Giriş
Kur’an-ı Kerim, sadece bir kitap değil; ilahi kelamın insan aklına, kalbine ve vicdanına yönelik hikmetli bir hitabıdır. O, insanı ikna eden değil, irşad eden, zorlayan değil, delil ile susturan (iskat eden) ve ardından hakikati beyan eden (isbat eden) bir ilahi kelam mucizesidir.
Kur’an’ın üslûbunda bu iki yön—iskat ve isbat—birbirini tamamlayan iki hakikat gibidir: biri batılı yıkmak, diğeri hakkı inşa etmek içindir.

1. İskat: Batılı Susturma ve Yanlışı Düşürme Üslûbu

Kur’an, inkârcıların zayıf delillerini çürütmek, batıl iddialarını geçersiz kılmak için sıkça “iskatî hitap tarzı” kullanır. Bu tarzda Kur’an, muhatabının yanlış anlayışını önce ortaya koyar, sonra onun içindeki çelişkiyi açığa çıkararak susturur.
a) Allah’a Ortak Koşanların Susturulması
“Yoksa, Onu (Muhammed) uydurdu mu diyorlar? De ki: Eğer sizler doğru iseniz Allah’tan başka, gücünüzün yettiklerini çağırın da (hep beraber) onun benzeri bir sûre getirin.”
(Yûnus, 10/38)
Bu ayet, müşriklerin batıl ilah anlayışını delille çürütür (iskat). Putların ne fayda ne zarar verebildiğini mantıkî bir ispatla gösterir.
Bir diğer ayette:
“Onlara: ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan mutlaka ‘Allah’ derler. De ki: ‘Andolsun ki onlara: Gökleri ve yeri kim yarattı? diye sorsan, elbette «Allah’tır» derler. De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, Allah’ı bırakıp da taptıklarınız, O’nun verdiği zararı giderebilir mi? Yahut Allah, bana bir rahmet dilerse, onlar O’nun bu rahmetini önleyebilirler mi? De ki: Bana Allah yeter. Tevekkül edenler, ancak O’na güvenip dayanırlar.”
(Zümer, 39/38)
Bu, Kur’an’ın iskatî hitabının zirvesidir. Zira inkârcıyı kendi ikrarı üzerinden susturur. Cevap kendi ağızlarından alınır; sonra o cevabın mantıki sonucu karşılarına konur.

b) Dirilişi (Haşri) İnkar Edenlerin Susturulması
“Kendi yaratılışını unutarak bize bir örnek getirdi ve dedi ki: ‘Şu çürümüş kemikleri kim diriltecek?’
De ki: ‘Onları ilk defa yaratan diriltecektir. O, her yaratmayı hakkıyla bilendir.’”
(Yâsîn, 36/78-79)
Burada Kur’an önce inkârcının sorusunu tasvir eder (iskat için zemin hazırlar), sonra yaratılış deliliyle cevap verir (isbat eder).

2. İsbât: Hakikatin Delil ile Ortaya Konması

Kur’an, iskatla batılı susturduktan sonra, isbat ile hakikati kalplere yerleştirir. Kur’an’ın isbat üslûbu; tefekkür, kıyas, temsil ve nazar yoluyla aklı ve kalbi aydınlatır.
a) Allah’ın Birliği Üzerine İsbât
“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilahlar olsaydı, ikisinin de düzeni bozulurdu.”
(Enbiyâ, 21/22)
Bu ayet, tevhidin mantıkî isbatıdır. Birden fazla ilahın varlığının nizamı bozacağı deliliyle Allah’ın birliği aklen isbat edilir.
b) Haşrin İsbâtı
“Ey insanlar! Öldükten sonra dirilme konusunda en küçük bir şüpheniz varsa, şunu bilin ki, biz sizi başlangıçta topraktan, sonra bir nutfeden, sonra rahim cidârına yapışan bir hücreden, sonra esas unsurlarıyla yaratılışı tamamlanmış ama bütün azalarıyla henüz tamamlanmamış bir çiğnem et görünümünde bir ceninden yarattık ki, size kudretimizi gösterelim. Dilediğimizi rahimlerde belli bir süreye kadar bekletir, sonra sizi bir bebek olarak dünyaya çıkarırız. Sonra güçlü kuvvetli çağınıza ulaşmanız için sizi besleyip büyütürüz. İçinizden kimi erkenden, hatta çocuk yaşta ölür. Kimi de ömrün en düşkün çağına kadar yaşatılır da, daha önce bazı şeyler öğrenmişken artık hiçbir şey bilmez hâle gelir. Ayrıca yeryüzünü de kupkuru ve ölü bir halde görürsün; fakat biz üzerine yağmur indirdiğimizde o, kıpırdanır, kabarır, her türden göz alıcı, gönül açıcı bitkiyi erkekli-dişili bitirir.”
(Hacc, 22/5)
Burada insanın yaratılış merhaleleri gösterilerek, yeniden dirilişin imkânı ve Allah’ın kudreti isbat edilir.
c) Vahyin Hak Oluşunun İsbâtı
“Bu Kur’an Allah’tan başkası tarafından uydurulmuş bir şey değildir. Ancak kendinden öncekini doğrulayan ve o Kitab’ı açıklayandır. Onda şüphe yoktur, o âlemlerin Rabbindendir.”
(Yûnus, 10/37)
Bu ayet, Kur’an’ın ilahi kaynağını isbat eder. Çünkü hem önceki kitaplarla mutabık, hem de onların tahrif edilen kısımlarını tashih eden bir hitap tarzına sahiptir.

3. Tarihten İskat ve İsbât Örnekleri
a) Hz. İbrahim’in (Aleyhisselâm) Nemrud’la Münazarası
“İbrahim dedi ki: ‘Rabbim diriltir ve öldürür.’ Nemrud dedi ki: ‘Ben de diriltirim ve öldürürüm.’
İbrahim dedi ki: ‘Şüphesiz Allah, güneşi doğudan getiriyor; sen de onu batıdan getir bakalım!’
Bunun üzerine inkârcı şaşırıp kaldı.”
(Bakara, 2/258)
Burada İbrahim Aleyhisselâm önce Nemrud’un yanlış kıyasını iskat eder, ardından Allah’ın kudretini isbat eden açık bir delille onu susturur.
b) Hz. Musa’nın Firavun’la Münazarası
“Firavun dedi ki: ‘Âlemlerin Rabbi de nedir?’
Musa dedi ki: ‘O, göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin Rabbidir. Eğer kesin inanıyorsanız.’”
(Şuarâ, 26/23-24)
Hz. Musa burada Firavun’un “Rablık iddiasını” ilahi nizam deliliyle iskat eder ve Allah’ın rububiyetini isbat eder.

4. Kur’an Üslûbunun Hikmeti
Kur’an’ın iskat ve isbat tarzı, hem aklı hem kalbi ikna eden cihan-şümul bir hitap biçimidir.
• İskat, batılı susturur; nefsi kibirden arındırır.
• İsbât, kalbi nurla doldurur; hakikate teslim eder.
Böylece Kur’an, evvelâ batılı reddeder, sonra hakkı isbat eder. Çünkü hakikatin tecellisi, evvelâ menfîlerin izalesiyle olur.

Sonuç
Kur’an’ın hitap tarzı, belâgatın zirvesi olan bir dengeye sahiptir. O, aklî delil ile susturur, kalbî delil ile ikna eder.
Bir tarafta iskat ile batılın kökünü keser, diğer tarafta isbat ile iman ağacını kalplerde yeşertir.
Bu sebeple Kur’an’ın üslûbu yalnızca tarihî bir hitap değil, kıyamete kadar sürecek bir irşad metodudur:
Batılı susturur, hakkı konuşturur.

​Özet
​Bu makale, Kur’an-ı Kerim’in belâgat üslupları içinde mühim bir yer tutan yemin (kasem) ifadelerini sistematik bir surette tahlil etmeyi amaçlamaktadır. Çalışma, üzerine yemin edilen varlıklar (el-mûksemun bih) ile yeminin cevabı olarak sunulan hakikat (cevâbü’l-kasem) arasındaki lafzî ve manevî münasebeti ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Kur’an’da güneş, ay, zaman, kalem, incir ve zeytin gibi mahlukat üzerine yemin edilmesinin keyfî bir tercih olmadığı, bilakis bu varlıkların, yeminle teyit edilen konunun anlaşılması için birer tefekkür anahtarı vazifesi gördüğü misaller üzerinden ispat edilecektir. Bu tahlil, Kur’an’daki kasemlerin, insanın nazarını tabiattaki ilâhî sanat eserlerine çevirerek, kâinat kitabını okumaya ve oradan imanî hakikatlere ulaşmaya sevk eden mucizevî bir üslup olduğunu göstermeyi gaye edinmektedir.
​Giriş
​İlâhî kelâmın muhataplarının zihin ve kalplerinde en derin tesiri bırakmak için kullandığı eşsiz beyan üsluplarından biri de kasemdir. Arap dilinde ve edebiyatında önemli bir tekit (pekiştirme) vasıtası olan yemin, Kur’an-ı Kerim’de beşerî yeminden farklı olarak, bir hakikati isbat etmekten ziyade, o hakikatin ehemmiyetine ve şerefine dikkat çekmek, muhatabın zihnini teyakkuz haline getirmek ve onu tefekküre sevk etmek gibi ulvî gayelere hizmet eder.
​Allah Teâlâ’nın Kendi Zât’ı üzerine yemin etmesinin yanı sıra, mahlukatından olan güneş, ay, gece, gündüz, incir, zeytin, kalem gibi varlıklar üzerine yemin etmesi, tefsir ve belâgat âlimlerinin üzerinde hassasiyetle durduğu bir konudur. Zira mahlukun Hâlık’tan başkası adına yemin etmesi yasaklanmışken, Hâlık’ın mahluku adına yemin etmesi, üzerine yemin edilen o varlığa müstesna bir kıymet atfeder ve onu ilâhî bir “âyet” (delil, işâret) mertebesine yükseltir.
​Bu yemindeki asıl mucizevîlik, üzerine yemin edilen şey (mûksemun bih) ile yeminin neticesinde vurgulanan hakikat (cevâbü’l-kasem) arasında kurulan ince ve derin manevî bağlantıda gizlidir. Bu çalışma, mezkûr bağlantıyı muhtelif surelerden misallerle tahlil ederek, kasemlerin Kur’an’ın tefekkür odaklı üslubunun nasıl bir parçası olduğunu ortaya koyacaktır.
​1. Kasemin Mahiyeti ve Unsurları
​Belâgat ilminde kasem, genellikle üç temel unsurdan oluşur:
• ​Kasem Edatı: “Vav” (و), “Be” (ب), “Te” (ت) gibi harfler.
• ​El-Mûksemun Bih: Üzerine yemin edilen varlık veya kavram.
• ​Cevâbü’l-Kasem: Yeminin delâlet ettiği, doğruluğu veya ehemmiyeti tekit edilen asıl konu.
​Kur’an’daki kasemlerin i’câzı, bilhassa ikinci ve üçüncü unsurlar arasındaki mana bütünlüğünde kendini gösterir. Üzerine yemin edilen varlık, yeminin cevabı olan hakikatin âdeta somut bir misali, görünen âlemdeki bir delili gibidir.
​2. Mûksemun Bih ve Cevâbü’l-Kasem Münasebetine Dair Tahlilî Misaller
​2.1. Şems Suresi: Kâinattaki Zıtlıklar ve İnsan Nefsindeki Zıt Kutuplar
​Şems Suresi, kasem üslubunun en parlak misallerinden birini sunar. Sure, peş peşe gelen on bir yemin ile başlar ve bu yeminlerin cevabı olarak insan nefsindeki (canındaki) iki temel potansiyele dikkat çeker.
​”Güneşe ve onun aydınlığına andolsun,”
“Onu izlediğinde Ay’a andolsun,”
“Onu ortaya çıkardığında gündüze andolsun,”
“Onu bürüdüğünde geceye andolsun,”
“Gökyüzüne ve onu bina edene andolsun,”
“Yere ve onu yayıp döşeyene andolsun,”
“Nefse ve onu düzgün bir biçimde şekillendirip,”
“Ona kötülük duygusunu ve takvasını (kötülükten sakınma yeteneğini) ilham edene andolsun ki,”
“Nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir.”
“Onu kötülüklere gömüp kirleten kimse de ziyana uğramıştır.” (Şems, 91/1-10)

• ​Mûksemun Bih (Üzerine Yemin Edilenler): Güneş ve onun aydınlığı, onu takip eden ay, gündüz ve gece gibi birbirini takip eden ve birbirinin zıddı olan kozmik hadiseler.
• ​Cevâbü’l-Kasem (Yeminin Cevabı): Nefsini arındıranın kurtulacağı, kirletenin ise hüsrana uğrayacağı hakikati.
​Bağlantı: Surede üzerine yemin edilen varlıklar, bir zıtlık ve denge esasına göre yaratılmıştır. Güneşin parlaklığına karşılık gecenin karanlığı, gündüzün aydınlığına karşılık ayın loş ışığı… Bu kevnî (kozmolojik) zıtlıklar, yeminin cevabı olan konuya mükemmel bir hazırlık teşkil eder. Nasıl ki kâinatta aydınlık ve karanlık mücadelesi varsa, aynı şekilde insanın nefsinde de “fücur” (kötülük, isyan) ve “takva” (iyilik, sakınma) olarak isimlendirilen iki zıt potansiyel mevcuttur. Allah Teâlâ, âfâktaki (dış dünyadaki) bu açık delillere yemin ederek, enfüsteki (iç dünyadaki) bu en mühim hakikate, yani insanın hidayet ve dalâlet arasındaki imtihanına nazarımızı çevirir.
​2.2. Tîn Suresi: Mukaddes Mekânlar ve İnsanın Yaratılışındaki Kudsiyet
​Bu surede yeminler, belirli meyveler ve mukaddes mekânlar üzerine edilir.
​”Tîn’e ve zeytûn’a andolsun,”
“Sîna dağına andolsun,”
“Ve bu güvenli şehre (Mekke’ye) andolsun ki,”
“Biz, gerçekten insanı en güzel bir biçimde yarattık.” (Tîn, 95/1-4)

• ​Mûksemun Bih: İncir, zeytin, Sina Dağı ve Mekke şehri.
• ​Cevâbü’l-Kasem: İnsanın “ahsen-i takvîm” yani en güzel kıvamda ve biçimde yaratıldığı.
​Bağlantı: Tefsirlerde incir ve zeytinin, Hz. Âdem ve Hz. Nuh gibi peygamberlerin vatanı olan bereketli topraklara; Sina Dağı’nın Hz. Musa’ya vahyin geldiği mekâna; “güvenli şehir” olan Mekke’nin ise Hz. İbrahim ve son Peygamber Hz. Muhammed’e (s.a.v.) işaret ettiği belirtilmiştir. Dolayısıyla üzerine yemin edilen bu şeyler, vahyin indiği, büyük peygamberlerin zuhur ettiği ve manevî bereketin merkezleri olan yerlerdir. Bu mukaddes ve bereketli mekânlara yemin edilerek varılan netice şudur: Nasıl ki bu mekânlar maddî ve manevî olarak en seçkin yerler ise, ey insan, sen de mahlukat içinde en mükerrem, en seçkin ve “en güzel biçimde” yaratılmış varlıksın. Yemin edilenlerle yeminin cevabı arasında bir “şeref ve kıymet” ortak paydası bulunmaktadır.
​2.3. Kalem Suresi: Kalem ve Yazının Şahitliğinde Peygamberin Ahlâkı
​Bu surenin başlangıcı, hakikatin kaydı ve muhafazası üzerine bir yeminle başlar.
​”Nûn. Kaleme ve satır satır yazdıklarına andolsun ki,”
“Sen -Rabbinin lütfu sayesinde- bir deli değilsin.” (Kalem, 68/1-2)

