını) ortaya koyar.
• Hadîs-i Şerîfler: Ayetlerin tefsiri, Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) sözleri ve tatbikatları (Sünnet) ile desteklenir. Örneğin, Mâide 5/78-79 tefsirinde Tirmizî ve İbn Mâce’den veya Bakara 44 tefsirinde Müslim ve Buhârî’den iktibaslar yapılır.
• Lügat Tahlilleri (Kelimelerin Kökeni): Ayetlerde geçen kilit Arapça kavramların (örneğin hamd , küfür , fesâd , fısk , halîfe , veli , ğuluvv ) lügat ve ıstılah (terim) mânaları açıklanır.
• Kıssalar ve Menkıbeler: Peygamber kıssaları (Hz. Âdem, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Îsâ ) ve sahâbe menkıbeleri (Hz. Ömer’in takvâ tarifi , Hz. Ebûbekir’in âyet karşısındaki sarsıntısı ) tefsiri desteklemek için kullanılır.
• Görsel Belgeler (Harita ve Şemalar): Kitaplarda, anlatılan konuların daha iyi anlaşılması için haritalar (Tebûk Savaşı Haritası, Hz. Âdem’in (a.s.) Hindistan, Seylan, Mekke ve Cidde Mevkileri Haritası ) ve şemalar (Güneş Sistemi Gezegenleri, Ay ve Güneş Tutulmaları [Cilt 2, Sayfa 104]) kullanılmıştır.
3. Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler (İktibaslar)
Eserin hem giriş bölümlerinde hem de tefsir metninde, kitabın gayesini özetleyen pek çok vurucu cümle bulunmaktadır:
* Tefsirin Gerekliliği Üzerine (Takrîz): “Bu sebeple belli seviyede bir Kur’an kültürüne sahip olmayanların meâl ile iktifâ etmeleri son derece mahzurludur.” * Okumanın Gayesi Üzerine (Takrîz): “Kur’an kendisiyle amel edilmek üzere indirildi. İnsanlar ise onun sadece okunmasını amel edindiler!” * Tefsirin Gayesi Üzerine (Giriş): “Tefsirde, Kur’ân-ı Kerîm’in indiriliş gâyesine uygun olarak insanları dâimâ iman-ı kâmil, amel-i sâlih, ihlâs, takvâ, ihsân, güzel ahlâk ve âdâba teşvik eden bir dil ve uslûb kullanılmaya çalışıldı.” * Tevhid Üzerine (Bakara 22 Meâli): “O halde, siz de gerçeği bile bile Allah’a ortak koşmayın!” * Takvâ Üzerine (Bakara 2 Meâli): “Kendisinde hiçbir şüphe bulunmayan şu yüce kitap, müttakîler için bir yol göstericidir.” * İnsanın Değeri Üzerine (Bakara 30 Meâli): “Hani Rabbin meleklere: ‘Ben yeryüzünde bir halîfe yaratacağım’…” * Kulluk Bilinci Üzerine (Bakara 44 Meâli): “Siz insanlara iyilik yapmayı emredip kendinizi unutuyor musunuz? Halbuki ilâhî kitabı da okuyup duruyorsunuz. Hiç aklınızı çalıştırmıyor musunuz?” * Hakkı Gizlemek Üzerine (Bakara 42 Meâli): “Hakkı bâtılla örtbas etmeğe kalkışmayın ve bile bile gerçeği gizlemeyin.” * Dost Edinme Üzerine (Mâide 51 Meâli): “Ey iman edenler! Yahudi ve hıristiyanları dost ve sırdaş edinmeyin… Sizden kim onları dost edinirse, kesinlikle onlardan olur.” * Misallerin Hikmeti Üzerine (Bakara 26 Meâli): “Allah, hakikatleri beyân için bir sivrisineği, hatta küçüklük ve kıymetsizlikte ondan daha aşağı bir şeyi misal getirmekten çekinmez.”
4. Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar
Bu tefsir, kendi metodolojisini (usulünü) açıklarken ve âyetleri tefsir ederken çok sayıda klasik ve muteber İslâmî kaynağa müracaat etmiştir. Eserde sıklıkla atıf yapılan başlıca kaynaklar şunlardır:
• Tefsir Kaynakları:
• Taberî, Câmi’u’l-beyân
• Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-gayb
• Kurtubî, el-Câmi’
• Zemahşerî, el-Keşşâf
• Elmalılı, Hak Dini
• Bursevî, Rûhu’l-Beyân (İşârî tefsir için)
• Kuşeyrî, Letâifü’l-işârât (İşârî tefsir için)
• Hadîs Kaynakları:
• Buhârî
• Müslim
• Tirmizî
• Ebû Dâvûd
• Ahmed b. Hanbel, Müsned
• Diğer Kaynaklar:
• Vâhidî, Esbâbu’n-nüzûl (İniş sebepleri için)
• Şârânî, Velîler Ansiklopedisi (Menkıbeler için)
5. Şahitler ve Çıkarılacak Sonuçlar
Eserde, âyetlerin mânalarını kuvvetlendirmek için kullanılan “şahitler” (deliller, örnekler) ve bu şahitlerden çıkarılan “sonuçlar” (dersler) belirgindir:
• Şahit 1: Hz. Âdem ve İblîs Kıssası (Bakara 30-37)
• Tesbit: İnsanın (Hz. Âdem) yaratılış gayesi “yeryüzünde halîfe” olmaktır. Melekler, “fesat çıkaracak ve kan dökecek” bir varlığın hikmetini sorgulamıştır.
• Delil (İmtihan): Allah, Âdem’e “isimlerin tamamını öğretmiş” , melekler bu ilim karşısında “Senin öğrettiğinden başka hiçbir bilgimiz yoktur” diyerek acziyetlerini itiraf etmişlerdir. İlim, ibâdetten üstün tutulmuş ve hilâfetin şartı olarak ilim gösterilmiştir.
• Sonuç: İnsanın şerefi ve meleklerden üstünlüğü, ona bahşedilen “ilim” kabiliyetinden gelir. İblîs’in secde etmeyip “kibirlenmesi” ise onun kâfirlerden olmasına sebep olmuştur.
• Şahit 2: İsrâiloğulları’nın Durumu (Bakara 40-123)
• Tesbit: İsrâiloğulları’na (Yahudilere) hitap edilerek onlara verilen nimetler hatırlatılmış ve Allah’a verdikleri sözü (ahdi) tutmaları istenmiştir.
• Delil (Hata): Onlar, “Hakkı bâtılla örtbas etmeğe kalkışmış” ve “bile bile gerçeği gizlemişlerdir”. Bu gerçek, özellikle Tevrat’ta vasıfları bulunan son peygamberi (Hz. Muhammed s.a.v.) inkâr etmektir. “Âyetlerimi küçük bir dünya menfaati için satıvermeyin” ikazı, âlimlerinin bu tahrifatına işarettir.
• Sonuç: Bilgi sahibi (Ehl-i Kitap) olmalarına rağmen, dünyevî menfaatler veya kibir sebebiyle hakkı gizlemek ve ahdi bozmak, Allah’ın gazabına uğramaya sebep olmuştur.
• Şahit 3: Münafıkların Hâli (Bakara 8-20)
• Tesbit: Münafıklar, mü’min olmadıkları halde “inandık” diyen , “Allah’ı ve iman edenleri” aldattıklarını sanan kimselerdir.
• Delil (Hastalık): Onların bu durumu “Kalplerinde bir hastalık vardır” şeklinde teşhis edilir. Bu hastalık nifak, şüphe ve cehâlettir. “Yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!” dendiğinde, “Biz ancak ıslah edicileriz” derler.
• Sonuç: Onlar “bozguncuların ta kendileridir; fakat bunun farkına varmazlar”. “Doğru yola karşılık sapıklığı satın” aldıkları için ticâretleri kâr etmemiştir.
6. Genel Yönler, Özet ve Sonuç
Bu eseri, sağlanan kaynaklar dâhilinde genel hatlarıyla şu şekilde özetlemek mümkündür:
Genel Yönleri (İktibaslar):
• Adı: Hakk’ın Daveti Kur’ân-ı Kerîm Meâli Ve Tefsiri.
• Müellifi: Prof. Dr. Ömer Çelik.
• Yayınevi: Erkam Yayınları.
• Türü: Muhtasar (kısa/özet) Tefsir.
• Hedef Kitlesi: “Türkiye’de geniş halk kitleleriyle beraber özellikle gençliğin, lise ve üniversite öğrencilerinin, Kur’an Kursu ve İmam Hatip talebelerinin” anlayabileceği bir dille kaleme alınmıştır.
• Üslûbu ve Metodolojisi (Usulü):
• Sadece nakle dayalı değil, “telif üslubu” (müellifin kendi yorum ve sentezlerini kattığı) tercih edilmiştir.
• “Tefsir kaleme alınırken meâl, tefsir, hadis, siyer, fıkıh, kelâm, tasavvuf, lügat kaynaklarından çok sayıda esere müracaat edildi.”.
• “Eserde, bu tür işârî tefsirler ve mânevîyatı kuvvetlendirecek izahlara mümkün mertebe yer verilmeye” ve “iman-ı kâmil, amel-i sâlih, ihlâs, takvâ, ihsân, güzel ahlâk ve âdâba teşvik eden bir dil” kullanılmaya gayret edilmiştir.
Önemli Noktaları (İktibaslar):
• Hidâyetin Şartı (Bakara 2-5): Kur’an, “müttakîler için bir yol göstericidir”. Müttakîler ise “gaybe iman eder, namazı dosdoğru kılar ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden harcarlar” , ayrıca “hem sana indirilene hem de senden önce indirilenlere iman ederler. Ahiret gününe ise yakînen inanırlar.”.
• Küfrün Neticesi (Bakara 6-7): Küfürde ısrar edenleri “uyarsan da uyarmasan da hiç farketmez; onlar iman etmezler” . Zira “Allah, küfürdeki inatları yüzünden onların kalplerine ve kulaklarına mühür vurmuştur. Gözleri üzerine de kalın bir perde gerilmiştir.”.
• İnsanın Yüceliği ve Vazifesi (Bakara 30-34): İnsan “yeryüzünde bir halîfe” olarak yaratılmış; bu makama ibâdetin yanı sıra öncelikle “ilim” (isimlerin tamamını öğrenme) kabiliyetiyle lâyık görülmüştür. Bu üstünlük karşısında melekler secde etmiş, İblîs ise “kibirlendi ve kâfirlerden oldu.”.
• Ehl-i Kitab’a Çağrı (Bakara 40-42): İsrâiloğulları’ndan, “bana olan sözünüzü tutun” (özellikle son Peygamber’e iman etme sözü) , “Kur’an’a inanın” , “Âyetlerimi küçük bir dünya menfaati için satıvermeyin” ve “hakkı bâtılla örtbas etmeğe kalkışmayın” istenmektedir.
• İlmî Metod (En’âm 59): Allah’ın ilminin mutlaklığı vurgulanır: “Gaybın anahtarları Allah’ın yanındadır; başkası onları bilemez. Karada ve denizde ne varsa hepsini O bilir. O’nun bilgisi dışında dalından bir yaprak bile düşmez…”.
Sonuç ve Özet Notu
Prof. Dr. Ömer Çelik’in “Hakk’ın Daveti” isimli eseri , Kur’an-ı Kerîm’in sadece lafızlarının okunmasının yeterli olmadığını, asıl gayenin tefekkür ve amel olduğunu vurgulayan modern bir tefsir çalışmasıdır.
Osman Nûri Topbaş’ın takrîzi ile sunulan eser, özellikle meâl okumalarının Kur’an’ın derinliğini kavramada yetersiz kalacağı tesbitinden hareketle, “muhtasar” (kısa ve öz) bir tefsir boşluğunu doldurmayı hedefler.
Müellif, eserin üslubunu sadece nakilcilikten ziyade “telif üslubu” üzerine kurmuş; klasik tefsir, hadis ve fıkıh kaynaklarının yanı sıra, okuyucunun maneviyatını güçlendirmeyi hedefleyerek “işârî (tasavvufî) tefsirlere” de özel bir yer vermiştir . Eserin temel gayesi, okuyucuda “iman-ı kâmil, amel-i sâlih, ihlâs, takvâ” gibi hasletleri yeşertmektir.
Kitap, âyetleri açıklarken esbâb-ı nüzûl (iniş sebepleri) , lügat tahlilleri , peygamber kıssaları ve yer yer harita gibi görsel destekler kullanarak, Kur’an’ın mesajını hem aklî hem de kalbî bir bütünlük içinde sunmayı amaçlamaktadır.

Prof. Dr. Ömer Çelik tarafından kaleme alınan ve Erkam Yayınları tarafından 2013 (Hicrî 1434) senesinde İstanbul’da neşredilen “Hakk’ın Daveti Kur’ân-ı Kerîm Meâli ve Tefsîri” isimli eserin 3, 4 ve 5. Ciltleridir.

KİTAP LİNKİ:
https://t.me/dindersimamhatip/82418

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın “Hak Dini Kur’an Dili” isimli 6 ciltlik tefsir külliyatı.

1. Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
Bu eser, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk devirlerinde, bizzat Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 21 Şubat 1925 tarihli kararıyla Diyanet İşleri Riyaseti’ne tevdi edilen bir vazife üzerine kaleme alınmıştır .
• Müellif: Merhum Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (ö. 1942) .
• Neşreden: (İncelediğimiz bu baskı) Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’dır .
• Hazırlayanlar: Prof. Dr. Asım Cüneyd Köksal ve Doç. Dr. Murat Kaya’dır .
• Yazım Süreci: Tefsir, başlangıçta (26 Ekim 1925 tarihli mukavele ile) meâlinin Mehmed Akif Bey (Ersoy) ve tefsirinin Elmalılı Hamdi Efendi tarafından yapılması kararlaştırılarak başlamıştır . Ancak Mehmed Akif Bey’in sonradan bu vazifeden çekilmesi üzerine (1932 civarı) , meâl kısmı da Elmalılı Hamdi Efendi’ye tevdî edilmiştir . Müellif, bu muazzam eseri yaklaşık on iki yıllık (1926-1938) bir inzivâ dönemi ve maddî sıkıntılar içinde tamamlamıştır .
• Eserin Hususiyetleri: Bu tefsir, son devir Osmanlı ulemâsının ilmî birikiminin zirvelerinden biridir. Yalnızca naklî (rivâyet) bir tefsir olmayıp, aynı zamanda müellifin felsefe, kelâm, fıkıh, tasavvuf ve lisan ilimlerindeki derinliğini gösteren güçlü bir aklî (dirâyet) tefsiridir . Eser, Batı felsefesinden gelen pozitivist ve materyalist (maddeci) akımlara karşı ilmî ve felsefî cevaplar üretme gayesi de taşır .
2. Kitabın Vermek İstediği Mesajlar
Müellif, eserin mukaddimesinde ve muhtelif sûrelerin tefsirinde birçok temel mesaj vermektedir:
• Hak Din ve Kur’an Dili: Eserin ismi, iki temel mesajı vurgular: 1) İslâm’ın, pozitivist ve ateist (ilhad) cereyanların aksine “hak dini” olduğu . 2) O dönemde başlayan “Türkçe Kur’an” ve “Türkçe ibadet” tartışmalarına karşı, Kur’an’ın dilinin Arapça olduğunu ve lafzının da mânâsı gibi vahy-i ilâhî olduğunu müdafaa etmek .
• Kur’an’ın Tercüme Edilemezliği: Elmalılı, Kur’an’ın nazmındaki i’câz (mucizevî yapı) sebebiyle hiçbir dile hakkıyla tercüme edilemeyeceğini kuvvetle savunur . Bu sebeple yaptığı çalışmaya “tercüme” değil, “meâl” adını vermiştir . Meâlinde, Türkçe’nin cümle yapısından ziyade, Arapça nazmın aslına ve kelime sırasına sadık kalmayı (“cezâlet”) tercih etmiştir .
• Tevhid ve Tenzih: Bilhassa Âl-i İmrân Sûresi tefsirinde görüldüğü üzere, Hristiyanlıktaki teslis (üçleme) akidesini ve Yahudilerin Hazret-i Îsâ’yı inkârlarını reddederek, İslâm’ın saf tevhid ve tenzih akidesini isbat etmeyi amaçlar .
• Muhkem ve Müteşâbih Âyetler: Kur’an’ı anlamada usûl olarak, âyetlerin bir kısmının “Ümmü’l-Kitâb” (Kitab’ın anası) olan “muhkemât” (mânâsı açık) ve bir kısmının “müteşâbihât” (mânâsı kapalı veya birden çok mânâya gelebilen) olduğunu belirtir. Kalplerinde eğrilik (zeyğ) olanların, fitne çıkarmak için müteşâbih âyetlerin ardına düştüğünü; bunların hakikî te’vilini ise ancak Allah’ın bildiğini vurgular (Âl-i İmrân 7 tefsiri) .
3. Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tesbitler
Eserin birinci cildindeki “Giriş” bölümü, tefsirin yazılış sürecine dair mühim vesikalar sunar:
• Belgeler:
• TBMM Kararı: 21 Şubat 1925 tarihli Meclis kararı ve Abdullah Azmi Efendi’nin teklifi .
• Mukavelenâme (Sözleşme): 26 Ekim 1925’te Diyanet İşleri Riyaseti, Elmalılı M. Hamdi Yazır ve Mehmed Akif (Ersoy) arasında imzalanan resmî mukavelenin tam metni . Bu mukavele, tefsirde riayet edilecek usûlleri (Ehl-i Sünnet ve Hanefî mezhebine bağlılık, ilmî izahlar, Frenk müelliflerin hatalarına tenkit vb.) madde madde sıralar .
• Mektuplar ve Yazışmalar: Elmalılı’nın, eserin müsveddelerini okuyan Ahmed Hamdi Akseki’ye yazdığı mektuplar (örneğin Kur’an’ın azameti karşısındaki hislerini belirten mektup ), Diyanet Reisi Rifat Börekçi ve Maarif Vekâleti (Milli Eğitim Bakanlığı) arasındaki resmî yazışmalar . Bu yazışmalar, o dönemdeki “Türkçe Kur’an” ve eserin dilinin “Türk Dili Tetkik Cemiyeti” tarafından incelenmesi gibi siyasî ve kültürel baskıları ortaya koymaktadır.
• Tesbitler (Müellifin Tahlilleri):
• İnsanın Yaratılışı ve Fıtrat: İnsanın “ahsen-i takvîm” (en güzel kıvamda) yaratıldığını , ancak bunun bir imtihan olduğunu , fıtratın din ile uyumlu olduğunu ve dinin fıtratı değiştirmek için değil, onu selâmete erdirmek için geldiğini belirtir (Rûm Sûresi tefsiri) .
• Tevhid ve Şirk: Tevhidin, dinin temeli olduğunu ; şirkin ise (Fâtiha tefsirinde olduğu gibi) insanlığı dağıttığını, İslâm’ın ise topladığını vurgular .
• Nübüvvet (Peygamberlik): Peygamberlerin (Resullerin) “nezîr” (korkutucu) ve “mübeşşir” (müjdeci) olarak gönderildiğini , onların vazifesinin “tebliğ” olduğunu ve gaybı kendiliklerinden bilemeyeceklerini, ancak Allah’ın bildirdiği kadarını bilebileceklerini (Cin Sûresi tefsiri) izah eder.
• İlim ve Gayb: İnsana ilimden ancak az bir şey verildiğini (İsrâ 85 tefsiri) , “ilm-i ledünnî”nin (Hızır kıssası) kesbî (çalışarak) değil, vehbî (Allah vergisi) olduğunu , gaybı bilenin ancak Allah olduğunu vurgular.
4. Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler (İktibaslar)
Eserden hem müellifin kendi ifadelerinden hem de tefsir metninden bazı vurucu noktalar:
• Müellifin İfadesi (A. H. Akseki’ye Mektubundan): “Azamet-i Kur’ân beni eritti. O benim öteden beri iman edegeldiğimden daha büyük bir mucize olduğunu her lahzada isbat ettikçe ediyor.”
• Mukaddimeden (Kur’an Tercümesi Hakkında): “Kur’ân’ı anlamayan da tercemesine dolanır.”
• Mukaddimeden (Türkçe Kur’an Tartışması): “Türkçe Kur’an mı var behey şaşkın / Oynamaktır bu, dîn ü îmanla” (Bir meb’ûsun şiirinden iktibas)
• Kur’an’ın İ’câzı (Mukaddime): “Lâkin nazm-ı Kur’an nasıl bir nazımdır? … her âyeti bir sehl-i mümteni olan öyle i’câzkâr bir nazımdır ki, hiç Arabî bilmeyen bir kimseye bile okunduğu zaman tatlı ve güzel bir kelâm olduğunu duyurur.”
• Fâtiha Tefsirinden (Tevhid ve İnsanlık): “İşte beşeriyet… nihâyet dîn-i İslâm ile tevhîd-i hakīkīyi kemâliyle bulmuş ve toplanmıştır… Bunun içindir ki insanlar İslâm’a koştukça toplanır, âkıbet İslâm’dan kaçtıkça dağılır, nihâyet zelil ve perişan olurlar.”
• Âl-i İmrân 7. Âyetin Meâl ve Tefsiri (Muhkem-Müteşâbih): “O’dur indiren sana bu muazzam kitabı: Bunun bir kısım âyâtı vardır muhkemât: Onlar ‘ümmü’l-kitâb’, ana kitab. Diğer birtakımları da müteşâbihâttır. Amma kalblerinde bir yamukluk bulunanlar sade onun müteşabih olanlarının ardına düşerler: Fitne aramak, tevilini aramak için. Halbuki onun tevilini ancak Allah bilir…”
• Âl-i İmrân 31. Âyetin Meâli (Allah Sevgisi): “De ki: Eğer siz Allah’ı seviyorsanız hemen bana uyun ki Allah da sizleri sevsin ve suçlarınızı mağfiretle örtsün.”
• Enfâl Sûresi Tefsirinden (İlâhî İhâta): “…ve biliniz ki Allah muhakkak kişi ile kalbinin arasına hâil olur.”
• Haşr Sûresi Tefsirinden (Kur’an’ın Azameti): “Biz bu Kur’ân’ı… eğer bir dağın üzerine indirse idik her hâlde sen onu, o dağı Allah korkusundan çatlayarak başını eğmiş görürdün.”
• İhlâs Sûresi Tefsirinden (Tevhid): “Allah öyle bir ehad, sameddir ki ona herhangi bir temâyüz veya tesâvî ile denk olacak ne bir vahdet ne de bir kesret mümkin değildir.”
5. Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar (Müellifin Kullandığı)
Elmalılı Hamdi Yazır, tefsirini hazırlarken son derece zengin bir İslâmî ve felsefî literatürden faydalanmıştır. Mukaddimede ve metin içinde atıfta bulunduğu başlıca kaynaklar şunlardır:
• Başlıca Tefsirler: Câmiʻu’l-Beyân (Taberî) , Mefâtîhu’l-Gayb (Fahreddin er-Râzî) , Keşşaf (Zemahşerî) , Envârü’t-Tenzîl (Kādî Beyzâvî) , Medârik (Nesefî) , İrşâdü’l-Akli’s-Selîm (Ebussuûd Efendi) , Rûhu’l-Meânî (Âlûsî) , Ahkâmü’l-Kur’ân (Cessâs) .
• Hadis Kaynakları: Kütüb-i Sitte (Buhârî , Müslim , Tirmizî , Ebû Dâvûd , İbn Mâce , Nesâî ) ve en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs (İbnü’l-Esîr) .
• Felsefe ve Kelâm: Müellif, metin içinde İbn Sînâ ve Gazzâlî gibi düşünürlerin yanı sıra, Batı felsefesine (pozitivizm, materyalizm) ve modern bilimsel bulgulara (astronomi , biyoloji ) da atıflar yaparak tenkit ve tahlillerde bulunur.
6. Şahitler ve Çıkarılacak Sonuçlar
• Şahitler (Tefsirin Yazılış Sürecine Dair): Tefsirin yazılma süreci, dönemin mühim siyasî ve ilmî şahsiyetlerinin şahitliğinde gerçekleşmiştir:
• Meclis ve Hükümet: TBMM , Maarif Vekilleri Reşid Galip ve Hikmet Bayur .
• Diyanet Riyaseti: Rifat Börekçi (Reis) ve Ahmed Hamdi Akseki (projeyi takip eden) .
• İlmî Çevre: Başlangıçta Mehmed Akif Ersoy ve Babanzâde Ahmed Naîm Bey .
• Çıkarılacak Sonuçlar:
• “Hak Dini Kur’an Dili”, Kur’an’ın sadece lafzî bir meâlini sunmakla kalmaz, aynı zamanda onun ruhunu, hikmetini ve kâinatla olan alâkasını felsefî ve ilmî bir derinlikle izah etmeye çalışır.
• Müellif, Kur’an’ın “hak” olduğunu ve Allah’ın “tevhid” ve “ehadiyetini” ispatlamayı temel gaye edinmiştir.
• Tefsir, Kur’an’ın sadece mâziye ait bir metin olmadığını, “tecdid” (yenilenme) yoluyla her asrın idrakine hitap ettiğini ve kıyamete kadar bâkî kalacak hikmetler ihtiva ettiğini savunur.
• İnsanın yaratılış gayesinin “en güzel amel” ile “ibtilâ” (imtihan) olduğunu ve nihâî dönüşün (Masîr) Allah’a olduğunu vurgular.
7. Özet ve Sonuç Notu
Özet:
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın “Hak Dini Kur’an Dili” isimli 6 ciltlik bu eseri , Cumhuriyet’in ilk yıllarında, Diyanet İşleri Riyaseti’nin talebi üzerine, Kur’an’ı hem Ehl-i Sünnet akidesi ve Hanefî fıkhı çerçevesinde izah etmek hem de dönemin ilmî ve felsefî (pozitivizm gibi) meydan okumalarına cevap vermek maksadıyla kaleme alınmış bir şaheserdir. Müellif, 12 yıllık bir çalışma ile tamamladığı bu tefsirde, âyetlerin lafzî tahlillerinin yanı sıra, âyetler arası münasebetlere, ilmî, felsefî, ahlâkî ve içtimâî hikmetlere geniş yer ayırmıştır . Eserin “meâl” kısmı, Kur’an’ın lafzının tercüme edilemeyeceği esasına dayanarak, Arapça nazmın yapısını (“cezâlet”) korumayı hedeflemiş , “Türkçe Kur’an” gibi fikirlere şiddetle karşı çıkmıştır.
Sonuç Notu:
“Hak Dini Kur’an Dili”, Kur’an’ı “hakim bir kitap” olarak ele alır; onun sadece bir ibadet metni değil, aynı zamanda kâinatın yaratılışını (halk) , insanın fıtratını , hukukun temellerini (kıst/adalet) ve ahlâkın gayesini beyan eden ilâhî bir kaynak olduğunu ispatlar. Müellif, Kur’an’ın “hak” ve “mübîn” (apaçık) olduğunu, ancak anlaşılmasının “ilim” ve “tedebbür” gerektirdiğini gösterir. Eser, baştan sona (Fâtiha’dan Nâs’a ) tevhid akidesini müdafaa eder ve insanlığın yegâne kurtuluş yolunun (felâh), Allah’a ve O’nun Resûlü’ne (Hz. Muhammed’e) tam bir teslimiyet (İslâm) ile mümkün olacağını tesbit eder.

