​Giriş
​Kur’an-ı Kerim, Allah Teâlâ’nın cihanşümul ve ebedî bir hitabıdır. O, lafzı ve manasıyla bir bütün teşkil eden, ayetleri, sureleri ve hatta kelimeleri arasında fevkalade bir insicam ve tenasüp bulunan mucizevî bir kitaptır. Bu bütünlüğün en mühim isbatlarından biri, “القرآن يفسر بعضه بعضا” (Kur’an’ın bir kısmı diğer bir kısmını tefsir eder) kaide-i esasiyesidir. Bu kaide, Kur’an’ın anlaşılmasında haricî kaynaklardan evvel yine Kur’an’ın kendi metnine müracaat edilmesi gerektiğini ifade eder. Allah Teâlâ, kullarının idrak seviyesini nazar-ı itibara alarak, en derin ve mücerret (soyut) hakikatleri, zihinlerde somut ve kalıcı tesirler bırakacak şekilde “temsiller” yani misaller, kıssalar ve teşbihler vasıtasıyla izah etmiştir. Bu temsiller, Kur’an’ın farklı yerlerinde geçen mücmel (özet) ifadeleri tafsil eder, umumî (genel) hükümleri tahsis eder ve müteşabih (manası kapalı) ayetlere bir ışık tutar.
​Bu makale, Kur’an’ın bu kendi kendini tefsir etme hususiyetinin, bilhassa temsil sanatı üzerinden nasıl tezahür ettiğini misallerle ortaya koymayı gaye edinmektedir.
​1. Temel Esas: Ayetlerin Birbirine Şahitliği
​Kur’an-ı Kerim’in ayetleri, bir zincirin halkaları gibi birbirine bağlıdır. Bir ayette kapalı veya kısa bir şekilde ifade edilen bir mana, başka bir suredeki ayetle veya bir temsilî kıssa ile açılır ve vuzuha kavuşur. Bu durum, metnin beşer üstü bir kaynaktan geldiğinin en kuvvetli delillerindendir. Zira yirmi üç senelik bir nüzul sürecinde, farklı hadiselerin ve ihtiyaçların hâsıl olduğu bir zamanda indirilen ayetler arasında bu denli bir ahenk ve bütünlük olması, ancak her şeyi ilmiyle ihata eden bir Zât’ın kelâmı olmakla mümkündür.
​Temsiller, bu ilahî pedagojinin en latif ve en tesirli vasıtalarıdır. Onlar, aklı ikna ederken kalbi de teskin eden, en avam insandan en has alime kadar her tabakaya hitap eden hikmetli pencerelerdir.

​2. Misallerle Temsillerin Tefsir Gücü
​Kur’an’ın külli yapısı içinde temsillerin nasıl birer tefsir vasıtası olduğunu şu misallerle daha yakından görebiliriz:
​a) İman ve Küfrün Mahiyeti: Nur ve Zulûmat Temsili
​Allah Teâlâ, hidayet ve dalalet gibi mücerret hakikatleri, herkesin müşahade ettiği ışık ve karanlık temsiliyle izah eder. “İman” bir nur, “küfür” ise kat kat karanlıklardır. Bu temel temsil, birçok ayetin anlaşılmasında anahtar vazifesi görür.
​Mesela Bakara Suresi’nde şöyle buyrulur:
​”Allah, iman edenlerin velîsidir; onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır. Küfredenlerin velîleri ise tâğuttur, onları aydınlıktan karanlıklara çıkarırlar. İşte bunlar cehennemliklerdir, orada devamlı kalırlar.” (Bakara 2:257)

​Bu ayette geçen “karanlıklar” (zulûmat) ve “aydınlık” (nur) ifadelerinin mahiyeti nedir? Bu sorunun cevabını, Kur’an’ın en parlak temsillerinden biri olan Nur Ayeti tefsir eder:
​”Allah, göklerin ve yerin nûrudur. O’nun nûrunun temsili, içinde lamba bulunan bir kandillik gibidir. O lamba bir sırça içindedir; o sırça, sanki inciden bir yıldızdır. Bu lamba, ne doğuya ne de batıya ait, bereketi bol bir zeytin ağacından yakılır. Neredeyse ateşe değmese de yağı ışık verir. Işığı pırıl pırıldır. Allah dilediği kimseyi nûruna iletir. Allah insanlar için temsiller getirir. Allah her şeyi bilir.” (Nur 24:35)

​Bu ayet, hidayetin ve imanın ne kadar parlak, safi ve katmanlı bir hakikat olduğunu; bir mü’minin kalbinin, ilahî nur ile aydınlanmış bir kandil gibi olduğunu tasvir eder. Böylece Bakara Suresi’ndeki “aydınlığa çıkarma” fiilinin ne manaya geldiği, bu muhteşem temsil ile zihinlerde canlanır. İman, sadece bir inanç değil, kalbi ve hayatı aydınlatan katmanlı bir nurdur.