• ​Mûksemun Bih: Kalem ve onunla yazılanlar.
• ​Cevâbü’l-Kasem: Hz. Peygamber’in (s.a.v.) mecnun olmadığı, aksine yüce bir ahlâk üzere olduğu hakikati.
​Bağlantı: Kalem ve onun yazdıkları, bilginin, medeniyetin, hakikatin ve vahyin kayıt altına alınmasının ve nesilden nesile aktarılmasının en mühim vasıtasıdır. Kalem, ilim ve hikmeti sembolize eder. Allah Teâlâ, bu şerefli vasıtalara yemin ederek, müşriklerin Peygamber Efendimiz’e yönelik “deli” iftirasını reddetmektedir. Bu yeminin zımnî manası şudur: Ey insanlar, kalemin ve yazının şahitliğinde, yani vahyin, ilmin ve hikmetin şahitliğinde bilin ki, bu Elçi, onların iddia ettiği gibi aklını yitirmiş biri değil, tam aksine hakikatin ve yüce ahlâkın ta kendisini getiren kişidir. Kalemin temsil ettiği akıl, hikmet ve hakikat, O’nun isnatlardan münezzeh olduğunun en büyük şahididir.
​3. Kasemin Tefekkür ve Nazarı Yönlendirmesi
​Yukarıdaki misallerden de anlaşılacağı üzere, Kur’an’daki kasemler sadece birer tekit edatı değildir. Her bir kasem, muhatabı bir tefekkür yolculuğuna çıkarır:
• ​Nazarı Çevirme: Yemin edilen varlık (güneş, ay, kalem vb.), muhatabın zihninde anında bir görüntü ve mana oluşturur. İnsan, günlük hayatta alıştığı bu varlıklara yeniden ve daha dikkatli bir nazarla bakmaya davet edilir.
• ​Delilden Medlûle Geçiş: Üzerine yemin edilen varlığın özellikleri üzerinde düşünen insan, bu özellikler ile yeminin cevabında gizli olan mana arasındaki bağlantıyı kurmaya başlar. Böylece tabiattaki bir hadise (delil), imanî bir hakikatin (medlûl) anlaşılması için bir köprü olur.
• ​İmanî Hakikati Pekiştirme: Kâinattaki somut delillerle desteklenen imanî hakikat, sadece mücerret bir bilgi olmaktan çıkar, âdeta gözle görülür, elle tutulur bir kesinliğe bürünür.
​Sonuç
​Kur’an-ı Kerim’deki yemin ifadeleri, Allah’ın kelâmındaki i’câzın ve belâgatın en derinlikli tezahürlerinden biridir. Bu yeminler, tesadüfî veya sadece süslü birer ifade olmaktan çok uzaktır. Her bir kasem, üzerine yemin edilen varlık ile yeminin hedeflediği hakikat arasında zekice ve hikmetle örülmüş bir mana ağı kurar.
​Bu üslup, kâinatı bir “kitap”, içindeki her bir varlığı ise iman hakikatlerini anlatan birer “kelime” olarak okumayı öğretir. Güneşin ve ayın hareketinden insan nefsindeki ahlâkî imtihana, bereketli topraklardan insanın yaratılışındaki mükemmelliğe, kalemin satırlara döktüğü hikmetten Peygamber’in yüce ahlâkına uzanan bu yolculuk, Kur’an’ın insanı hem aklıyla hem de kalbiyle nasıl kuşattığının en parlak isbatıdır. Dolayısıyla Kur’an’daki kasemler, birer tefekkür davetiyesi ve kâinattaki ilâhî sanata açılan birer penceredir.

​Özet
​Bu makale, Kur’an-ı Kerim’in lafzındaki i’câzın (mucizevîlik) en mühim veçhelerinden biri olan ses-mana ilişkisini, yani fono-semantik yapısını modern dilbilim ve geleneksel Tecvid ilminin verilerini birleştirerek tahlil etmeyi hedeflemektedir. Çalışmada, Kur’an’daki harflerin mahreç (çıkış noktası) ve sıfatlarının, kelimelerin ses ahengindeki seçiciliğin ve ayet sonlarındaki fâsılaların (secilerin) sadece estetik ve belîğ bir unsur olmanın ötesinde, manayı nasıl teyit ettiği, derinleştirdiği ve dinleyenin ruhunda nasıl derûnî bir tesir bıraktığı misallerle ortaya konulacaktır. Bu inceleme, Kur’an’ın sadece manasıyla değil, aynı zamanda ses dokusuyla da bir bütün teşkil eden ve tesirini bu bütünlükten alan ilâhî bir kelâm olduğu hakikatini isbata yönelik bir gayret taşımaktadır.
​Giriş
​Kur’an-ı Kerim’in i’câzı, asırlardır İslam âlimlerinin üzerinde titizlikle durduğu, onun ilâhî menşeinin en parlak isbatlarından biri olarak kabul edilen bir hakikattir. Bu i’câz, yalnızca getirdiği cihan şümul mesajlar, gaybdan verdiği haberler veya ilmî hakikatlere yaptığı işâretlerde değil, aynı zamanda lafzının eşsiz yapısında, üslubunun taklit edilemezliğinde ve belâgatının zirvesinde de tecelli eder. Kur’an lafzının bu harikuladeliği, sadece kelimelerin seçimi ve cümlelerin dizilişinde değil, aynı zamanda onun en temel yapı taşı olan harflerin ses değerlerinde ve bu seslerin meydana getirdiği umumî ahenkte de kendini gösterir.
​Modern dilbilimde “fono-semantik” (ses-anlambilim) olarak isimlendirilen saha, ses ile mana arasındaki derûnî bağlantıyı inceler. Bu usul, Kur’an’ın ses yapısının tesadüfî olmadığını, bilakis her bir sesin, ayetin umumî manasını ve dinleyici üzerindeki psikolojik tesirini destekleyecek şekilde bilinçli bir surette seçildiğini göstermek için mühim bir açı sunar. Geleneksel İslâmî ilimlerden Tecvid ise, Kur’an harflerinin mahreç ve sıfatlarını en ince teferruatına kadar tespit ederek bu seslerin nasıl doğru ve aslına uygun bir şekilde telaffuz edileceğini öğretir. Bu iki disiplinin—modern fonetik (ses bilimi) ve geleneksel Tecvid—bir araya getirilmesi, Kur’an’ın ses örgüsünün manaya olan katkısını daha net bir şekilde tasvir etme imkânı sunmaktadır.
​Bu çalışma, harflerin sıfatlarından başlayarak kelime ve ayet bütünlüğüne uzanan bir tahlille, Kur’an’ın ses yapısının manayı nasıl inşa ettiğini ve dinleyenin kalbinde nasıl bir yankı bulduğunu inceleyecektir.
​1. Harflerin Ruhu: Mahreç ve Sıfatların Semantik Değeri
​Tecvid ilmi, her harfin belirli bir mahreci (ağız ve boğazdaki çıkış noktası) ve onu diğerlerinden ayıran sıfatları (kalınlık, incelik, şiddet, akıcılık vb.) olduğunu öğretir. Bu sıfatlar, harflere sadece fonetik bir kimlik değil, aynı zamanda manayı hatırlatan bir karakter kazandırır.
• ​Şiddet ve Metanet Bildiren Sesler (Kalkale Harfleri): Arapça’da “ق, ط, ب, ج, د” harfleri, “kalkale” sıfatına sahiptir. Bu harfler telaffuz edildiğinde seste bir yankılanma, bir vurgu meydana gelir. Bu ses özelliği, Kur’an’da genellikle kuvvet, çarpma, yarma, sarsma veya kesinlik bildiren fiillerde ve mefhumlarda kullanılır. Mesela Felak Suresi’nde geçen “Felak” (فَلَقِ) kelimesindeki “ق” harfinin kalkalesi, sabahın karanlığı yarması fiilinin şiddetini sese yansıtır. Yine Târık Suresi’ndeki “et-Târık” (الطَّارِقِ) kelimesindeki “ق” ve “Hakka” Suresi’ndeki “el-Hâkka” (الْحَاقَّةُ) kelimesindeki “ق” harfi, bu isimlerin ihtiva ettiği şiddetli ve sarsıcı manayı fonetik olarak destekler.
• ​Fısıltı ve Gizlilik Bildiren Sesler (Safîr Harfleri): “ص, س, ز” harfleri, “safîr” (ıslık) sıfatına sahiptir. Bu harflerin çıkardığı ince ve sızıntılı ses, fısıltı, gizlilik, vesvese gibi manalarla mükemmel bir uyum içindedir. Nâs Suresi’nde şeytanın vesvesesi anlatılırken kullanılan “el-vesvâsi’l-hannâs” (الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ) ifadesindeki “س” harflerinin tekrarı, bu fısıltının sürekliliğini ve sinsi tabiatını dinleyicinin zihnine âdeta işitmeli olarak yerleştirir.
• ​Yayılma ve Genişlik Bildiren Sesler: “ض” harfi gibi dilin yan tarafını kaplayarak çıkan ve sesi yayan (istitäle sıfatı) harfler veya “ش” harfi gibi sesi dağıtan (tefeşşî sıfatı) harfler, genişlik, yayılma, rahmetin kuşatıcılığı gibi manaları tasvir etmede kullanılır.
​Bu misaller, Kur’an’da harf seçiminin keyfî olmadığını, bilakis her harfin sıfatının, kelimenin ve ayetin manasıyla tam bir uyum içinde olduğunu gösterir.
​2. Kelime Ahengi ve Ayet Fâsılalarının Tesiri
​Kur’an’ın ses i’câzı, sadece tek tek harflerde değil, kelimelerin bir araya gelerek oluşturduğu ahenkte ve bilhassa ayet sonlarındaki fâsılalarda da parlak bir şekilde ortaya çıkar. Kur’an’daki bu seci (düz yazıdaki kafiye), şiirsel bir tekellüften uzak olup, tamamen manaya hizmet eder.
• ​Sükûnet ve Teselli Veren Ahenk: Mesela, Duha Suresi’nin tamamı “-â” sesiyle biter: “ved-duhâ”, “secâ”, “kalâ”, “el-ûlâ”. Bu yumuşak ve akıcı ses, surenin umumî muhtevası olan teselli, ümit ve ilâhî himaye manalarıyla tam bir uyum içindedir. Bu ahenk, Peygamber Efendimiz’e (s.a.v.) ve onun şahsında bütün mü’minlere yönelik bir şefkat ve teselli hissini dinleyenin kalbine yavaşça akıtır.
• ​Heybet ve İhtar Uyandıran Ahenk: Buna mukabil, Zilzâl Suresi’nin başındaki ayetler, “-âlehâ” sesiyle ve ağır, sarsıcı bir ritimle biter: ​”Yerküre kendine has sarsıntısıyla sallandığı,” (Zilzâl, 99/1) “Toprak ağırlıklarını dışarı çıkardığı,” (Zilzâl, 99/2) ​Buradaki ses yapısı, “زلزلت” (zulzilet) kelimesinin tekrar eden “z” ve “l” seslerinin oluşturduğu sarsıntı hissi ile birleşerek, Kıyamet gününün dehşetini ve heybetini sadece manasıyla değil, sesiyle de tasvir eder. Fâsılalardaki ahenk, o büyük sarsıntının yankısı gibidir.
​”Yerküre kendine has sarsıntısıyla sallandığı,” (Zilzâl, 99/1)
“Toprak ağırlıklarını dışarı çıkardığı,” (Zilzâl, 99/2)

​Buradaki ses yapısı, “زلزلت” (zulzilet) kelimesinin tekrar eden “z” ve “l” seslerinin yaptığı sarsıntı hissi ile birleşerek, Kıyamet gününün dehşetini ve heybetini sadece manasıyla değil, sesiyle de tasvir eder. Fâsılalardaki ahenk, o büyük sarsıntının yankısı gibidir.
• ​Sorgulayıcı ve Tezekküre Sevk Eden Ritim: Rahman Suresi’nde 31 defa tekrar edilen “Febi-eyyi âlâi Rabbikumâ tukezzibân” (فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ) ayeti, hem lafzî hem de ses olarak sureye hâkim olan bir ritim oluşturur. Bu tekrar, sadece bir belâgat sanatı değil, aynı zamanda her bir nimetin zikredilmesinden sonra gelen ve vicdanı sorgulayan bir ilâhî ihtardır. Tekrarın yaptığı müzikalite, bu sorgulamayı zihinlere ve kalplere perçinler.
​3. Derûnî Tesir ve Psikolojik Yankı
​Kur’an tilavetinin mü’minler üzerinde bıraktığı derin tesirin arkasında, onun manasının kudsiyeti kadar, bu fono-semantik yapının da büyük bir hissesi vardır. İnsan ruhu, sese karşı son derece hassastır. Kur’an’ın ses dokusu, manası tam olarak anlaşılmasa dahi, dinleyicide huşû, heybet, sekine, havf (korku) veya recâ (ümit) gibi haller uyandırma gücüne sahiptir.
​Bu durum, Kur’an’ın sadece akla hitap eden bir metin değil, aynı zamanda kalbe ve ruha doğrudan nüfuz eden bir “zikir” ve “şifa” olmasının da bir sırrıdır. Harflerin titreşimi, kelimelerin ahengi ve fâsılaların ritmi, bir araya gelerek manayı ete kemiğe büründürür ve onu soyut bir bilgi olmaktan çıkarıp, hissedilen ve yaşanan bir hakikate dönüştürür.
​Sonuç
​Kur’an-ı Kerim’in ses yapısı, onun manasından ayrılmaz bir bütündür ve i’câzının en temel rükünlerinden birini teşkil eder. Harflerin mahreç ve sıfatlarından kelimelerin ses örgüsüne, ayet sonlarındaki fâsılaların ahenginden surenin umumî ritmine kadar her bir fonetik unsur, ilâhî bir hikmetle manayı desteklemek, derinleştirmek ve dinleyicinin ruhuna tesir etmek için vazifelendirilmiştir.
​Tecvid ilminin kadîm birikimi ile modern fonetik ve fono-semantik çalışmalarının birleştirilmesi, Kur’an’ın bu veçhesini daha ilmî bir zeminde tahlil etme imkânı sunmaktadır. Bu tür çalışmalar, Kur’an’ın lafzının sadece bir “kabuk” değil, mananın ta kendisinin bir tecellisi ve taşıyıcısı olduğunu; onun hem lafzen hem de manen bir bütün olarak Allah’tan nazil olduğunu bir kez daha isbat edecektir. Kur’an tilavetinin mü’min kalplerde uyandırdığı o eşsiz huzur ve heybet, bu derûnî ses-mana ahenginin en açık delilidir.

İnsan hayatı, üç büyük imtihan ekseni etrafında döner: İllet (hastalık), zillet (hor görülme) ve kıllet (fakirlik).
Bu üçü, görünüşte birer musibet gibi görünse de, hakikatte insanın imanını, ahlâkını ve aklını olgunlaştıran üç büyük rahmet kapısıdır.