“Esbab’ı Nüzul” isimli dosya.

Kitabın “Ayetlerin Nüzul Sebebi” ile ilgili olduğunu ve Fatiha Suresi ile başladığını, sonunda ise kaynakça ve dipnotlar bulunduğunu göstermektedir.

1. Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
Bu eser, “Ayetlerin Nüzul Sebebi” başlığını taşımaktadır ve Kur’an-ı Kerim ayetlerinin hangi hadiseler, sualler veya durumlar üzerine nazil olduğunu (indiğini) izah eden rivayetleri bir araya getiren bir çalışmadır. Kitap, Kur’an ilimlerinden olan “Esbab-ı Nüzul” (Nüzul Sebepleri) alanına dahil bir tefsir çalışması olarak tasvir edilebilir.
Kitabın muhtevası ve metodu şu şekildedir:
• Sistematik Tasnif: Eser, Mushaf sırasına göre sureleri (Fatiha Suresi , Bakara Suresi , Âl-i İmrân Suresi , Nisa Suresi vb.) ve sure içlerindeki ayet gruplarını sırayla ele almaktadır.
• Rivayet Esaslı: Her ayet veya ayet grubu için, o ayetin nüzul sebebine dair sahabe (mesela İbn Abbas , Hz. Ali , Hz. Aişe , Abdullah b. Mes’ud , Hz. Ömer , Cabir b. Abdullah ve Tabiin (mesela Mücahid , Katâde , Hasan el-Basrî ) gibi ilk devir alimlerinden gelen muhtelif rivayetleri sıralamaktadır.
• Kaynak Gösterimi: Kitap, bu rivayetleri aktarırken İbn Cerir et-Taberî , Kurtubî , Fahreddin er-Razi ,İbn Kesir , Suyuti (Lubabu’n-Nukul) gibi temel tefsir ve hadis kaynaklarına atıfta bulunmaktadır.
• Tenkit ve Tercih: Yazar veya derleyen, bazen aktardığı rivayetler arasındaki farklılıklara işaret etmekte, bazen de Taberî veya Razi gibi müfessirlerin tercih ettiği görüşü belirtmektedir.
2. Kitabın Vermek İstediği Mesajlar
Bu eserin temel gayesi ve vermek istediği mesajlar şunlardır:
• Kur’an’ı Bağlantısı İçinde Anlamak: Ayetlerin soyut metinler olmadığını, büyük bir kısmının Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ve ashabının hayatındaki belirli hadiselere, sorulan suallere veya ortaya çıkan meselelere cevap olarak nazil olduğunu göstermektir.
• Tefsire Yardımcı Olmak: Bir ayetin hangi olay üzerine indiğini bilmek (sebeb-i nüzul), o ayetin manasını, hikmetini ve kimlere hitap ettiğini daha doğru idrak etmeyi sağlar.
• Hükümlerin Gelişimini Göstermek: Bazı hükümlerin (mesela oruç ,kıblenin değiştirilmesi , içki )hangi toplumsal şartlarda ve nasıl tedricen (aşama aşama) vahyedildiğini ortaya koymaktır.
• Şüpheleri Gidermek: Ayetler hakkında (mesela Bakara 26’daki sivrisinek misali ) veya İslam’ın uygulamaları hakkında (mesela “Râinâ” kelimesinin yasaklanması ) ortaya atılan şüphelerin veya yanlış anlamaların tarihi arka planını izah etmektir.
3. Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tesbitler
Kitap, her ayet için tarihi rivayetler şeklinde bilgi ve tesbitler sunmaktadır. İşte bazı mühim misaller:
• Fatiha Suresi: Kaynaklarda nüzulü için özel bir olay bulunmadığı, Kur’an’ın bir mukaddimesi ve özeti mahiyetinde olduğu belirtilir .Mekke’de mi Medine’de mi nazil olduğuna dair alimlerin (İbn Abbas, Katâde, Mücahid) farklı görüşleri ve rivayetleri sunulur .
• Bakara Suresi (Başlangıcı): İlk dört ayetin müminler, sonraki iki ayetin kâfirler, sonraki on üç ayetin ise münafıklar hakkında nazil olduğuna dair Mücahid’den bir tesbit aktarılır.
• Bakara 104 (“Râinâ” Ayeti): Müslümanların “râinâ” (bizi gözet) kelimesini kullandığı, ancak Yahudilerin bu kelimeyi kendi lisanlarında bir hakaret (işitmez olası) manasında telaffuz ederek alay ettikleri rivayet edilir . Sa’d b. Ubade (veya Muaz) durumu fark edince Yahudileri tehdit etmiş, bunun üzerine müminlerin bu kelime yerine “unzurnâ” (bize bak) demelerini emreden ayet nazil olmuştur.
• Bakara 142-144 (Kıblenin Değişmesi): Rasulullah (s.a.v.)’ın Medine’de 16-17 ay Beytu’l-Makdis’e doğru namaz kıldığı, ancak Kâbe’ye dönmeyi arzuladığı (yüzünü göğe çevirdiği) belirtilir. Kıble değişince “insanlardan bir takım beyinsizlerin” (Yahudiler veya münafıklar olarak tesbit edilmiş) “Onları kıblelerinden ne çevirdi?” dedikleri aktarılır. Bu değişikliğin, peygambere uyanlarla geri dönecekleri ayırdetmek için bir imtihan olduğu vurgulanır.
• Bakara 187 (Oruç Gecesi): Orucun ilk zamanlarında, yatsıdan sonra (veya uyuduktan sonra) ertesi akşama kadar yeme, içme ve cinsi münasebetin haram olduğu rivayet edilir. Hz. Ömer b. Hattab ve Kays b. Sırme el-Ensari gibi sahabelerin bu kuralı (birinin uyuyakalması, diğerinin nefsine hakim olamaması sebebiyle) ihlal etmeleri ve pişman olmaları üzerine, Allah’ın bir ruhsat olarak fecrin doğuşuna kadar bunları helal kılan ayeti indirdiği belirtilir
• Âl-i İmrân Suresi (Başlangıcı): Surenin başından itibaren 80 küsur ayetin, Necran’dan gelen Hristiyan bir heyetle Rasulullah (s.a.v.) arasında Hz. İsa’nın (a.s.) tabiatı (Allah’ın oğlu, üçün üçüncüsü iddiaları) hakkında yapılan münazaralar üzerine nazil olduğu tesbit edilir .
• Âl-i İmrân 100-103 (Birliğe Davet): Medine’de Yahudilerden Şâs b. Kays adında birinin, Evs ve Hazrec kabilelerinin İslam sayesinde ulaştıkları kardeşliği kıskanarak, aralarına fitne sokmak maksadıyla bir genci gönderip onlara Câhiliye dönemindeki Buâs savaşını ve eski düşmanlıklarını hatırlattığı rivayet edilir. Bunun üzerine iki kabilenin mensupları öfkelenip silahlarına sarılmış ve savaşmak üzere toplanmışlardır. Rasulullah (s.a.v.) hadiseyi duyunca derhal gelip “Ben aranızda iken Câhiliye davası mı güdüyorsunuz?” diyerek onları yatıştırmış, onlar da ağlayarak kucaklaşmışlardır. Bu olay üzerine “hepiniz toptan sımsıkı Allah’ın ipine sarılın, parçalanıp ayrılmayın” ayetlerinin nazil olduğu belirtilir.
• Nisa 3 (Yetim Kadınlar): Bir adamın velisi olduğu yetim kızın malı ve güzelliği sebebiyle onunla evlenmek istediğini, fakat ona denk bir mehir vermediğini veya malı sebebiyle onu nikahlayıp sonra ona kötü davrandığını yahut malına başkası ortak olmasın diye evlenmesine mani olduğunu belirten rivayetler aktarılır. Ayetin, bu adaletsizlikten korkuluyorsa, o yetimle değil, helal olan başka kadınlarla evlenilmesi gerektiğini bildirdiği tesbit edilir
4. Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler (İktibaslar)
Kitabın kendisi bir rivayetler mecmuası olduğundan, en vurucu kısımlar, bu nüzul sebeplerini tasvir eden bölümlerdir.
• (Bakara 26 – Sivrisinek misali hakkında): “Allah teala münafıkları, ateş yakıp ta sonra ateşi sönen ve karanlık bir gecede yağmura yakalanan kimseye benzetince münafıklar: “Allah bu gibi misalleri vermekten beridir. O, bu seviyelere inmekten yüce ve büyüktür.” dediler. Allah teala da bu âyeti indirerek en zayıf yaratıklarından olan sivrisineği dahi misal vermekten çekinmeyeceğini beyan etmiş ve onları susturmuştur.”
• (Bakara 80 – Yahudilerin “Sayılı günler” iddiası): “Rasulullah (s.a.v.) Medine’ye geldiğinde, Yahudiler şöyle diyordu: “Şu dünyanın ömrü ancak yedi bin senedir. İnsanlar Cehennem’de dünya günlerinden her bin sene için ahiret günlerinden bir gün kadar azab görecek. Zaten o ahiret de yedi günlük olduğuna göre, demek ki azab yedi gün sonra kesilecek.” Bu asılsız iddia üzerine Allah Teala bu hususta o Yahudiler’in delilsiz sözlerine işaret eden bu âyeti indirdi.”
• (Âl-i İmrân 100 – Evs ve Hazrec hadisesi): “Allah’ın Rasûlü (s.a.v.)… “Ey müslümanlar Allah adına Allah adına sakin olun, bu ne câhiliyet davası! Ben aranızda iken, Allah sizi İslâm’a hidayet etmişken… Halâ câhiliyet davası mı güdecek ve eskiden üzerinde olduğunuz küfre mi döneceksiniz?” buyurdu. Topluluk o anda anladı ki bu şeytanın bir dürtmesi, vesvesesidir, düşmanlarının bir hilesidir; silâhlarını atıp Evs ve Hazrecliler ağlaşarak birbirlerine sarıldılar…”
• (Nisa 65 – Hakem Tayini): “Zübeyr, Ensar’dan Bedir’de bulunmuş bir adamı… Peygamber’e havale etmişti. Peygamber (s.a.v.) Zübeyr’e: “Bahçeni sula, sonra suyu komşuna sal” buyurdu. Ensarî olan zat, buna kızdı ve: “Ey Allah’ın Rasulü, o, halanın oğlu olduğu için öyle mi?” dedi. Bu söz üzerine Rasulullah (s.a.v.)’in yüzü öfkeden kızardı. Sonra Zübeyr’e dedi ki: “Bahçeyi sula. Sonra suyu ağaçların köklerine ulaşıncaya kadar hapset.”… Vallahi ben bu âyetin, bu hususun haricinde indirildiğini sanmıyorum.”
5. Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar
Bu eser, birincil kaynaklardan derlenmiş bir çalışmadır. Eserin kendi içinde atıfta bulunduğu ve konuyu (Esbab-ı Nüzul) destekleyen temel kaynaklar şunlardır:
• İmam Celaleddin es-Suyuti, Lubabu’n-Nukul Fi Esbabi’n-Nuzul
• İmam Ebu’l-Hasen Ali bin Ahmed el-Vahidi, Esbab-ı Nüzul
• İbn Cerir et-Taberî, Câmiu’l-Beyân (Taberi Tefsiri)
• Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi’l-Kur’ân (Kurtubi Tefsiri)
• Fahreddin er-Razi, Mefatihu’l-Ğayb (Tefsir-i Kebir)
• İbn Kesîr, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim
• Beyhakî, Delâili’n-Nübüvve
• Hadis Külliyatı (Buhari, Müslim, Tirmizi, Nesai vb.)
6. Şahitler ve Çıkarılacak Sonuçlar
• Şahitler (Rivayet Edenler): Nüzul sebeplerine dair bilgilerin ana kaynağı, hadiselere bizzat şahit olan veya o döneme yakın yaşayan sahabe ve tabiindir. Bu kitapta ismi en sık geçen şahitler (raviler) arasında İbn Abbas Mücahid ,Katâde , Hz. Aişe ve Süddî bulunmaktadır.
• Çıkarılacak Sonuçlar: Kitabın tamamından çıkarılabilecek temel sonuç, Kur’an ayetlerinin nüzulünün (inişinin) keyfi olmadığıdır. Her ayet, ilahi hikmetin bir parçası olarak, ya bir suale cevap, ya bir hadiseye hüküm, ya bir yanlışı düzeltme veya müminlere teselli ve irşad maksadıyla nazil olmuştur. Nüzul sebebini bilmek, ayetin gerçek manasına ve maksadına ulaşmak için zaruri bir ilimdir.
7. Kitabın Genel Yönleri, Önemli Noktaları ve Özet Notu
Özet Not:
“Ayetlerin Nüzul Sebebi” isimli bu eser, Kur’an-ı Kerim’in Fatiha Suresi’nden başlayarak Nisa Suresi’ne (ve muhtemelen devamına) kadar ayetlerin hangi tarihi ve sosyal şartlarda nazil olduğunu açıklayan rivayetleri derleyen mufassal bir çalışmadır. Kitabın temelini, İbn Abbas, Mücahid, Katade gibi ilk nesil müfessirlerin tesbitleri ile Taberî, Kurtubî, Râzî gibi büyük tefsir alimlerinin eserlerindeki bilgiler oluşturur.
Genel Yönleri ve Önemi:
Bu kitap, ayetlerin sadece metnini değil, o metnin nazil olduğu “bağlantıyı” da sunar. Okuyucuya, Kur’an’ın nazil olduğu 23 yıllık süreçte Müslüman toplumun, Yahudilerin,Hristiyanların (Necran Heyeti gibi) ve münafıkların Peygamber (s.a.v.) ile olan münasebetlerini, sordukları sualleri ve karşılaştıkları hadiseleri canlı bir şekilde tasvir eder.
Önemli Noktalardan İktibaslar:
• Farklı Görüşlerin Sunulması: Kitap, bir nüzul sebebi hakkında tek bir görüşü dayatmaz, farklı rivayetleri sunar. Mesela, Bakara 6-7 ayetlerindeki kâfirlerin kim olduğu hakkında “Bu âyet Ebû Cehl ve onun ehli beytinden beş kişi hakkında inmiştir.” diyen Dahhak’ın görüşü yanında, “Yani yahudilerdir” diyen Kelbî’nin ve “Huyey ibn Ahtab, Ka’b ibnu’l-Eşref vb. Yahudi ileri gelenleri hakkında nâzil oldu” diyen İbn Abbas’ın görüşleri de aktarılır.
• Hükümlerin Gerekçesi: Şer’i hükümlerin (mesela miras , talak (boşanma) , yetim malı ) hangi sosyal ihtiyaçlara veya sorunlara (mesela Câhiliye adetlerine) cevap olarak geldiğini gösterir.
• İmtihan Vurgusu: Birçok ayetin, müminleri münafıklardan ayırmak için bir “imtihan” maksadıyla indiği vurgulanır. Kıblenin değiştirilmesi hadisesinde bu durum açıkça “o peygambere uyanları, ayağının iki ökçesi üzerinde geri döneceklerden ayırdetmemiz içindir” şeklinde ifade edilir.
• Yahudi ve Münafıkların Tutumu: Kitap, Medine döneminde Yahudilerin ve münafıkların Müslümanların birliğini bozmak , şüphe uyandırmak (mesela Bakara 26 veya Al-i İmran 72’deki “günün evvelinde iman edip, sonunda inkâr etme” planları) veya Peygamber (s.a.v.) ile alay etmek (“Râinâ” hadisesi) için gösterdikleri çabaları ve bunlara cevap olarak inen ayetleri detaylıca ortaya koyar.
Sonuç:
Bu eser, Kur’an ayetlerinin “ne” söylediğinin yanı sıra “neden” o anda nazil olduğunu merak edenler için temel bir başvuru kaynağıdır. Okuyucuya, vahyin pasif bir metin değil, 23 yıllık bir zaman diliminde yaşayan, cevap veren, yönlendiren ve imtihan eden dinamik bir süreç olduğunu tesbit ve tasvir etmektedir.

Eşref_Ali_etTehanevi_ve_diğer_Hadislerle_Hanefi_Fıkhı_01_Cilt_Misvak2006
1-7 ciltlerin genel tanımı

Yedi ciltlik “Hadislerle Hanefi Fıkhı” (İ’lâü’s Sünen) isimli eseri.
Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
Bu eser, asıl adı İ’lâü’s Sünen (Sünnetin Yüceltilmesi) olan, Hanefi fıkhının hadis delillerini toplamak maksadıyla telif edilmiş hacimli bir çalışmadır.
• Eserin Adı: İ’lâü’s Sünen (Sünnetin Yüceltilmesi). Türkiye’de Hadislerle Hanefi Fıkhı adıyla neşredilmiştir.
• Müellifler: Eserin müellifleri Hindistan’ın büyük âlimlerinden Eşref Ali Et-Tehânevî ve onun yeğeni olan Zafer Ahmed El-Osman Et-Tehânevî’dir.
• Neşreden: Misvak Neşriyat.
• Muhteva: Kitap, Hanefi mezhebinin fıkhî görüşlerinin ve hükümlerinin dayandığı hadis-i şerifleri, sahabe ve tabiîn kavillerini (görüşlerini) bir araya getiren kaynak bir eserdir. Eser, fıkıh bablarına (konularına) göre tasnif edilmiştir; taharetten namaza , oruçtan hacca kadar fıkhın bütün mevzularını hadis temelli olarak tasvir eder.
Kitabın Vermek İstediği Mesajlar
Eserin telif gayesi ve vermek istediği mesajlar, birinci cildin “Önsöz” ve “İ’lâü’s-Sünen’in Telif Süreci” bölümlerinde açıkça ifade edilmiştir.
• Hanefi Mezhebinin Hadise Dayandığını İsbat Etmek: Kitabın telif edilmesinin temel sebebi, Müellif Eşref Ali et-Tehânevî’nin, “bazı kimselerin mezhebinin hadislere dayanmadığı, re’yi (şahsî görüşü) sahih hadise tercih ettiği ve benzeri delilsiz iddialarla İmam Ebû Hanife’ye dil uzattıklarını” müşahede etmesidir. Eserin ana mesajı, Hanefi fıkhının temellerinin Kur’an ve Sünnet’e ne kadar sağlam dayandığını isbat etmektir.
• Dağınık Delilleri Toplamak: İmam Ebû Hanife’nin (r.a.) delil olarak kullandığı hadisler, klasik kaynaklarda dağınık bir halde bulunmaktaydı. Eser, bu hadisleri fıkıh konularına göre tasnif ederek bir araya toplamayı ve Hanefi fıkhı hazinesinin büyüklüğünü göstermeyi hedefler.
• Sünnetin Yüceltilmesi: Eserin asıl ismi olan İ’lâü’s Sünen (Sünnetin Yüceltilmesi), mezhebin hükümlerinin Sünnet-i Seniyye’yi yüceltmek ve hayata tatbik etmek üzerine kurulu olduğunu gösterme mesajı taşır.
• Müctehid İmama Tâbi Olmanın Ehemmiyeti: Önsöz’de vurgulandığı üzere, saadet ve kurtuluşun yolu, “ilimsiz, amelsiz ve ehil olmayan kişilerin arkasından gitmekle değil, ilmini, ahlâkını, ehliyetini İslam âleminin kabul ettiği müctehid imamların arkasından gitmekle” elde edilir. Kitap, İmam-ı A’zam’ın (r.a.) bu ehliyete sahip olduğunu delilleriyle ortaya koyar.
Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tesbitler
Kitap, baştan sona Hanefi mezhebinin fıkhî tesbitleri ve bu tesbitlerin dayandığı naklî deliller (belgeler) ile doludur. Eserin metodolojisi şu şekildedir:
• Fıkhî Hükmün Belirlenmesi: Önce, “Bayram Namazlarının Vâcib Oluşu” veya “Abdestte Başın Dörtte Birini Mesh Etmek” gibi Hanefi mezhebinin görüşü başlık olarak verilir.
• Hadislerin Sunulması: O hükmü destekleyen hadis-i şerifler, sahabe sözleri ve tabiîn uygulamaları sıralanır.
• Senet Tenkidi (Bilgi ve Belge Analizi): Nakledilen her rivayetin senedi (râvi zinciri) incelenir. Râvîlerin sika (güvenilir) olup olmadıkları, hadisin “sahîh,” “hasen” , “zayıf” veya “mürsel” olup olmadığı ilmî ölçülerle tartışılır.
• Metin Tenkidi ve İstidlâl (Tesbit): Hadisin metninden hükmün nasıl çıkarıldığı (istinbat edildiği) izah edilir.
• Muhtemel İtirazlara (Tenkitlere) Cevap: Diğer mezheplerin veya muhaddislerin, Hanefilerin delil olarak kullandığı bu hadise yönelik tenkitleri veya onların delil olarak kullandığı zâhiren zıt görünen (müteârız) hadisler zikredilir.
• Delillerin Uzlaştırılması (Cem’ ve Te’lif): Eserin en mühim yönü, bu zıt gibi görünen rivayetlerin arasını bulması, Hanefi mezhebinin bu delilleri nasıl uzlaştırdığını veya neden bir hadisi diğerine tercih ettiğini (tercih sebebini) açıklamasıdır.
Misal Tesbitler:
• Abdestte Başın Meshi (Cilt 1): Kur’an’daki “başınızı mesh edin” (Mâide 5/6) emrindeki “ba” harfinin “ilsak” (bitiştirme) manasında olduğu; Hz. Muğire b. Şu’be’nin (r.a.) rivayet ettiği “perçemine (nâsiye) mesh etti” hadisiyle birleşince, başın tamamının değil, nâsiye (perçem) miktarı olan dörtte birinin mesh edilmesinin farz olduğunun isbatı yapılır.
• Vitir Namazı (Cilt 4): Vitir namazının “vacib” olduğu ve “üç rek’at” olduğu hadislerle ortaya konur.
• Hacc (Cilt 7): Haccın farziyeti, mikat yerleri ve ihramın türleri incelenir. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) haccının “Kıran Haccı” olduğu ve bunun diğerlerinden daha faziletli olduğu yönündeki tesbitler hadislerle desteklenir.
• İmamet (Cilt 5): Cuma namazının sıhhati için “sultan”ın (devlet başkanı veya onun vazifelendirdiği idareci) izninin şart olduğu delillendirilir.
• Kaza Namazı (Cilt 5): Kaçırılan namazlar arasında “tertibin vacib olduğu” hadisler ve sahabe uygulamalarıyla gösterilir.
Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler (İktibaslar)
Eserin telif gayesini ve ilmî seviyesini gösteren bazı vurucu cümleler (burada sizin ifadenizle) şunlardır:
• İmam-ı A’zam’ın Hadis İlmindeki Yeri: “İmam-ı A’zam Ebû Hanife (r.a.), başta tabiin imamları olmak üzere dörtbin kadar kişiden ve bu ilmi büyük bir itina ile öğrenmiş olduğundan İmam-ı Zehebi ve onun gibi meşhur tarihçiler yanında hafız muhaddisler tabakasına dahildir.”
• Fıkıhtaki Yeri (İmam Şâfiî’den iktibas): “İmam-ı Şafiî (r.a.); ‘Her kim Fıkhı anlamak isterse İmam-ı A’zam Ebû Hanife (r.a.)’e ve onun ashabına sımsıkı sarılsın. Çünkü fıkıh sahasında insanların tamamı İmam-ı A’zam Ebû Hanife (r.a.)’in iyalidirler.'”
• Kitabın Telif Gayesi: “…bazı kimselerin mezhebinin hadislere dayanmadığı, re’yi sahih hadise tercih ettiği ve benzeri delilsiz iddialarla İmam Ebû Hanife’ye dil uzattıklarını müşahede etmekteydi.”
• Mezhebe Uymanın Ehemmiyeti: “Bizim de dünya ve âhiret saadetini elde etmemizin yolu düzgün bir itikada, salih bir amele sahip olmaktan geçmektedir. Bu da ancak; ilimsiz, amelsiz ve ehil olmayan kişilerin arkasından gitmekle değil, ilmini, ahlâkını, ehliyetini İslam âleminin kabul ettiği müctehid imamların arkasından gitmekle elde edilir.”
Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar
Eser, kendi iddialarını desteklemek için hadis, fıkıh ve usûl ilmindeki temel kaynakların neredeyse tamamını kullanmıştır. Kitabın bizzat kullandığı ve delillerini desteklediği kaynaklardan bazıları şunlardır:
• Hadis Külliyatı: Kütüb-i Sitte (Buhârî , Müslim , Ebû Dâvûd , Tirmizî , Nesâî , İbn Mâce ), Muvatta (İmam Mâlik ve İmam Muhammed ), Müsned (Ahmed b. Hanbel ), Sahîh (İbn Huzeyme , İbn Hibbân ), Sünen (Dârekutnî , Beyhakî ), Musannef (Abdürrezzâk , İbn Ebû Şeybe ), Mu’cem (Taberânî ).
• Fıkıh ve Şerh Kaynakları: el-Hidâye (Merğînânî) , Bedâiu’s-sanâi’ (Kâsânî) , Fethu’l-kadîr (İbnü’l-Hümâm) , el-Bahrü’r-râik , Reddü’l-muhtâr (İbn Abidîn).
• Hadis Şerhi ve Tenkit Kaynakları: Fethu’l-bârî ve Telhîsü’l-habîr (İbn Hacer el-Askalânî) , Nasbu’r-râye (Zeylaî) , Umdetü’l-kârî (Aynî) , Mîzânü’l-i’tidâl (Zehebî).
Şahitler ve Çıkarılacak Sonuçlar
Eserin, Hanefi mezhebinin doğruluğuna dair gösterdiği “şahitler” (deliller ve otoriteler) ve bunlardan “çıkarılacak sonuçlar” şöyledir:
Şahitler (Otoriteler):
• Sahâbe-i Kirâm: Kitap, mezhebin hükümlerinin Abdullah b. Mes’ûd, Hz. Alî , İbn Ömer , İbn Abbâs , Ebû Hüreyre, Hz. Âişe gibi en fakih sahâbîlerin rivayetlerine ve uygulamalarına dayandığını gösterir.
• Tabiîn: Mezhebin hocası olan İbrâhim en-Nehâî , Şa’bî , Saîd b. el-Müseyyeb gibi tâbiînin büyük âlimlerinin görüşleri sürekli şahit olarak zikredilir.
• Müctehidler ve Muhaddisler: Eser, sadece Hanefi imamları (Ebû Hanîfe , Ebû Yûsuf , Muhammed ) değil, aynı zamanda İmam Şâfiî , İmam Mâlik, Ahmed b. Hanbel gibi diğer büyük imamların ve Buhârî , Müslim , Tirmizî , İbn Hacer gibi hadis otoritelerinin (muhaddislerin) tesbitlerini ve hatta Hanefi mezhebini destekleyen ikrarlarını “şahit” olarak kullanır.
Çıkarılacak Sonuçlar:
• Hanefi mezhebi, keyfî bir re’y (görüş) üzerine değil, doğrudan Kitap, Sünnet, Sahabe icmâı ve kıyâs-ı sahîh üzerine bina edilmiştir.
• İmam-ı A’zam Ebû Hanîfe (r.a.), hadis ilminde de bir otoritedir. Onun, diğer imamların bilmediği veya farklı değerlendirdiği hadislere dayalı içtihatları (istinbatları) vardır.
• Hanefi mezhebinin delilleri, ilmî tenkit karşısında zayıf değil, bilakis kuvvetlidir. Eser, mezhebin delillerini hem rivâyet (nakil) hem de dirâyet (anlayış ve yorum) bakımından savunur.
Özet Notu ve Sonuç
Özet Notu (İktibaslarla):
Hadislerle Hanefi Fıkhı (İ’lâü’s Sünen), Hanefi mezhebine yönelik “hadisleri terk edip re’ye (görüşe) dayandığı” yönündeki tenkitlere ilmî bir cevap olarak telif edilmiş, 7 ciltlik (neşredilen) muazzam bir hadis ve fıkıh ansiklopedisidir.
Eserin temel gayesi, “Sünnetin Yüceltilmesi”dir. Bunu yaparken, taharetten hacca kadar tüm fıkhî meselelerde Hanefi mezhebinin dayandığı hadisleri senet ve metin tahlilleriyle birlikte sunar. Kitap, İmam-ı A’zam’ın (r.a.) fıkıhtaki dehasının, hadis ilmideki derinliğinden kaynaklandığını isbat eder. Nitekim İmam-ı A’zam (r.a.), “hafız muhaddisler tabakasına dahildir” ve “Ben hadis-i şeriflere aykırı görüş belirtmekten Allah’a sığınırım” diyerek kendi usûlünü belirtmiştir.
Eserin vurguladığı önemli bir nokta, İmam-ı Şâfiî’nin (r.a.) şu tarihî tesbitidir: “Çünkü fıkıh sahasında insanların tamamı İmam-ı A’zam Ebû Hanife (r.a.)’in iyalidirler (ona muhtaçtırlar).”
Sonuç:
Bu eser, Hanefi mezhebinin sadece bir fıkıh mezhebi değil, aynı zamanda Kur’an ve Sünnet’ten hüküm çıkarma (istinbat) konusunda en derinlikli metodolojilerden birine sahip olduğunu hadis delilleriyle ortaya koyan bir başyapıttır. Kitap, fıkhî hükümlerin dayandığı delilleri (şahitleri) derinlemesine inceleyerek, mezhebe yönelik tenkitleri ilmî bir zeminde cevaplandırmakta ve mezhebin Sünnet’e ne kadar bağlı olduğunu isbatlamaktadır.