​b) İnfakın Bereketi: Bir Tohum Temsili
​Kur’an, Allah yolunda yapılan harcamanın (infak) zayi olmayıp, bilakis kat kat fazlasıyla geri döneceğini beyan eder. Bu mücerret vaadi, ziraat hayatından alınan canlı bir temsil ile tefsir eder:
​”Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, her başağında yüz dane olmak üzere yedi başak veren bir danenin durumu gibidir. Allah dilediğine kat kat verir. Allah’ın lutfu geniştir, O her şeyi bilir.” (Bakara 2:261)

​Bu ayet, infakın neticesini bir çiftçinin anlayacağı kesinlikte ve bir yatırımcının göreceği netlikte izah eder. Atılan bir tohumun yedi yüz misliyle geri dönmesi gibi, ihlasla verilen bir sadakanın da Allah katındaki karşılığının ne kadar bereketli olduğu tasvir edilir. Bu temsil, “Allah dilediğine kat kat verir” şeklindeki umumî ifadeyi, somut ve çarpıcı bir misalle tefsir etmiş olur.

​c) Allah’tan Başkasına Güvenmenin Acizliği: Örümcek Evi Temsili
​Tevhid akidesinin zıddı olan şirk, yani Allah’tan başka varlıklara sığınma ve onlardan medet umma fikrinin ne kadar çürük ve temelsiz olduğunu Kur’an, son derece beliğ bir temsil ile izah eder:
​”Allah’tan başka velîler edinenlerin durumu, kendine bir ev edinen örümceğin durumu gibidir. Halbuki evlerin en çürüğü şüphesiz örümcek ağıdır. Keşke bilselerdi!” (Ankebût 29:41)

​Bu ayet, Allah’ın kudreti haricinde bir güce dayanmanın, en hafif bir rüzgârla dahi dağılıp gidecek bir örümcek ağına sığınmaktan farksız olduğunu gösterir. Bu temsil, şirkin mantıksızlığını ve acizliğini ispatlamak için haricî delillere ihtiyaç bırakmaz. Temsilin kendisi, en kuvvetli tefsirdir. Şirkin ne olduğunu anlatan diğer bütün ayetler, bu temsilin sunduğu zihnî çerçeve içinde daha net bir şekilde anlaşılır.

​3. Risale-i Nur Nazarında Temsil Metodu
​Asrımızın idrakine Kur’an’ın imanî hakikatlerini ders veren Risale-i Nur Külliyatı, Kur’an’ın bu temsilî izah metodunu esas almıştır. Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri, en derin imanî ve felsefî meseleleri, “temsilî hikâyecikler” vasıtasıyla izah ederek anlaşılmalarını kolaylaştırmıştır. O’na göre temsiller, hakikatlerin dürbünüdür; uzak ve mücerret hakikatleri yakınlaştırıp müşahhas hale getirirler.

​ Risale-i Nur, Kur’an’ın kendi kendini tefsir etme prensibinin, temsil yoluyla nasıl işlediğini gösteren parlak bir misaldir.
​Netice
​Kur’an-ı Kerim, kendi içinde kapalı, anlaşılmaz bir metin değildir. Bilakis, ayetleri birbirini aydınlatan, mücmelini mufassalıyla, müteşabihini muhkemiyle açıklayan, canlı ve dinamik bir yapıya sahiptir. Bu yapının en mühim unsurlarından biri olan temsiller, ilahî hikmetin birer tecellisi olarak, en derin manaları en sade ve en tesirli surette izah ederler. Bir ayetteki hakikatin kilidini, başka bir suredeki bir temsil açar. Bu durum, Kur’an’ın her bir parçasının, bütünün manasına hizmet ettiğini ve onun Allah kelâmı olduğunu tereddütsüz bir şekilde ispat eder. Kur’an’a bu külli nazarla bakıldığında, her bir temsilin, aslında büyük bir hakikat sarayının kapısını açan hikmetli bir anahtar olduğu görülecektir.

​Özet
​Kur’an-ı Kerim tefsir geleneği, on dört asrı aşan zengin birikimiyle İslam düşünce tarihinin en mühim hazinelerinden biridir. Taberî’den Râzî’ye, Zemahşerî’den Elmalılı’ya ve asrımızın ihtiyaçlarına cevap veren Risale-i Nur gibi eserlere kadar her bir tefsir, kendi döneminin ilmî, kelâmî ve içtimaî atmosferini yansıtan bir ayna vazifesi görmüştür. Bu zengin külliyatı geleneksel metotlarla mukayeseli olarak tahlil etmek, bir araştırmacının ömrünü aşabilecek bir gayreti gerektirmektedir. Bu makale, sayısal beşerî bilimlerin sunduğu imkânları kullanarak, tarih boyunca yazılmış temel tefsirlerin dijital bir platform üzerinde nasıl mukayese edilebileceğini ve bu usûlün tefsir tarihindeki metodolojik ayrımları, fikrî devamlılıkları ve özgün yorumları ortaya çıkarmadaki potansiyelini ele almaktadır. Örnek bir vaka tahlili olarak Ayetü’l-Kürsî (Bakara, 255) ayetine getirilen yorumlar merkeze alınarak, bu yaklaşımın sağlayacağı derûnî ve bütüncül bakış açısı tasvir edilecektir.
​1. Giriş
​Kur’an-ı Kerim, nazil olduğu andan itibaren anlaşılma ve yorumlanma faaliyetlerinin merkezinde yer almıştır. Bu faaliyetler neticesinde ortaya çıkan ve “tefsir” olarak isimlendirilen ilmî gelenek, hem vahyin manasını sonraki nesillere aktarma mesuliyetini üstlenmiş hem de her asrın idrakine uygun cevaplar üreterek İslam düşüncesinin canlılığını temin etmiştir. Tefsirler, sadece ayetlerin lügavî manalarını açıklayan metinler değil, aynı zamanda müfessirin metodolojisini, meşrebini, kelâmî duruşunu ve yaşadığı devrin meselelerine bakış açısını yansıtan çok katmanlı yapıtlardır.
​Tefsir külliyatının bu zenginliği ve hacmi, mukayeseli çalışmalar için ciddi zorluklar barındırmaktadır. Bir müfessirin belirli bir ayete getirdiği yorumu, diğer onlarca müfessirin yorumuyla külli bir şekilde karşılaştırmak, kaynak kullanımındaki ortak ve farklı noktaları tesbit etmek, lafız ve mana tahlillerindeki incelikleri yan yana görmek, muazzam bir emek ve zaman gerektirir. İşte bu noktada, günümüz teknolojisinin sunduğu dijital platformlar ve metin tahlili yazılımları, bu zorluğun üstesinden gelmek için yeni ve kuvvetli bir vasıta sunmaktadır.
​Bu çalışma, önde gelen müfessirlerin (Taberî, Zemahşerî, Fahreddin er-Râzî, Elmalılı M. Hamdi Yazır) ve imanî hakikatleri tefsir eden Risale-i Nur Külliyatı’nın yorumlarını, tasavvur edilen dijital bir zemin üzerinde nasıl bir araya getirip tahlil edebileceğimizi ve bu tahlilin tefsir usûlü araştırmalarına ne gibi yeni açılımlar getirebileceğini incelemeyi gaye edinmektedir.