1. İllet: Bedenin İkazı ve Ruhun Tezkiyesi
Hastalık, insanın fıtratında gizlenen zayıflığı ve aczi ortaya çıkarır.
Zira insan çoğu kez sıhhatin kıymetini, ancak hastalıkla anlar.
Bediüzzaman Said Nursî der ki:
“hastalıklar, musibetler vasıtasıyla musibetzede aczini, zaafını hisseder, Hâlık-ı Rahîmine iltica eder, yalvarır. Hâlis, riyâsız, mânevî bir ibadete mazhar olur.
Evet, hastalıkla geçen bir ömür, Allah’tan şekvâ etmemek şartıyla, mü’min için ibadet sayıldığına rivâyât-ı sahiha vardır.
…
Eğer hastalık olmazsa, sıhhat ve âfiyet gaflet verir, dünyayı hoş gösterir, âhireti unutturur. Kabri ve ölümü hatırına getirmek istemiyor. Sermaye-i ömrünü bâd-ı hava boş yere sarf ettiriyor. Hastalık ise, birden gözünü açtırır. Vücuduna ve cesedine der ki: “Lâyemut değilsin, başıboş değilsin, bir vazifen var. Gururu bırak, seni Yaratanı düşün, kabre gideceğini bil, öyle hazırlan.”
(Hastalar Risalesi)
Kur’ân bu hakikati şu ayetle beyan eder:
“Sizi biraz korku, açlık, mallardan, canlardan ve ürünlerden eksiltmekle imtihan edeceğiz; sabredenleri müjdele.”
(el-Bakara, 2/155)
Hastalık, bedene yönelen bir imtihan gibi görünür ama ruha bir ders, kalbe bir hatırlatmadır.
Tıp ilmi açısından da hastalık, vücudun kendi dengesini yeniden kurma çabasıdır.
Bağışıklık sistemi mücadele eder, organlar dayanır, hücreler yenilenir.
Yani beden, imtihan içinde terakki eder.
Ruh da sabırla yücelir, günahlar temizlenir, kalp saflaşır.
Hastalık; gafleti dağıtır, dua ve tevekkül kapılarını aralar.
Zira sıhhatte “ben yaptım” diyen insan, hastalıkta “Allah şifa verir” der.
İşte bu fark, ene’den (benlikten) kurtuluşun anahtarıdır.

2. Zillet: Kibrin Kırılması ve Hakikatin Hatırlatılması

Zillet, yani hor görülmek, insanın benlik ve gururunu kıran bir ikazdır.
İzzeti nefsine bağlayan kişi, küçük bir aşağılanmada dağılır.
Oysa mümin bilir ki, izzet Allah’ındır, dileyene verir, dileyenden alır.
Kur’ân bu hakikati şöyle bildirir:
“İzzet bütünüyle Allah’ındır.”
(Yunus, 10/65)
Tarih boyunca peygamberler, kavimleri tarafından hor görülmüşlerdir.
Hz. Nuh, alay edilmiştir; Hz. Musa, zayıf görülmüştür; Hz. Muhammed (asm) ise “yetim, garip” diye küçümsenmiştir.
Ama zillet görünen şey, hakikatte şerefli bir sabır imtihanıdır.
Toplumsal ve siyasî açıdan bakıldığında da zillet, adaletsiz düzenlerin aynasıdır.
Bir toplumda hak sahibine hor bakılıyorsa, orada adalet zayıflamış, vicdan körleşmiş demektir.
İmanlı insan, bu tür zorluklarda boyun eğmez, çünkü bilir ki;
“Allah’ın huzurunda zelil olan, mahlûkat önünde izzet bulur.”
Zillet bir yönüyle, insanı tevazuya ve hakkın karşısında eğilmeye öğretir.
Kibirden temizlenmeyen ruh, marifetullahın kokusunu duyamaz.
Dolayısıyla zillet, nefsin terbiyesi, ahlâkın kemali, imanın tezahürü olur.

3. Kıllet: Fakirlik, Kanaatin Şerefi ve Hikmetin Kapısı

Fakirlik, hem maddî hem de manevî bir imtihandır.
Fakat fakirlik, yalnız “yoksunluk” değildir; bilakis kanaatle zenginleşmenin anahtarıdır.
Gerçek zenginlik, mal çokluğu değil; kalp zenginliğidir.

Bir ayette ise Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Sizi yeryüzünün halifeleri kılan, size verdiği (nimetler) hususunda sizi denemek için kiminizi kiminizden derecelerle üstün kılan O’dur. Şüphesiz Rabbin, cezası çabuk olandır ve gerçekten O, bağışlayan merhamet edendir.”
(el-En’âm, 6/165)
Fakirlik, şükür, sabır ve kanaat mektebidir.
Zenginliğin şükrü nasıl zorsa, fakirliğin sabrı da o kadar büyüktür.
İlim ve sosyal yönden bakıldığında, tarih boyunca büyük fikir ve hikmet sahiplerinin çoğu fakir ailelerden çıkmıştır.
Çünkü kıllet, insanı tevekküle ve gayrete sevk eder.
Rahata alışan nefis, hakikati aramaz; fakat yoksullukla pişen kalp, rahmeti hisseder.
Siyasî planda fakirlik, toplumların iktisadî ahlâkını belirler.
Adaletli sistemler, fakiri ezmez; onu ayağa kaldırır.
Zulüm ve sömürü ise fakirliği kalıcı hale getirir.
Bu durumda fakirlik, sadece ekonomik değil; ahlâkî bir yara olur.

Sonuç: Üç Musibetin Ortak Hikmeti

İllet, zillet ve kıllet; üçü de nefsin tahakkümünü kıran, kalbi Allah’a yönlendiren rahmet cilveleridir.
Bunlar olmadan insan, ene’nin karanlığında kaybolur.
Musibet, hakikati gösteren bir ayna gibidir:
Bakan ibret alır, kör bakan şikâyet eder.
Sabırla karşılayan, musibette rahmet bulur; isyan eden, nimeti bile musibete çevirir.
Kur’ân, sabrın sonunu şu müjdeyle bitirir:
“Şüphesiz Allah sabredenlerle beraberdir.”
(el-Bakara, 2/153)

Özet
• İllet (hastalık): Günahları temizler, kalbi Allah’a yöneltir, bedeni ve ruhu arındırır.
• Zillet (hor görülme): Gururu kırar, tevazuyu öğretir, insanı hakikat önünde eğitir.
• Kıllet (fakirlik): Kanaati, sabrı ve şükrü öğretir; ruhu yüceltir.
• Bu üçü, imtihanın zahir yüzü gibi görünse de, hakikatte rahmetin ve terakkiyatın vesilesidir.
• İman ehli için musibet, ceza değil terbiye, elem değil yükseliş vesilesidir.

​Özet
​Bu makale, Kur’an-ı Kerim’in iman, hidayet, ahiret ve Allah ile kul arasındaki ahid gibi derûnî ve mücerret hakikatleri beşer idrakine yaklaştırmak için kullandığı ticaret, borç ve mülkiyet metaforlarını sistematik bir surette tahlil etmektedir. Kur’an’ın, hitap ettiği ilk cemiyetin hayatında merkezî bir yer tutan ticarî ve iktisadî kavramları (kâr, zarar, alışveriş, borç, mülk) kullanarak, insanın dünya hayatındaki tercihlerinin ebedî neticelerini nasıl tasvir ettiği incelenmektedir. Çalışma, bu metaforik dilin, insanın kendi varlığını ve sahip olduğu her şeyi Allah’tan bir “emanet” olarak görmesini, yaptığı amelleri ise ebedî bir hayata yönelik “kârlı bir ticaret” veya “zararla neticelenecek bir alışveriş” olarak değerlendirmesini sağlayan cihan şümul bir bakış açısı sunduğunu ortaya koymayı hedeflemektedir.
​Giriş
​Kur’an-ı Kerim, ilâhî hakikatleri insan aklına ve kalbine en tesirli şekilde ulaştırmak için çeşitli beyan üsluplarına müracaat eder. Bu üsluplar içinde teşbih ve metaforik anlatım, gaybî ve manevî muhtevaları, şehadet âlemindeki somut misallerle izah etmesi açısından hususi bir ehemmiyet taşır. İnsanın gündelik hayatında sürekli karşılaştığı, mana ve neticelerine aşina olduğu hadiseler, anlaşılması zor olan derûnî hakikatler için birer anahtar vazifesi görür. Bu bağlantıda, Kur’an’ın nazil olduğu dönemdeki Arap cemiyetinin en temel meşgalelerinden olan ticaret, borç-alacak münasebetleri ve mülkiyet anlayışı, manevî gerçekliklerin ifadesinde sıkça başvurulan birer metafor zemini teşkil etmiştir.
​İnsanın Allah ile olan münasebeti bir “ahidleşme” (sözleşme), dünya hayatı bu ahdin yerine getirildiği bir “ticaretgâh”, verilen ömür ve imkânlar bir “sermaye”, yapılan ameller ise bu ticaretin “kâr” veya “zarar”ını belirleyen “alışverişler” olarak tasvir edilir. Bu makale, Bakara Suresi’nde “Onlar, doğru yol karşılığında sapkınlığı satın almış…” şeklinde ifade edilen bu metaforik yapıyı daha geniş bir çerçevede ele alarak, ticaret, borç ve mülkiyet kavramlarının Kur’an’da nasıl bir ahlâkî ve teolojik mânâ örgüsü inşa ettiğini tahlil edecektir.

​1. Ticaret Metaforu: Ebedî Kâr veya Hüsran Tercihi
​Kur’an’da insan hayatı, iki temel neticesi olan bir ticaret meydanı olarak sunulur: ya Allah’ın rızasını ve cenneti kazandıran kârlı bir alışveriş ya da ebedî bir hüsrana götüren zararlı bir muamele. Bu metafor, insanın iradesini ve tercihlerinin neticelerini somut bir şekilde gözler önüne serer.
​Makalenin girişinde zikredilen ayet-i kerime, bu metaforun menfî cihetini en çarpıcı şekilde ortaya koyar:
​”Onlar, doğru yol karşılığında sapkınlığı satın almış, bu yüzden de alışverişleri onlara kâr getirmemiş ve doğru yolu da bulamamışlardır.” (Bakara, 2/16)

​Burada “hidayet” satılan, elden çıkarılan bir meta; “dalâlet” ise onun yerine satın alınan değersiz bir maldır. Ticaretin en temel kaidesi olan kâr elde etme hedefi gerçekleşmemiş, aksine sermaye olan hidayet de kaybedilerek tam bir iflas yaşanmıştır. Bu alışveriş, akıl ve basiret sahibi bir tüccarın asla yapmayacağı, ahmakça bir tercihtir.
​Bu metaforun müsbet ve teşvik edici ciheti ise bilhassa mü’minlere hitap eden ayetlerde görülür. Allah Teâlâ, mü’minleri canlarını ve mallarını cennet karşılığında satın aldığını beyan ederek, onlarla bir alışveriş yaptığını ifade eder:
​”Şüphesiz Allah, mü’minlerden canlarını ve mallarını, kendilerine verilecek cennet karşılığında satın almıştır. Onlar, Allah yolunda savaşırlar, öldürürler ve öldürülürler. Bu, Tevrat’ta da, İncil’de de, Kur’an’da da Allah’ın kendi üzerine aldığı bir gerçektir. Allah’tan daha çok sözünü yerine getiren kim vardır? O hâlde, yapmış olduğunuz bu alışverişten dolayı sevinin. İşte bu, (gerçekten) büyük kazançtır.” (Tevbe, 9/111)

​Bu ayette, alışverişin bütün unsurları açıktır:
• ​Alıcı: Allah (c.c.)
• ​Satıcı: Mü’minler
• ​Satılan Mal: Canlar ve mallar
• ​Bedel (Fiyat): Cennet
​Bu, bir mü’min için tasavvur edilebilecek en kârlı ticarettir. Zira fani ve geçici olanı, ebedî ve sonsuz olanla değiştirmektir. Saf Suresi’nde ise bu “ticaret”in ne olduğu daha da açık bir şekilde izah edilir:
​”Ey iman edenler! Sizi elem dolu bir azaptan kurtaracak bir ticaret göstereyim mi? Allah’a ve Resûlüne inanır, mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edersiniz. Eğer bilirseniz, bu sizin için çok hayırlıdır.” (Saf, 61/10-11)

​Bu metafor, imanı ve salih ameli, neticesi mutlak kazanç olan bir yatırıma dönüştürerek, mü’mini dünya hayatının geçici menfaatlerine aldanmaktan muhafaza eder ve gayesini ulvîleştirir.

​2. Borç Metaforu: Allah’a Sunulan “Karz-ı Hasen”
​Kur’an’ın kullandığı bir diğer güçlü iktisadî metafor ise “borç” kavramıdır. Her şeyin mutlak sahibi olan Allah’ın, kulundan “güzel bir borç” (Karz-ı Hasen) istemesi, hem kulun yaptığı hayrı ve infakı şereflendiren hem de bu amelin karşılığının kat kat fazlasıyla ödeneceğini temin eden bir beyan üslubudur.
​”Kimdir Allah’a güzel bir borç verecek o kimse ki, Allah da o borcu kendisine kat kat ödesin. (Rızkı) Allah daraltır ve genişletir. Ancak O’na döndürüleceksiniz.” (Bakara, 2/245)

​Bu metaforun ihtiva ettiği derin manalar şunlardır:
• ​Değer Verme: Birinden borç istemek, ona güvendiğinizi ve değer verdiğinizi gösterir. Allah’ın kulundan borç istemesi, o kula ve onun infak edeceği mala kıymet verdiğinin bir ifadesidir.
• ​Garanti ve Vefa: Borç, geri ödenmesi gereken bir zimmettir. Allah’ın bu muameleyi “borç” olarak isimlendirmesi, karşılığını vermeyi Kendi üzerine aldığını, bunun asla zayi olmayacağını en kuvvetli şekilde te’yid etmesidir.
• ​Kârın Büyüklüğü: Normal bir borç, misliyle geri ödenir. Ancak Allah, bu “güzel borcun” karşılığını “kat kat fazlasıyla” ödeyeceğini vaat etmektedir. Bu, yapılan iyiliğin, ilâhî bir bereketle sonsuz bir sermayeye dönüşeceğini müjdeler.
​Bu metafor, insanın mal ve mülke olan bağlılığını zayıflatır. Malı biriktirmeyi değil, onu en vefalı ve en zengin olan Allah’a borç vererek ebedî bir hazineye dönüştürmeyi teşvik eder.