Eşref_Ali_etTehanevi_ve_diğer_Hadislerle_Hanefi_Fıkhı_01_Cilt_Misvak2006
8-14 ciltlerin genel tanımı

Vermiş olduğunuz dosyalar, tek bir kitap değil, “Hadislerle Hanefi Fıkhı” (orijinal adıyla “İ’lâü’s Sünen”) isimli çok ciltli kapsamlı bir eserin 8, 9, 10, 11, 12, 13 ve 14. ciltleridir. Müellifleri Eşref Ali et-Tehanevî ve Zafer Ahmed el-Osman et-Tehanevî’dir.
Bu eser, devasa bir fıkıh ve hadis çalışmasıdır. Yüzlerce sayfalık bu yedi cildin tamamının muhtevasını okuyup, talep ettiğiniz derinlikte (vurucu cümleler, şahitler, detaylı analiz vb.) bir tahlil ve özet çıkarmam maalesef mümkün değildir.
Ancak, eserin başlıkları, müellifleri ve bana sağlanan (daha çok içindekiler ve kapak sayfalarından ibaret olan) kısımlardan yola çıkarak, bu kıymetli çalışmanın genel mahiyeti ve gayesi hakkında aşağıdaki bilgileri sunabilirim:
1. Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
• Eserin Adı: Hadislerle Hanefi Fıkhı (Sünnetin Yüceltilmesi)
• Orijinal Adı: İ’lâü’s Sünen (اعلاء السن)
• Müellifler: Eşref Ali et-Tehanevî ve Zafer Ahmed el-Osman et-Tehanevî
• Yayınevi: Misvak Neşriyat
• Mahiyeti: Bu eser, Hanefi mezhebinin fıkhi görüşlerinin ve hükümlerinin dayandığı hadis delillerini bir araya getiren, bu delilleri tahkik eden (inceleyen) ve savunan ansiklopedik bir çalışmadır.
2. Kitabın Vermek İstediği Mesajlar Nelerdir?
Eserin isminden (“Sünnetin Yüceltilmesi” ve “Hadislerle Hanefi Fıkhı”) de anlaşıldığı üzere, temel mesajı şudur:
• Hanefi mezhebinin fıkhî içtihatları ve hükümleri, zannedildiğinin aksine, keyfi veya sadece re’ye (görüşe) dayalı değil, doğrudan doğruya Kur’an’a ve sahih hadislere, yani Sünnet-i Seniyye’ye dayanmaktadır.
• Eser, İmam-ı A’zam Ebû Hanife (r.a.) ve diğer Hanefi imamlarının görüşlerinin hadis temellerini ortaya koymayı ve bu konudaki eleştirilere (özellikle İbn Hazm gibi diğer mezhep alimlerinden gelen tenkitlere) ilmî cevaplar vermeyi hedefler.
3. Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tesbitler
• Bilgi: Eser, fıkhın hemen her konusunu (elimizdeki ciltlerde Nikah, Talak (Boşanma), Kitabet (Kölelik), Siyer (Devletler/Savaş Hukuku), Buyu’ (Alışveriş), Riba (Faiz) gibi) ele alır.
• Belge ve Tesbit: Her fıkhî meselede, Hanefi mezhebinin görüşünü belirttikten sonra, bu görüşün delili olan hadis-i şerifleri zikreder. Bu hadislerin sıhhat durumunu, ravilerini (hadisi nakledenleri) ve hadisten nasıl hüküm çıkarıldığını (istidlal yönünü) tafsilatlı olarak inceler.
4. Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler
Yedi cildin tamamından “vurucu cümleler” iktibas etmem imkansızdır. Ancak eserin vurgusu, her fıkhî hükmün bir hadis deliline dayandırılması ve bu bağlantının isbat edilmesidir. İçindekiler kısmında görülen “İbn Hazm’a Cevab” gibi başlıklar, eserin aynı zamanda polemik (cedel) yönünün olduğunu ve mezhebin görüşlerini güçlü bir şekilde müdafaa ettiğini göstermektedir.
5. Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar / Şahitler
Eserin kendisi, Hanefi fıkhını destekleyen birincil kaynakları, yani hadisleri bir araya getirmektedir. Kullandığı “şahitler” ve “kaynaklar” şunlardır:
• Başta Kütüb-i Sitte (Buhari, Müslim vb.) olmak üzere temel hadis külliyatları.
• Diğer hadis cüzleri, müsnedler ve sünenler.
• Hadis ravileri hakkında bilgi veren rical (biyografi) kitapları.
• Diğer Hanefi ve gayr-ı Hanefi fıkıh ve usul-i fıkıh kaynakları.
6. Çıkarılacak Sonuçlar ve Özet Notu
Genel Yönleriyle İktibas Edilecek Fikir:
“İ’lâü’s Sünen”, Hanefi mezhebinin, fıkhî hükümlerini tesis ederken Sünnet’e ne derece bağlı olduğunu göstermek için kaleme alınmış monumental bir savunma ve isbat çalışmasıdır. Eser, Hanefi fıkhının sadece bir “görüş” fıkhı olmadığını, bilakis her bir meselesinin temelini teşkil eden hadislerin bulunduğunu ilmî bir metodoloji ile ortaya koyar.
Sonuç ve Özet Notu:
Elimizdeki 7 cilt (8-14), bu devasa eserin muamelat (Nikah, Talak), ukubat (Cezalar) ve siyer (Devletler Hukuku) gibi ana konuları işleyen kısımlarıdır.
• Cilt 8: Nikah, Süt Emme (Rada’) ve ilgili meseleleri ele alır.
• Cilt 9: Kitabet (Kölelikle ilgili bir akit) ve İstilad (Cariyenin efendisinden çocuk doğurması) gibi kölelik hukukuyla ilgili konuları inceler.
• Cilt 10: Talak (Boşanma) ve Hadler (İslam Ceza Hukuku) gibi konulara odaklanır.
• Cilt 11 ve 12: Siyer (Devletler ve Savaş Hukuku), ganimetler ve cihad ile ilgili meseleleri hadis delilleriyle işler.
• Cilt 13: Buyu’ (Alışveriş) hukuku, muhayyerlikler (seçim hakları) ve kusurlu malların satışı gibi ticaret hukukunu ele alır.
• Cilt 14: Riba (Faiz) ve ticaretle ilgili diğer karmaşık meseleleri (bey’u’l-îne gibi) inceler.
Genel Çıkarım: Bu yedi ciltlik kısım dahi, eserin ne kadar kapsamlı ve akademik olduğunu göstermektedir. Her bir cilt, belirli fıkıh konularını sistematik olarak ele almakta ve o konulardaki Hanefi görüşlerini destekleyen hadisleri senet ve metin tenkidi yaparak sunmaktadır. Eser, Hanefi mezhebi alimleri ve bu mezhebin delilleri üzerine çalışanlar için temel bir başvuru kaynağı niteliğindedir.

Eşref_Ali_etTehanevi_ve_diğer_Hadislerle_Hanefi_Fıkhı_01_Cilt_Misvak2006
15-20 ciltlerin genel tanımı.
Eşref Ali et-Tehanevî ve Zafer Ahmed el-Osman et-Tehânevî tarafından telif edilen İ’lâü’s Sünen (Sünnetin Yüceltilmesi) isimli muazzam eserin Türkçe tercümesi olan Hadislerle Hanefi Fıkhı külliyatının 15, 16, 17, 18, 19 ve 20. ciltleridir.

1. Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
Bu eser, Hanefi fıkıh mezhebinin fıkhî hükümlerinin ve ictihadlarının dayandığı hadis delillerini toplamak, şerh etmek ve mezhebin görüşlerini Sünnet-i Seniyye temelinde ispatlamak gayesiyle hazırlanmış ansiklopedik bir çalışmadır. Adından da (Sünnetin Yüceltilmesi) anlaşıldığı üzere, temel hedefi Hanefi mezhebinin re’y (görüş) ağırlıklı olduğu yönündeki tenkitlere karşı, bu mezhebin hükümlerinin aslında ne kadar kuvvetli hadis ve eser (sahâbe sözü) temellerine dayandığını ortaya koymaktır.
Müellifler, Eşref Ali et-Tehânevî ve talebesi Zafer Ahmed el-Osman et-Tehânevî’dir. Sağlanan ciltler, Misvak Neşriyat tarafından basılmıştır.
Elinizdeki ciltler (15-20), fıkıh konularının devamı niteliğindedir. 20. cildin muhteviyatı (fihrist) incelendiğinde, eserin 20 ciltlik tam bir külliyat olduğu ve fıkhın tüm ana konularını (Taharetten mirasa kadar) işlediği anlaşılmaktadır.
İncelenen ciltlerde ele alınan başlıca konular şunlardır:
• Cilt 15: Haklar Babı , Müşterinin Tazminat hakkı , iflas eden kimsede malını bulma meselesi , Fuzûlînin (izinsiz temsilcinin) satışı ve Selem (vadeli satış) bahisleri.
• Cilt 16: Şâhidlikler (Şehâdât) Bahsi ; yalancı şâhidlik , had cezalarında şâhidliği gizlemenin efdal olması , kadınların , kölelerin ve a’mâların şâhidliği gibi konular.
• Cilt 17: Emânetler Bahsi (emânete tazminat gerekmemesi ) ve Hibe (Bağış) Bahsi (hibeden rücû etme , hibenin kabz ile tamam olması , şüyûlu (ortak) malın hibesi ).
• Cilt 18: (İçerik sadece dosya adı ve fihristten anlaşıldığı kadarıyla) Hazar ve İbaha (Yasaklar ve Mubahlar) konusuna devam etmekte; altın ve gümüş kaplar, erkeklere altının haram olması gibi konuları işlemektedir.
• Cilt 19: Hazar ve İbaha Kitabı (erkeğe ipeğin haram, kadına helâl olması , caiz olan ipek miktarı , kırmızı/safranlı elbise giymek , na-mahremle yalnız kalma , azil ), Cinayetler Kitabı (kısas, diyet ) ve Vasiyetler Kitabı.
• Cilt 20: Kasâme (Toplu Yemin) Kitabı ile başlamakta, ardından tüm 20 cildin genel bir fihristini sunmaktadır.
2. Kitabın Vermek İstediği Mesajlar
Bu eserin temel mesajı, Hanefi fıkhının sadece kıyas ve re’ye dayalı bir mezhep olmayıp, bilakis her bir hükmünün temelinde Kur’an, Sünnet ve Sahâbe icmâı veya eserlerinin bulunduğu gerçeğini isbat etmektir. Kitap, mezhebin ictihadlarının hadislerle olan bağlantısını kurarak “Sünnetin Yüceltilmesi” hedefini gerçekleştirir.
Eser, aynı zamanda diğer fıkıh mezheplerine (özellikle İmam-ı Şâfiî , İmam-ı Mâlik ve Zâhirîlerden İbn Hazm ) karşı Hanefi görüşlerini müdafaa eden ilmî bir münazara ve mukayese (karşılaştırma) metnidir. Hanefi usûlünün, hadisleri reddetmek yerine, farklı rivâyetleri nasıl birleştirdiğini (cem’ ve te’lîf) ve Sahâbe uygulamalarına nasıl öncelik verdiğini gösterir.
3. Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tesbitler
Eser, fıkhî hükümleri sadece sıralamakla kalmaz, o hükümlerin delillerini (bilgi ve belgeleri) sunar ve bu deliller üzerinden ilmî tesbitlerde bulunur:
• Metodoloji: Her bahis, bir fıkıh başlığı ile açılır (mesela, “Hata Diyeti Babı” ). Konuyla ilgili temel hadisler ve eserler (sahâbe ve tâbiîn sözleri) sıralanır . Hadislerin senedleri (râvi zincirleri) ve sıhhat durumları üzerinde durulur (örn: “…bu hadîsin isnadı ceyyid’dir.” ).
• Mezhepler Arası Mukayese: Hanefi mezhebinin görüşü belirtildikten sonra, muhalif görüşler (örn: İmam-ı Şâfiî , İmam-ı Ahmed , İbn Hazm ) ve onların delilleri zikredilir.
• Delillerin Tenkidi ve Hanefi Görüşünün İspatı: Muhaliflerin delilleri (hadisler, kıyaslar) tenkit edilir ve Hanefi mezhebinin delillerinin (diğer hadisler, Sahâbe icmâı veya farklı bir usûl kaidesi) neden daha kuvvetli olduğu izah edilir.
Örnek Tesbitler:
• Hibe (Bağış) ve Kabz (Teslim): Cilt 17’de, bir hibenin mülkiyeti nakletmesi için kabz (hibe edilen malın teslim alınması) şarttır. Delil olarak Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) kızı Hz. Aişe’ye (r.anha) yaptığı hibe zikredilir. Vefatına yakın, “Eğer onu hasad edip depolamış olsaydın o, senin olurdu. Ama bugün o, ancak vârislerin malıdır” demesi, kabz gerçekleşmediği için hibenin tamamlanmadığını gösterir.
• İftira Edenin (Kazif) Şâhidliği: Cilt 16’da, iftira (kazf) suçu sebebiyle had vurulan kimsenin şâhidliğinin ebediyen kabul edilmeyeceği, tevbe etse bile bu durumun değişmeyeceği savunulur. Delil olarak Nur Sûresi’ndeki “…ve şâhidliklerini asla kabûl etmeyin” ifadesindeki “ebeden” kaydı ve istisnanın (“Ancak tevbe edenler…”) sadece “fâsıklık” hükmünden olduğu, şâhidliğin kabul edilmemesi hükmünden olmadığı yönündeki Hanefi usûl tefsiri kullanılır. Ayrıca Sahâbe’nin (Hz. Ömer, Sa’d b. Ubâde) sözleri de bu anlayışı destekleyici “şahitler” olarak sunulur.
• Müslümanın Zimmî Karşılığı Kısas Edilmesi: Cilt 19’da, Hanefi mezhebinin zimmîyi (İslam devleti vatandaşı gayrimüslim) kasten öldüren Müslümana kısas uygulanacağı görüşü savunulur. “Müslüman kâfir için öldürülmez” hadîsindeki “kâfir” ifadesinin “harbî kâfir” (İslam devleti ile savaş halinde olan) olarak tevil edilmesi gerektiği , zira zimmînin canının da Müslümanın canı gibi “masum” (koruma altında) olduğu belirtilir. Delil olarak Hz. Ömer (r.a.) ve Hz. Ali (r.a.)’nin uygulamaları ve bazı rivâyetler zikredilir.
4. Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler (İktibaslar)
Eserin üslûbu, mezhep savunması ve ilmî delillendirme üzerine kuruludur:
• İmam-ı A’zam’ın Usûlü Hakkında: “İmam-ı A’zam Ebu Hanife (r.a.)’in mezhebinin hakikati ve onun görüşünün dayanağı budur. Onun ayrıca eserlere temessük etmesi, yalnız takviye ve teyid içindir… Bu bir sırdır ki, muvafıka da, muhalife de gizli kalmıştır. Allahü Te’ala onu anlamayı bana nasip etti.”
• Muhaliflere (İbn Hazm) Cevap: “Fakat İbn Hazın, hakka uymak yerine, avam halkı yaldızlı ve süslü sözlerle peşine takmayı ve hakla batılı birbirine karıştırmayı tercih etmiştir.” “İbn Hazm’ın, “Re’y İle İctihad Etmek… Cehd ve Gayret Göstermektir.” Demesinin Reddi”
• Hile-i Şer’iyye (Meşru Çareler) Üzerine: “Meşru olan hilenin aslı (Sad s. 44) ayetidir. Buna göre, eğer hile haramdan kaçmak ve günahtan uzaklaşmak için olursa güzeldir, fakat bir hakkın iptali için olursa, günah ve haddi aşmaktır.”
• Sahâbe İcmâının Önemi: “Ömer (r.a.) bu kararı sahâbelerin huzûrunda (ve muhtemelen onların teklif ve işaretiyle) almış ve henüz çok olan sahâbelerden hiçbiri bu kararı eleştirmemiş ve ona muhalif davranmamıştır. Böylece bu karar sahâbe icmaı haline gelmiştir.”
• Hadis ve Fıkıh İlişkisi: “Rivâyetler böyle muzdarip/farklı oldukları için, Allâh Resûlü (s.a.v.)’ in Ensâr’dan yemin isteyip istemediği… açık bir şekilde anlaşılmıyor. Sehl ibn Husme’nin rivâyetinin durumu budur… Rivâyetler arasında mevcut olan bu ihtilafları görünce, şübhe etmezsin ki, raviler kıssayı olduğu gibi hıfzedememişlerdir. Onun için onlarla ihticaç edilmez ve Ömer (r.a.)’in hükmüne dönmek vaciptir. Ashabımız da bunu yapmışlardır.”
5. Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar (Eserin Dayanakları)
Müellifler, Hanefi fıkhını ispatlamak için İslamî ilimlerin temel kaynaklarının tamamını kullanmıştır:
• Kur’an-ı Kerim: Hükümlerin aslî kaynağı olarak kullanılır (Örn: Nûr Sûresi 4-5. ayetler veya Bakara 282 ).
• Hadîs-i Şerîfler: Kütüb-i Sitte (Buhârî , Müslim , Ebû Dâvud , Tirmizî , Nesaî , İbn Mâce ) başta olmak üzere, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i , İmam Mâlik’in Muvatta’ı , Dârekutnî , Beyhakî , İbn Hibbân , Hâkim , Taberânî , Abdürrezzak ve İbn Ebû Şeybe gibi temel hadis kaynaklarına müracaat edilir.
• Sahâbe ve Tâbiîn Eserleri (Söz ve Uygulamaları): Özellikle Hz. Ömer, Hz. Ali , İbn Mes’ud , İbn Abbas gibi fakih sahâbîlerin ve İbrahim en-Nehaî , Şa’bî , Saîd ibn Müseyyeb gibi tâbiîn imamlarının görüşleri, hadislerin tefsiri ve icmâın tespiti için sıkça kullanılır.
• Muhalif Mezheplerin Kaynakları: İmam-ı Şâfiî’nin el-Ümm ve İbn Hazm’ın el-Muhallâ gibi eserlerine, görüşlerini çürütmek maksadıyla atıf yapılır.
6. Şahitler ve Çıkarılacak Sonuçlar
• Şahitler (Deliller): Kitabın kullandığı “şahitler”, Hanefi mezhebinin haklılığını ispat için sunduğu hadisler ve eserlerdir. Örneğin, “evlâtlar arasında hibede eşitlik” tavsiyesinin vücub (zorunluluk) değil, müstehap (tavsiye) olduğuna dair delil (şahit), Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Abdurrahman ibn Avf gibi büyük sahâbîlerin bizzat kendi çocukları arasında (ihtiyaç gibi meşru sebeplerle) farklı uygulamalar yapmış olmasıdır.
• Çıkarılacak Sonuçlar: Eserden çıkarılacak temel sonuç, Hanefi fıkhının keyfî bir re’y ve kıyas ürünü olmadığı, aksine her bir meselesinin köklerinin Sünnet’e ve Sahâbe uygulamalarına dayandığıdır. İmam-ı A’zam’ın (r.a.) usûlünün, hadisleri reddetmek değil, bilakis rivâyet ile dirâyeti (nakil ile akıl ve anlayışı) birleştirerek mevcut tüm deliller arasında bir denge kurmak olduğu sonucuna varılır.
7. Genel Yönleri, Önemli Noktalarıyla İktibas ve Özet Notu
Genel Yönler ve Önemli Noktalar (İktibaslarla):
Bu külliyat, klasik fıkıh konularını (muamelat, ukubat, şahidlik vb.) ele alır. Ancak onu diğer fıkıh kitaplarından ayıran temel yönü, bir delil ve müdafaa kitabı olmasıdır.
• Hadîs Temelli Delillendirme: Kitap, her fıkhî hükmü doğrudan hadîslerle veya sahâbe eserleriyle temellendirir. Sadece hükmü vermekle kalmaz, o hükmün delilini de sunar.
• İktibas (Kasâme): “Ben derim ki; Kasâme’nin İslâm’daki şekli yukarıdaki hadîslerde anlatıldığı gibidir. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe (r.a.) de bunu söylemiştir… Ömer (r.a.)’in icra ettiği kasâmede Vadia halkından belli bir kimse hakkında dava bulunmamıştır. Buna rağmen kendisi o köyün halkına yemin ettirmiş ve onları diyet vermeye mahkûm etmiştir.”
• Usûl (Metodoloji) Savunması: Eser, İmam-ı A’zam’ın (r.a.) hadisleri anlama ve kullanma metodolojisini (usûlünü) fiilen gösterir ve savunur.
• İktibas (Hile): “İmam-ı Muhammed’in mezhebinden bilinen odur ki, kendisi hilelerden mutlak sûrette iğrenirdi. Hilelerde bir ölçüde İmam Ebu Yusuf yumuşak davranmıştır. Çünkü kendisi, kişiyi harama girmekten koruyan veya meşru bir şekilde helal olan maksadına ulaştıran hilelere ruhsat vermiştir.”
• İlmî Münazara: Kitap, diğer mezhep imamlarının (özellikle İmam-ı Şâfiî ve İbn Hazm) delillerini çürütmeye odaklanır.
• İktibas (İbn Hazm’a Reddiye): “Biz deriz ki; iftira eden, hasmının doğru söylediğini yanlış gösterendir. İlim ehline gizli değildir ki, üzerine atıf yapılan öndeki cümlede olan şey, ona atıf yapılan sonraki cümlede de geçerlidir. Bu ise sözde ister istemez takdim ve tehiri gerektirir… Fakat İbn Hazın, kendi kafasından çıkanı bilmez, hasmının ne dediğini anlamak için de durup düşünmez. O, görüşünü savunamadığı zaman sadece dilini bozmayı, sövmeyi, kötülemeyi, hasımını suçlamayı bilir.”
Sonuç ve Özet Notu:
Hadislerle Hanefi Fıkhı (İ’lâü’s Sünen), Hanefi mezhebinin fıkhî görüşlerinin tamamını Sünnet ve eserlerle delillendirmeyi hedefleyen, 20 ciltlik devâsâ bir başyapıttır. Eser, sadece hükümleri sıralayan klasik bir ilmihal veya fıkıh kitabı değil; aynı zamanda mezhebin usûlünü müdafaa eden, hadislerin sıhhatini ve delâlet yönlerini tahkik eden ve diğer mezheplerin tenkitlerine ilmî cevaplar veren mukayeseli bir hukuk ve hadis çalışmasıdır.
Sağlanılan 15-20. ciltler, muamelâtın (haklar, satışlar, şâhidlik, hibe, rehin), ukûbâtın (cinayetler, kasâme) ve sosyal hayatın (yasaklar, giyim-kuşam, kadın-erkek münasebetleri) en karmaşık meselelerini ele almakta ve her birinde Hanefi görüşünün hadislere ve sahâbe icmâına dayandığını ispat etmeye çalışmaktadır. Bu eser, Hanefi fıkhının “ehl-i re’y” olduğu ve hadisi ihmal ettiği yönündeki yaygın tenkitlere karşı yazılmış en hacimli ve en kuvvetli ilmî cevaplardan biri olarak kabul edilmektedir.