​2. Mukayeseye Esas Alınan Tefsirler ve Metodolojik Çerçeveleri
​Mukayeseli tahlilin sıhhati, seçilen örneklerin tefsir geleneğindeki farklı ana damarları temsil etme kabiliyetine bağlıdır. Bu açıdan seçilen isimler şu metodolojik ayrımları temsil etmektedir:
• ​İbn Cerîr et-Taberî (ö. 310/923) – Rivayet Tefsirinin Zirvesi: Tefsirlerin “babası” olarak kabul edilen Taberî, Câmi’u’l-Beyân adlı eserinde ayetleri primarily Peygamberimiz (s.a.v), Sahabe ve Tabiin’den gelen rivayetlerle tefsir eder. Metodolojisi, nakle dayalı ve isbatı önceleyen bir yapıdadır.
• ​Zemahşerî (ö. 538/1144) – Dirayet ve Belağat Odaklı Tefsir: el-Keşşâf adlı eseriyle tanınan Zemahşerî, Kur’an’ın i’câzını (mucizevî yönünü) belağat ve lügat ilimleri çerçevesinde tahlil etmiştir. Mu’tezilî kelâm mektebine mensup olması, yorumlarına bu açıyı da yansıtmıştır.
• ​Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) – Kelâmî ve Felsefî Tefsir: “İmamü’l-müşekkikîn” (şüphecilerin imamı) lakabıyla da anılan Râzî, Mefâtîhu’l-Gayb (et-Tefsîrü’l-Kebîr) adlı devasa eserinde ayetleri aklî ve kelâmî delillerle, felsefî meselelerle bağlantı kurarak tefsir etmiş, muhtemel bütün sualleri sorup cevaplamaya çalışmıştır.
• ​Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (ö. 1942) – Modern Dönem Sentezi: Hak Dini Kur’an Dili adlı tefsiri, klasik tefsir birikimini (hem rivayet hem dirayet) modern bilimsel ve felsefî gelişmelerin ışığında yeniden harmanlayan, Türkçe yazılmış en mühim tefsirlerden biridir. Kapsamlı ve dengeli bir usûle sahiptir.
• ​Bediüzzaman Said Nursî (ö. 1960) – Manevî ve İmanî Tefsir: Risale-i Nur Külliyatı, klasik tefsirler gibi ayetleri sırasıyla tefsir etmek yerine, Kur’an’ın imanî ve tevhidî hakikatlerini asrın getirdiği şüphe ve suallere karşı aklî ve kalbî isbatlarla açıklayan bir manevî tefsirdir. Ayetlerin lafzından ziyade, ruhuna ve gayesine odaklanır.

​3. Dijital Platformun Metodolojisi ve Örnek Tahlil: Ayetü’l-Kürsî
​Tasavvur edilen dijital platform, bu eserleri aynı arayüzde, ayet bazında senkronize bir şekilde sunmalıdır. Kullanıcı, bir ayeti seçtiğinde, ilgili ayetin bu beş farklı kaynaktaki yorumunu yan yana görebilmelidir. Platform, anahtar kelime arama, metin içi karşılaştırma ve tematik etiketleme gibi özelliklere sahip olmalıdır.
​Örnek Vaka: Bakara Suresi, 255. Ayet (Ayetü’l-Kürsî)
​Ayetin meali şöyledir:
​”Allah, O’ndan başka ilah yoktur; diridir, her şeyin varlığı O’na bağlı ve dayalıdır. Ne uykusu gelir ne de uyur. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O’nundur. O’nun izni olmadıkça katında kim şefaat edebilir? O, kullarının yaptıklarını ve yapacaklarını bilir. O’nun bildirdiklerinin dışında insanlar O’nun ilminden hiçbir şeyi tam olarak bilemezler. O’nun kürsüsü gökleri ve yeri içine alır, onları koruyup gözetmek O’na zor gelmez. O, yücedir, büyüktür.” (Bakara 2:255)