​3. Mülkiyet Metaforu: Hakiki Mâlik ve Emanetçi İnsan
​Ticaret ve borç metaforlarının temelinde, daha derin bir hakikat yatar: mülkiyetin hakikati. Kur’an, defaatle göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin mutlak mülkünün ve hâkimiyetinin Allah’a ait olduğunu vurgular.
​”Göklerin ve yerin hükümranlığı yalnızca Allah’ındır. Allah, her şeye hakkıyla gücü yetendir.” (Âl-i İmrân, 3/189)

​Bu mutlak hakikat çerçevesinde, insanın dünyadaki mülkiyeti, hakiki bir mâlikiyet değil, bir “emanet”tir. İnsan, kendisine verilen canın, malın, ilmin ve diğer bütün imkânların sahibi değil, belirli bir süre için kendisine tevdi edilmiş bir emanetçisi ve onlar üzerinde tasarruf yetkisi verilmiş bir “halife”dir.
​Bu bakış açısı, diğer iki metaforu daha da anlamlı kılar:
• ​Mü’minin Tevbe Suresi’nde cennet karşılığında “sattığı” can ve mal, aslında zaten kendisine ait değildir. Bu, emaneti, emanetin asıl sahibine, O’nun istediği şekilde iade ederek en büyük mükâfatı kazanma fiilidir.
• ​İnsanın Allah’a “borç verdiği” mal, hakikatte zaten Allah’ın mülküdür. Bu fiil, Allah’ın mülkünden bir kısmını yine O’nun rızası için sarf ederek, bu emanetçilik vazifesinde sadakatini isbat etmektir.
​Mülkiyetin bir emanet olduğu bilinci, insanı kibir, cimrilik ve hırstan kurtarır. Sahip olduklarıyla şımarmasını veya kaybettikleriyle ye’se düşmesini engeller. Her şeyin hakiki sahibinin Allah olduğunu bilen bir kul, O’nun mülkünde, O’nun rızasına uygun şekilde tasarrufta bulunmayı en temel vazifesi olarak görür.
​Sonuç
​Kur’an-ı Kerim’in ticaret, borç ve mülkiyet metaforlarını kullanması, sadece bir beyan sanatı veya edebî bir incelik değildir. Bu metaforlar, insanın varoluş konumunu, Allah ile olan münasebetini ve dünya hayatındaki vazifelerini tanzim eden külli bir ahlâkî ve teolojik yapı inşa eder.
​Bu yapıya göre hayat; sermayesi Allah tarafından verilen bir ticaret meydanıdır. Bu sermayenin asıl mülkiyeti Allah’a aittir ve insana bir emanet olarak verilmiştir. Bu emaneti Allah yolunda sarf etmek ise, karşılığı kat kat fazlasıyla alınacak, en kârlı borç verme muamelesidir. Bu alışverişin neticesi ya ebedî bir kazanç ve saadet ya da telafisi imkânsız bir hüsran ve zarardır.
​Bu metaforik dil, mücerret imanî hakikatleri, insanın her gün yaşadığı, anladığı ve neticelerini bildiği somut bir çerçeveye oturtarak, her bir insanı kendi ebedî hayatının “tüccarı” olmaya davet eder ve ona en kârlı ticaretin yollarını gösterir. Bu, Kur’an’ın hikmet dolu üslubunun cihan şümul bir tezahürüdür.

​Özet
​Bu makale, Kur’an-ı Kerim’de zikredilen “sekine”, “meveddet” ve “rahmet” kavramlarının, sıkça ele alındığı derûnî ve tasavvufî manalarının ötesinde, ailevî ve sosyal hayattaki zahirî tezahürlerini ve bu tezahürlerin oluşturduğu ahlâkî zemini incelemeyi hedeflemektedir. Çalışmada, “sekine”nin sadece kalbî bir itminan hali olmadığı, aynı zamanda toplumsal sükûnet ve kriz anlarında metaneti sağlayan bir âmil olduğu; “meveddet” ve “rahmet”in ise aile kurumunu tesis eden ve sosyal münasebetleri insânî bir temel üzerine inşa eden iki temel unsur olduğu Kur’an ayetleri ışığında tahlil edilecektir. Bu kavramların, fertten başlayarak cemiyete yayılan bir huzur ve barış ikliminin nasıl tesis edilebileceğine dair cihan şümul mesajlar ihtiva ettiği ortaya konulacaktır.
​Giriş
​İlâhî bir kelâm olan Kur’an-ı Kerim, insan hayatının bütün safhalarını kuşatan ve her bir safha için en ideal ölçüleri vaz’eden bir hidayet rehberidir. İnsanın hem Rabbiyle hem kendi nefsiyle hem de diğer insanlar ve tabiat ile olan münasebetlerini tanzim eden Kur’an, bu münasebetlerin temelini teşkil edecek ahlâkî kavramlar sunar. Bu kavramlar arasında “sekine”, “meveddet” ve “rahmet”, bilhassa insanın sosyal bir varlık olması hasebiyle aile ve cemiyet hayatında merkezî bir ehemmiyet arz eder.
​Genellikle “sekine” kavramı, kalbe inen ilâhî bir huzur ve itminan hali olarak tasavvufî bir açıdan ele alınır. Bu, şüphesiz doğru bir manadır. Lakin bu derûnî halin, ferdin davranışlarına ve dolayısıyla cemiyetin umumî yapısına yansıyan zahirî bir boyutu da vardır. Benzer şekilde, “meveddet” ve “rahmet” de çoğu zaman eşler arasındaki sevgi ve merhametle sınırlı bir bağlantıda zikredilse de, bu kavramların muhtevası, bütün bir beşerî münasebetler ağını tanzim edecek bir genişliğe sahiptir.
​Bu araştırma, mezkûr üç kavramın Kur’an’daki kullanımlarından hareketle, onların aile ve toplum hayatı için nasıl birer ahlâkî temel teşkil ettiğini tasvir etmeyi amaçlamaktadır. Kavramların ferdî ve derûnî boyutundan ziyade, onların içtimaî ve zahirî neticeleri üzerine odaklanılacaktır.

​1. Kavramların Kur’an Bağlamında Tahlili
​1.1. Sekine: Derûnî İtminandan Zahirî Sükûnete
​”Sekine” (السَّكِينَة), lügatte sükûn bulmak, yerleşmek, sakin ve vakur olmak gibi manalara gelir. Kur’an-ı Kerim’de bu kavram, Allah’ın mü’minlerin kalplerine indirdiği bir huzur, güven ve metanet duygusunu ifade etmek için kullanılır. Bu hal, bilhassa en zorlu ve çetin anlarda tecelli eder.
​Fetih Suresi’nde bu hakikat şöyle ifade edilir:
​”İmanlarına iman katsınlar diye mü’minlerin kalplerine huzur ve güveni (sekîneti) indiren O’dur. Göklerin ve yerin orduları Allah’ındır. Allah, hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.” (Fetih, 48/4)

​Bu ayet-i kerime, sekînenin sadece soyut bir his olmadığını, bilakis mü’minlerin imanını artıran, onları en zorlu şartlarda dahi sabitkadem kılan ilâhî bir yardım olduğunu göstermektedir. Benzer bir mana, Tevbe Suresi’nde Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ve Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) Sevr Mağarası’nda bulundukları o kritik anda zikredilir:
​”…Eğer siz ona (Resûlullah’a) yardım etmezseniz (bu önemli değil); ona Allah yardım etmiştir: Hani, kâfirler onu, iki kişiden biri olarak (Ebu Bekir ile birlikte Mekke’den) çıkarmışlardı; hani onlar mağaradaydı; o, arkadaşına. Üzülme, çünkü Allah bizimle beraberdir, diyordu. Bunun üzerine Allah ona (sükûnet sağlayan) emniyetini indirdi, onu sizin görmediğiniz bir ordu ile destekledi ve kâfir olanların sözünü alçalttı. Allah’ın sözü ise zaten yücedir. Çünkü Allah üstündür, hikmet sahibidir.  .” (Tevbe, 9/40)

​Buradaki sekine, bir şahsın kalbine inmekle beraber, neticesi itibarıyla İslam davasının seyrini etkileyen içtimaî bir hadiseye dönüşmüştür. Kalbe inen bu sükûnet, paniği ve ye’si ortadan kaldırarak akılcı ve metin bir duruşu mümkün kılar. Bu duruş, aile içinde bir kriz anında reisin göstereceği vakur tavırdan, bir milletin maruz kaldığı büyük bir badire karşısında göstereceği toplu metanete kadar geniş bir yelpazede tezahür eder. Dolayısıyla sekine, derûnî bir lütuf olmasının yanı sıra, cemiyetin sarsılmazlığının ve istikrarının da manevî bir teminatıdır.

​1.2. Meveddet: Hürmet ve Muhabbetin Fiilî Tezahürü
​”Meveddet” (الْمَوَدَّة), Kur’an’da genellikle “hubb” (sevgi) kelimesinden daha hususi bir manada kullanılır. Meveddet, sadece kalpte hissedilen bir sevgi değil, aynı zamanda fiillere ve davranışlara yansıyan, içinde hürmet ve iyilik barındıran açık bir sevgidir. Bu kavramın en bariz şekilde kullanıldığı yer, aile kurumunun temelini tasvir eden Rûm Suresi’ndeki ayet-i kerimedir:
​”Kendileri ile huzur bulasınız diye sizin için türünüzden eşler yaratması ve aranızda bir sevgi (meveddet) ve merhamet var etmesi de O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir. Şüphesiz bunda düşünen bir toplum için elbette ibretler vardır.” (Rûm, 30/21)

​Bu ayette “meveddet”, eşler arasındaki münasebetin temel harcı olarak zikredilmiştir. Meveddet, eşlerin birbirine karşı olan sevgi dolu, saygılı ve nazik tavırlarını ifade eder. Bu, sadece bir hissiyat değil, aynı zamanda bir sorumluluk ve ahlâkî bir vazifedir. Aile, bu zahirî sevgi ve hürmet gösterileriyle ayakta kalır ve sıcak bir yuvaya dönüşür.
​Meveddet, sosyal hayatta ise insanlar arasındaki ülfetin, dostluğun ve karşılıklı iyi niyetin temelidir. Birbirine meveddetle bağlı olan fertlerden oluşan bir cemiyette, husumet, çekememezlik ve gıybet gibi ahlâkî hastalıklar zemin bulamaz. Bu sevgi, mü’minler arasındaki kardeşlik bağının da en mühim unsurlarından biridir.
-“İşte Allah’ın, iman eden ve iyi işler yapan kullarına müjdelediği nimet budur. De ki: Ben buna karşılık sizden akrabalık sevgisinden başka bir ücret istemiyorum. Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz. Şüphesiz Allah bağışlayan, şükrün karşılığını verendir.” (Şûrâ Sûresi(42) 23. Ayet)

​1.3. Rahmet: Kuşatıcı Şefkat ve Merhamet
​”Rahmet” (الرَّحْمَة), Allah’ın en temel sıfatlarından biri olup, O’nun mahlukatına karşı olan sonsuz şefkatini, merhametini ve lütfunu ifade eder. Bu ilâhî sıfatın insanlar arasındaki tezahürü ise beşerî münasebetlerin en kâmil ahlâkî ilkesini oluşturur. Yukarıda zikredilen Rûm Suresi’ndeki ayette “meveddet” ile birlikte zikredilmesi manidardır.
​Aile hayatında rahmet, meveddetin tamamlayıcısıdır. Meveddet, sevginin ve muhabbetin coşkun olduğu zamanlarda münasebeti güzelleştirirken, rahmet; zorluklarda, hastalıkta, yaşlılıkta ve eşlerden birinin hatası anında devreye giren kuşatıcı bir şefkattir. Rahmet, kusurları örten, affedici olan ve karşılık beklemeden iyilik yapmayı sağlayan bir duygudur. Bu olmadan aile binası en ufak bir sarsıntıda yıkılmaya mahkûmdur. Rahmet, eşlerin birbirine karşı sadece birer sevgili değil, aynı zamanda birer sığınak olmalarını temin eder.
​Toplumsal hayatta rahmet, adaletin ve ihsanın ruhudur. Zayıfın, yetimin, fakirin ve muhtacın gözetilmesi; komşuluk haklarına riayet edilmesi; hatalara karşı müsamahakâr olunması ve cemiyetin bütün fertlerine karşı şefkatle muamele edilmesi, rahmet ahlâkının bir neticesidir. Rahmetin kaybolduğu bir toplumda, güçlü olanın zayıfı ezdiği, merhametsizliğin ve kalb katılığının hâkim olduğu bir orman kanunu geçerli olur.
​2. Ailevî ve Sosyal Hayatta Bu Kavramların Bütünlüğü
​Kur’an’ın sunduğu bu üç kavram, birbirini tamamlayan ve birbiriyle iç içe geçmiş bir ahlâkî sistem meydana getirir. Bu sistemin işleyişi şu şekilde tasvir edilebilir:
• ​Ailede: Allah, eşler arasına bir “meveddet” ve “rahmet” koyar. Bu iki temel duygu ve ahlâkî ilke, aile yuvasını tesis eder. Meveddet, yani fiilî sevgi ve hürmet, ailenin mutluluk ve neşe kaynağıdır. Rahmet, yani karşılıksız şefkat ve merhamet ise ailenin sigortası ve sığınağıdır. Bu iki temel üzerine kurulan bir yuvada ise netice olarak “sekine”, yani huzur, güven ve sükûnet hali tecelli eder. Ayette geçen “…kendileri ile huzur bulasınız (liteskunû ileyhâ)…” ifadesi, meveddet ve rahmetin nihaî gayesinin ailede sekineyi, yani huzuru tesis etmek olduğunu açıkça gösterir.
• ​Cemiyette: Ailede bu ahlâkı öğrenerek yetişen fertler, aynı ahlâkı cemiyet hayatına taşırlar. Mü’minler arasındaki “meveddet”, sosyal dayanışmayı ve kardeşliği kuvvetlendirir. Topluma yayılan “rahmet” ahlâkı, sosyal adaleti, yardımlaşmayı ve affediciliği hâkim kılar. Bu ahlâkî zeminde yaşayan bir cemiyet, krizler ve imtihanlar karşısında panik ve anarşiye sürüklenmez; bilakis Allah’ın kalplere indireceği “sekine” ile metanetini ve sükûnetini muhafaza eder. Böyle bir toplum, hem derûnî bir huzura hem de zahirî bir barış ve istikrara kavuşur.
​Sonuç
​Kur’an-ı Kerim’de yer alan “sekine”, “meveddet” ve “rahmet” kavramları, yalnızca tasavvufî derinlikleri olan manevî haller veya hissiyatlardan ibaret değildir. Bu kavramlar, aynı zamanda insan hayatının en temel iki kurumu olan aile ve cemiyetin inşası için vazgeçilmez ahlâkî ilkelerdir.
• ​Meveddet ve rahmet, aile binasının temelini atan, eşleri ve fertleri birbirine kenetleyen iki ana sütundur.
• ​Bu iki sütun üzerinde yükselen aile ve cemiyet yapısının atmosferini ise sekine, yani kalplere ve hanelere yayılan huzur, itminan ve güven duygusu doldurur.
​Günümüz dünyasında aile kurumunun zayıflaması, toplumsal kutuplaşmaların artması ve insanlar arasındaki yabancılaşmanın derinleşmesi gibi pek çok meselenin temelinde, bu Kur’anî kavramların hayattan çekilmesi yatmaktadır. Bu sebeple, bu kavramların yeniden ihya edilmesi, manalarının derinlemesine tefekkür edilerek ferdî ve içtimaî hayata tatbik edilmesi, hem ailelerin huzuru hem de cemiyetin barışı için elzemdir. Bu üç kavram, sadece Müslümanlar için değil, bütün bir insanlık için daha huzurlu ve âdil bir hayatın ahlâkî reçetesini sunmaktadır.