KİTAP LİNKİ:
https://t.me/dindersimamhatip/82414

Salih amellerde bulunmuş ve iman etmiş olan kullarını selam yurduna (cennete) davet eden Allah’ın (c.c) adıyla sunulan

“Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir” (Cilt 1, 2 ve 3) adlı eserler, Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayımlanmış ve Prof. Dr. Hayreddin Karaman, Prof. Dr. Mustafa Çağrıcı, Prof. Dr. İbrahim Kâfi Dönmez ve Prof. Dr. Sadrettin Gümüş’ten müteşekkil bir komisyon (Heyet) tarafından kaleme alınmıştır.
Talebiniz doğrultusunda, bu kıymetli eserlerin (özellikle birinci cildin “Takdim”, “Ön Söz” ve “Giriş” bölümlerinde 3) bizzat kendi muhtevasından hareketle hazırladığım tafsilatlı analizi aşağıdadır:
Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
Bu eser, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın bir “Kaynak Eser” olarak neşrettiği, gözden geçirilmiş baskıya sahip bir meâl ve tefsir çalışmasıdır. Eserin hazırlanma süreci, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın “ülkemizin ilâhiyat alanındaki birikiminden âzami ölçüde yararlanma politikasının bir gereği” olarak tarif edilmiştir.
Yazım Süreci ve Metodu:
• Bir “İlk”: Eserin “Ön Söz” bölümünde belirtildiğine göre, bu çalışma “İslâm dünyasında bir heyet tarafından yazılmış ve tamamlanmış Kur’an- Kerîm tefsiri” olması açısından bir ilki teşkil etmektedir.
• Müellifler: Eser, farklı uzmanlık alanlarına (tefsir, fıkıh ve fıkıh usulü, İslâm felsefesi ve İslâm ahlâkı) sahip bir heyet tarafından hazırlanmıştır. Bu durumun, Kur’an tefsirinin gerekleri bakımından önemli imkânlar sağladığı ifade edilmiştir.
• Gözden Geçirme: Eser, Din İşleri Yüksek Kurulu üyeleri tarafından da okunup “tenkit süzgecinden geçirilmiş” ve Din İşleri Yüksek Kurulu’nun kararı ile basımı uygun görülmüştü.
• Hedef Kitle: Bu tefsir, din üzerine uzmanlık düzeyinde araştırma yapan ilim adamlarını değil, öncelikle “Kur’an’ı doğru anlamak ve hayatında rehber edinmek isteyen, -farklı düzeylerde de olsa- kültürel birikimi olan insanların ihtiyaç ve beklentileri” dikkate alınarak hazırlanmıştır.
• Üslup: Eserin, bir müracaat kitabından ziyade “baştan sona okunan, tekrar tekrar okunan ve üzerinde zihin yorulan, inanç, fikir ve hayata pratik katkı sağlayan bir tefsir” olması hedeflendiği için “orta hacimde tutulmuş” ve “anlaşılır bir dilin kullanılmasına özen gösterilmiştir.
Kitabın Vermek İstediği Mesajlar
Bu tefsir, Kur’an-ı Kerîm’in kendi mesajını günümüz insanına ulaştırmayı hedefler. Eserin “Giriş” bölümünde Kur’an’ın amacı ve muhtevası etraflıca izah edilmiştir. Bu tefsirin (kitabın) temel mesajı, bu ilâhî mesajı erişilebilir kılmaktır:
• Kur’an’ın Asıl Gayesini İletmek: Kitap, Kur’an-ı Kerîm’in gönderiliş amacının “insanların inançlarını düzeltmek, ahlâkını güzelleştirmek, dünya hayatlarını düzene koymak” ve bu sayede “ebedî saadetlerini kazandırmak” olduğunu temel mesaj olarak benimser.
• Hayata Rehberlik Etmek: Tefsir, Kur’an’ın sadece teorik bir metin değil, “müslümanca yaşamak isteyenler için hayat kılavuzu olan ilâhî kitap” olduğu mesajını vurgular. Eserin “inanç, fikir ve hayata pratik katkı sağlayan bir tefsir” olması hedeflenmiştir.
• Evrensel Değerleri Vurgulamak: Kitap, âyetlerin “indirildiği dönemdeki mânalarını” tesbit etmenin yanı sıra, bunların “evrensel anlam, değer ve amaçlar taşıdığını” da ortaya koyan yorumlar yapmayı hedefler.
• Bütüncül Bir Bakış Sunmak: Tefsir, Kur’an’ın hidayetini; insana vermek istediği “bilgi, iman, şuur, ahlâk ve eğitimi” sistematik ilim dallarından (kelâm, fıkıh, tasavvuf vb.) aktarılan dağınık bilgiler yerine bütüncül bir yaklaşımla sunmayı amaçlar.
Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tesbitler
Eser, özellikle Cilt 1’in “Giriş” bölümünde, Kur’an ve Tefsir ilimlerine dair kapsamlı bilgi ve tesbitler sunmaktadır:
• Kur’an-ı Kerîm’in Tarifi ve Korunması: Kur’an, “Hz. Muhammed’e vahiy yoluyla Arapça olarak indirilen… hayat kılavuzu olan ilâhî kitap” olarak tarif edilir. Vahyin ne olduğu ve nasıl korunduğu (ezber , mukabele , yazıya geçirilme ) anlatılır.
• Tarihî Tesbitler (Mushaflaştırma):
• Hz. Ebû Bekir Dönemi: Yemâme Savaşı’nda (633) çok sayıda hafızın şehid düşmesi üzerine, Zeyd b. Sâbit başkanlığında bir komisyonun dağınık Kur’an metinlerini “mushaf haline getirdiği” tesbit edilir.
• Hz. Osman Dönemi: Genişleyen İslâm coğrafyasındaki farklı okuyuş (kıraat) ihtilaflarını gidermek amacıyla, yine Zeyd b. Sâbit başkanlığında, Kureyş lehçesi esas alınarak “muayyen sayıda resmî mushaflar” hazırlandığı ve bunların çeşitli merkezlere gönderildiği belirtilir. Günümüzdeki mushafların bu mushafa dayandığı ifade edilir.
• Kur’an’ın Muhtevası: Eser, Şah Veliyyullah’ın tasnifine atıf yaparak Kur’an’daki bilgileri beş ana başlıkta toplar:
• Hükümler (İbadetler, sosyal, hukukî ve siyasî hayat).
• Sapmış dört grupla (Yahudiler, hıristiyanlar, müşrikler, münafıklar) mücadele bilgisi.
• İlâhî nimetlerin (âlâullah) hatırlatılması.
• Geçmiş kavimlerin (eyyâmullah) kıssaları.
• Ölüm ve sonrası (âhiret) ile ilgili bilgiler.
• Kur’an’ın Üslûbu ve Mûcize Oluşu (İ’câz): Kur’an’ın ne şiir ne de nesir olduğu, kendine has bir üslûbu bulunduğu ; hükümleri teorik değil, hayatın doğal akışı içinde verdiği ve konuları sistematik değil, muhatabın alışkanlıklarına uygun olarak (tekrarlarla) dağınık verdiği tesbit edilir. Mûcize oluşunun üç temel özelliği olduğu belirtilir: 1. Söz sanatı (kelimeler, diziliş, mûsiki) , 2. Üslûp ve şekil özelliği , 3. Muhteva özelliği (ümmî bir peygamber tarafından, geçmiş ve geleceğe dair doğru bilgilerin getirilmesi).
• Tefsir İlmi: Tefsir ve te’vilin tanımları yapılır , tefsire neden ihtiyaç duyulduğu ve tefsir çeşitleri (Rivayet , Dirayet , Tasavvufî-İşârî , Konulu , Sistematik ) açıklanır.
Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler (İktibaslar)
Eserin “Ön Söz” ve “Giriş” bölümlerinde, kitabın yaklaşımını ortaya koyan şu ifadelere vurgu yapılmaktadır:
• “Batı’da Kitâb- Mukaddes’in yorumu konusunda heyet olarak hazırlanmış birçok yayının mevcudiyetine karşılık, bildiğimiz kadarıyla İslâm dünyasında bir heyet tarafından yazılmış ve tamamlanmış Kur’an- Kerîm tefsiri bulunmamaktadır. Bu açıdan bizim çalışmamızla bir ilkin gerçekleştiği söylenebilir.”
• “Öncelikli olarak bir müracaat kitabı değil, baştan sona okunan, tekrar tekrar okunan ve üzerinde zihin yorulan, inanç, fikir ve hayata pratik katkı sağlayan bir tefsir olmasının daha yararlı olacağı düşünüldüğü için eser orta hacimde tutulmuş; ayrıca anlaşılır bir dilin kullanılmasına özen gösterilmiştir.”
• “Kur’an- Kerîm’in gönderiliş amacı insanların inançlarını düzeltmek, ahlâkını güzelleştirmek, dünya hayatlarını düzene koymak; ilâhî irade, rızâ ve düzene uygun bir dünya hayatından sonra ve bu sayede onlara ebedî saadetlerini kazandırmaktır.”
• (Kur’an’ın mûcize oluşu hakkında): “Peygamberliğinden önce okuma yazma bilmeyen (ümmî) bir zatın ağzından çıkan, hepsinin de doğru olduğu ya o anda yahut zamanı gelince anlaşılan… bu muhteva… olağan üstüdür, mûcizedir; ancak doğru bilginin kaynağı Allah’tır, başka bir ihtimal mâkul değildir.”
• (Bu tefsirin metodu hakkında): “Bu çalışmada âyetlerin meâlleri ve yorumları verilirken öncelikle onların indirildiği dönemdeki mânalar… tesbit edilmeye çalışılmış… Bununla birlikte Kur’an’ın ilk muhataplarına verdiği bilgiler… aynı zamanda evrensel anlam, değer ve amaçlar taşıdığından, olabildiğince bunları da ortaya koyan yorumlar yapılmıştır.”
Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar (Eserin Başvurduğu Kaynaklar)
Bu tefsir çalışması (“Kur’an Yolu”), kendi konusunu (Kur’an’ın tefsirini) desteklemek için zengin bir İslâmî ilimler mirasına müracaat etmiştir. Eserin “Giriş” bölümünde (Cilt 1) , “Sıkça başvurulan tefsir kitapları” başlığı altında şu kaynaklar zikredilmiştir:
• İbn Cerîr et-Taberî, Câmi’u’l-beyân
• Ebû Bekir er-Râzî el-Cessâs, Ahkâmü’l-Kur’an
• Zemahşerî, el-Keşşâf
• Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, Ahkâmü’l-Kur’an
• Abdülhak b. Galib b. Atıyye, el-Muharrerü’l-vecîz
• Fahreddin er-Râzî, Mefâtihu’l-gayb
• İbn Kesîr, Tefsirü’l-Kur’ani’l-azîm
• Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Medârikü’t-tenzîl
• Kurtubî, el-Câmi li-ahkâmi’l-Kur’an
• Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, Fethu’l-kadîr
• Mahmûd el-Alûsî, Rûhu’l-meʻânî
• Muhammed Tâhir b. Âşûr, et-Tahrir ve’t-tenvir
• Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili
• Muhammed İzzet Derveze, et-Tefsiru’l-hadîs
• Süleyman Ateş, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri
• Muhammed Esed, Kur’an Mesajı
Ayrıca, tefsir kitaplarının yanı sıra “sahih hadislerden, umumi tarihten, Hz. Peygamber’in devrini ve hayatını anlatan eserlerden, dinler tarihinden” ve mukayese için “Kitâb-ı Mukaddes’ten” de yararlanıldığı belirtilmiştir.
Şahitler ve Çıkarılacak Sonuçlar
• Şahitler: Bu eserin şahitleri, bizzat müellifleri olan ilim heyeti , Diyanet İşleri Başkanlığı ve Din İşleri Yüksek Kurulu’dur. Eserin dayandığı şahitler (kaynaklar) ise Kur’an-ı Kerîm’in kendisi, sahih hadisler ve yukarıda listelenen zengin tefsir mirasıdır.
• Çıkarılacak Sonuç: Bu eser, Kur’an’ın ilâhî bir rehber olduğu ve onun mesajının evrensel ve ebedî olduğu sonucunu ortaya koyar. İnsanların Kur’an’ı anlayabilmesi için tefsire ihtiyaç vardır ve bu tefsir, “günümüz müslümanlarının ihtiyaçları göz önünde bulundurularak ve klasik tefsir birikiminden yararlanılarak hazırlanmış değerli bir çalışma”dır.
Özet ve Sonuç Notu
Özet:
“Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir” (Cilt 1, 2, 3), Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Prof. Dr. Hayreddin Karaman, Prof. Dr. Mustafa Çağrıcı, Prof. Dr. İbrahim Kâfi Dönmez ve Prof. Dr. Sadrettin Gümüş’ten oluşan bir heyete hazırlattığı , alanında bir ilk olan komisyon tefsiridir. Eser, Kur’an’ı “baştan sona okunan”, “hayata pratik katkı sağlayan” bir rehber olarak sunmayı amaçlar. Bu maksatla orta bir hacim ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır.
Metodolojik olarak bu tefsir, bir “dirayet tefsiri” olup, klasik tefsir birikiminden (Taberî, Râzî, Zemahşerî, İbn Kesîr, Elmalılı vb.) azami ölçüde yararlanır. Sadece nakilcilikle yetinmez, aynı zamanda “Kur’an’ın ruhuna ve bu ruha uygun genel İslâmî ölçüleri, ilmin gereklerini ve çağın ihtiyaçlarını birlikte göz önüne alarak” yorumlar getirir. Temel hedefi, âyetlerin hem “indirildiği dönemdeki mânalarını” hem de “evrensel anlam, değer ve amaçlarını” ortaya koymaktır.
Eserin birinci cildindeki “Giriş” bölümü , Kur’an’ın tanımı , tarihi (cem’i ve çoğaltılması) , amacı , üslûbu , i’câzı (mûcize oluşu) ve nesih gibi temel “Kur’an İlimleri” ile “Tefsir” ilminin tanımı, ihtiyacı ve çeşitleri hakkında akademik ve tafsilatlı bilgiler ihtiva eder.
Sonuç:
“Kur’an Yolu”, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın, Cumhuriyet dönemi tefsir birikiminin (Elmalılı Hamdi Yazır ) üzerine inşa ettiği, sahasında uzman bir heyet tarafından hazırlanmış , hem klasik mirasa sadık hem de modern ihtiyaçlara cevap veren muteber bir tefsir çalışmasıdır. Temel amacı, Kur’an-ı Kerîm’in hidayet mesajını Türk insanının idrakine açık ve sade bir dille sunmaktır.

“İlmin Işığında Asrın Kur’ân Tefsiri” adlı eserin 1. cildi.

1. Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
• Eserin Adı: İlmin Işığında Asrın Kur’ân Tefsiri.
• Müellifi (Yazarı): Merhum Celal Yıldırım (1928-2019). Müellif, 14 yıl boyunca Diyarbakır, Siirt ve Bitlis yörelerindeki medreselerde tahsil görmüş, Arapça ve Farsçayı kavaidiyle öğrenmiş , uzun yıllar müftülük ve vaizlik yapmış bir İslâm âlimidir. Prof. Dr. Mustafa Özel, kendisinin “Hem İdareci Hem de İlim Adamı” vasfına dikkat çekerken , Dr. Halil Deniz onu “Cumhuriyet dönemi son Osmanlı âlimlerinden” biri olarak kabul etmektedir.
• Yayınevi: Mirac Yayınları.
• Hacmi ve Emeğin Süresi: Eser, 14 ciltten ve 7.000 küsur sayfadan oluşan devasa bir külliyattır. Müellif, bu eseri hazırlamak için 1960 yılında çalışmaya başlamış ve 23 yıllık “ciddi, yorucu ve araştırıcı bir çalışmadan”sonra 1983 yılında tamamlamıştır.
2. Kitabın Vermek İstediği Mesajlar
Müellif Celal Yıldırım, eseri kaleme alma gayesini kendi önsözünde ve yayıncının iktibas ettiği yazılarında net bir şekilde ifade etmektedir.
• Asrın İdrakine Hitap Etmek: Kitabın temel mesajı, Kur’ân-ı Kerim’i modern çağın insanının idrakine sunmaktır. Müellif, “Günün insanına, gelişen ve gelişmeye devam eden ilme, değişen aile ve sosyal yapıya ışık tutacak, yön verecek, dengeleyecek Kur’ân tefsirine büyük bir ihtiyaç” olduğunu belirtir. Yayıncı da bu gayeyi, Mehmed Akif Ersoy’un “Asrın idrakine söyletmeliyiz İslâmı” mısraıyla perçinler.
• Kur’ân’ı Hayat Kitabı Olarak Sunmak: Eser, Kur’ân’ın sadece okunup geçilen bir metin değil, “onun bir hayat kitabı olduğunu ortaya koymak” gayesindedir. Doç. Dr. Ercan Şen’in de belirttiği gibi, Kur’ân’ı “yalnız ölülere okumak… yerine amel edilen ve hükümleri uygulanan, hikmetleri anlaşılması gereken bir kitap” olarak görmeyi hedefler.
• Din ve Bilim İlişkisini Kurmak: Tefsir, “İlmin Işığında” başlığını taşımasına mukabil, vahyi ilme değil, ilmi vahye tasdik ettirmeyi amaçlar. Yayıncının ifadesiyle, müellif “âyetleri bilimsel gelişmelerin değil, bilimsel gelişmeleri âyetlerin süzgecinden geçirmeye gayret etmiştir”. Dr. Halil Deniz, eserin adeta “din ve bilim ilişkisinin… manifestosunu yazdığını” ve Materyalizm, Darwinizm, Ateizm gibi akımlara Kur’ân ve bilim temelinde cevaplar verdiğini belirtir.
• Bütüncül Bir Pusula Olmak: Eser, “günümüz Müslümanlarına İslâm’ın temel kaynaklarından ilki olan Kur’ân-ı Kerim’i nasıl anlamaları, nasıl yorumlamaları ve İslâmı yaşama noktasında nasıl hareket etmelerini izaha çalışan bir pusula mesâbesindedir”.
3. Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tesbitler (Metodoloji)
Eser, “ansiklopedik bir yaklaşımla metodlu, planlı ve düzenli bilgi vermek” üzere tasarlanmıştır. Müellif, klasik “rivâyet ve dirâyet” metodlarını birleştirmiştir.
• Sistematik Yapısı: Tefsir, âyetleri izah ederken standart bir yapı kullanır. Bu yapı genelde şu başlıkları ihtiva eder:
• İlgili âyetlerin meâli.
• “İniş Sebebi” (Nüzul sebebi).
• “İlgili Hadisler” (Konuyla ilgili hadîs-i şerifler).
• “Rivâyetler, Yorumlar ve Tahliller”.
• Ayetlerin “ahlâkî, ictimaî, itikadî, tarihî, fıkhî, psikolojik, ilmî ve tasavvufi yönlerinin” izahı.
• “Sûreler ve Ayetler Arasındaki Bağlantı” (Âyetler ve sûreler arası tenâsüp).
• Bilimsel Tesbitler: Eser, isminden de anlaşıldığı üzere, modern bilimlerin verilerini aktif olarak kullanır. Müellif, tefsirinde “biyoloji, astronomi, anatomi, tarih felsefesi, psikoloji, ekonomi, devlet idaresi, coğrafya” gibi ilimlerden faydalandığını belirtir. Dr. Halil Deniz, müellifin Fâtiha Sûresi’ndeki “Rabbu’l-âlemîn” kavramını açıklarken Darwinizm’i tenkit ettiğini, hücre, DNA ve RNA gibi modern biyoloji kavramlarını kullandığını zikreder.
• Mukayeseli Kaynak Kullanımı (Kitab-ı Mukaddes): Prof. Dr. Mustafa Özel, eserin en ayırıcı vasıflarından birinin, “Kitab- Mukaddes’i yer belirterek kaynak olarak kullanması” olduğunu belirtir. Müellif, Kur’ân’ın hakikatlerini ve Hz. Muhammed’in (s.a.v.) risâletini ispat etmek için tahrifata uğramış olmalarına rağmen mevcut Tevrat ve İncil’den iktibaslar yapar.
4. Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler (İktibaslar)
• Müellif Celal Yıldırım (Gayesini açıklarken): “Tefsirimiz ilâhî muradı yansıtmak, asrımıza Kur’an kapısını açmak, onun bir hayat kitabı olduğunu ortaya koymak ve meraklılara İslâmiyet hakkında bilgi vermek gayesiyle yazılmıştır.”
• Müellif Celal Yıldırım (Metodunu açıklarken): “Günün insanına, gelişen ve gelişmeye devam eden ilme, değişen aile ve sosyal yapıya ışık tutacak… Kur’ân tefsirine büyük bir ihtiyaç söz konusudur. O da plânsız, düzensiz bir bilgi yığını halinde değil, ansiklopedik bir yaklaşımla metodlu, planlı ve düzenli bilgi vermekle gerçekleşebilir.”
• Tefsiri Tanıtan Dr. Halil Deniz: (Müellifin) “din ve bilim ilişkisinin başka bir ifadeyle din ve bilim birliğinin manifestosunu yazmıştır.”
• Tefsiri Tanıtan Doç. Dr. Ercan Şen: (Müellife göre) “ilimle dini birlikte rehber edinmeli, ilim ve din iki meşale olarak kabul edilmelidir.”
• Tefsiri Tanıtan Doç. Dr. Ercan Şen (Kur’ân’ın amacına dair): (Kur’ân) “fal bakmak, muska olarak kullanılmak… için indirilmiş bir kitap olmayıp aksine zihinleri aydınlatmak, vicdanları geliştirmek, fizikle metafizik arasında ilgi kurmak, dünya ile âhiret arasında denge sağlamak… için gönderilmiştir.”
5. Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar
Müellif, ansiklopedik bir tefsir ortaya koymak gayesiyle, Doç. Dr. Ercan Şen’in de belirttiği gibi “çok çeşitli ve zengin bir yelpazeyi” kaynak olarak kullanmıştır:
• Klasik Tefsirler: Tâberî, Semerkandî, Nîsâbûrî, Zemahşerî, Râzî, Süyûtî gibi tefsir tarihinin temel isimleri.
• Çağdaş İslâm Düşünürleri: Mehmet Akif, Tantâvî Cevherî, Mustafa Merâğî, Roger Garaudy, Muhammed Ebu Zehra, Muhammed Hamidullah.
• İslâm Fikir Adamları: Fârâbî, İbn Sînâ, Gazzâlî, İbn Rüşd, İbn Haldûn, Mevlânâ, İbn Arabî.
• Batılı Mütefekkirler ve Bilim Adamları: Müellif, Batı düşüncesine de vâkıftır ve “Descartes, Auguste Comte, Immanuel Kant, Herbert Spencer, Roger Bacon, J.J. Rousseau, Spinoza, Goethe, Einstain, Alexis Carrel, Maurica Bucaille… Karl Marx, Charles Darwin, Sigmund Freud” gibi pek çok Batılı ismin fikirlerini (bazen tenkit ederek, bazen destekleyerek) eserine dahil etmiştir.
6. Şahitler ve Çıkarılacak Sonuçlar
• Şahitler: Kitabın 1. cildinde, eserin kıymetine “şahitlik” eden üç değerli akademisyenin (Dr. Halil Deniz , Prof. Dr. Mustafa Özel, Doç. Dr. Ercan Şen ) takdim yazıları bulunmaktadır.
• Çıkarılacak Sonuçlar (Doç. Dr. Ercan Şen’in Sonuç bölümünden):
• Celal Yıldırım, “Cumhuriyet Türkiyesinin dinî ve düşünce hayatında önemli yer edinen… bir müfessir ve düşünür olarak öne çıkmaktadır”.
• Eserin gayesi, Müslümanların “toplumsal problemlerine çözüm arama gayreti” içindedir.
• Müellif, “âyet ve hadis bütünlüğüne daima riayet etmeye çalışmış, aklî ilimlerden ve bilimsel gelişmelerden elde ettiği verilere yer vermeyi ihmal etmemiştir”.
• Kur’ân’ı “bugünkü insana inmiş gibi tasavvur eden” Yıldırım, “Kur’ân’la modern bilimler arasında sık sık münasebet kurmaya çaba sarfetmiş”tir.
• Bir “din eğitimcisi” olarak “materyalizme, komünizme ve pozitivizme karşı bazı argümanlar geliştirmiştir”.
• Eserlerinde “mezhep ayrılıklarına ve aşırılıklarına yer vermeyerek birleştirici bir üslup kullanmaya özen göstermiştir”.
• Vardığı son tesbit şudur: Celal Yıldırım, “din ilimleriyle müspet ilimleri aynı potada eritmeye çaba gösteren Müslüman bir aydın portresi çizdiğini söylemek doğru olacaktır”.
7. Genel Yönleri, Önemli Noktaları (İktibas) ve Sonuç Notu
Genel Yönleri ve Önemli Noktaları (İktibaslar):
Merhum Celal Yıldırım’ın “İlmin Işığında Asrın Kur’ân Tefsiri”, 23 yıllık bir emeğin ürünü olan 14 ciltlik anıtsal bir çalışmadır. Eserin en belirgin özelliği, “İslâm’ın ‘asrın idrâki’ne söyletilmesi” gayretidir. Müellif, bu eseri “günün insanına… ilme, değişen aile ve sosyal yapıya ışık tutacak, yön verecek, dengeleyecek” bir kaynak olması için kaleme almıştır.
Bu tefsir, sadece klasik rivayetleri toplamakla kalmaz (bu yönüyle Dr. Halil Deniz onu Tâberî’ye benzetir ), aynı zamanda “ansiklopedik bir yaklaşımla” âyetleri “ilmî, ahlâkî, hukukî, sosyal, ekonomik ve tarihî yönlerini” tahlil eder.
Eserin en “vurucu” noktası, “İlmin Işığında” ifadesinin hakkını vermesidir. Müellif, “biyoloji, astronomi, anatomi, tarih felsefesi, psikoloji, ekonomi” gibi modern ilimlerin verilerini kullanır. Fâtiha Sûresi’ni tefsir ederken Darwinizm’i tenkit eder, hücre, DNA ve RNA’dan bahseder. Ancak bu, Kur’ân’ı bilime tasdik ettirme çabası değil, “bilimsel gelişmeleri âyetlerin süzgecinden geçirme” gayretidir. Müellif, “ilimle dini birlikte rehber edinmeli, ilim ve din iki meşale olarak kabul edilmelidir” mesajını vurgular.
Ayrıca, “Kitab- Mukaddes’i yer belirterek kaynak olarak kullanması”, eserin mukayeseli dinler açısından da önemli bir “tesbit” ortaya koyduğunu gösterir.
Sonuç ve Özet Notu:
“İlmin Işığında Asrın Kur’ân Tefsiri”, müellifinin ifadesiyle “asrımıza Kur’an kapısını açmak, onun bir hayat kitabı olduğunu ortaya koymak” için yazılmış, Ehl-i Sünnet çizgisinde, ansiklopedik bir tefsir çalışmasıdır. Geleneksel tefsir usûllerini (rivâyet ve dirâyet) modern bilimlerin ve felsefî akımların (materyalizm, komünizm vb. ) verileriyle harmanlayarak, Kur’ân’ın her çağa hitap eden “cihan şümul” mesajını ortaya koymayı hedefler. Eser, sadece âyetlerin manasını vermekle kalmaz, aynı zamanda “ahlâkî, ictimaî, itikadî, tarihî, fıkhî, psikolojik, ilmî ve tasavvufi” tahlillerle okuyucuya bütüncül bir “Kur’ân tasavvuru” sunar. Celal Yıldırım, bu eseriyle, “din ilimleriyle müspet ilimleri aynı potada eritmeye çaba gösteren Müslüman bir aydın portresi” çizmektedir.

“İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri” başlıklı 11. ve 12. ciltler ,eserlerin hacmi (iki cilt toplamda 1000 sayfadan fazla muhtevaya sahiptir) göz önüne alındığında, bütün yönleriyle tek bir cevapta özetlenmesi oldukça zordur. Celâl Yıldırım’ın kaleme aldığı bu tefsir, MİRAÇ YAYINLARI tarafından neşredilmiştir.

1. Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
• Eserin Adı: İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri
• Müellif: Celâl Yıldırım
• Yayınevi: MİRAÇ YAYINLARI
• Editör (Cilt 11 & 12): Taner Çakıcı
• Redakte (Cilt 11 & 12): Ahmet Büyüksolak
Ciltlerin Muhtevası:
• 11. Cilt: Sâd Suresi (49. ayetten itibaren), Zümer, Mü’min, Fussilet, Şûrâ, Zuhruf, Duhân, Câsiye, Ahkâf ve Muhammed Suresi’nin (19. ayete kadar olan) tefsirini ihtiva etmektedir.
• 12. Cilt: Muhammed Suresi (20. ayetten itibaren), Fetih, Hucurât, Kaf, Zâriyât, Tûr, Necm, Kamer, Rahmân, Vâkıa, Hadîd, Mücâdele, Haşr, Mümtehine ve Saff Surelerinin tefsirini ihtiva etmektedir.
2. Kitabın Vermek İstediği Mesajlar
Eserin ismi olan “İlmin Işığında” ifadesi, kitabın temel mesajını ortaya koymaktadır. Bu tefsir, Kur’ân-ı Kerim’in mesajını sadece klasik tefsir usulleriyle değil, aynı zamanda modern ilmin verileriyle de destekleyerek açıklamayı hedefler. Temel mesajları şöyle özetleyebiliriz:
• Tevhid ve Kulluk: Kitabın ana mesajı, Allah’ın birliği (Tevhid) ve O’na ihlâsla kulluk edilmesidir.
• Kur’ân’ın Hak Oluşu: Kur’ân’ın Allah’tan gelen, hak ve benzersiz bir kitap olduğu, hem edebi hem de bilimsel yönden mucizevi özellikler taşıdığı mesajı verilir.
• İlim ve Aklın Önemi: Eser, Kur’ân’ın akla ve ilme verdiği önemi vurgular. “Bilenlerle bilmeyenler hiç bir olur mu?” gibi ayetlerin altı çizilir.
• Ahiret Şuuru: Dünyanın geçiciliği ve asıl yurdun ahiret olduğu , bu sebeple hayatın takva , sabır ve ihlâs üzere yaşanması gerektiği mesajı tekrarlanır.
• Tarihten İbret: Peygamber kıssaları (Nuh, Âd, Semud, Lut, Musa, İbrahim) [e.g., 4503, 5049, 5451, 6155, 6200, 6290, 6298] detaylıca anlatılarak, inkârcı kavimlerin akıbetlerinden ibret alınması gerektiği mesajı verilir.
3. Kitapta Verilen Bilgi, Belge ve Tesbitler
Bu tefsir, “tesbitler” (bulgular/saptamalar) açısından zengindir. Her sure ve ayet grubundan sonra “Âyetler Arasında Bağlantı” [e.g., 4423, 4463, 4513, 4571] başlıklarıyla konular birbirine bağlanır.
• Bilimsel Tesbitler: Müellif, Kur’ân’ın kâinatın yaratılışı, göklerin ve yerin düzeni , gecenin gündüze dolanması (Dünya’nın dönüşü) , insanın yaratılışı (embriyoloji, anatomi) , rızkın gökten indirilmesinin ilmi açıklaması (azot döngüsü vb.) ve denizlerin birbirine karışmaması (Kaptan Kusto örneği) gibi konulardaki âyetlerini modern bilimsel verilerle destekleyerek sunar.
• Tarihî ve Rivayete Dayalı Belgeler: Ayetlerin “İniş Sebebi” (Esbâb-ı Nüzûl) [e.g., 4777, 4938, 5551, 5651, 5897, 5942, 5955, 6021, 6070, 6165, 6228, 6241] ve “İlgili Hadisler” [e.g., 4430, 4554, 4635, 4694, 4948, 5552, 5605, 5664, 5702, 5764, 5836, 5900, 5960, 6026, 6076, 6125, 6171, 6185, 6222] başlıkları altında, ayetlerin indiği tarihî bağlam ve Peygamber Efendimiz’in (aleyhisselam) açıklamaları belge olarak sunulur.
4. Vurucu ve Vurgu Yapılan Cümleler
Eserin her iki cildinin sonunda yer alan “Önemli Konular Fihristi”, müellifin vurgu yaptığı ana fikirleri ve vurucu başlıkları göstermektedir. Bu başlıklardan bazı iktibaslar:
• “Kur’ân büyük bir haberdir”
• “Bilenlerle bilmeyenler hiç bir olur mu?”
• “Allah’ın rahmetinden ümit kesmemek”
• “Allah’ı hakkıyla takdir edemiyenler”
• “Kur’ân âyetleri üzerinde sürtüşüp tartışmak”
• “Allah’ın nurunu söndürmek isteyenler”
• “İslâm’da soylu sınıf yoktur”
• “İnsan Allah’ı bilip ibâdet için yaratılmıştır”
• “Kâinat çok hassas bir saat gibi işliyor”
• “Kur’ân, Kitab-ı Meknun’dadır”
5. Konuyu Destekleyen Diğer Kaynaklar
Celâl Yıldırım, tefsirini hazırlarken çok geniş bir kaynakçadan faydalanmıştır. Metin içinde sıklıkla atıf yapılan kaynaklar şunlardır:
• Hadis Külliyatı: Başta Buhari, Müslim, Tirmizi, Ebu Dâvud, Nesâi, İbn Mâce ve Müsned-i Ahmed olmak üzere temel hadis kaynakları [e.g., 4440, 4537, 4646, 4649, 4696, 4949, 5556, 5557, 5654, 5656, 5704, 5830, 5908, 5909, 6031, 6041, 6081, 6082, 6130, 6171, 6185, 6222].
• Klasik Tefsirler: Tefsir-i Kurtubi, Tefsir-i İbn Kesir, Lübabu’t-te’vil (Hâzin), Mefâtihü’l-Gayb (Fahreddin Râzi), Tefsir-i Taberî gibi müfessirlerin görüşleri [e.g., 4536, 4572, 4729, 4777, 4939, 5657, 5886, 5900, 5943, 5958, 6023, 6071, 6124, 6125, 6160, 6164, 6170, 6178, 6207, 6210].
• Bilimsel ve Felsefi Eserler: Yeri geldikçe modern bilimsel dergilerden (örn. La Recherche 40) veya kongre bildirilerinden (örn. Türkiye I. Kömür Kongresi Araştırmaları ) iktibaslar yapılır.
• Diğer Kutsal Metinler: Mukayese için Tevrat ve İncillerden (özellikle Barnaba İncili ) alıntılar yapılır [e.g., 5513, 5514, 5861, 5867].
6. Şahitler ve Çıkarılacak Sonuçlar
• Şahitler (Deliller/Örnekler): Eser, Kur’ân’ın mesajını desteklemek için iki tür “şahit” kullanır:
• Tarihî Şahitler: Helak edilen kavimler (Nuh, Âd, Semud, Lut Kavmi, Firavun ve kavmi) [e.g., 4503, 5049, 5451, 6155, 6200, 6290, 6298, 6299, 6301] ve peygamberlerin mücadeleleri [e.g., 5049, 5451, 5508, 6200].
• Kevnî (Kâinattaki) Şahitler: Göklerin ve yerin yaratılışı , gece-gündüzün oluşumu , insanın yaratılış safhaları (nutfe, alaka) , suyun ve rızkın düzeni , Güneş ve Ay’ın hesabı gibi Allah’ın varlığına ve birliğine delil olan sayısız “âyetler”.
• Çıkarılacak Sonuçlar:
• Kur’ân’ın Hakikati: Kur’ân, hem tarihi hem de kâinatı en doğru şekilde açıklayan, ilimle çelişmeyen, bilakis ilme ışık tutan ilahî bir kitaptır.
• İmanın Gerekliliği: İnsanın yaratılış gayesi Allah’ı tanımak ve O’na ibadet etmektir. Akıl ve ilim, imana götüren birer vasıtadır.
• Ahlâkî Yükümlülük: İman, sadece bir tasdik değil, aynı zamanda takva (Allah’tan korkup sakınma) , salih amel (iyi-yararlı iş) , ihlâs (samimiyet) , sabır ve adalet gerektirir.
• Hüsran Uyarısı: Tarih boyunca peygamberleri yalanlayan, akıllarını kullanmayan, zulüm ve nankörlük eden toplumlar helak olmuştur. Bu, günümüz ve gelecek nesiller için de geçerli bir ilahî kanundur (Sünnetullah).
7. Özet Not ve Sonuç
Sizin talebiniz, “Asrın Kur’an Tefsiri”nin 11. ve 12. ciltlerinin tamamını kapsayan çok geniş bir tahlil içermektedir. Bu iki cilt, Celal Yıldırım’ın modern bilimsel bulguları ve klasik İslâmî kaynakları harmanlayarak Kur’ân’ı yorumladığı kapsamlı bir çalışmanın önemli bir bölümünü oluşturur.
Genel Yönleriyle Eser:
Bu tefsir, Kur’ân’ı “çağın idrakine” sunma gayretinin bir ürünüdür. Müellif, âyetleri açıklarken sadece kelime manaları veya rivayetlerle yetinmez; aynı zamanda o âyetin günümüz insanına, özellikle de bilimsel düşünceye aşina olanlara ne söylediğini de izah etmeye çalışır.
• Önemli Noktalar (İktibaslar):
• Bilim ve Din Uyumu: Eserin temel tezi, Kur’ân’ın bilimsel gerçeklerle çelişmediğidir. Örneğin, yaratılış safhaları (çamurdan , nutfeden ), göklerin ve yerin düzeni (Güneş ve Ay’ın hesabı , yörüngeler , evrenin genişlemesi ), biyolojik mucizeler (ana rahmi , iki denizin birleşmemesi ) gibi konular, bilimsel verilerle desteklenerek “tesbit” edilir.
• Ahlâkî Vurgular: Tefsir, imanın ahlâkî boyutuna güçlü bir vurgu yapar. Takva , ihlâs , Allah’ın rahmetinden ümit kesmemek , gıybet ve zan gibi toplumsal ahlâk kuralları üzerinde önemle durulur.
• Tarihî İbretler: Peygamber kıssaları, özellikle Âd, Semud, Nuh ve Firavun kıssaları [e.g., 5049, 6155, 6200, 6290, 6298, 6301], sadece geçmişte yaşanmış olaylar olarak değil, her çağdaki inkârcı ve zâlimler için bir “uyarı” ve “tehdit” olarak sunulur.
• Tefsir Metodu: Her sure başında surenin genel muhtevası (“Surenin Kapsadığı Başlıca Konular”) [e.g., 4538, 5114, 5507, 5638, 5683, 5883, 6126, 6178, 6245, 6282, 6312] verilir. Ayet grupları arasında “Âyetler Arasında Bağlantı” [e.g., 4423, 4463, 4513, 4571, 4687, 5010, 5089, 5733, 5785, 5812, 5938, 5951, 6016, 6059, 6210, 6228] kurularak metnin bütünlüğü sağlanır.
Sonuç ve Özet Not:
“Asrın Kur’an Tefsiri”nin bu ciltleri, Kur’ân’ın sadece bir inanç kitabı değil, aynı zamanda kâinatı, hayatı ve insanı açıklayan; ilme, akla ve tefekküre davet eden bir hidayet rehberi olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır. Celal Yıldırım, Kur’ân’ın “her çağa hitap eden” evrenselliğini, özellikle bilimsel verilerle destekleyerek ispat etmeye çalışmıştır. Kitabın genel sonucu, hakiki kurtuluşun (felah) ve başarının, Kur’ân’ın rehberliğinde , imanı , salih ameli ve takvayı birleştirmekte yattığıdır.

“İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri” Cilt 13 adlı eser.

İBN CÜZEY TEFSİRİ CİLD 1. ve İBN CÜZEY TEFSİRİ CİLD 2.

Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
Bu kıymetli eser, Endülüslü büyük âlim İbn Cüzey el-Kelbî el-Gırnatî (Ebü’l-Kasım Muhammed b. Ahmed, ö. 741/1340) tarafından kaleme alınmış olan “et-Teshîl li-ulûmi’t-tenzîl” isimli tefsirin tercümesidir.
İbn Cüzey bu tefsirinde, kendisinden önceki temel tefsir kaynaklarından büyük ölçüde istifade etmiştir. Özellikle iki temel esere dayandığı görülmektedir:
• Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) “el-Keşşaf” isimli tefsiri.
• İbn Atıyye’nin (ö. 541/1147) “el-Muharrarü’l-vecîz” isimli tefsiri. Müellif, İbn Atıyye’nin tefsirini “en güzel ve en tertipli tefsir” olarak nitelendirmiştir.
Yapısı ve Metodolojisi:
Eser, müellifin yazdığı iki mukaddime (giriş) ile başlamaktadır.
• Birinci Mukaddime: Kur’ân ilimlerine (nüzûl, cem edilme, Mekkî-Medenî sûreler, Kur’ân’ın ihtiva ettiği ilimler, tefsir, kıraat, nesh, belagat, i’câz vb.) dair muhtasar (kısa ve öz) bilgiler ihtiva eder .
• İkinci Mukaddime: “Garîbü’l-Kur’an” olarak tabir edilen, Kur’ân’da sık kullanılan, farklı manalara gelen ve anlaşılması zor olan kelimelerin alfabetik sıraya göre bir izahını sunar .
Bu iki mukaddime, tefsirin anlaşılması ve tefsir usûlü terimlerinin öğrenilmesi için bir ön hazırlık niteliğindedir.
Mukaddimelerden sonra İbn Cüzey, Mushaf sırasına göre her âyeti ele alır Yönteminin öne çıkan hususiyetleri şunlardır:
• Anlaşılması zor kelime ve terkipleri açıklar
• Kelâmî meselelere değinir, Ehl-i Sünnet görüşünü savunur ve Mu’tezile gibi mezhepleri tenkit eder1
• İsrailiyattan uzak durur ve sahih rivâyetlere dayanır
• Veciz (özlü) bir üslup kullanır, çok fazla tafsilata girmez
• Naklettiği görüşleri tahlil ve tenkit eder
• Tartışmalı konularda kendi tercihlerini belirtir
Kitabın Genel Yönleri ve Önemli Noktalarından İktibaslar
İbn Cüzey, tefsirini kaleme alırken gözettiği gayeleri ve metodunu “Müellifin Mukaddimesi”nde bizzat şöyle izah etmektedir:
Müellifin Dört Maksadı:
Müellif, bu eseri “kapsamlı, veciz bir şekilde” hazırladığını ve “Dört inceliği ihtiva eden dört maksat gözettiğini” belirtir. Bu maksatlar şunlardır:
• Kapsamlılık ve Vecizlik: “Birinci incelik: Küçük hacimli bu kitapta, öğrencilere kolaylaştırmak ve ilgi duyanları cezbetmek için birçok ilim toplanmıştır… ifrat ve tefrite kaçmadan… rağbet edilen ve temel olan Kur’ân ilim dallarının her birine yer verdim. Ayrıca ibareleri veciz bir şekilde ifade etmeye, aşırı derecede özetlemeye, sözü uzatmaktan ve tekrardan kaçınmaya gayret ettim.”
• Özgün Nükteler: “İkinci incelik: Bu kitapta diğer kitaplarda nadiren bulunan ilginç incelikler, harika nükteler zikredildi. Zira bunların bir kısmı, kalbî duygularımın ve düşüncelerimin tercümanıydı, bir kısmı… üstadlarımdan edindiğim şeylerdi…”
• Kapalı İfadelerin İzahı: “Üçüncü incelik: Müşkil (kapalı) ifadelerin izah edilmesi…”
• Görüşlerin Tenkidi: “Dördüncü incelik: Müfessirlere ait görüşlerin incelenmesi: Bu görüşlerden hatalı olanların sahih olanlardan ayrılması, tercih edilen görüşlerin tercih edilmeyen görüşlerden ayırt edilmesidir.”
Görüşleri Değerlendirme Yöntemi:
İbn Cüzey, tefsirinde sunduğu farklı rivayet ve görüşleri nasıl ele aldığını şöyle tasvir eder:
• “Görüş, son derece geçersiz ve bâtıl ise kitabımı bu görüşten korumak için asla zikretmem. Belki o görüşe karşı uyarıda bulunmak için zikretmişimdir.”
• “Bir şeyi herhangi birinin sözünden hikâye etmeden aktardığımda işte bu, ister kendi tarafımdan ister kendim dışında bir başkasının görüşünü tercih ettiğimden olsun o sözü üstlendiğime veya kabul ettiğime işaret eder.”
Kitabın Vermek İstediği Mesajlar
Müellif, tefsirinin Birinci Mukaddimesi’nin “Üçüncü Bölüm”ünde Kur’ân’ın ihtiva ettiği konuları ve dolayısıyla tefsirinin de odaklandığı ana mesajları hülâsa (özet) olarak şöyle belirtir:
• Ana Hedef: “Şunu bil ki, Kur’ân ile hedeflenen şey, insanları Allah’a kulluk etmeye ve Allah’ın dinine girmeye davet etmektir.”
• Bu Hedefin İki Gereği: Bu ana mesajın iki temel unsuru vardır:
• “İnsanların kendisine davet edildiği kulluğun açıklanması.” (Bu, akâid esasları ve amelî hükümleri kapsar ).
• “İnsanları kulluğa katılmaya yönlendiren ve sevk eden âmillerin anlatılması.” (Bu, teşvik ve sakındırmayı (va’d ve vaîd) kapsar ).
Müellif, daha tafsilatlı olarak Kur’ân’ın ana konularını yedi başlıkta toplar ve tefsirinin de bu konuları açıklamayı hedeflediğini belirtir:
• Rubûbiyyet İlmi: Allah’ın varlığının, birliğinin ve sıfatlarının ispatı.
• Nübüvvet: Peygamberlerin ve özellikle Hz. Muhammed’in (s.a.v.) nübüvvetinin ispatı.
• Ahiret (Mead): Öldükten sonra dirilişin, cennet, cehennem ve hesabın ispatı.
• Ahkâm: Emir ve nehiyler; bedensel, malî ve kalbî ibadetler .
• Va’d (Söz): Dünyevî ve uhrevî müjdeler, cennetin tasviri.
• Vaîd (Tehdit): Dünyevî ve uhrevî cezalar, cehennemin tasviri.
• Kıssalar: Geçmiş peygamberlerin ve ümmetlerin haberleri.
Sonuç ve Özet Notu
İbn Cüzey’in “et-Teshil” tefsiri, adının (Kolaylaştırma) hakkını veren, Kur’ân ilimlerini ve tefsiri bir araya getiren “kapsamlı” (cami) ve “özlü” (veciz) bir eserdir
Özetle:
• Müellif, çok hacimli eserlerde dağınık halde bulunan bilgileri süzerek küçük bir hacimde toplamayı hedeflemiştir
• Sadece nakil yapmakla kalmamış, Ehl-i Sünnet akîdesini savunarak diğer görüşleri tenkit etmiş ve kendi tercihlerini belirtmiştir
• İsrailiyyattan ve lüzumsuz tafsilattan kaçınarak sahih rivayetlere dayanmayı esas almıştır.
• Eserin en değerli yönlerinden biri, tefsire başlamadan evvel sunduğu iki mukaddimedir. Birincisi, Kur’ân ilimlerine dair toplu bir rehber ; ikincisi ise Kur’ân’daki önemli terimlerin ve sık geçen kelimelerin manalarını alfabetik olarak sunan bir nevi “Kur’ân sözlüğü” niteliğindedir.
Bu özellikleri sebebiyle “et-Teshil”, tefsir literatüründe hem yeni başlayanlar için kolay bir kaynak hem de ileri seviyedekiler için analitik bir başvuru eseri olarak önemli bir yere sahiptir.

(İBN CÜZEY TEFSİRİ CİLD 3, 4, ve 5) dayanarak, “İbn Cüzey Tefsiri”

Kitap Hakkında Tafsilatlı Bilgi
• Eserin Tam Adı: et-Teshil li-‘ulûmi’t-tenzîl.
• Müfessir (Yazar): İbn Cüzey (Ebü’l-Kasım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbi el-Gırnati) (ö. 741/1340).
• Temel Kaynakları: İbn Cüzey, bu tefsirini hazırlarken büyük oranda Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) el-Keşşaf ve İbn Atıyye’nin (ö. 541/1147) el-Muharrarü’l-vecîz isimli tefsirlerinden istifade etmiştir.
Genel Yönleri ve Önemli Noktaları (İktibaslar)
İbn Cüzey’in metodolojisi ve eserin yapısı dosyalarda şu şekilde tasvir edilmektedir:
• Yapısı (Mukaddimeler): Müfessir, tefsirine iki mukaddime (giriş) yazmıştır
• Birinci Mukaddime: Muhtasar (kısa ve öz) olarak Kur’ân ilimlerine yer verilmiştir
• İkinci Mukaddime: “Garîbü’l-Kur’ân” olarak adlandırılabilecek, Kur’ân’da sık kullanılan, farklı manalara gelen ve anlaşılması zor olan kelimelerin açıklamasına alfabetik sıraya göre yer vermiştir.
• Mukaddimelerin Amacı: Bu girişler, Kur’ân’ın belli bir disiplin içerisinde anlaşılması ve tefsir usûlü ile ilgili terimlerin kolay bir şekilde öğrenilmesi için bir ön hazırlık niteliğindedir.
• Tefsir Metodolojisi: Mukaddimelerden sonra İbn Cüzey, her âyeti Mushaf sırasına göre ele alarak anlaşılması zor kelime ve terkipleri açıklamıştır.
Kitabın Vermek İstediği Mesajlar ve Özellikleri
Eserin temel yaklaşımı ve tefsir ilmindeki yerini belirleyen hususlar şunlardır:
• Kelâmî Duruş: Müfessir, ilgili âyetlerde kelâmî meselelere (inanç konularına) değinmiş, Ehl-i sünnet görüşünü savunmuş, Mu’tezile ve benzeri mezhepleri tenkit etmiştir
• Rivayet Kullanımı: İbn Cüzey, âyetleri tefsir ederken israiliyattan (Yahudi ve Hristiyan kaynaklı rivayetler) uzak durmuş ve sahih rivâyetleri kullanmıştır.
• Üslup: Tefsiri “veciz” (kısa ve öz) bir şekilde yapmıştır. Çok fazla tafsilata (ayrıntıya) girmemiştir.
• Tenkit ve Tahlil: Naklettiği görüşleri tahlil (analiz) ve tenkit etmiştir.
• Kapsamlılık ve Tercih: Tefsire dair bilinmesi gereken her konuya yer vermiş ve tartışmalı konularda kendi tercihlerini belirtmiştir.
Sonuç ve Özet Notu
et-Teshil li-‘ulûmi’t-tenzîl (İbn Cüzey Tefsiri), müfessirin kaynaklarını (özellikle Keşşaf ve Muharrarü’l-vecîz) sadece aktarmakla kalmayıp, onları tahlil ve tenkit süzgecinden geçirdiği bir eserdir. Ehl-i sünnet akidesini savunmayı, israiliyattan kaçınmayı ve veciz bir üslupla Kur’ân ilimlerine dair gerekli tüm bilgileri sunmayı hedefler. Bu özellikleri bakımından tefsir literatüründe (tefsirle ilgili yazılmış eserler bütünü) önemli bir yere sahiptir.