​Bu ayet üzerinden yapılacak mukayeseli tahlil, şu neticeleri ortaya çıkaracaktır:
• ​Taberî: Yorumunu “Allahü lâ ilâhe illâ hû” lafzının tefsirine dair Seleften gelen rivayetlerle başlatacaktır. Bilhassa “el-Hayy” (diri) ve “el-Kayyûm” (her şeyin varlığı O’na bağlı) sıfatlarının manası üzerinde duracak, “Kürsî” kelimesi hakkında İbn Abbas (r.a.) ve diğer Sahabeden gelen farklı rivayetleri (Kürsî’nin Allah’ın ilmi olduğu, Arş’ın önünde bir basamak olduğu vb.) senedleriyle birlikte sıralayacaktır. Yaklaşımı tamamen nakil merkezlidir.
• ​Zemahşerî: Ayetin belağat yönüne odaklanacaktır. Cümle yapısındaki zamirlerin kullanımı, “lâ te’huzühû sinetün velâ nevm” (Ne uykusu gelir ne de uyur) ifadesindeki nefyin (olumsuzlamanın) mükemmelliği ve Allah’ı her türlü noksanlıktan tenzih edişi üzerinde duracaktır. “Kürsî” kelimesini, Mu’tezilî meşrebine uygun olarak, Allah’a mekân isnat etmekten kaçınarak “O’nun ilmi, mülkü ve saltanatı” şeklinde mecazî bir mana ile tefsir etme eğiliminde olacaktır.
• ​Fahreddin er-Râzî: Tahliline kelâmî bir soruyla başlayacaktır: “Allah’ın varlığının ve birliğinin delilleri nelerdir?” Ayetteki her bir sıfatı (“el-Hayy”, “el-Kayyûm”) aklî delillerle ispatlamaya girişecek, felsefecilerin ve diğer kelâm ekollerinin görüşlerini zikredip tenkit edecektir. “Kürsî” bahsinde, Taberî’nin zikrettiği rivayetleri aktardıktan sonra bu rivayetlerin aklî ve felsefî açıdan tahlilini yapacak, muhtemel bütün ihtimalleri (cisim olup olmadığı, mahiyeti vb.) uzun uzadıya tartışacaktır. Onun tefsiri, aklî bir istidlal (delil çıkarma) yöntemidir.
• ​Elmalılı Hamdi Yazır: Önceki üç müfessirin birikimini bir potada eritecektir. Ayetin lügavî ve belağî yönlerini Zemahşerî’den istifade ederek açıklayacak, Taberî’nin naklettiği rivayetlere yer verecek ve Râzî’nin aklî tahlillerini özetleyerek sunacaktır. Bunlara ek olarak, modern felsefedeki panteizm gibi akımlara karşı ayetin tevhid dersini vurgulayacak, “Kayyûmiyet” sıfatının tabiat kanunları ve determinizm karşısındaki manasını asrın idrakine uygun bir dille izah edecektir.
• ​Risale-i Nur (Bediüzzaman Said Nursî): Ayeti baştan sona tefsir etmek yerine, ayetin ruhu olan “Kayyûmiyet” sırrını merkeze alacaktır. Örneğin, Sözler veya Lem’alar gibi bir eserde, bu ayeti zikrederek kâinattaki bütün varlıkların kendi başlarına var olamayacaklarını, her an varlıkta durabilmeleri için bir “Kayyûm-u Bâkî”ye muhtaç olduklarını ispat edecektir. “O’nun kürsüsü gökleri ve yeri içine alır” hakikatini, Allah’ın saltanatının ve hâkimiyetinin mutlak olduğunu, hiçbir şeyin O’nun idaresi haricinde kalamayacağını, dolayısıyla tabiatperestlik ve tesadüf gibi yanlış inançları temelden çürüten bir delil olarak kullanacaktır. Yaklaşımı, lafızdan ziyade imanı kuvvetlendiren mananın isbatı üzerinedir.
​4. Bulgular ve Değerlendirme
​Bu dijital mukayese, şu bulguları net bir şekilde ortaya koyacaktır:
• ​Devamlılık: Bütün müfessirler, ayetin ana mesajı olan Tevhid ve Allah’ın yüce sıfatları konusunda hemfikirdir. Sonraki müfessirler, öncekilerin birikiminden (bilhassa Taberî’nin rivayetlerinden) büyük ölçüde istifade etmiştir.
• ​Metodolojik Farklılaşma: Tefsir metodolojisindeki rivayet, dirayet, kelâmî ve manevî yaklaşımların farkı somut bir şekilde görülmektedir. Rivayetçi için en büyük delil Selef’in sözü iken, Râzî için aklî burhan, Zemahşerî için belağat, Bediüzzaman için ise imanî isbattır.
• ​Kavramsal Derinleşme: “Kürsî” gibi müteşabih bir kavramın, tefsir tarihi boyunca nasıl farklı anlayışlara (somut bir varlık, ilim, mülk) konu olduğu ve her müfessirin kendi meşrebine göre birini nasıl tercih ettiği açıkça izlenebilir.
​5. Sonuç
​Tefsir geleneğinin devasa külliyatını dijital bir platform üzerinde mukayeseli olarak tahlil etme imkânı, bu sahada çalışan araştırmacılar için yeni bir devrin kapısını aralamaktadır. Bu yaklaşım, sadece metinler arasındaki farklılık ve benzerlikleri göstermekle kalmaz, aynı zamanda İslam düşünce tarihinin seyrini, kavramların zaman içindeki yolculuğunu ve her bir alimin Kur’an metniyle kurduğu özgün ve derin münasebeti anlamak için de paha biçilmez bir vasıta sunar. Bu teknolojik imkânlar, asla alimin nazarının ve hikmetinin yerini tutamaz; ancak o nazara daha geniş, daha süratli ve daha külli bir bakış açısı kazandıracak mübarek bir hizmetkâr olabilir. Nihayetinde bu tür çalışmalar, Kur’an’ın her asra ve her idrake hitap eden mucizevî beyanının bir başka isbatı olacaktır.