Giriş
İnsanın yaratılışındaki hakikat, onun yokluktan varlığa çıkarılmasıdır. Yoktan var eden ise, elbette Mutlak Varlık olan Allah’tır. Öyleyse insanın varlığı da, varlığının devamı da, ihtiyaçlarının karşılanması da O’na bağlıdır. Bu itibarla insanın hem varlık sebebi hem de rızık kaynağı yalnız Allah’tır.
Kur’ân-ı Kerîm bu gerçeği şöyle beyan eder:
“Sizi yaratan, sonra size rızık veren, sonra sizi öldürecek, sonra da diriltecek olan Allah’tır. Ortaklarınızdan bunu yapabilecek kimse var mı?”
(er-Rûm, 30/40)
İşte bu ayet, yaratmak ile rızık vermek arasındaki doğrudan bağlantıyı gösterir. Çünkü hayatı veren kim ise, onu besleyen de odur. Bu açıdan Bediüzzaman Said Nursî şöyle der:
““Evet en parlak bir mu’cize-i san’at-ı Samedaniye ve bir hârika-i hikmet-i Rabbaniye olan hayatı kim vermiş, yapmış ise; rızıkla o hayatı besleyen ve idame eden de odur. Ondan başka olmaz… Delil mi istersin? En zaîf, en aptal hayvan; en iyi beslenir (Meyve kurtları ve balıklar gibi). En âciz, en nazik mahluk; en iyi rızkı o yer (Çocuklar ve yavrular gibi).”(bk. Nursi, Sözler, s. 23)

Tevekkülün Manası ve Hakikati

Tevekkül, kulun sebeplere sarılarak sonucu Allah’tan beklemesidir. Yani insan çalışır, ama bilir ki neticeyi takdir eden, rızkı nasip eden yalnız Allah’tır. Bu hâl, imanın fiilî bir tezahürüdür.
Resûlullah (s.a.v.) buyurur:
“Eğer siz Allah’a hakkıyla tevekkül etseydiniz, kuşlar gibi rızıklanırdınız; sabah aç gider, akşam tok dönersiniz.”
(Tirmizî, Zühd, 33; İbn Mâce, Zühd, 14)
Bu hadis, tevekkülün tembellik değil, teslimiyet olduğunu gösterir. Kuş rızkını arar, fakat kalbinde korku değil, itimat vardır. İşte müminin hâli budur: çalışır, ama sonucu Allah’a bırakır.
Kur’an-ı Kerim’de bu hakikat şöyle bildirilmiştir:
“Kim Allah’tan korkarsa, Allah ona bir çıkış yolu gösterir. Ve onu hiç ummadığı yerden rızıklandırır. Kim Allah’a tevekkül ederse, Allah ona yeter.”
(et-Talâk, 65/2-3)

Rızıkta Hikmet ve İmtihan

Rızık, yalnız madde değil; nimet, sağlık, huzur, iman, ilim gibi manevî lütufları da içine alır. İnsan, bazen az rızıkla sabır, bazen çok rızıkla şükür imtihanına girer. Rızkın miktarını değil, bereketini düşünmek gerekir.
Bediüzzaman bu hakikati şöyle izah eder:
“Vasıta-i rızk-ı helâl, iktidar ve ihtiyar ile olmadığını; belki acz u za’f ile olduğunu anlamak için balıklar ile tilkileri, yavrular ile canavarları, ağaçlar ile hayvanları müvazene etmek kâfidir.”
Sözler, s. 23)
Zayıf olan balık denizden, yavru annesinden kolay rızık bulur; güçlü tilki ise aç kalır. Bu gösterir ki rızık kuvvetle değil, Rezzâk’ın rahmetiyle gelir.
Bilim açısından bakıldığında da, her canlı türünün rızkına uygun bir ekolojik denge kurulmuştur. Bitkiler, fotosentezle kendi rızkını üretir; hayvanlar doğada besin zinciriyle yaşar. Bu denge, ilâhî bir hikmet düzenidir. Modern ekoloji bile “kendi kendine” izah edemediği bu sistemin arkasında bilinçli bir düzenleyicinin varlığını hisseder.

Toplumsal ve Ahlâkî Boyut

Tevekkül, sosyal dengeyi de sağlar. Çünkü tevekkül eden insan hırs ve tamah duygusundan arınır; rızkın Rezzâk’tan olduğunu bilir, başkasının hakkına el uzatmaz. Böylece toplumda adalet, kanaat, dayanışma hâkim olur.
Aksine, rızkı yalnız kendi kuvvetiyle aradığını sanan kimse, namazı bırakıp dünya derdine dalarsa, Bediüzzaman’ın ifadesiyle:
“Demek derd-i maişet için namazını terkeden, o nefere benzer ki: Talimi ve siperini bırakıp, çarşıda dilencilik eder. Fakat namazını kıldıktan sonra Cenab-ı Rezzak-ı Kerim’in matbaha-i rahmetinden tayinatını aramak, başkalara bâr olmamak için bizzât gitmek; güzeldir, mertliktir, o dahi bir ibadettir.”(bk. Nursi, Sözler, s. 23)

Bu hâl, hem dünyevî zillet, hem de uhrevî hüsrandır. Halbuki namazını kıldıktan sonra rızkını helâl yoldan aramak, hem mertlik hem de ibadettir. Çünkü çalışmak da bir fiilî duadır.

Tarihî ve İbretli Bir Misal

Hazret-i Ömer (r.a.) döneminde bazı kimseler, “Biz tevekkül ettik, çalışmıyoruz” diyerek mescitte otururlardı. Hz. Ömer onları görünce:
“Siz tevekkül değil, teekkül yani hazır yiyicilik,tembellik ediyorsunuz. Gerçek tevekkül sahibi, tarlasını eker, sonra Allah’a güvenir.” buyurmuştur.
Bu kıssa, İslâm’ın tevekkülü pasif bir bekleyiş değil, aktif bir teslimiyet olarak gördüğünü gösterir.

Siyasî ve Sosyal Hikmet

Bir milletin de fertler gibi tevekkül şuuruna sahip olması gerekir. Çünkü tevekkül, istiklâliyetin ve izzetin ruhudur. Rızkını dışa bağlayan toplumlar, bağımlılığa sürüklenir.
Cenab-ı Hak şöyle buyurur:
“Nice canlı vardır ki rızkını kendisi taşımaz; Allah onları da sizi de rızıklandırır.”
(el-Ankebût, 29/60)
Bu ayet, ekonomik bağımsızlık ile imanî tevekkül arasında da derin bir bağ kurar. Çünkü gerçek mü’min, hem tedbirini alır, hem de neticeyi Allah’a bırakır.

SONUÇ VE ÖZET

İnsan yokluktan var edilmiştir; varlığını, hayatını ve rızkını Allah’tan alır.
Tevekkül, bu hakikatin bilincinde olarak sebeplere sarılmak ve neticeyi Allah’a bırakmaktır.
Rızık, kuvvetle değil, rahmetle; hırsla değil, kanaatle; tembellikle değil, çalışarak elde edilir.
Çünkü Allah, “Rezzâk”tır; hem yaratır, hem besler, hem de idame ettirir.
Tevekkül eden insan; huzurlu, izzetli ve dengeli olur.
Tevekkül eden toplum ise; bağımsız, merhametli ve istikametli olur.
“Rızık için endişe eden, Rezzâk’ı unutmuştur.
Rezzâk’a güvenen ise, endişesini unutmuştur.”

Kısa Özet (Veciz Biçimde):
İnsan “yokluktan var” edilmiştir; varlığını ve rızkını Allah’tan alır.
Tevekkül, çalışmakla beraber sonucu Allah’tan beklemektir.
Rızkın kaynağı kuvvet değil, acz ve Rahmet-i İlâhî’dir.
Tevekkül; hırsı, korkuyu ve zilleti yok eder, kanaati ve izzeti doğurur.
Çünkü “Kim Allah’a tevekkül ederse, Allah ona yeter.” (Talak, 65/3)
Boylece İnsan, “yokluktan” yaratılmış bir varlıktır ve onu “var” eden Allah’tır. Öyleyse, varlığını O’na borçlu olan insanın, ihtiyaçlarını da O’ndan istemesi en doğru yoldur.

​Özet
​Bu makale, Kur’an-ı Kerim’de yer alan peygamber kıssalarını, sadece tarihî ve ibret alınacak veçheleriyle değil, aynı zamanda sahip oldukları özel edebî ve anlatım yapıları açısından tahlil etmeyi amaçlamaktadır. Çalışma, bir kıssanın Kur’an’ın farklı surelerinde neden değişik tafsilat ve üslûplarla tekrarlandığı meselesini merkezine almaktadır. Bu tekrarların basit birer yineleme olmadığı; aksine, her bir anlatımın, içinde bulunduğu surenin genel mesajına, ana temasına ve nüzul ortamının ihtiyaçlarına hizmet eden hikmetli bir gaye taşıdığı savunulmaktadır. Hz. Musa, Hz. Yusuf ve Hz. Nuh gibi peygamberlerin kıssalarından misaller verilerek, anlatımdaki îcâz (özlülük), tafsilat (detaylandırma), diyalog yapısı ve üslûp farklılıklarının, Kur’an’ın belâgatindeki derinliği ve kıssaların çok katmanlı hikmet boyutunu nasıl ortaya koyduğu incelenecektir.
​Anahtar Kelimeler: Kur’an Kıssaları, Anlatım Sanatı, Belâgat, Sure Bütünlüğü, Hikmet, Tekrar Sanatı, Siyak ve Sibak.

​1. Giriş
​Kur’an-ı Kerim, insanlığa hidayet rehberi olarak indirilmiş ilâhî bir kelâmdır. Bu hidayet vazifesini yerine getirirken kullandığı en tesirli vasıtalardan biri de “kıssa”lardır. Kur’an kıssaları, geçmiş peygamberlerin ve kavimlerin başından geçen hadiseleri anlatarak, okuyucusuna ve dinleyicisine hem imanî hakikatleri telkin eder hem de ahlâkî ve amelî dersler sunar. Genellikle kıssalara yaklaşım, onlardan alınacak “ibret” ve “hisse”ye odaklanmak şeklinde olmuştur. Bu, şüphesiz kıssaların en temel gayelerinden biridir. Nitekim Cenâb-ı Hak, “Andolsun ki onların kıssalarında akıl sahipleri için ibret vardır…” (Yûsuf, 12/111) buyurarak bu veçheye dikkat çeker.
​Ancak Kur’an kıssalarının hikmeti, sadece muhtevasındaki ibretlik mesajla sınırlı değildir. O kıssaların “nasıl” anlatıldığı, yani anlatım yapısı, üslûbu, dil özellikleri ve Kur’an’ın geneli içindeki yerleşimi de başlı başına birer hikmet ve belâgat harikasıdır. Bilhassa aynı kıssanın farklı surelerde, bazen özet, bazen tafsilatlı, bazen de farklı bir açıdan ele alınarak tekrar edilmesi, Kur’an’ın ilâhî bir kelâm olduğunun en parlak isbatlarından biridir. Bu çalışma, kıssaların bu anlatım sanatını ve her bir anlatımın, içinde bulunduğu surenin dokusuna nasıl nakşedildiğini tahlil ederek, hikmet boyutunun derinliklerine bir pencere açmayı hedeflemektedir.

​2. Kur’an Kıssalarında Tekrar Sanatı ve Hikmetleri

​Kur’an’daki kıssaların tekrarı, ilk bakışta bir yineleme gibi görünse de, derinlemesine bir tahlil, her bir tekrarın özel bir gaye taşıdığını ve manayı zenginleştiren bir belâgat sanatı olduğunu ortaya koyar. Bu hikmetlerden bazıları şunlardır:
• ​Sure Temasına Uygunluk: Her sure, bir ana eksen etrafında şekillenen bir mesaj bütünlüğüne sahiptir. Bir kıssa, farklı surelerde tekrarlandığında, o surenin ana mesajını kuvvetlendirecek veçhesiyle ön plana çıkarılır. Anlatımdaki detaylar, odak noktası ve üslûp, surenin ruhuna uygun olarak yeniden şekillendirilir.
• ​Farklı Açılardan Aynı Hakikati Göstermek: Bir hakikat, farklı açılardan bakıldığında daha iyi anlaşılır. Aynı kıssanın farklı açılardan anlatılması, o kıssanın ihtiva ettiği zengin manaların her bir yönünün tefekkür edilmesine imkân tanır.
• ​Tedrîcî Terbiye (Aşamalı Eğitim): Kur’an, 23 senede, hadiselerin ve ihtiyaçların gerektirdiği bir nüzul süreciyle tamamlanmıştır. Bir kıssanın farklı zamanlarda ve farklı tafsilatla tekrar edilmesi, müminlerin imanî ve ahlâkî terbiyesinde aşamalı bir yol izlendiğini gösterir.
​Misal: Hz. Musa Kıssasının Farklı Surelerdeki Anlatımı
​Hz. Musa’nın kıssası, Kur’an’da en çok tekrar edilen kıssadır ve bu durum, tekrar sanatının hikmetini anlamak için mükemmel bir misaldir.
• ​Bakara Suresi’nde: Bu sure, Medine’de nazil olmuş olup, ana temalarından biri, kendilerine daha önce kitap verilen İsrailoğulları’nın ahitlerini bozmaları ve onlara verilen nimetlere karşı nankörlük etmeleridir. Bu sebeple, Hz. Musa kıssası burada, İsrailoğulları’nın Mısır’dan çıktıktan sonraki itaatsizlikleri, buzağıya tapmaları, bıldırcın ve kudret helvasına karşı nankörlükleri gibi hadiseler merkezinde, oldukça tafsilatlı bir şekilde anlatılır. Anlatım, surenin hitap ettiği topluluğun tarihî ve dinî hafızasına doğrudan seslenir.
• ​Tâhâ Suresi’nde: Mekke’de, Müslümanların en zorlu dönemlerinde nazil olan bu sure, bir teselli ve tebşîr (müjdeleme) üslûbuna sahiptir. Surenin başında, “Tâ-hâ. Biz sana Kur’an’ı sıkıntıya düşesin diye değil, ancak Allah’tan korkanlara bir öğüt olsun diye indirdik.” (Tâhâ, 20/1-3) buyrulur. Bu açıdan anlatılan Hz. Musa kıssası, Firavun ile olan mücadelesinden çok, Hz. Musa’nın peygamberlikle görevlendirildiği ilk andaki hissiyatına, korkusuna ve Cenâb-ı Hakk’ın ona olan doğrudan desteğine odaklanır. Allah ile olan samimi diyalogları, “korkma” telkinleri ve ailevî boyutu ön plandadır. Amaç, o zorlu günlerde Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ve müminlerin kalbini teskin ve takviye etmektir.
• ​Şuarâ Suresi’nde: “Şairler” manasına gelen bu sure, peygamberleri yalanlayan kavimlerin akıbetini peş peşe anlatarak, hak ile batılın mücadelesini keskin bir üslûpla ortaya koyar. Buradaki Hz. Musa kıssası, son derece veciz, ritmik ve meydan okuyan bir yapıya sahiptir. Hz. Musa ile Firavun arasındaki diyaloglar, birer hitabet ve delil mücadelesi şeklinde sunulur. Anlatım, mucizelerin gücünü ve inkârcıların inadını vurgulayarak, surenin genel teması olan “yalanlamanın akıbeti”ni isbat eder.
​3. Anlatım Yapısı ve Üslûp Hususiyetleri
​Kur’an kıssaları, edebî yapıları itibarıyla da eşsizdir. Muhtevanın hikmeti, üslûbun sanatıyla birleşerek tesiri azamî seviyeye çıkarır.
• ​Îcâz ve Hazif (Özlülük ve Gereksiz Detayları Atma): Kur’an, kıssayı tarihî bir kronolojiyle anlatma gayesi gütmez. Bu sebeple, alınacak dersle doğrudan alakası olmayan ara basamaklar atlanır (hazfedilir). Mesela, Yûsuf Suresi’nde, Hz. Yusuf’un kuyuya atılması ile Mısır’da bir evin hizmetine alınması arasındaki uzun yıllar birkaç cümleyle geçilir. Çünkü asıl maksat, hadisenin ibretlik seyrini göstermektir.
• ​Canlı Diyaloglar: Kıssalarda anlatıcı sesinden ziyade, kahramanların doğrudan kendi konuşmalarına yer verilir. Bu diyaloglar, karakterlerin derûnî dünyasını, psikolojilerini ve iman veya küfürdeki derecelerini doğrudan yansıtır. Peygamberlerin tebliği, kavimlerinin itirazları ve ilâhî cevaplar, bu canlı diyaloglarla aktarılır.
• ​Tablo ve Sahneleme Tekniği: Kıssa, adeta bir tiyatro sahnesi gibi, en can alıcı tablolar halinde sunulur. Bir sahne biter, diğeri başlar. Hz. Nuh’un gemiyi inşa etmesi, kavminin onunla alay etmesi, tufanın başlaması ve geminin Cûdi’ye oturması… Her biri, zihinde canlı birer tablo oluşturacak şekilde tasvir edilir.
• ​Kıssa Sonrası Yorumlar (Ta’kîb): Birçok kıssanın sonunda veya önemli dönüm noktalarında, anlatım durur ve o hadiseden çıkarılması gereken evrensel hikmete işaret eden ilâhî bir yorum (ta’kîb) gelir. Örneğin, “Ve böylece Yusuf’a orada dilediği gibi hareket etmek üzere ülke içinde yetki verdik. Biz dilediğimiz kimseye rahmetimizi eriştiririz. Ve güzel davrananların mükâfatını zayi etmeyiz.” (Yûsuf, 12/56) ayeti, Hz. Yusuf’un Mısır’da makam sahibi olmasının ardındaki ilâhî kanunu özetler.