KİTAP LİNKİ:

https://t.me/dindersimamhatip/82419

Kur’an-ı Kerim’deki ahkâm ayetleri, İslam hukukunun (fıkıh) esasını ve ana kaynağını teşkil eden, inananların hayatlarını tanzim eden emir ve yasakları ihtiva eden ayetlerdir. Bu ayetler, insanın hem Yaradan ile hem de diğer insanlarla ve tabiatla olan münasebetlerini düzenler.
Ahkâm ayetlerinin sayısı hakkında müfessirlerin farklı nazarları olmakla birlikte, genel kabul gören görüşe göre yaklaşık 500 civarındadır. Bu ayetler, İslam hukukçuları tarafından “Ameli Hükümler” başlığı altında tasnif edilmiş ve muhtevalarına göre kategorilere ayrılmıştır.
İşte ahkâm ayetlerinin temel alanları, muhtevaları ve Mealden örnek iktibaslar:
1. İbadat (İbadetler) ile İlgili Ahkâm
Namaz, oruç, hac, zekât ve temizlik (taharet) gibi kulun Allah’a karşı vazifelerini düzenleyen hükümlerdir. Bu ayetler, kulluğun zahiri disiplinini sağlar.
> “Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakınmanız için oruç, sizden öncekilere farz kılındığı gibi size de farz kılındı.”
> (Bakara Suresi, 183. Ayet – Meali)
>
2. Muamelat (Sosyal ve Ticari İlişkiler)
İnsanların birbirleriyle olan hukuki, ticari ve sosyal ilişkilerini düzenleyen hükümlerdir. Alışveriş, borçlanma, şahitlik, emanet gibi konuları kapsar. Kur’an, ticareti helal kılarken haksız kazancı (faiz/riba) yasaklamıştır.
> “Faiz yiyenler, ancak şeytanın çarptığı kimsenin kalktığı gibi kalkarlar. Bu, onların, ‘Alışveriş de faiz gibidir’ demelerinden dolayıdır. Oysa Allah, alışverişi helâl, faizi haram kılmıştır. Bundan böyle kime Rabbinden bir öğüt gelir de (o öğüte uyarak) faizden vazgeçerse, artık geçmişte olan ona aittir ve şonun işi (hakkındaki hüküm) Allah’a kalmıştır. Kim de tekrar (faize) dönerse, işte onlar cehennemliklerdir. Onlar orada ebedî kalacaklardır.”
> (Bakara Suresi, 275. Ayet – Meali)
>
3. Ahvâl-i Şahsiyye (Aile Hukuku)
Evlenme, boşanma, nafaka, velayet ve miras gibi aileyi ilgilendiren hükümleri ihtiva eder. Kur’an, aile yapısının sıhhatine büyük önem verir.
> “Allah, size çocuklarınız(ın alacağı miras) hakkında bir erkeğe iki kadının payı kadarını emreder. (Çocuklar) sadece ikiden fazla kız iseler, (ölenin geriye) bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Eğer kız bir ise (mirasın) yarısı onundur…”
> (Nisa Suresi, 11. Ayet – Meali)
>
4. Ukubat (Ceza Hukuku)
Toplumun huzurunu ve güvenliğini bozan suçlara (hırsızlık, zina, adam öldürme, iftira vb.) karşı uygulanacak cezai müeyyideleri belirler. Bu hükümler, suçun önlenmesi ve adaletin tesisi için cihan şümul prensipler getirir.
> “Ey iman edenler! Öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı. Hüre karşı hür, köleye karşı köle, kadına karşı kadın kısas edilir. Ancak öldüren kimse, kardeşi (öldürülenin vârisi, velisi) tarafından affedilirse, aklın ve dinin gereklerine uygun yol izlenmeli ve tazminatı ona güzellikle ödenmelidir. Bu, Rabbinizden bir hafifletme ve rahmettir. Bundan sonra kim haddi aşarsa (katili öldürürse) onun için elem verici bir azap vardır.”
> (Bakara Suresi, 178. Ayet – Meali)
>
5. İdare ve Adalet Hukuku
Devlet yönetimi, yöneticilerin vasıfları ve adaletle hükmetme zorunluluğu üzerine olan ayetlerdir.
> “Allah size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor. Doğrusu Allah, bununla size ne güzel öğüt veriyor! Şüphesiz Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.”
> (Nisa Suresi, 58. Ayet – Meali)
>
Risale-i Nur’dan Bir Nazar: Ahkâmın Hikmeti
Bediüzzaman Said Nursi, Kur’an’ın hükümlerinin (ahkâm) sadece kuru kanunlar olmadığını, insan ruhunun ve toplumun derûnî ihtiyaçlarını karşılayan bir hikmet barındırdığını ifade eder. Kur’an’ın gençliğini ve hükümlerinin eskimezliğini şöyle tasvir eder:
> “Evet, Kur’ân-ı Hakîm, bilittifak ümmî ve emîn bir zâtın lisâniyle zaman-ı Âdem’den tâ Asr-ı Saadete kadar, enbiyâların mühim hâlâtını ve ehemmiyetli vukuâtını öyle bir tarzda zikrediyor ki, Tevrat ve İncil gibi kitapların tasdiki altında gayet kuvvet ve ciddiyetle ihbar ediyor. Kütüb-ü sâlifenin ittifak ettikleri noktalarda muvâfakat etmiştir. İhtilâf ettikleri bahislerde, musahhihâne hakikat-i vâkıayı faslediyor. Demek, Kur’ân’ın nazar-ı gaybbînîsi, o kütüb-ü sâlifenin umumunun fevkınde, ahvâl-i mâziyeyi görüyor ki, ittifakî meselelerde musaddıkàne onları tezkiye ediyor, ihtilâfî meselelerde musahhihâne onlara faysâl oluyor..”
> (Kaynak: Risale-i Nur Külliyatı, Sözler, Yirmi Beşinci Söz.)
>
Yani Kur’an’ın ahkâmı, geçmiş kitapların güzelliklerini, velilerin esaslarını ve gelecekteki tekamülün temellerini, İlahi bir ölçü ile bir araya getirmiştir. Bu yüzden zamanın geçmesiyle bu hükümler eskimez, bilakis insanlık geliştikçe bu hükümlerin aslına ve hikmetine daha çok ihtiyaç duyulur.
Hülasa; Ahkâm ayetleri, İslam’ın “hayat dini” olduğunun en büyük isbatıdır. Sadece vicdanlara hapsolan bir inanç değil, hayatın her alanına (çarşı, pazar, mahkeme, ev) dokunan bir nizam sunar.

Kur’an-ı Kerim’in ahkâm ayetleri arasında, toplumsal hayatın dengesini en hassas şekilde kuran iki mühim alan Miras (Feraiz) ve Ticaret Hukuku’dur. Bu iki alan, İslam’ın sadece bir inanç sistemi değil, aynı zamanda bir adalet nizamı olduğunun isbatıdır.
İşte bu iki konunun muhtevası, hikmetleri ve günümüzdeki yansımaları üzerine bir tasvir:
1. Miras Hukuku (Feraiz): Adalet ve Denge
Miras konusu, modern hukuk sistemleri ile İslam hukuku arasında en çok tartışılan ve üzerine en çok yanılsama üretilen konulardan biridir. Kur’an, mirası şansa veya ölünün vasiyetine (sınırlı kısım hariç) bırakmamış, bizzat pay sahiplerini belirlemiştir.
* “Erkeğe İki, Kadına Bir” Meselesinin Esası:
Nisa Suresi’ndeki hüküm, zahiri bir eşitsizlik gibi görünse de, İslam’ın aile ve iktisat sistemine külli bir nazarla bakıldığında muazzam bir adalet ihtiva ettiği görülür.
* Erkeğin Yükümlülüğü: İslam hukukunda erkek; evlenirken mehir vermek, karısının, çocuklarının ve muhtaç akrabalarının hayat masraflarını (nafaka) karşılamak zorundadır.
* Kadının Muafiyeti: Kadın ise, zengin dahi olsa evin geçimine katkıda bulunmak zorunda değildir. Aldığı miras, mehir ve kendi kazancı tamamen kendine aittir.
* Netice: Erkek aldığı mirası başkaları (ailesi) için harcamak zorundayken, kadın aldığı payı sadece kendi şahsı için saklayabilir. Bu bağlantı kurulduğunda, hükmün kadını koruduğu ve ekonomik dengeyi sağladığı anlaşılır.
* İlgili Ayet (Tamamı):
> “Ana, baba ve akrabaların (miras olarak) bıraktıklarından erkeklere bir pay vardır. Ana, baba ve akrabaların bıraktıklarından kadınlara da bir pay vardır. Allah, (bırakılan malın) azından da çoğundan da bunları farz kılınmış birer hisse olarak belirlemiştir.”
> (Nisa Suresi, 7. Ayet – Meali)
>
2. Ticaret Ahlakı: Güven ve Ölçü
Kur’an, ticareti helal kılarken, onu katı ahlaki prensiplere bağlamıştır. Ticaretin gayesi sadece kâr maksimizasyonu değil, toplumsal güvenin tesisidir.
* Ölçü ve Tartı Hassasiyeti:
Kur’an, ticarette hile yapmayı, ölçü ve tartıda eksiltmeyi şiddetle yasaklar. Bu, bir toplumun ekonomik sıhhati için temel şarttır.
* Karşılıklı Rıza ve Dürüstlük:
Malın kusurunu gizlemek, fahiş fiyatla satmak (ihtikar/karaborsa) yasaktır.
* İlgili Ayet (Tamamı):
> “Medyen halkına da kardeşleri Şuayb’ı peygamber gönderdik. O şöyle dedi: ‘Ey kavmim! Allah’a kulluk edin. Sizin O’ndan başka hiçbir ilâhınız yoktur. Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayın. Ben sizi bolluk içinde görüyorum. Ben sizin adınıza kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum.'”
> (Hûd Suresi, 84. Ayet – Meali)
> (Not: Konunun devamlılığı ve ahkâmın netliği açısından 85. ayet de şu şekildedir: “Ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı adaletle tam yapın. İnsanların eşyalarını (mallarını ve haklarını) eksiltmeyin. Yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın.”)
>
3. Risale-i Nur’dan Bir Nazar: Miras Hukukundaki Hikmet
Bediüzzaman Said Nursi, “medeniyet” adına İslam miras hukukuna yöneltilen tenkitleri cevaplarken, Kur’an’ın hükmünün nasıl safi bir adalet ve merhamet olduğunu Yirmi Beşinci Söz’de şöyle tasvir eder:
> “Muhâkemesiz medeniyet, Kur’ân kadına sülüs verdiği için âyeti tenkid eder. Halbuki, hayat-ı içtimâiyede ekser ahkâm, ekseriyet itibâriyle olduğundan; ekseriyet itibâriyle bir kadın kendini himâye edecek birisini bulur, erkek ise ona yük olacak ve nafakasını ona bırakacak birisiyle teşrik-i mesâi etmeye mecbur olur. İşte, bu sûrette bir kadın, pederinden yarısını alsa, kocası noksaniyetini temin eder. Erkek, pederinden iki parça alsa, bir parçasını tezevvüc ettiği kadının idaresine verecek; kızkardeşine müsâvi gelir. İşte, adâlet-i Kur’âniye böyle iktizâ eder, böyle hükmetmiştir. ”
> (Kaynak: Risale-i Nur Külliyatı, Sözler, Yirmi Beşinci Söz)
>
Bediüzzaman burada, hukukun sadece rakamlardan ibaret olmadığını, sosyolojik gerçekler ve aile içi dengelerle birlikte külli bir şekilde ele alınması gerektiğini vurgular. Medeniyetin zahiri eşitlik iddiasının, bu dengeleri bozarak aslında zulme yol açabileceğine işaret eder.
Hülasa
Ahkâm ayetleri;
* Miras ile aile içindeki ekonomik adaleti ve dayanışmayı,
* Ticaret ile toplumdaki güven ve dürüstlüğü tesis etmeyi amaçlar.
Bu hükümlerin uygulanması, bireyin vicdanına hitap ettiği kadar, devletin denetim mekanizmasıyla da (Osmanlı’daki Muhtesip teşkilatı gibi) desteklenmiştir.

İslam hukukunda “Ukubat” (Ceza Hukuku), sadece suçluyu cezalandırmayı değil, suçun işlenmesini önlemeyi ve toplumun temel değerlerini muhafaza etmeyi gaye edinir. Bu hukuk sistemi, insanın canını, malını, aklını, neslini ve dinini (Zarurat-ı Hamse) korumak üzerine bina edilmiştir.
Kur’an’ın ceza sistemindeki en önemli özellik, cezaların şahsiliği (suçu işleyenden başkasının sorumlu tutulmaması) ve aleniyettir (cezanın gizli değil, isbat edildikten sonra açıkça uygulanması).
İşte Kur’an’daki temel ceza kategorileri ve ilgili ayetler:
1. Kısas: “Hayat Hakkının Teminatı”
Kısas, kasten adam öldürme ve yaralama suçlarında uygulanan, “misliyle cezalandırma” ilkesidir. Ancak bu, bir intikam aracı değil, adaletin tesisi ve caydırıcılık içindir. Kısasta en kritik nokta, cezayı affetme yetkisinin devlete değil, mağdurun ailesine (velisine) verilmiş olmasıdır. Aile dilerse kısas ister, dilerse diyet (tazminat) alır, dilerse affeder.
Bu hükmün hikmeti, kan davalarının önünü almak ve insan hayatına kastedilmesini engellemektir.
> “Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Umulur ki (bu sayede insan öldürmekten) sakınırsınız.”
> (Bakara Suresi, 179. Ayet – Meali)
>
2. Had Cezaları: “Allah’ın Sınırları”
“Had” (çoğulu Hudud), miktarı ve şekli bizzat Kur’an ve Sünnet ile belirlenmiş, değiştirilemeyen cezalardır. Bu suçlar, sadece şahsa değil, kamu düzenine ve Allah’ın hukukuna yapılmış bir saldırı olarak kabul edilir.
* Hırsızlık:
Başkasının malına el uzatmak, emeğe saygısızlık ve toplumdaki güven duygusunu (emniyeti) yıkmak olarak görülür.
> “Hırsızlık eden erkek ve hırsızlık eden kadının, yaptıklarına karşılık Allah’tan bir ceza olarak ellerini kesin. Allah mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir.”
> (Maide Suresi, 38. Ayet – Meali)
> (Not: İslam fıkhında bu cezanın uygulanabilmesi için çok ağır şartlar -açlık, zorlama olmaması, malın koruma altında olması vb.- aranır. Bu sebeple tarihsel tatbikatta bu ceza nadiren, sadece profesyonel ve ısrarcı hırsızlara uygulanmıştır.)
>
* Zina ve İftira (Kazf):
Neslin korunması ve aile şerefinin muhafazası için getirilmiş hükümlerdir. Zina suçunun isbatı için dört şahit gibi çok ağır bir şart getirilmiştir; bu da özel hayatın ve mahremiyetin araştırılmasını önlemek içindir. Ancak namuslu insanlara iftira atmak da “Had” cezası gerektiren büyük bir suçtur.
3. Ta’zir Cezaları: “Devletin Takdiri”
Kur’an’da veya Sünnet’te cezası açıkça belirtilmemiş suçlar için (dolandırıcılık, rüşvet, sahtecilik vb.) devlet başkanının veya hakimin (Kadı) takdirine bırakılan cezalardır. Hapis, sürgün, kınama veya para cezası gibi yöntemler bu kapsama girer. Osmanlı kanunnamelerinin çoğu bu alanda düzenlenmiştir.

Risale-i Nur’dan Bir Nazar: “Manevi Yasakçı”
Bediüzzaman Said Nursi, suçların önlenmesinde sadece dış (maddi) cezaların (polis, hapishane) yeterli olamayacağını, asıl koruyucunun insanın derûnî dünyasındaki iman olduğunu vurgular. İnsanın kalbine yerleşen “her an görüldüğü” inancı, suç işlemeye karşı en büyük engelder.
Hutbe-i Şamiye eserinde bu durumu şöyle tasvir eder:
> “Siz büyük bir hakikatten ve acip ve kuvvetli bir sırdan gaflet etmişsiniz, terk etmişsiniz. Onun için adaletin hakikatini kaybediyorsunuz. Maslahat-ı beşeriye yerine adalet perdesi altında garazlar, zâlimâne ve tarafgirâne cereyanlar müdahale eder, hükümlerin tesirini kırar. O hakkatin sırrı budur:
“Bizde bir hırsız elini başkasının malına uzattığı dakikada hadd-i şer’înin icrasını tahattur eder. Arş-ı İlâhîden nâzil olan emir hatırına gelir. İmânın hassasıyla, kalbin kulağıyla, kelâm-ı ezelîden gelen ve hırsız elinin idamına hükmeden  (Hırsız erkeğin ve hırsız kadının da elini kesin.” Mâide Sûresi, 5:38. )âyetini hissedip işitir gibi iman ve itikadı heyecana ve hissiyat-ı ulviyesi harekete gelir. Ruhun etrafından, vicdanın derin yerlerinden, o sirkat meyelânına hücum gibi bir hâlet-i ruhiye hâsıl olur. Nefis ve hevesten gelen meyelân parçalanır, çekilir. Git gide, o meyelân bütün bütün kesilir. Çünkü, yalnız vehim ve fikir değil, belki mânevî kuvveleri (akıl, kalb ve vicdan) birden o hisse, o hevese, hücum eder.”(Hutbe-i Şamiye.81)

>
Bediüzzaman’a göre, kalbinde “manevi bir yasakçı” (Allah korkusu/sevgisi) olmayan birini, kanunlar tam olarak durduramaz. Bu yüzden Osmanlı toplumunda suç oranlarının düşüklüğü, sadece cezaların şiddetinden değil, bu manevi terbiyeden kaynaklanmaktadır.
Hülasa
İslam ceza hukuku (Ukubat);
* Zalim için caydırıcı bir kılıç,
* Mazlum için güvenilir bir kalkan,
* Toplum için ise bir denge unsurudur.
Cezalar “zulüm” olsun diye değil, bir uzvun kangren olması durumunda vücudun geri kalanını kurtarmak (toplumun selâmeti) için konulmuş faaliyetlerdir.

Osmanlı hukuk sisteminin belkemiği olan Kadı müessesesi ve mahkemelerin işleyiş yapısı, adaletin sadece saraylarda değil, en ücra köylerde dahi nasıl tesis edildiğini gösteren muazzam bir teşkilattır.
Bu sistemin esasını anlamak için şu cihan şümul dengeye dikkat etmek gerekir: Osmanlı idaresinde “Kılıç” (İcra gücü) ile “Kitap” (Hukuk) birbirinden ayrılmıştır.
İşte Osmanlı mahkeme yapısı, Kadı’nın faaliyetleri ve sistemin işleyişi:
1. Kadı: Sadece Bir Hakim Değil
Modern anlamdaki hakimin aksine, Osmanlı Kadısı’nın yetki alanı çok daha geniştir. Kadı, atandığı kazada (ilçede);
* Hukuki Olarak: Davalara bakan hakimdir.
* İdari Olarak: Belediye başkanı gibi şehrin düzenini (narh fiyatları, çarşı denetimi) sağlar.
* Noter Olarak: Akitleri, satışları ve mirasları kayıt altına alır.
Ancak en önemli vasfı bağımsızlığıdır.
* Tayin Usulü: Kadılar, bulundukları yerin yöneticisi olan Sancak Beyi veya Beylerbeyi tarafından atanmaz; doğrudan İstanbul’dan (Kazaskerlik veya Şeyhülislamlık makamından) tayin edilir. Bu durum, yerel yöneticilerin Kadı’ya baskı yapmasını engellemek içindir.
2. Mahkemelerin Yapısı ve İşleyişi
Osmanlı mahkemeleri, günümüzdeki gibi karmaşık prosedürlerin, aylar süren duruşmaların olduğu yerler değildir. Tabiatı gereği hızlı ve pratiktir.
* Tek Hakimli Sistem: Mahkemede tek bir Kadı bulunur. Kararı o verir. Ancak karmaşık davalarda müftüden fetva isteyebilir.
* Mekân: Mahkemeler genellikle cami yakınlarında veya şehrin merkezinde, halkın kolayca ulaşabileceği yerlerdedir. Kapısı herkese açıktır.
* Şuhûdü’l-Hâl (Gözlemci Heyeti):
Duruşma sırasında mahallenin güvenilir kişileri (imam, esnaf, saygın ihtiyarlar) mahkemede hazır bulunur. Bunlar jüri değildir, karar vermezler; ancak Kadı’nın davayı usulüne uygun yönetip yönetmediğine nazar ederler. Bu, adaletin zahiri olarak da şeffaf olduğunun isbatıdır.
* Vekâlet (Avukatlık):
Modern anlamda profesyonel avukatlık yoktur. Ancak kişiler kendilerini savunmak için “vekil” tayin edebilirler. Genellikle taraflar bizzat gelip dertlerini anlatır.
3. “Bey Kılıcı, Kadı Kitabı Tutar” (Denge ve Denetleme)
Osmanlı taşra teşkilatındaki en kritik denge, Ehl-i Örf (Askeri/İdari Yöneticiler) ile Ehl-i Şer’ (Kadılar/Ulema) arasındaki güç ayrılığıdır.
* Paşa/Bey: Askeri gücü ve yürütme yetkisini elinde tutar. Ancak bir suçluyu cezalandırmak istediğinde, Kadı’nın “hükmü” olmadan kılını bile kıpırdatamaz.
* Kadı: Hüküm verme yetkisini elinde tutar. “Bu kişi suçludur, cezası şudur” der. Ancak o cezayı uygulayacak askeri gücü yoktur; hükmün infazı için Bey’e muhtaçtır.
Bu karşılıklı bağımlılık (Check-Balance), keyfi yönetimi ve zulmü engellemek için kurulmuş bir hikmet sistemidir. Bir Paşa, Kadı’nın kararına uymak zorundadır; aksi takdirde Kadı durumu İstanbul’a bildirir ve Paşa görevden alınabilir.
4. Mahkeme Yardımcıları
Kadı tek başına çalışmaz, yanında şu görevliler bulunur:
* Nâib: Kadı vekilidir. Büyük kazalarda Kadı’nın iş yükünü hafifletir veya uzak köylere gidip davalara bakar.
* Kassam: Miras paylaşımını yapan memurdur. Vefat eden kişinin malını varisler arasında, yukarıda bahsettiğimiz miras hukukuna (Feraiz) göre taksim eder.
* Kâtib: Mahkeme kayıtlarını (Şer’iyye Sicilleri) tutan görevlidir.
5. Risale-i Nur’dan Bir Nazar: Adalet-i Mahzâ
Bediüzzaman Said Nursi, adaletin uygulanmasında İslam’ın “Adalet-i Mahzâ” (Tam ve saf adalet) prensibini benimsediğini vurgular. “Birinin hatasıyla başkası mesul olamaz” ve “Toplumun selameti için bile olsa, bir ferdin hakkı feda edilemez” düsturları, Osmanlı mahkemelerinin ruhunu yansıtır.
Mektubat eserinde bu hakikati şöyle tasvir eder:
> “Adalet-i mahzâ-yı Kur’aniye; bir mâsumun hayatını ve kanını, hattâ umum beşer için de olsa heder etmez. İkisini nazar-ı kudrette bir görür. (…) Bir masumun hakkı, bütün halk için dahi iptal edilmez. Bir ferd dahi, umumun selameti için feda edilmez. Cenab-ı Hakk’ın nazar-ı merhametinde hak haktır, küçüğüne büyüğüne bakılmaz.”
> (Kaynak: Risale-i Nur Külliyatı, Mektubat, On Beşinci Mektup. Sayfa 43.)
>
Bu iktibas, Osmanlı Kadısının bir karar verirken neden “devletin menfaati”nden önce “şahsın hakkını” gözetmesi gerektiğini açıklar. Hak haktır; küçüğü büyüğü olmaz.
Hülasa; Osmanlı mahkeme sistemi, enaniyetin ve gücün hukuk karşısında boyun eğdiği, padişahın dahi mahkemede sıradan bir vatandaşla yan yana ayakta durup yargılanabildiği (Fatih Sultan Mehmet ve Rum Mimar davası gibi) bir yapıdır.

Osmanlı medeniyetinin “insanı yaşat ki devlet yaşasın” düsturunun en somutlaşmış hali, şüphesiz Vakıf Sistemi’dir. Adalet mekanizması (Kadı) toplumun hukuki dengesini sağlarken, Vakıf müessesesi de sosyal ve iktisadi dengesini sağlamış, devletin kasasından tek kuruş çıkmadan devasa kamu hizmetlerinin (eğitim, sağlık, bayındırlık) görülmesine vesile olmuştur.
Osmanlı’da vakıf, bir malı veya mülkü (akar), Allah’ın rızasını kazanmak gayesiyle insanların ve diğer canlıların faydasına ebediyen tahsis etmektir.
İşte bu muazzam sistemin işleyişi, muhtevası ve külli yapısı:
1. Sistemin Mantığı: “Akar” ve “Hayrat” Dengesi
Bir vakfın yaşayabilmesi için sadece iyi niyet yetmez, sürdürülebilir bir iktisadi model gerekir. Osmanlı vakıfları iki ana unsurdan oluşur:
* Hayrat (Hizmet Kısmı): Vakfın hizmet verdiği birimlerdir. Cami, medrese, hastane (darüşşifa), imaret (aşevi), çeşme, kütüphane gibi halkın doğrudan faydalandığı yerlerdir. Buradan gelir elde edilmez, sadece hizmet üretilir.
* Akar (Gelir Kaynağı): Hayrat kısmının masraflarını (personel maaşı, yemek, tamirat) karşılamak için vakfedilen gelir getirici mülklerdir. Dükkânlar, hanlar, hamamlar, tarlalar veya zeytinlikler olabilir.
Vakıf kurucusu (Vâkıf), hazırladığı “Vakfiye” senedinde bu gelirlerin nereye ve nasıl harcanacağını en ince detayına kadar tasvir eder ve şart koşar. Bu şartlar kanun hükmündedir ve değiştirilemez.
2. Hizmet Alanları: Beşikten Mezara (Hatta Ötesine)
Vakıflar, sosyal hayatın hemen her alanını kuşatmıştır. Sadece insanlara değil, hayvanlara ve tabiata da hizmet götürmüştür.
* Sosyal Yardım (İmaretler): Aşevleri, günde binlerce kişiye (fakir, yolcu, talebe) ücretsiz yemek dağıtırdı. Öyle ki, Fatih Külliyesi’nin vakfiyesinde, misafirlere verilecek yemeğin etinin koyun mu sığır mı olacağı, hastalar için hangi özel yemeklerin (perhiz) çıkacağı dahi kayıtlıdır.
* Sağlık (Darüşşifalar): Hastanelerde tedavi ücretsizdi. Akıl hastaları müzik ve su sesiyle tedavi edilir, taburcu olanlara nekahat (iyileşme) döneminde geçinmeleri için para verilirdi.
* Eğitim (Medreseler): Talebelerin barınma, yeme-içme ve kitap masrafları vakıflar tarafından karşılanırdı.
* Çevre ve Hayvan Hakları: Leyleklerin bakımı için kurulan “Gurabahane-i Laklakan” (Düşkün Leylekler Evi), kışın dağdaki kurtlara et dağıtmak için kurulan vakıflar veya hizmetçilerin kırdığı tabakların parasını ödeyip onları azardan kurtaran vakıflar, medeniyetin derûnî inceliğini gösterir.
3. Sosyal Denge ve “Servet Düşmanlığını” Önleme
Vakıf sistemi, zengin ile fakir arasındaki uçurumu kapatan bir “sosyal güvenlik” supabıdır. Zengin, malını vakfederek toplumla paylaşır; fakir de bu hizmetten faydalanarak zengine dua eder. Bu durum, sınıfsal çatışmayı ve servet düşmanlığını engeller.
Bediüzzaman Said Nursi, zekât ve yardımlaşma müessesesinin toplumdaki bu hayati faaliyetini şöyle açıklar:
> “Hem İslâmiyet, havastan ziyade, avâmın tahassungâhı olmuştur. Vücub-u zekât ve hurmet-i ribâ ile, havassı, avâmın üstünde müstebit yapmak değil, bir cihette hâdim yapıyor,” (29. Mektup)
“Kur’ân’ın kanun-u esasîsi olan “vücub-u zekât, hurmet-i riba” vasıtasıyla avâmın havassa karşı itaatini ve havassın avâma karşı şefkatini temin eden o kudsî kanunu bırakıp burjuvaları zulme, fukaraları isyana sevk etmeye mecbur etmiş. İstirahat-i beşeriyeyi zîr ü zeber etti.” (Emirdağ Lâhikası.334.)
>
Osmanlı’da vakıflar, zekâtın kurumsallaşmış ve sürekli hale gelmiş şeklidir.
4. Sadaka-i Cariye ve Ahiret İnancı
Vakıfların temel motivasyonu, Hz. Peygamber’in (s.a.s.) şu hadis-i şerifidir:
> “İnsan ölünce üç şey dışında ameli kesilir: Sadaka-i cariye (faydası süren hayır), kendisinden faydalanılan ilim ve kendisine dua eden hayırlı evlat.” (Müslim, Vasiyyet, 14)
>
Padişahlar, hanım sultanlar ve paşalar, dünya mülkünün geçici olduğunun yanılma olmadığının farkındaydılar. İsimlerinin ve amel defterlerinin kapanmaması için servetlerini taşlara (binalara) ve hizmete dönüştürmüşlerdir. Bugün Süleymaniye’nin, Sultanahmet’in hâlâ ayakta olması, bu “ihlâs”ın bir isbatıdır.
5. Vakıf Bedduası
Vakıf malları dokunulmazdır. Vakıf kurucuları, vakfiyelerinin sonuna genellikle ağır beddualar eklemişlerdir. Bu, vakıf malına göz dikecek yöneticilere veya şahıslara karşı manevi bir koruma kalkanıdır.
Fatih Sultan Mehmet’in vakfiyesindeki şu ifadeler meşhurdur:
> “Kim ki bu şartlardan birini değiştirirse… Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların laneti onların üzerine olsun.”
>
Hülasa; Osmanlı Vakıf Medeniyeti, “Benim malım” diyen enaniyet sahibi insan yerine, “Mülk Allah’ındır, ben emanetçiyim” diyen diğerkâm insanın inşa ettiği bir sistemdir. Devlet, altyapı ve sosyal hizmet yükünü bu sivil inisiyatiflere devrederek, bütçesini daha çok savunma ve güvenliğe ayırabilmiştir.