​Özet
​Kur’an-ı Kerim, nazil olduğu günden bu yana sayısız tefsire, şerhe ve tetkike konu olmuş, her asrın idrakine hitap eden mana katmanlarını müfessirlere açmış bir hidayet rehberidir. Geleneksel tefsir usûlleri, metnin lügavî, tarihî ve fıkhî yönlerini derinlemesine incelerken, beşerî hafızanın ve nazarın sınırları dahilinde kalmıştır. Günümüzde teknolojinin sunduğu sayısal imkânlar, bilhassa Büyük Veri (Big Data) analizi ve metin teknikleri, Kur’an metninin bütününe şamil, daha önce mümkün olmayan geniş ölçekli analizler yapma fırsatı sunmaktadır. Bu makale, Büyük Veri analizi kullanılarak Kur’an’daki temel kavramların birbiriyle olan münasebetlerinin bir ağ haritası şeklinde nasıl çıkarılabileceğini, bu yaklaşımın geleneksel ilimlere nasıl yeni bir bakış açısı kazandırabileceğini ve bu sahanın potansiyel faydaları ile muhtemel zorluklarını ele almaktadır. Hususen “iman”, “sabır” ve “adalet” gibi merkezî kavramların metin içindeki diğer kelimelerle kurduğu bağlantı ağları incelenerek, Kur’an’ın derûnî mana örgüsüne dair ölçülebilir ve görsel isbatlar sunma imkânı ele alınacaktır.

​1. Giriş
​Allah kelâmı olan Kur’an-ı Kerim, lafzı ve manasıyla mucizevî bir yapıya sahiptir. Ayetler, sureler ve cüzler arasında zahirî ve derûnî bir tenasüp ve insicam mevcuttur. Müfessirler asırlar boyunca bu tenasübü ortaya çıkarmak için gayret göstermiş, ayetlerin siyak ve sibak (öncesi ve sonrası ile olan bağlantısı) ilişkilerini, kelimelerin etimolojik köklerini ve metin içindeki kullanım sıklıklarını dikkate alarak zengin bir tefsir külliyatı miras bırakmışlardır. Bu çalışmalar, ekseriyetle bir alimin veya bir ekolün nazarî derinliği ve tahkik gücüyle sınırlı kalmıştır.
​Teknolojinin gelişmesiyle ortaya çıkan “Sayısal Beşerî Bilimler” (Digital Humanities), metinleri sayısal veriler olarak ele alıp işlemeye imkân tanımıştır. Kur’an metni gibi İlahi bir metne bu usûllerle yaklaşmak, onun manasını basite indirmek veya haşa, mekanik bir yapıya hapsetmek manasına gelmez. Bilakis, bu usûller, metnin bütününde insan nazarının tek başına ihata edemeyeceği kadar geniş ve karmaşık olan kelime ve kavram münasebetlerini objektif verilerle ortaya koyarak müfessirin yorum gücüne destek olacak yeni bir vasıta sunmaktadır.
​Bu makalenin gayesi, Kur’an’ın yaklaşık 77.000 civarında kelimeden müteşekkil metnini bir “veri denizi” olarak kabul edip, bu denizde yer alan “iman”, “sabır”, “adalet” gibi anahtar kavramların hangi diğer kelime ve kavramlarla ne sıklıkta ve hangi surelerde bir arada zikredildiğini analiz ederek bir “kavram ağı haritası” çıkarmanın usûlünü ve neticelerini tasvir etmektir.