​4. Netice
​Kur’an kıssalarına sadece “ne anlattığı” açısından bakmak, onun hikmet deryasından ancak bir damla almaktır. Asıl derinlik, o kıssaların “nasıl anlatıldığı”nda gizlidir. Kıssaların anlatım yapısı, üslûbu ve Kur’an’ın genel dokusu içindeki yerleşimi, başlı başına birer tefekkür ve ilim sahasıdır.
​Aynı kıssanın farklı surelerde, o surenin maksadına hizmet edecek şekilde farklı veçheleriyle anlatılması, Kur’an’ın lafız ve mana bütünlüğünün ne kadar mucizevî olduğunu gösterir. Bu durum, Kur’an’ın, her kelimesi ve her cümlesi hikmetle ölçülüp biçilmiş, insan sözü olmaktan münezzeh, ilâhî bir kelâm olduğunun en açık delillerindendir.
​Bu sebeple, Kur’an’ı anlama çabasında olan bir akıl ve kalp, kıssaları okurken şu sualleri de sormalıdır: Bu kıssa neden bu surede yer alıyor? Neden burada özet, başka yerde tafsilatlı anlatılıyor? Kullanılan kelimeler ve üslûp, surenin genel mesajına nasıl bir katkı sağlıyor? İşte bu sualler, bizi kıssaların sadece tarihî kabuğundan değil, derûnî hikmet ve belâgat cevherinden istifade etmeye götürecek olan anahtarlardır.

“Şüphesiz ki Biz o Zikr’i (Kur’ân’ı) indirdik ve elbette Biz onu koruyacağız.”
(el-Hicr, 15/9)

I. Kelâm-ı İlâhînin Ezelîliği ve İ’câzı

Kur’ân-ı Kerîm, insanlığın semâsına inmiş en büyük rahmettir.
O, Allah’ın kelâmıdır.
Lafzıyla da mânâsıyla da ilâhîdir; ezelden gelmiş, ebede akmaktadır.
Kelâm sıfatı, Cenâb-ı Hakk’ın zâtî sıfatlarındandır; mahlûk değildir, hâdistir denilemez.
Kur’ân, bu sıfatın zaman ve mekân içinde tezahür eden nurudur.
Zira Allah Teâlâ ezelîdir; kelâmı da ezelîdir.
Maddî harf ve ses yönüyle yaratılmış, mânâ itibariyle kadîm ve bâkîdir.
“Eğer denizler Rabbimin kelimelerini yazmak için mürekkep olsaydı, Rabbimin kelimeleri bitmeden denizler tükenirdi, bir o kadarını daha getirsek bile.”
(el-Kehf, 18/109)
Bu âyet, Kur’ân’ın mânâlarının sonsuzluğunu beyan eder.
Zira kelâmullah, sonsuz bir hakikatler deryasıdır.
Denizler mürekkep, ağaçlar kalem olsa da o hakikat tükenmez.

II. Nüzûlün Hikmeti: 23 Yıllık İlâhî Terbiye

Kur’ân, bir anda değil, 23 yıl zarfında parça parça indirilmiştir.
Her bir âyet, bir hâdiseye, bir inkâra, bir suale veya bir ihtiyaca cevaben nazil olmuştur.
Bu, hem tedrîcî eğitim hem de ilâhî hikmetin tecellisidir.
“İnkârcılar, ‘Kur’ân bir defada indirilseydi ya!’ dediler.
Biz onu senin kalbine iyice yerleştirelim diye böylece parça parça indirdik.”
(el-Furkân, 25/32)
Demek ki Kur’ân sadece okunmak için değil, yaşanmak için inmiştir.
Zamanla inmesi, her bir devirde zamanın tefsirine açık kalması içindir.
O, bir defa indirilmiş ama her asırda yeniden nâzil olur gibi tazelenmiştir.

III. Lafzî Korunmuşluk ve Mânevî Sonsuzluk

Kur’ân, lafzî olarak tek bir harfi bile değişmeden korunmuştur.
Ne eksiltilmiş, ne artırılmıştır.
Bu, Allah’ın vaadidir ve mucizevî bir hakikattir.
“Şüphesiz onu toplamak ve okutmak bize aittir.”
(el-Kıyâme, 75/17)
Bu ilâhî teminat sebebiyledir ki,
on dört asırdır milyonlarca hafız, aynı harflerle onu taşımış,
milyonlarca mushaf aynı satırlarla onu yazmıştır.
Lâkin Kur’ân’ın mucizesi sadece lafzî muhafazasında değil,
aynı zamanda mânâ zenginliğindedir.
Her bir kelimesi, farklı zamanlarda, farklı gönüllerde
yeni mânâlar, taze hikmetler doğurur.
Bir âyet, asırlarca okunur; her devirde başka bir hakikat fışkırır.
İmam Gazâlî, İbnü’l-Arabî, Fahreddîn Râzî, Elmalılı, Bediüzzaman…
Her biri aynı âyeti okumuş, farklı ve derûnî mânâlar bulmuştur.
Zira Kur’ân’ın mânâsı sınırsızdır, kelâm-ı ezelînin tecellîsidir.

IV. Kur’ân: Zamanın Tefsir Ettiği Kitap

Bediüzzaman Said Nursî’nin ifadesiyle:
“Zaman bir büyük müfessirdir; kaydını izhar etse, itiraz olunmaz.
Yani her asır, kendi ilim, hâl ve idrak seviyesiyle Kur’ân’ı yeniden okur.
Yeni keşifler, ilimlerdeki inkişaf, fikirlerdeki terakkî;
Kur’ân’ın küllî mânâlarının yavaş yavaş zuhûr etmesine vesiledir.
“Onlara dış dünyada ve kendi nefislerinde âyetlerimizi göstereceğiz;
tâ ki onun (Kur’ân’ın) hak olduğu kendilerine açıkça belli olsun.”
(Fussilet, 41/53)
Bu âyet, Kur’ân’ın sadece geçmişe değil, geleceğe de hitap eden bir mucize olduğunu bildirir.
Kur’ân, geçmişi anlatmaz; geleceği hazırlar.
Her ilim, her keşif, her medeniyet adımı, onun bir âyetine hizmet eder.

V. Küllî Mânâların Sonsuzluğu ve Telâhuku Efkâr

İnsanlık tarihi boyunca, Kur’ân üzerine 350 binden fazla tefsir yazılmıştır.
Her bir müfessir, kendi devrinin idrakine göre bir damla almıştır.
Fakat deniz tükenmemiştir; tükenmeyecektir de.
“Allah’ın kelimeleri tükenmez.”
(Lokmân, 31/27)
Telâhuku efkâr — yani fikirlerin birleşip kaynaşması — neticesinde
her asırda Kur’ân’ın küllî mânâları daha berrak şekilde tezahür edecektir.
Bir asır akılla anlamışsa, bir diğeri kalple hissedecek;
bir diğeri hikmetle, bir diğeri ilimle okuyacaktır.
Lâkin her biri aynı hakikatin farklı aynalarıdır.
Kur’ân’ın mucizesi de buradadır:
Her akla hitap eder, her kalbi doyurur, her çağı aşar.

VI. Kur’ân ve İnsanın Okunuşu

Kur’ân, kâinatın mânâsını da, insanın hakikatini de okutur.
Zira Kur’ân, “kâinat kitabının tercümesidir.”
İnsan, Kur’ân’ın fiilî âyetidir; Kur’ân, insanın manevî aynasıdır.
“İnsanı yarattı. Ona beyânı (anlatma kabiliyetini) öğretti.”
(er-Rahmân, 55/3-4)
İnsan, Kur’ân’ın mânâsını okudukça kendini tanır;
kendini tanıdıkça Rabbini tanır.
Kur’ân’ın ezelîliği, insana sonsuz bir tefekkür kapısı açar.

VII. Kur’ân’ın Ebedî Mesajı

Kur’ân, zamanın değil, ezelî hakikatin sesidir.
Zamanla eskimez, çağla tükenmez.
Her asırda genç, her gönülde tazedir.
“Kur’an’a ne önünden ne de arkasından, hiçbir yönden bir noksanlık, bir yanlışlık asla sızamaz. O, her hükmü ve işi hikmetli ve sağlam olan, her türlü övgüye lâyık olan Allah tarafından indirilmiştir.”
(Fussilet, 41/42)
Bâtıl ona yanaşamaz;
ne önünden, ne arkasından.
Zira o, Allah’ın kelâmıdır; ezelî bir nizamın ilâhî beyannâmesidir.

Hülâsa (Özet)

Kur’ân-ı Kerîm, lafzen Allah tarafından muhafaza edilmiş,
mânen sonsuz mânâları ihtiva eden ezelî bir kelâm-ı ilâhîdir.
23 yılda tedrîcen inmiş, her asırda yeniden okunmuş,
her devirde farklı tefsirlerle yeni mânâları keşfedilmiştir.
Zira Kur’ân’ın kaynağı zaman değil, ezelî kelâm sıfatıdır.
Bu yüzden o, kıyamete kadar hem zamanı tefsir edecek,
hem de zaman tarafından tefsir olunacaktır.
Her çağın ilmi, her aklın idraki, her kalbin sezgisi,
Kur’ân’ın başka bir nurunu gösterecektir.
“Hak geldi, bâtıl yok oldu. Bâtıl zaten yok olmaya mahkûmdur.”
(el-İsrâ, 17/81)

Bir zamanlar bir baba vardı.
Evlatlarını yanına çağırdı ve onlara dedi ki:
“Ey evlatlarım, ormana gidin, bana odun getirin. Fakat odunlarınız düzgün olsun. Eğri, çatlak, çürük olanı getirmeyin.”
Çocuklar ormana dağıldılar.
Kimi aceleyle topladı odunları, kimisi özenle seçti.
Akşam olduğunda baba evin önüne topladı hepsini.
Odunlara baktı; eğrileri bir tarafa, doğruları diğer tarafa ayırdı.
Sonra eğrileri ateşe attı.
Ateş çıtırdayarak yandı, dumanlar göğe yükseldi.
Evlatlar şaşkınlıkla bakarken baba, düzgün odunlara yöneldi:
“Bakın evlatlarım,” dedi, “şu odunları ateşe atmadım. Çünkü bunlar doğrudur. Onları daha değerli yerlerde kullanacağım. Kimi evimizin direği olacak, kimi soframızın tahtası, kimi ise kalem olacak.”
Ve ardından şu sözü söyledi:
“Ey evlatlarım! Göklerin ve yerin Rabbi de böyledir. O, doğru olanı seçer; eğrileri ise ateşe atar. Doğruluk, sahibini hem dünyada hem âhirette ateşten korur.”

Hakikatın Tezahürü

İşte bu kıssa, insanoğlunun imtihanını anlatır.
Zira her insan bir odun gibidir.
Hayat ormanında kesilir, imtihan meydanına getirilir.
Rabbin terazisinde tartılır.
Kim ki eğrilmez, yamulmaz, nefsin ateşiyle kıvrılmazsa;
O kul, “doğru odun” olur.
O’na güvenilir, O’nunla yeryüzünde iyilik inşa edilir.
O kul, ateşe değil, Rahmetin sarayına konulur.
Kur’ân-ı Kerîm bu hakikati şöyle bildirir:
“Şüphesiz Allah, doğrularla beraberdir.”
(et-Tevbe, 9/119)
Ve başka bir âyette Rabbimiz buyurur:
“Allah doğruluğu emreder, hayâsızlığı ve kötülüğü yasaklar.”
(en-Nahl, 16/90)
Ve yine buyurur:
“O gün, ne mal fayda verir ne evlat. Ancak Allah’a selîm bir kalple gelen müstesna.”
(eş-Şuarâ, 26/88-89)

Kıssanın Hikmeti

Eğri odun, görünüşte aynı olsa da içi çürümüştür.
İnsanın da eğriliği böyledir;
zahiren düzgün görünse de, kalbinde nifak varsa o çürüktür.
Doğru olan ise, “sırat-ı müstakîm” üzerindedir.
Kur’ân, bu doğruluğu bir hayat nizamı olarak bildirir:
“Şüphesiz bu Kur’ân en doğru yola iletir.”
(el-İsrâ, 17/9)
Bir müminin doğruluğu sadece sözünde değil, niyetinde, işinde, dostluğunda, hatta düşmanlığında bile olmalıdır.
Zira doğruluk, Allah’ın kulunu ateşten koruyan bir zırhtır.
Doğruluk bir nurdur; yalancılık ise bir zulmettir.
Bugün de insanlık, orman içindeki odunlar gibidir.
Bir kısmı doğruluğunu korur, bir kısmı eğrilir.
Kimisi menfaat için bükülür, kimisi hak için dik durur.
Ama Allah’ın nazarı, eğri oduna değil; doğru olana yönelir.
Tarih boyunca peygamberlerin daveti de bu idi:
“Doğru olun, eğrilmeyin.”
Hz. Nûh’un gemisine binenler doğru olanlardı.
Hz. İbrahim ateşle imtihan edildi, doğruluğu onu serinliğe çevirdi.
Hz. Mûsâ, Firavun’un karşısında eğilmedi, doğruluğu onu denizden geçirip kurtardı.
Hz. Muhammed (s.a.v.)’e “el-Emîn” denildi, çünkü hayatı boyunca eğrilmedi.

Son Söz

Doğru odun, ateşten korkmaz.
Çünkü bilir ki, ateş onu yakmaz; belki şekillendirir.
Doğru insan da böyledir;
imtihanların ateşiyle yanmaz, olgunlaşır.
“Rabbimiz Allah’tır” deyip sonra dosdoğru olanlara korku yoktur, onlar mahzun da olmazlar.”
(el-Ahkâf, 46/13)
Ey insan!
Doğruluk seni ateşten kurtaran bir kalkan,
hakikate götüren bir rehberdir.
Eğrilik ise dünyada menfaat verse de, ahirette ateşten başka nasip vermez.