Osmanlı medeniyetinin “Taş”a (mimari ve vakıf) ruh verdiğini konuştuk; şimdi de o taşı işleyen, devleti yöneten ve ticareti döndüren “İnsan” unsurunun nasıl yetiştirildiğine, yani Enderun ve Ahilik sistemlerine nazar edelim.
Osmanlı’da insan yetiştirme düzeni, devletin tepesindeki yönetici ile çarşıdaki esnafı aynı ahlaki temelde, fakat farklı faaliyet alanlarında eğiten külli bir yapıdır.
İşte devletin “beynini” yetiştiren Enderun ve toplumun “elini” eğiten Ahilik teşkilatının muhtevası:
1. Enderun Mektebi: Devlet Adamı Yetiştirme Sanatı
Enderun (İç Saray), Topkapı Sarayı’nın içinde yer alan ve sadece devlet yöneticisi (Sadrazam, Vezir, Vali, Komutan) ve sanatkar yetiştirmek üzere kurulmuş, dünyanın ilk ve en disiplinli kamu yönetimi akademisidir.
* Sistemin Esası (Liyakat):
Enderun’un temeli, yetenekli çocukların (Devşirme sistemiyle veya gönüllü) seçilerek saraya alınması ve kabiliyetlerine göre sınıflandırılmasıdır. Burada soy, zenginlik veya torpil geçmez; sadece zeka, yetenek ve sadakat esastır. Bu, “Çobandan Sadrazam çıkaran” bir sistemdir ve bu dikey hareketlilik, Avrupa’daki aristokrat (soylu) sınıfın Osmanlı’da oluşmamasının sebebidir.
* Müfredat:
Eğitim hem zahiri (fen, matematik, coğrafya, tarih) hem de batini (Kur’an, tefsir, fıkıh, ahlak) ilimleri kapsar. Bunun yanı sıra beden eğitimi (cirit, okçuluk) ve mutlaka bir sanat dalı (hat, musiki, tezhip) öğretilirdi.
* Gaye:
Sadece “memur” değil, “İnsan-ı Kâmil” (Olgun İnsan) yetiştirmektir. Devleti yönetecek kişinin nefsinin (enaniyetinin) terbiye edilmiş olması şarttır.
2. Ahilik Teşkilatı: Esnafın Ahlak Okulu
Şehirlerdeki iktisadi hayatın belkemiği olan Ahilik, sadece bir meslek örgütü değil, bir ahlak tarikatıdır. Ahi Evran Veli tarafından kurulan bu sistem, “Eline, diline, beline sahip ol” düsturunu esas alır.
* Usta-Çırak İlişkisi:
Eğitim, okul sıralarında değil, dükkân tezgâhında gerçekleşir. Hiyerarşi şöyledir:
* Yamak: 10 yaşlarında işe başlar, sadece gözlem yapar.
* Çırak: Mesleğin alfabesini öğrenir.
* Kalfa: Ustalığa geçiş aşamasıdır.
* Usta: Mesleğin tüm inceliklerine vakıftır ve dükkân açma hakkına (Gedik) sahiptir.
* Şed Kuşanma Töreni ve Kalite Kontrol:
Bir kalfa, ustalığa yükseldiğinde törenle “Şed” (bir nevi peştamal/kemer) kuşanır. Ancak bu sadece mesleki beceriyle olmaz; ustanın ahlakına kefil olunması gerekir.
* “Pabucunu Dama Atmak”:
Ahilikte kalite kontrolü çok sıkıdır. Eğer bir ayakkabıcı hileli veya çürük çarık ayakkabı yaparsa, Ahi Baba (Kurul başkanı) o ayakkabıyı ibret-i alem olsun diye dükkânın damına atar. Müşteri bunu görünce o dükkândan alışverişi keser. “Pabucu dama atılmak” deyiminin aslı buradan gelir.
3. Kur’an-ı Kerim’den Referans: Liyakat ve Emanet
Devlet yönetiminde Enderun’un, ticarette Ahiliğin temel dayanağı şu ayet-i kerimedir. Allah (c.c.), işin ehline verilmesini emreder:
> “Allah size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor…”
> (Nisa Suresi, 58. Ayet – Meali)
>
Osmanlı, bir görevi verirken “Bizden mi?” diye değil, “Ehli mi?” diye bakmıştır. Bu ayet, devletin personel politikasının anayasasıdır.
4. Sanat ve Esma-i Hüsna
Bir zanaatkârın işini güzel yapması, Allah’ın isimlerine (Esma-i Hüsna) bir ayinedarlık olarak yansımasıdır. Ahilikteki “işi güzel yapma” ahlakının derûnî boyutu bu manevi boyuttur.
> Bir marangozun yaptığı sandık veya bir terzinin diktiği kaftan, sadece bir eşya değil, Allah’ın “Sâni” (Sanatkâr) isminin o usta üzerindeki tecellisidir. Bu şuurla yapılan işten hile, hurda ve kalitesizlik çıkmaz.

Hülasa
Osmanlı insan yetiştirme düzeni;
* Enderun ile aklı ve iradeyi,
* Ahilik ile eli ve vicdanı
eğiterek, madde ile manayı birleştirmiştir.

Osmanlı sosyal dokusunu anlamak için, cami ve medresenin yanında üçüncü sacayağı olan Tekke ve Zaviyeleri (Tarikatların mekânlarını) incelemek elzemdir. Zira Osmanlı medeniyeti; “Camide ibadet, Medresede ilim, Tekkede irfan” formülü üzerine bina edilmiştir.
Tasavvuf ve tarikatlar, sanılanın aksine toplumdan kopuk, sadece münzevi bir hayat süren yapıların ötesinde, sosyal hayatın tam merkezinde bir rehabilitasyon ve terbiye merkezi olarak faaliyet göstermiştir.
İşte bu manevi kurumların sosyal hayattaki rolü, muhtevası ve toplumsal tesirleri:
1. Sosyal ve Ruhi Terbiye Merkezi: “Edep Ya Hû”
Osmanlı sokaklarında, kapı tokmaklarında, dükkan levhalarında sıkça görülen “Edep Ya Hû” ifadesi, tekkelerin topluma aşıladığı temel düsturdur.
* Nefs Terbiyesi:
Medrese aklı doyururken, tekkeler kalbi ve ruhu doyurmuştur. İnsanın enaniyetini (egosunu) kırmak, kibirden arınmak, diğerkâm olmak ve hoşgörülü davranmak (hilm) tekkelerin ana müfredatıdır.
* Sınıfsız Toplumun Provası:
Tekke kapısından giren herkes eşittir. Bir Paşa ile bir hamal, zikir halkasında yan yana oturur, aynı kaptan yemek yer (Somat). Bu durum, toplumdaki sınıfsal uçurumların derinleşmesini ve sosyal patlamaları önleyen manevi bir sigorta olmuştur.
* Psikolojik Destek (Derûnî Tedavi):
Hayatın zorlukları karşısında bunalan, eşini veya işini kaybeden insanlar, tekkelerdeki sohbet ve zikir ortamında teselli bulmuşlardır. Burası, günümüzün psikolojik rehabilitasyon merkezleri gibi çalışmıştır.
2. Sanat ve Estetik Okulu
Osmanlı’da güzel sanatların en büyük koruyucusu ve üreticisi tarikatlar olmuştur. Özellikle Mevlevilik, adeta bir devlet konservatuarı gibi çalışmıştır.
* Musiki ve Edebiyat:
Klasik Türk Musikisi’nin en büyük bestekârları (Itri, Dede Efendi gibi) ve Divan edebiyatının büyük şairleri (Şeyh Galip gibi) tekkelerden yetişmiştir. Tasavvuf musikisi, ruhun batini derinliklerine hitap ederek ince zevkli bir toplum inşa etmiştir.
* Hüsn-i Hat ve Tezhip:
“Allah güzeldir, güzeli sever” hadisinden yola çıkarak, hat sanatının en güzel örnekleri tekkelerde icra edilmiştir.
3. Askeri ve Siyasi Yapıdaki Rolü: “Gaza ve Cihad”
Tasavvuf ehli sadece tespih çeken insanlar değildir; yeri geldiğinde kılıç kuşanan “Alperen”lerdir.
* Yeniçeri ve Bektaşilik:
Osmanlı ordusunun belkemiği olan Yeniçeriler, Hacı Bektaş-ı Veli’yi “Pir” olarak kabul ederler. Yeniçeri Ocağı’nın duası olan “Gülbank”, Bektaşi nefesi tarzındadır. Bu manevi bağ, askerin cesaretini ve ocağa sadakatini perçinlemiştir. Asker, savaşa giderken “Pirim Hacı Bektaş Veli’nin himmetiyle” diyerek motive olur.
* Fetih ve İskân:
Anadolu’nun ve Balkanların İslamlaşmasında, ordudan önce giden dervişler (Kolonizatör Türk Dervişleri) etkili olmuştur. Issız yerlere kurdukları zaviyelerle hem yol güvenliğini sağlamışlar hem de o bölgeleri şenlendirmişlerdir.
4. Kur’an-ı Kerim’den İktibas: Kalplerin İlacı
Tasavvufun temeli olan zikir ve Allah’ı anma, Kur’an’da kalbin huzuru için yegâne çare olarak gösterilmiştir:
> “Onlar, inananlar ve kalpleri Allah’ı anmakla huzura kavuşanlardır. Biliniz ki, kalpler ancak Allah’ı anmakla huzur bulur.”
> (Ra’d Suresi, 28. Ayet – Meali)
>
Tekkelerdeki zikir meclisleri, bu ayetin hayata geçirilmiş halidir.
5. Risale-i Nur’dan Bir Nazar: Tarikatın Gayesi
Bediüzzaman Said Nursi, tarikat ve tasavvufun, İslam’ın zahiri kabuğunun içindeki aslı ve özü olduğunu, gayesinin ise imanı inkişaf ettirmek olduğunu belirtir.
Telvihat-ı Tis’a (Dokuz Telvih) risalesinde tarikatı şöyle tasvir eder:
> “”Tarikatin gaye-i maksadı, marifet ve inkişaf-ı hakaik-i imaniye olarak, Mirac-ı Ahmedînin (a.s.m.) gölgesinde ve sâyesi altında kalb ayağıyla bir seyr ü sülûk-i ruhanî neticesinde, zevkî, hâlî ve bir derece şuhudî hakaik-i imaniye ve Kur’âniyeye mazhariyet; ‘tarikat’, ‘tasavvuf’ namıyla ulvî bir sırr-ı insanî ve bir kemâl-i beşerîdir.””
> (Kaynak: Risale-i Nur Külliyatı, Mektubat, Yirmi Dokuzuncu Mektup, Dokuzuncu Kısım.)
>
Bediüzzaman burada önemli bir yanılmayı düzeltir: Tarikat şeriatın alternatifi veya zıddı değil; bilakis onun ruhu, delili ve çekim gücüdür. Şeriatsız tarikatın makbul olmadığını vurgular.
Hülasa
Osmanlı’da tarikatlar;
* Ferdin ruh sağlığını koruyan bir sığınak,
* Toplumun kaynaşmasını sağlayan bir çimento,
* Ordunun manevi motivasyon kaynağı olarak faaliyet göstermiştir.
Bugün bazı tarihi dizilerde veya anlatımlarda gördüğümüz “devletle çatışan tarikat” imajı, Osmanlı’nın yükseliş dönemleri için büyük bir yanılmadır. Aksine, devlet (sultan) ile tekke (şeyh) genellikle uyum içinde çalışmış, biri bedeni (mülkü) yönetirken diğeri ruhları yönetmiştir (Fatih-Akşemseddin, Osman Gazi-Edebali örnekleri gibi).

Osmanlı Devleti’nin maddî kılıcını Osman Gazi, manevî ruhunu ise Şeyh Edebali temsil eder. Bu ikili yapı, devletin sadece bir toprak fethine değil, gönül fethine odaklandığının en büyük isbatıdır. Şeyh Edebali, Osman Gazi’nin hem kayınpederi hem de manevi hocasıdır.
Onun Osman Gazi’ye yaptığı meşhur nasihat (vasiyetname), Osmanlı devlet aklının anayasası, yönetim felsefesinin (hikmetinin) özü ve liderlik manifestosudur. Bu metin, bir yöneticinin enaniyetini nasıl terbiye etmesi gerektiğini tasvir eden muazzam bir belgedir.
İşte o tarihi nasihatin muhtevası, analizi ve dayandığı manevi temeller:
1. “Ey Oğul!” ile Başlayan Manifesto
Şeyh Edebali’nin Osman Gazi’ye hitabı, bir babanın oğluna şefkati ile bir mürşidin talebesine ikazını ihtiva eder. Metnin en çarpıcı kısımları şöyledir:
> “Ey Oğul! Beysin… Bundan sonra öfke bize, uysallık sana. Güceniklik bize, gönül almak sana. Suçlamak bize, katlanmak sana. Acizlik bize, yanılgı bize; hoş görmek sana. Geçimsizlikler, çatışmalar, uyumsuzluklar, anlaşmazlıklar bize; adalet sana. Kötü göz, şom ağız, haksız yorum bize; bağışlamak sana…”
> “Ey Oğul! İnsanı yaşat ki devlet yaşasın.”
>
2. Nasihatin Derûnî Analizi ve Mesajları
Bu nasihat, modern siyaset biliminin “Güç yozlaştırır” tezine karşı, gücün nasıl ahlakla ehlileştirileceğinin reçetesidir.
* Liderin Yükü (Külfet-Nimet Dengesi):
Sıradan insan öfkelenebilir, küsebilir veya hata yapabilir. Ancak yönetici (Bey) bu lükse sahip değildir. Edebali, liderliği bir imtiyaz veya saltanat aracı olarak değil; sabır, tahammül ve feragat gerektiren ağır bir “hizmetkârlık” makamı olarak tasvir eder.
* “İnsanı Yaşat ki Devlet Yaşasın”:
Bu cümle, Osmanlı medeniyetinin özetidir. Batı düşüncesindeki (Machiavelli) “Devletin bekası için her yol mübahtır” veya “İnsan devlet içindir” anlayışının tam zıddıdır. Burada devlet bir amaç değil, insanın huzuru ve hayatı için bir araçtır. İnsan (kul) mutlu ve huzurlu olursa, devlet (nizam) zaten ayakta kalır.
* Enaniyetin (Egonun) Ezilmesi:
“Öfke bize, uysallık sana” diyerek, liderin nefsini yenmesini şart koşar. Öfke ile kalkanın zararla oturacağını, devlet yönetiminde hislerin değil, aklın ve sabrın faaliyet göstermesi gerektiğini vurgular.
3. Kur’an-ı Kerim’den Dayanak: Yumuşak Huyluluk
Şeyh Edebali’nin bu tavsiyeleri, doğrudan Kur’an-ı Kerim’in yöneticilere hitap eden ayetlerinden süzülmüştür. Allah (c.c.), Peygamber Efendimiz’e (s.a.s.) hitaben şöyle buyurur:
> “Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı kalpli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık sen onları affet. Onlar için Allah’tan bağışlama dile. İş konusunda onlarla müşavere et. Bir kere de karar verip azmettin mi, artık Allah’a tevekkül et, (ona dayanıp güven). Şüphesiz Allah, tevekkül edenleri sever.”
> (Âl-i İmrân Suresi, 159. Ayet – Meali)
>
Bu ayet, Osmanlı padişahlarının (özellikle yükseliş döneminde) halkla ilişkilerinin temel prensibini oluşturmuştur: Merhamet, istişare ve tevazu.
4. Risale-i Nur’dan Bir Nazar: Efendilik Hizmettedir
Bediüzzaman Said Nursi, Şeyh Edebali’nin çizdiği bu liderlik profilinin, Sünnet-i Seniyye’ye dayandığını ve gerçek liderliğin “hizmetkârlık” olduğunu belirtir. Yöneticilerin halka tepeden bakma yanılsamasına düşmemeleri gerektiğini şöyle ifade eder:
> “İslâmiyetin bir kanun-u esasîsi olan, hadis-i şerifte  yani, “Memuriyet, emirlik ise, reislik değil, millete bir hizmetkârlıktır.” Demokratlık, hürriyet-i vicdan, İslâmiyetin bu kanun-u esasîsine dayanabilir. Çünkü kuvvet kanunda olmazsa şahsa geçer. İstibdad, mutlak keyfî olur.”(Emirdağ Lâhikası.386)
>
Bediüzzaman’a göre, makam yükseldikçe tevazunun artması gerekir. Gurur ve kibir, idarecinin manevi bir hastalığıdır. Edebali’nin “Acizlik bize, yanılgı bize; hoş görmek sana” sözü, tam da bu “hizmetkâr lider” modelini inşa etmek içindir.
Hülasa
Şeyh Edebali’nin nefesiyle kurulan bu sistem sayesinde Osmanlı;
* Fethettiği yerlerdeki gayrimüslim halkın inancına ve hayatına dokunmamış,
* Sömürgecilik yapmamış,
* 600 yıl boyunca farklı milletleri (Millet Sistemi) bir arada tutabilmiştir.

Osmanlı Millet Sistemi, farklı inanç ve etnik köklere sahip toplulukların, cihan şümul bir adalet şemsiyesi altında, derûnî özgürlüklerini koruyarak bir arada yaşamasını sağlayan külli bir idari yapıdır. Bu sistem, modern ulus-devlet modelinin getirdiği asimilasyon ve tek tipleştirme yanılsamasına karşı, çok kültürlülüğü hayatın aslı kabul eden bir cevaptır.
1. Millet Sistemi’nin Aslı ve Muhtevası
Osmanlı Devleti, tebaasını (vatandaşlarını) milliyetlerine göre değil, dinlerine göre tanımlamıştır. Buradaki “Millet” kelimesi, günümüzdeki etnik kimliği değil, dini topluluğu ifade eder.
* Milletin Başı: Her Millet’in (Rum Ortodoks, Ermeni Gregoryen, Yahudi, vs.) kendi ruhani lideri (Patrik veya Hahambaşı) bulunur. Bu lider, sadece dinî bir makam değil, aynı zamanda idari ve siyasi bir yetkiye sahiptir.
* Doğrudan Bağlantı: Millet başları, doğrudan Bab-ı Ali’ye (Osmanlı Hükûmeti’ne) bağlıdır. Bu durum, aralarındaki bağlantının kuvvetli olduğunu isbat eder.
2. İdari ve Hukuki Faaliyet Alanı
Millet Sistemi, bu topluluklara hem zahiri hem de batini işlerinde geniş bir özerklik tanır:
* Hukuki Otonomi (Ahvâl-i Şahsiye):
Nikâh, boşanma, miras, eğitim ve vakıf (cemaat vakıfları) gibi kişisel hayatın temeli olan hukuki meselelerde, kendi dinlerinin kuralları geçerlidir. Kadı mahkemeleri, sadece Müslümanlar ve Müslüman olmayanlar arasındaki ihtilaflara veya cezai hükümlere bakardı. Örneğin, Rum bir vatandaş kendi Patriği’nin mahkemesinde, kendi kilise hukukuna göre boşanabilirdi.
* Din ve Eğitim Özgürlüğü:
Her Millet, kendi okullarını, hastanelerini ve hayır kurumlarını (Vakıflarını) kurmakta, kendi dillerini ve dinlerini serbestçe öğretmekte özgürdü. Kimseye dinini terk etme veya zorla değiştirme baskısı yapılmazdı.
* Mali Sorumluluk:
Gayrimüslimler, askerlik hizmetinden muafiyet karşılığında Cizye (korunma vergisi) öderlerdi. Bu, canlarının, mallarının ve dinlerinin devlet tarafından korunmasının bir bedeliydi ve İslâm hukukunun esasları gereği zorunluydu.
3. Adalet ve Fazilet
* Hakkani Hukuk:
Kur’anî adalet, zulme karşı asla müsaade etmez. Eğer bir yöneticinin zulmü söz konusu olursa, o yöneticinin dini ne olursa olsun, zulüm karşısında durmak imanın gereğidir.
* Toplumsal Uhuvvet (Kardeşlik):
Farklı dinlere sahip olmanın, toplumsal nizâ (çatışma) sebebi yapılmaması gerektiğini; adaletle muamele edildiğinde herkesin huzur içinde yaşayabileceğini belirtir.
> “Bizim düşmanımız cehalet, zaruret, ihtilâftır. Bu üç düşmana karşı sanat, marifet, ittifak silâhıyla cihad edeceğiz.”
> (Kaynak: Risale-i Nur Külliyatı, Münazarat. Sayfa 28)
>
Bu iktibas, Osmanlı’nın Millet Sistemi’ndeki faaliyetin özünü özetler: Dış düşmanlara karşı ittifak ederken, içteki ihtilâfı (farklılıkları) zenginlik ve barış sebebi yapmak.

Hülasa
Osmanlı Millet Sistemi, dinî kimlik üzerinden siyasi bir kimlik inşa etmiştir. Bu model sayesinde, farklı inançlara sahip topluluklar, 600 yıl boyunca cihan şümul bir adalet altında kendi kültürlerini koruyarak varlıklarını sürdürebilmişlerdir.

Millet Sistemi ve diğer külli yapılarla altı asır boyunca cihan şümul bir devlet kuran Osmanlı’nın, tarih sahnesinden çekilme sürecini ve bu sürecin modernleşme hareketleriyle birlikte nasıl tenkit edildiğini incelemek, hikmet dolu bir nazar gerektirir.
Osmanlı’nın çözülme süreci, tek bir sebebe bağlanamayan, hem zahiri (dı) hem de derûnî (iç) faktörlerin uzun bir süre birikimiyle oluşan karmaşık bir tabiattır.
1. Çözülmenin Zahiri (Dış) Sebepleri
Osmanlı’nın dış hayatla bağlantısı koptuğu anda, Avrupa’daki büyük değişimlere ayak uyduramaması en büyük yanılma kaynağı olmuştur:
* Ekonomik Kaynakların Kaybı: Coğrafi Keşifler neticesinde ticaret yollarının (İpek ve Baharat Yolu) Atlas Okyanusu’na kayması, Osmanlı gümrük gelirlerinin ve Akdeniz’in faaliyetinin düşmesine sebep oldu.
* Askeri Geri Kalmışlık: Avrupa’da Barut İhtilali, daimi ordular ve yeni savaş taktikleri gelişirken, Yeniçeri Ocağı’nın kendini yenilememesi ve disiplinin bozulması, savaşlarda üst üste yenilgilere yol açtı. 1699 Karlofça Antlaşması ile büyük toprak kayıpları başladı.
* Kapitülasyonlar: Başlangıçta ticareti canlandırmak için verilen imtiyazların, zamanla Batılı devletlerin ekonomik sömürüsüne dönüşmesi ve yerli sanayinin aslından kopmasına neden olması.
2. Kurumsal ve Derûnî (İç) Sebepler
Dış sebepler ne kadar büyük olursa olsun, devleti içeriden çürüten derûnî hastalıklar olmasaydı, çözülme bu denli hızlanmazdı. Bu hastalıklar, kuruluş esaslarına ihanet anlamına geliyordu:
* Yönetimin Çöküşü: Enderun sisteminin bozulmasıyla liyakat (yeterlilik) yerine rüşvet ve iltimas (kayırmacılık) yaygınlaştı. Görevler ehil olmayan kişilere verilmeye başlandı.
* Adalet ve Vakıf Sisteminin Bozulması: Kadı atamalarındaki yolsuzluklar arttı, vakıf gelirleri kötü yönetildi veya şahsi çıkarlara tahvil edildi. Adaletin isbatı ve halkın güveni zedelendi.
* İlmiye Sınıfının Donuklaşması: Medreselerin muhtevası ve eğitimi yeniliklere kapandı. İctihad kapısının kapanmasıyla dinî ve ilmî alanda gerileme başladı.

3. Islahat (Reform) Dönemi ve Tenkitleri
* Osmanlı yöneticileri gerilemeyi fark etti ve devlet, ayakta kalmak için kapsamlı Islahat (yenilenme) hareketlerine girişti (Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı).
* Islahatın Yanılsaması:
Islahat hareketlerinin ana tenkidi, Batı’nın sadece zahiri şeklinin (üniforma, bina, ordu teşkilatı) kopyalanmasına odaklanmasıdır. Asıl önemli olan hukukun üstünlüğü, bilim zihniyeti ve hesap verebilirlik gibi batini ruh ihmal edildi. Devlet, hastalığı iyileştirmek yerine, sadece hastalığın dışa vuran semptomlarını tedavi etmeye çalıştı.
* Yönetimsel Kargaşa:
Eski sistemin kurumları (örf ve şeriat hukuku) ile yeni kurulan Batı tarzı kurumlar (Nizamiye Mahkemeleri) yan yana getirilince yönetimde külli bir kaos ve karmaşa yaşandı.
4. Risale-i Nur Perspektifi: Manevi Hastalıklar
Bediüzzaman Said Nursi, İslâm toplumunun gerilemesinin aslı olarak, yukarıda sayılanların da menşei olan altı manevi hastalığı gösterir (Hutbe-i Şamiye):
* Yeis (Ümitsizlik): Hayatın can damarını kesen ümitsizlik hastalığı.
* Sıdkın Adem-i Vücudu (Doğruluğun Terki): Toplumsal güvenirliğin kaybolması.
* Adavete Meftuniyet (Düşmanlığa Tutkunluk): Müslümanların kendi aralarındaki ihtilâflara meyli.
* Tevhidi Akîm Bırakmak (Birliği Etkisiz Kılmak): Dini sadece bir ibadet şekline indirip, sosyal ve siyasi hayatın faaliyetine karıştırmamak.
* İstibdat: Bireysel hürriyetlerin kısıtlanması ve keyfi yönetim.
* Menfaat-ı Şahsiyeyi, Umuma Tercih Etmek: Şahsî çıkarları, umumî menfaatin (kamu yararının) önüne geçirmek. (Bu, Enderun ve Vakıf sistemini çürüten ana hastalıktır.)
> “Bu altı dehşetli illeti, altı ilâçla tedavi edebiliriz. Bu illâcın muhtevası da, tam bir dindarlık ve şeriatın hakikatına yapışmaktır.”
> (Kaynak: Risale-i Nur Külliyatı, Hutbe-i Şamiye.)
>
Hülasa
Osmanlı, Batı’dan geri kaldığı için değil, kuruluş felsefesinden (Şeyh Edebali’nin hikmetinden) uzaklaştığı ve derûnî hastalıklarla çürüdüğü için çözülmüştür. Tanzimat ise bu yanılmayı daha da derinleştirmiştir.