​2. Metodoloji: Kavram Ağlarının Sayısal Analizi
​Bu tür bir çalışma, birkaç temel teknolojik adımdan oluşur:
• ​Veri Hazırlığı (Metin Derlemi Oluşturma): Kur’an metninin harekelendirilmiş, güvenilir bir dijital versiyonu temel alınır. Metin; sure, ayet ve kelime bazında yapılandırılmış bir veri tabanına aktarılır. Her kelimenin kök (morfolojik) bilgisi de bu aşamada veriye eklenebilir. Bu, aynı kökten türeyen farklı kelimelerin (örneğin, ‘alim’, ‘ilim’, ‘malûm’) aynı kavramsal küme içinde değerlendirilmesine imkân tanır.
• ​Metin ve Doğal Dil İşleme (NLP): Belirlenen anahtar kavramların (düğüm noktaları) metnin tamamında geçtiği yerler tespit edilir. Ardından, bu kavramların geçtiği her ayette veya belirli bir kelime penceresi (örneğin, 5 kelime öncesi ve sonrası) içinde yer alan diğer bütün kelimeler ve bunların frekansları (tekrarlanma sayısı) hesaplanır. Bu işleme “birlikte kullanım analizi” (co-occurrence analysis) denir.
• ​Ağ Teorisi ve Görselleştirme: Elde edilen veriler, bir ağ grafiğine dönüştürülür.
• ​Düğümler (Nodes): Her bir kelime veya kavram bir düğüm olarak temsil edilir. Kavramın metindeki genel sıklığı veya merkezîliği, düğümün büyüklüğü ile orantılı olabilir.
• ​Bağlantılar (Edges): İki kavram arasındaki birlikte kullanım sıklığı, aralarındaki bağlantının kalınlığı ile temsil edilir. Sık sık birlikte kullanılan kavramlar arasında daha kalın ve güçlü bir bağlantı çizgisi bulunur.
​3. Uygulama Örneği: “İman”, “Sabır” ve “Adalet” Kavram Ağları
​Bu metodolojiyi varsayım olarak uyguladığımızda ortaya çıkması muhtemel haritaları tasvir edelim:
• ​”İman” Kavram Ağı:
• ​Haritanın merkezinde büyük bir “iman” düğümü yer alacaktır.
• ​Bu düğüme en kalın bağlantılarla bağlı olanlar muhtemelen “amel-i salih” (güzel iş), “Allah”, “ahiret”, “takva”, “mü’min” ve “hidayet” gibi kavramlar olacaktır. Bu durum, Kur’an’ın imanı sadece kalbî bir tasdik olarak değil, salih amellerle bütünleşen ve takvayı netice veren bir hayat biçimi olarak sunduğunu sayısal olarak isbat eder.
• ​Daha ince bağlantılarla “gaib”, “kitap”, “resûl”, “infak” gibi kelimelere uzanan kollar görülecektir. Bu da imanın gayba, kitaplara ve peygamberlere inanma şartlarını ve infak gibi pratik tezahürlerini gösterir.
• ​Zıt kutupta ise “küfür”, “nifak”, “zulüm”, “fısk” gibi kavramlarla zayıf veya menfi bir ilişki içinde olduğu görülecektir.
• ​”Sabır” Kavram Ağı:
• ​Merkezdeki “sabır” düğümünün en güçlü bağlantıları “musibet”, “imtihan”, “namaz”, “dua”, “sevap” ve “müjde” kelimeleriyle olacaktır. Bu, sabrın özellikle zorluklar ve imtihanlar karşısında tavsiye edildiğini ve namaz gibi ibadetlerle desteklenmesi gerektiğini nicel olarak ortaya koyar.
• ​ Bakara Suresi 155. ayette geçen, “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlıkla, bir de mallar, canlar ve ürünlerden eksilterek deneriz. Sabredenleri müjdele.” ifadesi, bu ağdaki “imtihan”, “mal”, “can” ve “müjde” bağlantılarını doğrudan isbatlayan mükemmel bir misaldir.
• ​”Cennet”, “ecir” ve “felah” gibi kavramlara olan bağlantıları ise sabrın uhrevî karşılığını gözler önüne serer.
• ​”Adalet” (Adl ve Kıst) Kavram Ağı:
• ​”Adalet” düğümü, “hüküm”, “şahitlik”, “ölçü”, “terazi” (mizan), “emanet” ve “hak” gibi kavramlarla çok güçlü bir ilişki içinde olacaktır.
• ​Bu ağ, adaletin sadece mahkemelerdeki bir hükümden ibaret olmadığını; ticaret hayatındaki ölçüden, sosyal hayattaki şahitliğe ve emanete riayete kadar hayatın bütün sahalarını kuşatan bir fazilet olduğunu görselleştirir.
• ​”Zulüm”, “haddi aşma” (tuğyan) ve “heva” (nefsî arzular) gibi kelimelerle olan zıt bağlantısı, adaletin zıddının ne olduğunu net bir şekilde tanımlar.
​4. Potansiyel Faydalar ve Yeni Açılımlar
• ​Külli Bakış: Bu yaklaşım, Kur’an’ı lineer bir okumanın ötesinde, bütün sure ve ayetleriyle birbiriyle konuşan, yaşayan ve bütünleşik bir metin olarak görmeyi sağlar.
• ​Objektif Tespitler: Beşerî yorum ve meyil unsurlarını en aza indirerek, metnin kendi yapısından kaynaklanan kavramsal yakınlıkları ve uzaklıkları doğrudan gösterir. Bu, tefsir ve meal çalışmalarında bir nevi “sağlama” veya “isbat” vasıtası olarak kullanılabilir.
• ​Gizli Münasebetlerin Keşfi: İlk bakışta birbiriyle alakasız gibi görünen iki kavramın, üçüncü bir kavram üzerinden aslında ne kadar yakın bir münasebet içinde olduğu bu ağ haritaları sayesinde ortaya çıkarılabilir.
• ​Eğitimde Kolaylık: Kur’an’daki temel kavramları ve bunların birbirleriyle olan münasebetlerini öğretmede son derece etkili bir görsel eğitim materyali sunar.
​5. Zorluklar ve Tenkit Edilebilecek Yönler
​Bu yaklaşım ne kadar güçlü potansiyeller ihtiva etse de, bazı zorlukları ve sınırları da mevcuttur:
• ​Sayıların Manayı İhata Edememesi: Sayısal analiz, kelimelerin kullanım sıklığını ve birlikteliğini ölçebilir ancak bir kelimenin o bağlantı (kontekst) içindeki ince manasını, mecazî veya istiareli kullanımını tam olarak kavrayamaz. Belağat ve üslûp gibi unsurlar bu analizlerin dışında kalır.
• ​Teknik Kısıtlılıklar: Arapçanın morfolojik (sarf) ve sentaktik (nahiv) yapısının zenginliği, doğal dil işleme algoritmaları için ciddi bir zorluk teşkil etmektedir. Köklerin doğru tesbiti ve kelime anlamlarının ayırt edilmesi (polisemi) hassas bir çalışma gerektirir.
• ​İnsan Faktörünün Zarureti: Bu teknoloji, asla bir müfessirin veya alimin yerini alamaz. O, sadece ham veri ve görselleştirilmiş haritalar sunar. Bu haritaları mana ve hikmet süzgecinden geçirerek yorumlayacak, ayetlerin nüzul sebepleri ve tarihî arka plan gibi haricî bilgilerle birleştirecek olan yine de ilim sahibi insandır. Bu araçlar bir gaye değil, hakikate ulaşmada kullanılan birer vasıtadır.
​6. Sonuç
​Kur’an metnine Büyük Veri ve sayısal teknolojilerle yaklaşmak, geleneksel tefsir ilmine bir alternatif değil, onu tamamlayan ve yeni ufuklar açan mütemmim bir cüzdür. Kavram ağlarının haritalanması, Kur’an’ın kendi kendini tefsir eden mucizevî yönünü, kelimeler ve kavramlar arasındaki derûnî ahengi, insan nazarının ihata etmekte zorlanacağı bir genişlikte gözler önüne serme imkânı sunar. Bu metot, metnin lafız dokusunun arkasındaki mana örgüsünü daha objektif ve külli bir bakış açısıyla anlamak için güçlü bir başlangıç noktasıdır.
​Bu teknolojiler, soğuk ve ruhsuz birer sayı yığınından ibaret görülmemelidir. Bilakis, doğru bir niyet ve usûl ile kullanıldığında, Allah’ın kelâmındaki sonsuz hikmet ve insicamı daha derinden tefekkür etmek için akla ve kalbe birlikte hitap eden yeni pencereler açabilir. Nihai hedef, teknolojinin ışığında, Kur’an’ın hidayet nurundan daha fazla istifade etmenin yollarını aramaktır.