Özet

Bu makale, bir babanın ormandan toplattığı odunlar üzerinden “doğruluk” hakikatini anlatan sembolik bir kıssadır.
Eğri odunların ateşe atılması, eğrilik ve sapkınlığın sonunu; doğru odunların korunması ise doğruluğun kurtuluş vesilesi olduğunu simgeler.
Kur’ân-ı Kerîm’de “doğruluk” birçok âyetle emredilmiş; Peygamberlerin hayatı bu hakikatin canlı misali olmuştur.
Doğruluk, kulun hem dünyada hem de âhirette ateşten korunmasına vesiledir.
Eğrilik, zahiren fayda verse de akıbeti hüsrandır.
Doğruluk, Allah’ın rızasına giden “sırat-ı müstakîm”in ta kendisidir.

Ziya Paşa der ki: İnsana sadakat yaraşır görse de ikrah Yardımcısıdır doğruların Hazreti Allah.
Peygamberimiz (s.a.v.), “Tehlike bile görseniz doğruluktan ayrılmayın Zira kurtuluş doğruluktadır.” buyurmuştur.

Allah münafıklar için; ‘ke-ennehum ḣuşubun musennede(tun)’ yani;
“Onlar adeta sıralanmış kütükler gibidirler.” buyurur.

“Onları gördüğün zaman kalıpları hoşuna gider. Konuşurlarsa sözlerine kulak verirsin. Onlar sanki elbise giydirilmiş kereste gibidirler. Her kuvvetli sesi kendi aleyhlerine sanırlar. Onlar düşmandır, onlardan sakın! Allah onları kahretsin! Nasıl da (haktan) çevriliyorlar!” Münâfikûn Suresi 4. Ayet.

​Şeyhülislam Bahâî’nin Sabır ve Devamlılık Beyiti

​“Ne teshîr etdi gülzârı ne urdu âteşe hârı
Yine durmaz okursun rûz u şeb evrâdın ey bülbül”

​Bu beyit, Bülbül’ün Gül’e olan aşkını bir tenkit ve ibret vesilesi olarak kullanır. Bülbül, güle ulaşamasa da, dikeni onu yaralasa da, güller solup gitse de, gecesini gündüzüne katarak ötmekten vazgeçmez. Bu tasvir, gayretin, neticenin aksine, sürece odaklanması gerektiğini anlatır. Bülbül, meyve alamasa da, feryadından vazgeçmez.
​Bu manzume, ibretli bir bakış açısıyla bakıldığında, hayatın zorlukları karşısında sabır ve devamlılık faziletini vurgular. İnsan, bir maksat uğruna gayret gösterdiğinde, her daim istediği neticeyi alamayabilir. Bazen zahmetler boşa çıkabilir, beklentiler hüsrana uğrayabilir. Ancak Şeyhülislam Bahâî’nin ifade ettiği gibi, bu vaziyette dahi davasından ve gayretinden vazgeçmeyenler, hakikî fazilet sahibi olanlardır.
​Tarihî ve edebi açıdan, bu beyit, aynı zamanda Allah yolundaki âşıkların ve tabiat âşıklarının durumunu da tasvir eder. Bir derviş, ömrü boyunca rıza-i ilahi peşinde koşar ve bu yolda nice zahmetlere katlanır. Lakin o, bu gayretini asla terk etmez. Zira o, maksadına ulaşamasa dahi, bu yolda olmakla dahi bahtiyar olur. O, bülbül gibi, ruz u şeb (gece gündüz) zikrini ve tesbihini terketmez. Bu beyit, bize, hayatın zorlukları ve beklenmedik haller karşısında sabırlı ve azimli olmamız gerektiğini telkin eder.

​Usûlî’nin Gönül Âyinesi Beyiti
​“Sâf kılındsa gönül âyînesin âb gibi
Görünür nûr-ı ezel âbda mehtâb gibi”

​Bu beyit, gönlün manevi bir ayna gibi olduğunu, bu aynanın arındırıldığı takdirde, ezelî ve cihan şümul bir nuru aksettireceğini beyan eder. Gönül, su gibi berrak ve saf hale gelince, o nur, suda mehtabın aksi gibi görünür. Bu, bir tasavvufî ve hikmetli izahın ta kendisidir. Gönül, eğer şüphe, enaniyet ve maddi bağlardan arındırılırsa, o zaman hakikatler ona tecelli eder.
​Bu beyitteki mananın tabiata yansıyan bir isbatı da mevcuttur. Dış dünyada, bulanık bir su birikintisi ay ışığını aksettiremez. Fakat su berraklaştıkça, gökyüzündeki mehtabın tam bir aksini gösterir. İnsan kalbi de böyledir; maddi ve zahiri dünyanın kirlerinden arınmadıkça, derûnî bir tecelliye mazhar olamaz.
​Bu beyit, bize bir düşünce ve hikmet yolunu açar. Hayatımızdaki kafa karışıklıklarının, iç sıkıntılarının ve manevi bunalımların sebebi, çoğu zaman gönlümüzün bulanıklığıdır. Kendimizle baş başa kalıp, iç dünyamızı temizleyerek, düşünce ve hikmetle, hayatın gerçek manasını idrak edebiliriz. Kendimizi arındırmak, gönül tabir edilen bu derûnî aynayı cilalamak, hayatın nurlu yüzünü görmek için bir mecburiyettir.
​Cevrî’nin Onurlu Duruş Beyiti
​“Çarha kılma ser-fürû ikbâl için gayret budur
Hem gedâ hem pâdişâh-ı âlem ol devlet budur”

​Bu beyit, maddi çıkarlar ve menfaatler uğruna eğilip bükülmemeyi, onurlu ve dik bir duruş sergilemeyi teşvik eder. Şairin ifadesine göre, gerçek gayret, devrana boyun eğmemektir. Enaniyetini ve şahsiyetini muhafaza eden kişi, hem fakir, hem de bir âlemin padişahı gibi vakur ve müstağni bir hayat yaşar. Asıl devlet ve fazilet budur.
​Tarihî açıdan bakıldığında, nice padişahların veya devlet adamlarının, menfaat uğruna ilkelerinden taviz verdiklerini görürüz. Ancak tarihin büyük şahsiyetleri, makam ve mevkilerini, şahsiyetlerinin önüne koymayanlardır. Onlar, en zor zamanlarda dahi omurgalı bir duruş sergileyebilmişlerdir.
​Bu beyit, bize hayatın içinde karşılaşacağımız zor durumlarda, maddi kazanımlara aldanmayarak, şahsiyetimizi korumamız gerektiğini hatırlatır. Bir insanın değeri, makamıyla veya malıyla ölçülmez. Aksine, onun en zor zamanlarda bile dürüst ve onurlu kalabilme becerisiyle ölçülür. Bu beyit, enaniyetin boyunduruktan kurtulmuş, faziletli bir hayatın mümkün olduğunu isbat eder.
​Cinânî’nin Hayatın Geçiciliği Beyiti
​“Var mı bir ruhsâre kim hatt-ı siyeh-fâm olmaya
Dehr içinde hangi gün gördük ki o günün akşamı olmaya”

​Bu beyit, hayatın ve tabiatın kaçınılmaz bir gerçeğini, her güzelliğin bir kusurla yahut bir sonla nihayetleneceğini, her günün bir akşamı olduğunu ifade eder. İlk mısrada, siyah tüylerle, yani yaşlılıkla ve fânilikle tasvir edilen bir durum ele alınır. İkinci mısra, ise bu fani yapının cihan şümul ve kaçınılmaz bir hakikat olduğunu vurgular.
​Tarih boyunca nice sultanlar, nice güzel insanlar, nice güçlü devletler, nihayetinde yok olmuş ve hayatın faniliğine boyun eğmişlerdir. Bu durum, insanı derin bir düşünceye sevk etmelidir. Madem ki her şeyin bir sonu var, öyleyse hayatın fani yüzüne bağlanmak bir yanılmadır. Bu beyit, bize hayatın geçiciliğini idrak etmemiz gerektiğini anlatır.
​Bu hikmetli beyit, bizi derin düşünmeye davet eder. Hayatın geçici olduğunu kabullenmek, hayatımızı daha anlamlı kılabilir. Her günün akşamı varsa, her anın kıymetini bilmek ve bu anları boş şeylerle israf etmemek gerekir. Bu beyit, fani hayatın içinde baki olanı arama yoluna işaret eder.
​Özet
​Bu makalede ele alınan beyitler, hayatın farklı veçhelerini ve hikmetli derslerini tasvir eder. Şeyhülislam Bahâî, zorluklar karşısında dahi devamlılık ve sabır faziletini telkin eder. Usûlî’nin beyiti, gönül arınmasının, derûnî hakikatlere ulaşmanın yegâne yolu olduğunu izah ederken, Cevrî’nin mısraları, maddi menfaatlere boyun eğmeyen onurlu bir hayatın ehemmiyetini vurgular. Nihayet Cinânî’nin beyiti, hayatın fâniliğini ve her güzelliğin kaçınılmaz sonunu hatırlatarak, bizi bakî olana yöneltmeye davet eder. Bu beyitler, farklı açılardan hayata bir nazar sunarak, bize ibretli ve düşündürücü dersler verir ve bu hayatın içinde nasıl bir duruş sergilememiz gerektiğine dair cihan şümul bir yol gösterir.

​Hayatın Mana ve Hikmeti Üzerine Bir Enaniyet ve Enbiya Nazarında Bir Tefekkür

​Hayat, insan için bir yolculuktan ibarettir. Bu yolculukta karşımıza türlü sözler, haller ve idrak meseleleri çıkar. Bu meselelere nazar ederken, insanın enesinin ve idrakinin rolü büyük bir ehemmiyet taşır. İnsan, kendi hakikatini ve tabiatın sırlarını keşfettikçe, hayatın manasına daha derin bir açıdan yaklaşır. Bu makalemizde, farklı beyit ve mısranın ihtiva ettiği hikmetlerden yola çıkarak, hayatın hakiki gayesini ve insanın bu gayedeki yerini tasvir etmeye çalışacağız.
​Gayret ve Ulaşma Hikmeti
​İnsanın hedeflerine ulaşmak için göstermesi gereken sebat ve gayreti konu edinir. Beliğ şöyle der:
​Maksûdına sa’y eyle tarîkında bulunca
Deryâya erer âb-ı revân gitse yolunca

​Bu beyit bize, bir gayeye ulaşmak için gösterilmesi gereken gayretin önemini tasvir eder. Şair, bir amaca sahip olan insana, o amacın yolunda çabalamasını ve gayret göstermesini tavsiye eder. Bu tavsiyenin isbatı ise bir su misaliyle verilir. Nasıl ki bir akarsu kendi yolunda sebatla ilerlediğinde muhakkak denize ulaşırsa, insan da kendi gayesi yolunda istikrarlı bir şekilde ilerlediğinde mutlaka hedefine varacaktır. Bu beyit, bir hedefe ulaşmak için sabır, azim ve sürekli bir çabanın gerekli olduğunu vurgular. Tembellik ve atalet, insanı hedeflerinden uzaklaştırır. Bu, aynı zamanda hayatın kendisinin bir seyr ve sülûk olduğunu ve bu yolculukta ilerlemenin bir ön şart olduğunu da ihtiva eder.

​Dünyanın Geçiciliği ve Emel Tuzağı
​Beyitte Lâedri, dünyanın gelip geçiciliğini ve insanı aldatan boş arzulara dikkat çeker:
​Bağlıdır dâmân-ı haşre rîşte-i tûl-ı emel
Hây u hûy-ı ehl-i dünyâ bitmeden dünyâ biter

​Bu beyitte şair, sonsuz arzular ipliğinin kıyamet eteklerine bağlı olduğunu ifade eder. İnsanların bitmek bilmeyen istekleri ve boş uğraşları, onların sonu gelmeyen hayal ve arzularına bağlıdır. Şair, dünya ehlinin hay huyunun, yani boş konuşmalarının ve anlamsız çabalarının daha bitmeden, dünyanın kendisinin sona ereceğini söyler. Bu, insanlara dünyanın geçici bir misafirhane olduğunu ve asıl ahiret hayatına hazırlanmaları gerektiğini hatırlatan bir tenkit ve nasihattir. Dünya malı, makamı ve şöhreti peşinde koşanların, bu arayışları daha tamamlanmadan, kendilerini ebedî bir hayatın kapısında bulacaklarını tasvir eder. Bu beyit, insanları yanılma ve yanlış inançtan uzak durmaya, asıl gayenin ne olduğuna yönelmeye davet eder.

​Ahiret Hazırlığı ve İbadetin Fazileti
​Beyitte Süleyman Çelebi, insanlara hayırlı işler yapmayı ve ahiret için hazırlık yapmayı öğütler:
​Hayr u tâ’ati özüne pîşe kıl
Âhiret ahvâlini endîşe kıl

​Süleyman Çelebi, bu mısralarda insanlara faziletli bir hayat sürmenin yolunu gösterir. İnsan, ahirette başına gelecek olan durumları düşünmeli, bu bakış açısıyla hayırlı işler yapmayı ve ibadeti kendisine bir meslek, bir yaşam biçimi haline getirmelidir. Bu, hayatı sadece bu dünya ile sınırlı görmemek, ebedî hayata hazırlık yapmak demektir. Şair, bu iki mısra ile insanları sadece amel etmeye değil, aynı zamanda bu amellerin neticesini düşünerek şuurlu bir şekilde hayat sürmeye davet eder. Bu, düşünce ve hikmetin sadece teorik bir mesele olmadığını, aynı zamanda pratik bir hayat biçimine dönüşmesi gerektiğini vurgular.

​Gönül Temizliği ve Kaza-i İlahi
​Son beyitte Nigâhî, gönül temizliğinin ehemmiyetine ve Hak’tan gelen her türlü belaya karşı gösterilmesi gereken tavır ve sabırı dile getirir:
​Pâk edüp dil levhini cehd eyle durma âdem ol
Her belâ bir cilvedir Hak’dan bil anı hurrem ol

​Bu beyitte şair, insana önce gönül levhasını temizlemesini ve hakiki bir insan olmayı hedeflemesini öğütler. Gerçek insanlık, iç âlemini nefsani kirlerden arındırmakla başlar. İnsan bu çabayı gösterdikten sonra, başına gelen her belanın Allah’tan gelen bir tecelli ve cilve olduğunu bilmeli, bu durumu bir mutluluk ve huzur vesilesi olarak görmelidir. Bu bakış, bir yanılma değil, imanın bir gereğidir. Kaza-i ilahiyeye rıza göstermek, derûnî bir huzur ve fazilet kaynağıdır. Şair, bu beyitle insanın başına gelen musibetlere karşı zıt bir tavır sergilememesini, aksine onları bir lütuf olarak kabul etmesi gerektiğini tasvir eder. Bu hal, insanın Allah’a olan tevhid ve tevekkül bağını kuvvetlendirir.

​Makalenin Hülasası
​Hayatın manası, derûnî bir yolculuk ve iç terbiye ile ancak anlaşılabilir. Birinci Beyit bir hedefe ulaşmak için sebatın önemini tasvir eder. Ikinci beyit, dünyanın gelip geçici olduğunu ve boş emellerin insanı yoldan çıkardığını tenkit eder. Üçüncü beyit, ahiret hayatına hazırlığın bir fazilet ve hikmet olduğunu vurgular. Son beyit, gönül temizliğinin ve Allah’tan gelen her belaya karşı gösterilecek rızanın, gerçek insanlığın bir delili olduğunu tasvir eder. Bu beyitler, hayatın bir bütün olarak, maddi ve manevi yönleriyle ele alınması gerektiğini ve gerçek mutluluğun, ancak Allah’a yönelmekle bulunabileceğini gösterir. Düşünce ve hikmetin yolunda olan bir insan, hem bu dünyada hem de ahirette huzur ve fazilete ulaşacaktır.