UYGULAMA SENARYOSU: Bir Günlük Kullanım
* Sabah: Kullanıcı uyanır. Telefona gelen bildirim: “Güneş doğdu ama hakiki sabah, gaflet uykusundan uyanmaktır. (Sabah Namazı Tesbihatı ve Manası)”.
* Öğle (İş yeri): Bir arkadaşı “Kader konusunda kafam karışık” der. Kullanıcı hemen WhatsApp botuna yazar: “Kader ile ilgili ikna edici kısa bir izah gönder.” Bot, 2 dakika içinde Kader Risalesi’nden harika bir özet ve ilgili ayeti gönderir. Kullanıcı bunu arkadaşına iletir.
* Akşam (Ev): Kullanıcı tabletini alır, uygulamayı açar. “Bugünkü Dersim” bölümünde kaldığı yerden (Fatiha Tefsiri – 5. Veçhe) okumaya devam eder. Anlamadığı kelimenin üzerine tıklar, lügat manasını görür.
Netice ve Teklif
Bu strateji ile; dijital dünya “başıboş” bir alan olmaktan çıkar, “Nur” ile aydınlanmış bir medreseye dönüşür.

Sıradaki Somut Adım:
Bu vizyonu hayata geçirmek için, projenin vitrini olacak “Uygulama Arayüz Tasarımı” (Mockup) üzerinde çalışmaya başlamalıyız.

Mesela; “Ana Ekran”, “Sohbet Ekranı” ve **”7 Veçheli Tefsir Okuma Ekranı”**nın nasıl görünmesi gerektiğini tarif eden, yazılımcı ve tasarımcılara verebileceğiniz görsel yerleşim planını (Wireframe taslağını) hazırlayabiliriz

O halde, yazılımcı ve grafik tasarımcı ekibinizin önüne koyabileceğiniz, projenin “Zahiri Yüzünü” (Arayüzünü) şekillendirecek somut taslakları (Wireframe) hazırladım.
Bu tasarım planı, kullanıcının dijital karmaşadan kurtulup, huzurlu bir medrese iklimine girmesini hedefleyen “Sade, Derin ve Akıcı” bir mimari üzerine kuruludur.
Aşağıda 3 temel ekranın tasvirini ve yerleşim planını sunuyorum.

1. EKRAN: ANA SAYFA (Dijital Medrese Kapısı)
Kullanıcının ilk karşılaştığı ekrandır. Maksat; kullanıcıyı boğmadan, ruhuna dokunacak bir “Günün Özeti” ile karşılamak ve ana fonksiyonlara yönlendirmektir.
* Üst Bar (Header):
* Sol: Selamlaşma ve Kullanıcı Adı (Örn: “Hayırlı Sabahlar, Ahmet Bey”).
* Sağ: Hicri Takvim ve Vakit Bilgisi (Örn: 15 Ramazan 1447 – İkindi’ye 45 dk kaldı).
* Arka Plan: Göz yormayan, hareketli (animasyonlu) hafif bir gökyüzü veya geometrik desen.
* Merkez Kart (Günün Nuru):
* Büyük bir kart içinde “Günün Ayeti” veya “Risale-i Nur’dan Bir Vecize”.
* Altında “Dinle” ve “Paylaş” (Instagram Story uyumlu) butonları.
* Ana Fonksiyon Butonları (Hızlı Erişim):
* Ekranın ortasında yan yana iki büyük, estetik buton:
* DİJİTAL MÜFTÜYE SOR (Sohbet ikonu)
* KUR’AN VE 7 VEÇHELİ TEFSİR (Kitap/Rahle ikonu)
* Alt Bar (Navigasyon):
* Ana Sayfa | Kütüphane | Zikirmatik | Profilim
2. EKRAN: DİJİTAL MÜFTÜ (Sohbet ve Asistan Modülü)
Kullanıcının yapay zeka ile konuştuğu alandır. Burası soğuk bir “bot” gibi değil, ilim meclisindeki bir “müzakere” havasında olmalıdır.
* Giriş Uyarısı:
* Sohbetin en başında silik bir yazı: “Ben bir Yapay Zeka asistanıyım. Cevaplarım 4 Hak Mezhep ve Risale-i Nur esaslıdır. Şahsi ve hassas (talak vb.) konularda lütfen müftülüğe danışınız.”
* Sohbet Balonları:
* Kullanıcı: Sağda, gri balon.
* Sistem (Cevap): Solda, hafif turkuaz veya yeşil tonlu balon.
* Özellik: Cevap içindeki Ayet ve Hadis metinleri farklı fontla (kaligrafik) ve çerçeveli olarak gösterilir. Kaynaklar (iktibaslar) dipnot gibi değil, metnin altında tıklanabilir link olarak verilir.
* Girdi Alanı (Input):
* Yazma çubuğunun yanında büyük bir Mikrofon İkonu. (Yaşlılar ve yazmaya üşenenler için “Bas-Konuş” özelliği).
* Akıllı Öneriler:
* Klavyenin üzerinde kayan butonlar: “Abdesti neler bozar?”, “Faiz neden haram?”, “Namazda huşu nasıl sağlanır?” gibi hazır sorular.
3. EKRAN: 7 VEÇHELİ TEFSİR OKUMA (Projenin Kalbi)
Burası statik bir metin okuma yeri değildir. Ayetin katmanlarının interaktif bir şekilde açıldığı bir “laboratuvar” gibidir.
* En Üst (Sabit Alan):
* Ayetin Arapçası (Hüsn-ü Hat ile) ve hemen altında Meali.
* Sesli okuma butonu (Kabe imamlarından kıraat seçeneği).
* Orta Kısım (Veçhe Seçici – Kontrol Paneli):
* Yatay olarak kaydırılabilen (Scroll) sekme yapısı. Başlıklar şöyledir:
* Lügat | Rivayet | Ahkam (Fıkıh) | Kelam (İsbat) | Derûnî (Tasavvuf) | Kevnî (Bilim) | İçtimai
* İçerik Alanı (Değişken Alan):
* Kullanıcı yukarıdan “Kevnî” sekmesine tıkladığında, ekranın alt kısmı değişir.
* Örneğin; “Kevnî” seçildiğinde, ayetin kainattaki yansımasını anlatan Risale-i Nur pasajı ve belki konuyla ilgili kısa bir bilimsel illüstrasyon/video belirir.
* “Ahkam” seçildiğinde, 4 mezhebin görüşlerini içeren karşılaştırmalı bir tablo gelir.
* Seviye Ayarı (Toggle):
* Ekranın köşesinde bir anahtar: “Avam / Havas” (veya Sade / Detaylı).
* “Avam” modunda kısa ve öz özetler; “Havas” modunda ise Arapça ibarelerin, dipnotların ve derin tartışmaların olduğu tam metin gösterilir.
TEKNİK VE GÖRSEL NOTLAR (Tasarımcılara Notlar)
* Renk Paleti:
* Ana Renk: Turkuaz (İslami sanat ve huzur rengi).
* İkincil Renk: Altın Sarısı (Varak rengi, ayet çerçeveleri ve başlıklar için).
* Zemin: Kırık Beyaz veya “Saman Kağıdı” tonu (Gözü yormayan, kitap hissi veren sıcaklık).
* Karanlık Mod (Dark Mode): Gece okumaları için tam uyumlu koyu lacivert zemin.
* Tipografi (Yazı Tipi):
* Başlıklar ve Arapça metinler için: Geleneksel hat sanatına yakın, tırnaklı (Serif) fontlar.
* Açıklama metinleri için: Modern, okunaklı, tırnaksız (Sans-Serif) fontlar (Roboto veya Open Sans gibi).
* Hissiyat (UX):
* Sayfa geçişleri sert olmamalı, yumuşak “Fade-in/Fade-out” efektleri kullanılmalı.
* Veçheler arasında geçiş yaparken hafif bir titreşim (Haptic Feedback) verilmeli; sanki sayfayı elle çeviriyor hissi uyandırılmalı.

Gelecek Adım:
Bu tasarımlar, projenin “bedenini” oluşturur. Ruhunu ise içerik oluşturacaktır.
Tasarım ekibi bu şablonlara göre “Mockup” (tıklanabilir demo) hazırlarken; biz de sizinle **”İçerik Giriş Formatı”**nı netleştirelim.
Yoksa bu aşamada “Yatırımcı/Destekçi Sunumu” (Devlet veya Cemaat yetkililerine projeyi anlatmak için özet bir dosya) hazırlamak daha mı öncelikli olur?

| Proje Adı | 7 VEÇHELİ DİJİTAL TEFSİR & DİJİTAL MÜFTÜ |
|—|—|
| Çekirdek Faaliyet | Kur’an’ı 7 farklı ilmi veçhe (açı) üzerinden analiz eden Yapay Zeka (AI) üretmek. |
| Kullanılan Metod | RAG (İktibas Destekli Üretim) Mimarisi. Yapay zeka, cevabı üretmeden önce sadece sahih kaynaklardan (TDV, Kütüb-i Sitte, Risale-i Nur) iktibas yaparak sıhhati garanti eder. |
| Kritik Entegrasyon
| Fıkhî konularda (namaz, abdest vb.) mezhep farklılıklarını (Hanefi, Şafii vb.) Karar Ağacı (Decision Tree) mantığıyla işleyen Hatasız Fetva Mekanizması. |
| İmanî Boyut | Risale-i Nur Külliyatı’nın kavramları (Ene, Tabiat, Haşir) yapay zekanın mantık katmanına işlenerek Deizm ve Ateizme karşı akli ve nakli isbat temelli cevaplar üretilir. |

3. KISIM: STRATEJİK DEĞER VE KAZANIMLAR
Bu proje, İslam dünyası için sadece bir teknoloji yatırımı değil, ideolojik savunma ve faaliyet alanı kurmaktır.
* Cihan Şümul Tebliğ: 7 veçheli tefsirin yapay zeka ile anlık olarak tüm dünya dillerine tercüme edilmesi, İslam’ı her dilde ve her kültürde temsil etme gücü.
* Yeni Nesil İmam/Alim Yetiştirme: Diyanet ve üniversiteler için, akademik araştırmaları saniyeler içinde sunan, külli bir araştırma asistanı (Dijital İlim Mürşidi) görevi.
* Güven ve İtibar: “Dijital Müftü” hattının güvenilirliği, kurumlarımızın (Diyanet, İslam Teşkilatı) dijital itibarını sağlamlaştırır ve gençlerin manevi otoriteye olan bağlılığını pekiştirir.
* Teknolojik Savunma: Dijitalleştirilmiş sahih veri setimiz, gelecekte İslam’ı hedef alan yapay zeka saldırılarına karşı en büyük savunma kalkanımız olacaktır.

4. KISIM: YATIRIM ÇAĞRISI VE EYLEM PLANI
A. Fazlar ve Takvim (Örnek)
| Faz | Odak Noktası | Süre | İhtiyaç Duyulan Uzmanlık |
|—|—|—|—|
| Faz 1 | Temel Veri Seti & RAG Pilotu | 6 Ay | İlahiyatçılar, Veri Bilimcileri |
| Faz 2 | AI Model Eğitimi & Mobil MVP | 6-12 Ay | Yapay Zeka Mühendisleri, UX/UI Tasarımcıları |
| Faz 3 | Çoklu Dil Entegrasyonu & Global Yayılım | 12-18 Ay | Çevirmenler, Pazarlama Uzmanları |
B. Çağrı
Bu proje, basit bir teknolojik faaliyet değil, yüzyılın en büyük manevi cihadıdır. Maddi kaynaklar ile manevi hakikatleri birleştirerek, Nur’un dijital çağda cihan şümul bir surette yayılmasına öncülük etme vaktidir.
Sizlerin desteği, bu projenin sadece bir fikir değil, bir hakikat olmasının isbatıdır.

Yapabileceğim Bir Sonraki Adım:
Bu sunumun başarısı, arkasındaki ekibin kalitesine bağlıdır. Projenin ilk aşaması için gereken “İlahiyatçı-Mühendis Çalışma Ekibinin” görev tanımlarını ve istihdam edilmesi gereken anahtar pozisyonları tasvir eden bir Organizasyon Şeması hazırlamalı.

2. KANAT: HENDESE (Teknoloji ve Yapay Zeka Takımı)
Bu takım, projenin zahiri görünümünü ve altyapısını kurar. İlim takımının verdiği muhtevayı kod ile hayata geçirir.
| Rol | Anahtar Görev Tanımı | Neden Kritik? |
|—|—|—|
| Yapay Zeka Baş Mühendisi | Projenin kalbi olan RAG mimarisini kurar. Modellerin (LLM) ince ayarını (fine-tuning) yaparak, İslami ilimlere özgü bir dil geliştirmesini sağlar. | Veri setlerinin manayı koruyarak Yapay Zekaya yüklenmesinden sorumludur. |
| Veri Bilimci (Etiketleme Uzmanı) | İlahiyat takımının hazırladığı metinleri JSON/Vektör formata dönüştürür. Metinlerin semantik olarak doğru etiketlenmesi (data labeling) faaliyetini yürütür. | Veri ile Yapay Zeka arasındaki köprüyü inşa eder. |
| Full-Stack Yazılımcı | Mobil uygulama (iOS/Android) ve Web portalının altyapısını kurar. Arayüzün (UI/UX) akıcı ve kullanışlı olmasını sağlar. | Son kullanıcının dijital medreseden en kolay şekilde faydalanmasını sağlar. |
| Sistem ve Siber Güvenlik Uzmanı | Veri tabanlarının mahremiyetini ve sistemin kesintisiz faaliyetini sağlar. Yapay zekanın siber saldırılara (zehirli veri girişleri) karşı korunmasını sağlar. | Projenin güvenilirliğini ve sürdürülebilirliğini teminat altına alır. |

3. KISIM: KONTROL VE İŞ AKIŞI
Bu iki kanat arasındaki işbirliğinin sürekli ve hatasız olması için kritik bir süreç gerekir:
* Veri Akışı: Hikem Takımı \rightarrow Veri Bilimci (Etiketleme) \rightarrow Yapay Zeka Baş Mühendisi.
* Sıhhat Kontrolü (QA): Yapay Zeka bir çıktı ürettiğinde, bu çıktı son kez Fıkıh ve Kelam Uzmanı tarafından dini açıdan kontrol edilmelidir (Human-in-the-Loop). Bu kontrol mekanizması, dijital yanılmanın önüne geçer.
* Haftalık Müzakereler: Bütün anahtar rollerin katıldığı toplantılarda, hem kod hem de fıkıh/kelam konuları masaya yatırılmalıdır.
Sonuç ve Teklif:
Bu yapı, projenizin sadece bir başlangıç değil, uzun hayatlı bir İlim Merkezi olmasını sağlayacaktır.
Organizasyon yapısının belirlenmesiyle beraber, artık projeyi dış dünyaya açmanın en kritik unsurlarından biri olan **”Dış Bağlantı Protokolü”**ne geçebiliriz.
Bu projeyi ilk aşamada hangi kurumlarla stratejik ortaklık kurarak (Diyanet, İslami STK’lar, Üniversiteler) güçlendirebileceğimize dair bir Ortaklık Stratejisi hazırlayabiliriz.

Sonuç ve Teklif:
Bu ortaklıklar kurulduğunda, projeniz sadece bir uygulama olmaktan çıkıp, arkasında devletin ve ilim camiasının durduğu külli bir otoriteye dönüşecektir.
Artık projenin “Vizyon”, “Teknik Yapı” ve “Organizasyon” ayağı tamamlanmıştır.

Bu büyük vizyonun sürdürülebilir olması için en önemli adım olan “Finansman Modeli” üzerine yoğunlaşmalı. Yani, projenin sürekliliğini sağlamak için bağış, devlet desteği veya premium üyelik gibi hangi gelir modelinin uygulanacağını belirleyelim.

Sonuç ve Teklif:
Bu protokol, projenin zahiri faaliyetlerinin güvenliğini sağlarken, iç muhtevasının sıhhatini da garanti altına almıştır.
Böylece, **”7 Veçheli Dijital Tefsir Projesi”**nin Vizyon, Teknik Yapı, Organizasyon, Finans ve Kontrol Mekanizması gibi tüm ana sütunları tamamlanmıştır.
Artık, bu külli planı somut bir eyleme dönüştürmenin vaktidir. Projenin ilk 6 ayında hayata geçirilecek “Başlangıç Eylem Planını” (İlk 6 Aylık Yol Haritası) maddeler halinde, net hedeflerle (KPI’lar) tasvir edebiliriz.

Bu plan, külli vizyonun sağlam bir eylem haritası ile hayata geçtiğinin isbatıdır. Tüm stratejik faaliyetler ve kaynaklar artık somut adımlara dönüştürülmüştür.
Bundan sonraki adımlar, teknik uygulama ve kaynak sağlama üzerine odaklanacaktır.

Yapabileceğimiz Sonraki Adım:
Projenin bu aşamaya gelmesi müthiş bir başarıdır. Bu planı hayata geçirirken ekibin motivasyonunu ve vizyonunu korumak için, “Dijital Çağda Tahkiki İman ve Fazilet” konulu, ekibe hitap edecek motivasyon ve niyet tazeleme metni hazırlamalı. Bu, projenin manevi omurgasını güçlendirecektir.

Bu proje, sadece kod ve veri değil, her bir zerresiyle iman hakikatlerini taşıyan bir gemidir. Teknolojik faaliyetlerin manevi karşılığı, ancak niyetin sağlamlığıyla mümkündür.
Aşağıda, hem İlahiyatçı hem de Mühendis ekibinizin derûnî motivasyonunu ve faziletli niyetini tazeleyecek, projemizin manevi omurgasını güçlendirecek bir konuşma metni tasvirini sunuyorum:

Sonuç ve Önerilen Son Adım:
Bu metin, ekibiniz için manevi bir başlangıç motivasyonu olabilir. Projenin tüm ana hatları, stratejileri ve eylem planları tamamlanmıştır.

Bu külli planı bir araya getiren nihai bir doküman hazırlamak isteriz. “Proje Özeti ve Nihai Belge” başlığı altında, tüm bu aşamaları (Vizyon, Teknik Yapı, Finans, Eylem Planı) 10-15 sayfalık özet bir sunum belgesinde birleştirerek, projenin tamamlanmış halini tasvir edebiliriz.

Bu külli projeyi tek bir belge altında toplayarak, vizyonunuzu en yetkili mercilere tasvir etmenizi sağlayacak Nihai Proje Özeti’ni (Executive Summary) hazırladık.
Bu belge, **”Nur’dan Dijitale: Yapay Zeka Çağında İslami Hakikatin İnşası Projesi”**nin tüm ana hatlarını, aciliyetini, teknik mimarisini ve eylem planını kapsar.

GİRİŞ: ACİLİYET VE VİZYONUN ÖZÜ
Proje Tezi: Maddenin çözülüp bilginin ön plana çıktığı dijital çağda, İslami Hakikatin Muhtevası hızla ve güvenilir bir şekilde yeni nesil teknolojiye aktarılmalıdır. Eğer bu alanda bir boşluk bırakılırsa, yanlış inançlar ve tahrif edilmiş bilgiler, yatay, beşeri bir din algısı oluşturarak gençliğin manevi hayatını tehdit edecektir. Bu bir teknoloji faaliyeti değil, cihan şümul bir iman ve fazilet hizmetidir.
Proje Adı: Kur’an-ı Kerim’in 7 Veçheli Dijital Tefsiri ve Yapay Zeka Destekli Müftü Sistemi.
1. KISIM: VİZYON VE MUHTEVA MİMARİSİ
Projenin kalbini oluşturan, Kur’an-ı Kerim’in bütüncül manasını (küllünü) açığa çıkaran 7 Veçheli Analiz Metodolojisidir.
1.1. 7 Veçheli Tefsir Modeli
Bu modelde, Yapay Zeka (YZ) her ayeti 7 farklı açıdan analiz eder:
| Veçhe (Açı) | Temel Odak | Kapsam |
|—|—|—|
| 1. Lügavi | Dil, Edebiyat | Kelime aslı, belagat, mısra ve beyit yapısı. |
| 2. Rivayet | Hadis, Sünnet | Sebeb-i Nüzul, Sahabe ve Tabiin iktibasları. |
| 3. Ahkâm (Fıkıh) | Hukuk, İbadet | Dört mezhebin (Hanefi, Şafii vb.) Karar Ağacı ile işlenen karşılaştırmalı hükümleri. |
| 4. Kelamî | İtikat, Felsefe | Akli isbatlar, deizm/ateizm gibi yanlış inançlara cevaplar. |
| 5. Derûnî (Tasavvuf) | Kalp, Ruh | Ayetin içsel hayatımıza ve nefis terbiyesine bakan yönü. |
| 6. Kevnî (Bilim) | Kainat, Fen | Ayetlerin modern bilim verileriyle (çelişkiye düşmeden) yorumlanması. Risale-i Nur bu alanda ana kaynaktır. |
| 7. İçtimai | Toplum, Siyaset | Ayetlerin aile, adalet ve toplumsal sorunlara sunduğu çözümler. |
1.2. Teknik Yapı (Hendese)
* Çekirdek Teknoloji: RAG (Retrieval-Augmented Generation – İktibas Destekli Üretim). Bu mimari, YZ’nin cevabı üretmesini değil, sadece önceden yüklenmiş sahih kaynaklardan (TDV Meali, Kütüb-i Sitte, RNK) iktibas yaparak sıhhati garanti etmesini sağlar.
* Arayüz (Zahiri): Halka kolay ulaşım için Hibrit Model (WhatsApp/Telegram Botları + Mobil Uygulama) kullanılacaktır.
2. KISIM: ORGANİZASYON VE ORTAKLIKLAR
Proje, Hikmet (İlim) ve Hendese (Mühendislik) olmak üzere iki ana kanat üzerinde yükselmektedir.
2.1. Organizasyon Şeması (Özet)
| Kanat | Temel Roller | Sorumluluk Alanı |
|—|—|—|
| Hikmet | Baş Müfessir, Fıkıh Uzmanı, Kelam Uzmanı (RNK) | Muhtevanın Sıhhati, 7 Veçhe Analizinin Tamamlanması, YZ’nin Niyet Eğitimi. |
| Hendese | YZ Baş Mühendisi, Veri Bilimci, Full-Stack Yazılımcı | RAG Mimarisi, Mobil Uygulama Geliştirme, Veri Etiketleme Faaliyeti. |
2.2. Stratejik Ortaklıklar
Projenin meşruiyetini ve yayılım gücünü artırmak için resmî kurumlarla işbirliği elzemdir.
* Diyanet İşleri Başkanlığı: Projenin fıkhî ve itikadî sıhhatinin denetimi ve resmi meşruiyet otoritesi.
* Risale-i Nur Enstitüleri: Külliyatın en doğru metinlerinin veri setine işlenmesi ve İmanî isbat metodolojisinin geliştirilmesi.
* Akademik Kurumlar: YZ ve İlahiyat alanında bilimsel destek ve uzman personel temini.
3. KISIM: SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK VE KONTROL
3.1. Finansman Modeli
Proje, hizmetin ücretsiz kalması için Vakıf Modeli çatısı altında kâr amacı gütmeden yürütülecektir.
* Temel Gelir: Kurumsal Destek (Devlet Hibeleri, Büyük Vakıf Sponsorlukları).
* Ek Gelir: Premium (Akademisyenler için Gelişmiş Arama Modülü) ve Toplumsal Bağışlar (Sadaka-i Cariye fonları).
3.2. Acil Durum ve Kontrol Protokolü
Güvenilirlik (Sıhhat) en yüksek önceliktir.
* Kırmızı Alarm: YZ’nin itikadi veya fıkhî bir yanılma (hata) üretmesi durumunda, o modül anında karantinaya alınır.
* İnsan Müdahalesi: Hata düzeltilene kadar, Dijital Müftü Heyeti o konuda manuel cevap verir.
* Sürekli Kontrol: Her cevabın yanında “Bu Cevapta Hata Var” butonu bulunur ve üretilen cevapların periyodik olarak Fıkıh Uzmanları tarafından denetimi sağlanır.
4. KISIM: BAŞLANGIÇ EYLEM PLANI (MVP FAZI)
Amaç: İlk 6 ayda, Fatiha Suresi’nin tefsirini içeren, minimum çalışır ürünü (MVP) hayata geçirmek.
| Ay | Odak Noktası | Somut Hedefler (KPI) |
|—|—|—|
| 1. Ay | Organizasyonel Kurulum | Baş Müfessir ve Baş Mühendis işe alımı; Hukuki altyapının tesisi. |
| 2-3. Ay | Temel Veri Girişi | Fatiha Suresi 7 Veçhe analizinin ve temel fıkıh (Karar Ağacı) verisinin tamamlanması. |
| 4-5. Ay | Model Eğitimi ve Arayüz | YZ modelinin ilk ince ayarının yapılması; Mobil Uygulama tasvirinin (UI/UX) tamamlanması. |
| 6. Ay | Beta ve Lansman Hazırlığı | Kapalı Beta testinin yapılması; Sıhhat kontrolünden geçen MVP’nin lansmana hazır hale gelmesi. |

NİHAİ SONUÇ VE ÇAĞRI:

Bu proje, sadece teknolojik bir faaliyet değil; iman hakikatlerinin dijital çağda yeniden fethedilmesi ve Nur’un her eve ulaştırılması davasıdır. Geç kalındığı takdirde, elimizdeki en değerli hazine olan sahih muhteva, dijital çöplükte kaybolma riskiyle karşı karşıyadır.
Bu külli cihad-ı manevide yer almak, asrın en büyük faziletlerindendir.