​Özet
​Bu çalışma, Kur’ân-ı Kerîm’in lafzındaki mucizevî vechi tasvir etmeyi hedeflemektedir. Kur’ân, manalarının derinliği kadar, o manaları ifade için seçtiği kelimelerle de eşsiz bir yapıya sahiptir. Birbirine yakın manalar taşıyan kelimelerden (müteradifât) birinin, muayyen bir ayette neden özellikle tercih edildiği meselesi, tefsir ilminin en mühim bahislerinden biridir. “Kelime Arkeolojisi” olarak isimlendirdiğimiz bu usûl ile, kelimelerin kök manalarına, kullanıldıkları ayetin evveli ve ahiri (siyak ve sibak) ile olan derûnî bağlantısına ve bu seçimin ayetin umumî mesajına kattığı inceliklere odaklanılacaktır.
Bu makalede, havf/haşyet, ce’ale/halaka ve nazar/basar kelime çiftleri üzerinden tahliller yapılacak ve Kur’ân’ın kelime seçimindeki ilahî hikmet isbat edilmeye çalışılacaktır.

​Giriş
​Kur’ân-ı Kerîm, Allah Teâlâ’nın sonsuz ilim ve hikmetini yansıtan, hem manası hem de lafzıyla mucize olan bir kelamdır. Onun her bir ayeti, her bir kelimesi, hatta her bir harfi, en münasip yerde ve en latîf manayı ifade edecek şekilde yerleştirilmiştir. Bu sebeple, Kur’ân metnini sathî bir okuyuşla anlamak mümkün değildir; onun derûnî manalarına nüfuz edebilmek için lafızların arkasındaki hikmetleri aramak gerekir.
​İşte bu noktada “Kelime Arkeolojisi” adını verdiğimiz bir tefekkür ve tahlil usûlü devreye girer. Bu usûl, bir arkeoloğun toprağın katmanlarını dikkatle kaldırarak altındaki tarihî eseri ve o eserin bulunduğu tabaka ile olan alakasını keşfetmesi gibi, ayetteki bir kelimenin etimolojik aslından başlayarak, Kur’ân’ın bütünlüğü içindeki kullanımına ve bulunduğu ayetin bağlantısındaki hususi vazifesine kadar inen bir incelemeyi ifade eder. Müteradif (eş anlamlı) gibi görünen kelimeler arasındaki ince mana farklılıkları, bu incelemenin en kıymetli bulgularıdır. Zira bu farklılıklar, ayetin mesajını nasıl şekillendirdiğini ve ilahî muradın ne denli hassas bir beyan ile bizlere ulaştığını gösterir.
​Bu makalede, bu usûlü üç misal üzerinden tatbik edeceğiz.