​1. Yunus Emre’nin Hikmeti: “Yunus Emre der hoca gerekse var bin hacca / Hepisinden iyice bir gönüle girmekdir”

​Yunus Emre, Türk tasavvuf edebiyatının en büyük şahsiyetlerinden biridir. Onun düşüncesinin merkezinde, Hak Teâlâ’ya ulaşmak için zahiri ibadetlerin ötesinde, kalbî ve derûnî bir temizliğin, yani gönül yapmanın ve gönüllere girmenin ehemmiyeti vardır. İktibas edilen bu beyitte, Yunus, Hacc gibi büyük bir farzı dahi gönül yapma faziletiyle kıyaslamaktadır.
​Bu beyitteki “hoca” kelimesi, sadece dinî ilimleri tahsil etmiş bir kişiye değil, aynı zamanda hayatın zahirine takılıp kalmış, hakikatten mahrum kalmış herkese hitap eder. Yunus Emre, Hak Teâlâ’nın Ka’be’sini ziyaret etmek ne kadar önemliyse, O’nun tecellîgâhı olan insan gönlüne hizmet etmenin de o kadar önemli olduğunu anlatır. Gönül, Hak Teâlâ’nın nazargâhıdır. Bir Hadis-i Kudsî’de, “Ben ne göklere sığdım, ne de yere sığdım; ancak mü’min kulumun kalbine sığdım” buyrulması, gönül yapısının ne kadar kıymetli olduğunu isbat eder.
​Bu mısralar, bize modern hayatın telaşında unuttuğumuz bir hakikati hatırlatır: Hakiki kulluk, sadece zahiri ibadetlerle sınırlı değildir; asıl mesele, insanların enaniyetlerini bir kenara bırakarak başka gönüllere dokunabilmesi, onlara iyilik ve muhabbet tohumları ekebilmesidir. Zira; Bir mü’minin kalbini kırmak, Ka’be’yi yıkmak gibi büyük günahtır” denilmiştir. Bu açıdan, Yunus’un bu beyitleri, felsefi bir derinlik ve cihan şümul bir hikmet taşır.

​2. Mehmet Âkif Ersoy’un Niyazı: “Medyûndur o ma’sûma bütün bir beşeriyyet / Yâ Rab bizi mahşerde bu ikrâr ile haşret”

​İstiklal Şairi Mehmet Âkif Ersoy, İslam düşüncesi ve ahlakını eserlerine yansıtan, dertli ve hakikat âşığı bir şahsiyettir. Bu beyitte, “o ma’sûm” diyerek işaret ettiği zat, şüphesiz ki kâinatın en masumu, Efendimiz Hazreti Muhammed Mustafa’dır (sav). Âkif, bütün insanlığın, Peygamber Efendimiz’e karşı bir borcu olduğunu haykırır. Bu borç, sadece O’nun getirdiği İslâm nuru sayesinde karanlıklardan kurtulmuş olmamızdan değil, aynı zamanda O’nun üstün ahlakı, sabrı ve cihan şümul rahmetinden kaynaklanır.
​Âkif, bu borcun sadece sözde kalmaması, bilakis mahşer gününde bir kurtuluş vesilesi olması için Hak Teâlâ’ya niyazda bulunur. “Bu ikrâr ile haşret” ifadesi, sadece borçlu olduğumuzu itiraf etmek değil, bu borcun bilincinde olarak hayatımızı O’nun sünnetine göre tanzim etme azmimizi ifade eder. Bu, kuru bir iddiadan ziyade, bir ömür boyu sürecek bir ahde vefa çağrısıdır. Âkif’in bu mısraları, bizlere Efendimiz’in (sav) hayatına, hikmetine ve mücadelesine daha derûnî bir nazarla bakmamız gerektiğini hatırlatır. O’nun hayatı, sadece tarihi bir vakıa değil, her çağ ve her devir için geçerli bir hayat düsturudur.

​3. Vasıf’ın Hasreti: “Erbâb-ı lutf u himmet o da bir zamân imiş / Biz görmedik inâyet o da bir zamân imiş”

​Divan edebiyatının son dönem şairlerinden Vasıf, bu mısralarıyla yaşadığı dönemin değer ve fazilet erozyonuna bir ağıt yakar. “Lutf u himmet erbâbı”, yani lütufkâr, cömert, yardımsever ve yüksek fazilet sahibi kimseler, onun nazarına göre artık geçmişte kalmıştır. Şair, bu değerlerin bir zamanlar var olduğunu ancak kendisinin bunlara şahit olamadığını, adeta o iyiliklerin ve inayetin yaşandığı bir çağa yetişemediğini söyler.
​Bu beyit, her çağda görülebilecek bir hayıflanmanın, geçmişe yönelik bir hasretin dışavurumudur. İnsanlık, bazen kendisini yaşadığı çağın kötülükleri karşısında çaresiz ve yalnız hisseder. Vasıf da bu duyguları en zarif şekilde dile getirir. Bu mısralar, bize tarihin tekerrür ettiğini, her dönemin kendi zıtlıklarını ihtiva ettiğini gösterir. Ancak bu beyit aynı zamanda bir tenkit de ihtiva eder: Toplumsal yozlaşma ve ahlaki çöküş karşısında, “Artık iyilik kalmadı” diyerek vazgeçmek yerine, o geçmişteki “lutf u himmet” erbâbının yolundan gitmek ve o değerleri yeniden diriltmek için gayret etmemiz gerektiği dersini verir.

​4. Nâbî’nin Zahiri Yansıtması: “Rüyından olur sinesinin safveti zâhir / Ma’lûm olur ahvâli nehârın seherinden”

​Hikmet şairi Nâbî, bu beytiyle insanın derûnî yapısı ile zahiri durumu arasındaki sıkı bağlantıyı tasvir eder. Beyitte, bir kişinin yüzünün, kalbinin saflığını ve temizliğini yansıttığı ifade edilir. Tıpkı seher vaktinin, o günün nasıl geçeceğine dair bir fikir vermesi gibi, bir insanın yüzü de onun derûnî halinin aynasıdır.
​Bu beyit, bizlere Kur’ân-ı Kerîm’in ve Sünnet’in üzerinde durduğu “iç ve dış bütünlüğü” düşüncesini hatırlatır. Nitekim Hak Teâlâ, “O gün, nice yüzler parlar, sevinçlidirler” (el-Gâşiye, 88/8-9) buyurur. Gerçek güzellik, sadece dış bir görünüşle sınırlı değildir; asıl güzellik, kalbin nurlanmasıyla ortaya çıkar ve kişinin simasına yansır. Bu beyit, ahlakın ve faziletin sadece sözde kalmaması, kalpten gelmesi ve davranışlara sirayet etmesi gerektiğini anlatır. Nâbî, bir bakıma, riyakârlığı tenkit eder ve samimiyetin önemini vurgular. Kalbi temiz olanın yüzü ve hali de temiz olur. Bu, ahlaki bir kaide ve ibretli bir bakıştır.

​Makale Özeti
​Bu makale, farklı divan şairinin mısra ve beyitleri üzerinden, hayatın ve düşüncenin çeşitli açılarından ibretli ve düşündürücü tasvirler sunmaktadır. Yunus Emre’nin beyti, Hak Teâlâ’ya ulaşmada gönül yapısının ve insanlara hizmetin ehemmiyetini; Mehmet Âkif Ersoy’un niyazı, bütün insanlığın Peygamber Efendimiz’e (sav) olan borcunu ve bu borcun bilincinde olmanın kıymetini anlatır. Vasıf’ın mısraları, toplumsal değerlerdeki erozyona bir tenkit ve geçmişe bir hasret barındırırken, Nâbî’nin beyiti, kişinin derûnî ve zahiri hallerinin birbiriyle olan bağlantısını tasvir eder. Her bir beyit, kendi özelinde bir hikmet ve ders ihtiva ederek, bizi hayat ve insanlık üzerine yeniden düşünmeye davet eder. Bu metinler, bize sadece edebî bir zevk vermekle kalmaz, aynı zamanda iç bir yolculuğa çıkarır ve hayatı daha derin bir nazarla görmemizi sağlar.

​Derûnî Bir Seyr-ü Sefer: Dört Beytin Hikmeti ve Sırrı

​Bu dört beyit, insan hayatının muhtelif veçhelerini ve en derin hakikatlerini tasvir eden birer inci gibidir. Her biri, kendi içinde bir alemi ihtiva etmekte, okuyana bir yol göstermekte ve onu derûnî bir tefekküre davet etmektedir. Beyitler, bizi zahiri mevcudattan batınî hakikatlere, enaniyetin dar hudutlarından tevazuun cihan şümul vüs’atına, geçici sevda ve heveslerden baki ve cihan şümul bir aşka doğru yönlendirmektedir.

​1. Beyit: Mevlâna Hazretlerinden Bir Nazar
​Ta der taleb-i govher-i kânî, kânî
Ta der-heves-i lokme-yi nânî, nânî
İn nukte-yi remz eger bedânî, dânî
Her çîz ki der-costen-i ânî, ânî

​Meali:
Madendeki inciyi aradıkça, madensin sen.
Ekmek lokmasının derdine düştükçe, ekmeksin sen.
Bu gizli manayı bilirsen, âlimsin sen.
Neyi arıyor, neyin peşinden gidiyorsan, osun sen.
​İzah ve Açıklama:
Bu mısralar, Hazret-i Mevlâna’nın derin bir hikmetini taşır. İnsanın kimliği ve yapısı, arayışlarıyla şekillenir. Beyit, bize yöneldiğimiz gayenin bizzat kendimiz olduğunu, neyin peşinde koşuyorsak ona dönüştüğümüzü anlatmaktadır. Eğer bir insan, sadece dünyanın geçici nimetleri ve nefsinin arzuları peşindeyse, o da o arzular kadar basit ve fanidir. Zahiri lezzetlerin peşinde koşan bir ruh, manevî cevherini kaybeder ve dünyevî bir ekmek lokması gibi kıymetsizleşir. Fakat bir insan, manevî cevherler peşinde, ilahi hakikatlerin derûnî madeninde arayışa çıkarsa, o da o aradığı inci gibi kıymetli ve fani olmayan bir varlık haline gelir. Enaniyetin ve maddiyatın dar hudutlarından kurtulup, cihan şümul manalara yönelmek, insanın zatını ulvîleştiren en büyük fazilettir.

​2. Beyit: Murâdî Hazretlerinden Tavsiye
​Kibri terk edip dilâ eyle tevâzû’ pîşesin
Çün bilirsin kim binâsı haymenin gilden durur

​Meali:
Ey insan! Kibri terk ederek tevazuyu kendine bir karakter haline getir.
Sen de biliyorsun ki büyük ve gösterişli bir çadır topraktan yapılmıştır.
​İzah ve Açıklama:
Bu beyit, insan enaniyetine karşı derin bir tenkit ve tevazu faziletine bir davettir. Beyitte, kibir ve gururun asılsız bir yanılma olduğu, insanın yapısının temelde topraktan geldiği hatırlatılır. Şair, büyük ve görkemli bir çadırın dahi basit topraktan yapıldığını misal vererek, insanın ne kadar büyük makamlara erişirse erişsin, aslının mütevazı ve basit bir madde olduğunu hatırlatır. Bu hikmetli mısralar, her türlü kibir ve enaniyetin anlamsızlığını gösterir. İnsan, kendi gerçek yapısını idrak ettiğinde, kendini üstün görme halinden uzaklaşır ve tevazu, onun en tabiî tavrı haline gelir. Bu beyit, zahiri makamların ve geçici şan ve şöhretin değil, derûnî bir fazilet olan tevazunun gerçek kıymetini vurgulamaktadır.

​3. Beyit: Seyyid Seyfullâh Hazretlerinden Aşk ve Bağlantı

​Aşkını yâr et bana yâ Rab dahî yâr istemem
Gönlümün şehrinde andan gayrı dildâr istemem

​Meali:
Ey Rabbim! Bana senin aşkını yâr et. Başka bir yâr istemiyorum.
Gönlümün şehrinde ondan başka bir dildar istemiyorum.
​İzah ve Açıklama:
Bu beyit, ilahi aşka ulaşan bir aşığın en saf ve en samimi niyazını tasvir eder. Bu dua, zahiri ve geçici bütün sevdalardan sıyrılıp, tek ve baki bir Sevgili’ye yönelmenin isbatıdır. Şair, gönlünü bir şehir gibi tasvir eder ve bu şehrin tek hükümdarının ve tek sevgilisinin Allah’ın aşkı olmasını ister. Bu, sadece bir aşk beyanı değil, aynı zamanda manevî bir duruşun ve şuurun ilanıdır. Gönlün, Allah’ın aşkından başka hiçbir sevdaya yer vermemesi, en yüksek derece manevî bir fazilettir. Bu mısralar, bize gerçek huzur ve sükûnun, sadece ilahi aşka bağlanmakla mümkün olabileceğini gösterir. Geçici olanın peşinde koşmak yerine, cihan şümul ve sonsuz bir Sevgili’ye yönelmek, ruhun gerçek hürriyetine kavuşması demektir.

​4. Beyit: Şeyh Gâlib Hazretlerinden Huzur ve Sükûn Arayışı
​Merd-i bî-kayda belâ-keşlikdedir ârâm-ı dil
Yoksa çokdan terk ederdim cânı cânânı da

​Meali:
Bir yere bağı, bağlantısı olmayan kişinin gönül rahatlığı, bela çekmektedir.
Eğer böyle olmasaydı çoktan canı da cananı da terk ederdim.
​İzah ve Açıklama:
Şeyh Gâlib, bu beyitte manevî bir bağlantının, yani bir mürşide veya ilahi bir hakikate bağlı olmanın önemini vurgular. “Merd-i bî-kayd,” yani hiçbir bağ ve bağlantısı olmayan insan, zahiren hür gibi görünse de, aslında iç dünyasında bir huzursuzluk ve sıkıntı çekmektedir. Bu durum, ruhen bir belaya maruz kalmak demektir. Şair, kendi derûnî huzurunu ve istikrarını, manevî bir “bağ”a borçlu olduğunu itiraf eder. Eğer bu bağ olmasaydı, yani bu manevî bağlantıdan mahrum olsaydı, hayatın getirdiği zorluklar ve sıkıntılar karşısında, sadece zahiri olanı değil, manevî olanı da terk edip hayattan ümidini kesebileceğini ifade eder. Bu beyit, insanın sadece maddi ve zahiri bağlarla değil, manevî bir dayanak ve bağ ile kaim olabileceğini, ruhun ancak bu bağlantıyla huzur bulacağını anlatır.

​Makalenin Özeti

​Bu makale, farklı beyit üzerinden insan hayatının derûnî meselelerini, yani arayışın mahiyetini, enaniyetin ve tevazuun yapısını, ilahi sevdanın derinliğini ve manevî bir bağlantının ehemmiyetini ele almaktadır. Her bir beyit, kendi özelinde bir hikmeti ihtiva ederken, bütünüyle birleşerek insanın kendini ve varoluşunu idrak etmesi için bir yol haritası sunar. Bu beyitler, bize zahiri ve fani olanın peşinde koşmaktan ziyade, derûnî ve baki olanı aramamızı, enaniyetten sıyrılarak tevazuya bürünmemizi, geçici sevdalardan kurtularak ilahi aşka yönelmemizi ve manevî bir bağ kurarak ruhsal huzura kavuşmamızı öğütlemektedir. Bu düşünce, hikmetli ve edebi bir yolla, hayatın en temel sorularına cevaplar sunar.