​1. Tahlil: Korku ve Saygının İki Vechini Tasvir Eden Kelimeler: Havf (خوف) ve Haşyet (خشية)
​Arap lisanında “korku” manasına gelen pek çok kelime bulunmakla birlikte, Kur’ân’da en sık kullanılanlardan ikisi havf ve haşyettir. İlk nazarda aynı manaya geldikleri zannedilse de, aralarında mühim bir fark vardır ve Kur’ân bu farkı hassasiyetle gözetir.
• ​Havf (خوف): Genellikle zayıflıktan, bir zarara uğrama endişesinden veya sevilen bir şeyi kaybetme korkusundan kaynaklanan, daha umumî ve fıtrî bir korku halini ifade eder. Bu korku, kişinin kendisini korumaya yönelik tabii bir refleksidir. Azaptan, düşmandan, fakirlikten korkmak gibi durumlar için kullanılır. ​Mesela, Bakara Suresi’nde şöyle buyrulur: ​”Andolsun ki sizi biraz korku (şey’in mine’l-havfi) ve açlıkla, bir de mallar, canlar ve ürünlerden eksilterek deneriz. Sabredenleri müjdele.” (Bakara, 2/155) ​Burada kullanılan havf kelimesi, hayatın bir parçası olan, insanın fıtratında bulunan ve imtihanın bir unsuru olan umumî korku, endişe ve belirsizlik halini tasvir eder.
​
• ​Haşyet (خشية): Bu kelime ise, korkulan varlığın azametini, celalini ve büyüklüğünü bilmekten ve idrak etmekten neş’et eden, hürmet ve saygı ile karışık bir korkuyu ifade eder. Haşyet, cehaletten değil, marifetten (bilgiden) doğar. Bir âlimin, ilminin derinliği nisbetinde Allah’ın azametini idrak ederek O’na karşı duyduğu derin saygı ve titreme hali, haşyetin en güzel misalidir. ​Bu mananın en açık isbatı Fâtır Suresi’ndeki şu ayet-i kerimedir: ​”Göklerden ve yerden nice ürünler indirdiğimizi görmüyor musun? İnsanlardan, hayvanlardan ve davarlardan da yine böyle türlü renkte olanlar var. Kulları içinden ancak âlimler Allah’a karşı derûnî bir saygı ve korku (yahşa’llâhe) duyarlar. Şüphesiz Allah mutlak güç sahibidir, çok bağışlayandır.” (Fâtır, 35/28) ​
Ayette havf değil, haşyet kökünden gelen yahşâ fiilinin kullanılması fevkalade manidardır. Zira Allah’tan hakkıyla korkmanın, O’nun kudretini ve ilmini tefekkür eden “âlimler”e mahsus olduğu bildirilmektedir. Demek ki haşyet, ilim ve marifetle artan, sahibini daha yüksek bir kulluk mertebesine taşıyan faziletli bir korkudur. Havf ise daha ziyade nefsi korumaya yönelik fıtrî bir duygudur. Kur’ân’ın bu iki kelimeyi farklı bağlantılarda kullanması, korkunun dahi mertebeleri olduğunu ve imanın kemâliyle alakalı bir derinlik taşıdığını bizlere ders verir.

​2. Tahlil: Yaratmanın İki Ayrı Fiili: Halaka (خلق) ve Ce’ale (جعل)
​Kur’ân-ı Kerîm’de “yaratmak, yapmak, var etmek” gibi manalara gelen fiillerden en dikkat çekici ikisi halaka ve ce’aledir. Bu iki fiilin kullanımı asla rastgele değildir; her biri, var etmenin farklı bir mertebesine veya keyfiyetine işaret eder.
• ​Halaka (خلق): Bir şeyi yoktan, örneksiz ve benzersiz bir şekilde var etmeyi, icat etmeyi ifade eder. Halaka fiilinde, daha önce var olmayan bir şeyin, bir takdir ve ölçü ile, bir plan dahilinde vücuda getirilmesi manası vardır. Kâinatın, insanın ve canlıların ilk yaratılışı bu fiil ile anlatılır. ​Mesela, Alak Suresi’nin başlangıcında şöyle buyrulur: ​”Yaratan (halaka) rabbinin adıyla oku! O, insanı “alak”tan yarattı (halaka).” (Alak, 96/1-2) ​Burada insanın hiç yokken, bir kan pıhtısından başlayarak mükemmel bir surette vücuda getirilmesi, yani temelden, eşsiz bir şekilde icat edilmesi halaka fiiliyle ifade edilmiştir.
​
• ​Ce’ale (جعل): Bu fiil ise, genellikle var olan bir şeyden başka bir şey yapmak, bir şeyi bir halden başka bir hale dönüştürmek, tayin etmek veya bir şeye yeni bir vazife ve fonksiyon yüklemek manalarına gelir. Ce’ale fiilinde, bir yoktan var etme değil, bir dönüştürme, düzenleme ve görevlendirme manası hâkimdir. ​Furkan Suresi’ndeki şu ayet, bu farkı çok net bir şekilde ortaya koyar: ​”O, geceyi size bir örtü, uykuyu istirahat zamanı, gündüzü de hareket ve çalışma vakti yapmıştır (ce’ale).” (Furkan, 25/47) ​Ayette gece veya gündüz “yaratıldı” (halaka) denmiyor; “yapıldı, kılındı” (ce’ale) deniyor. Çünkü gece ve gündüz, zaten yaratılmış olan dünyanın ve güneşin hareketlerinden hasıl olan durumlardır. Allah, bu mevcut durumlara insanlar için hususi fonksiyonlar (örtü, dinlenme, çalışma zamanı) tayin etmiştir. İşte bu tanzim ve vazifelendirme fiili ce’ale ile beyan edilmiştir. ​Netice olarak, halaka bir şeyin aslını ve zatını icat etmeyi, ce’ale ise o mevcut olan şeye yeni bir şekil, vazife veya mahiyet vermeyi ifade eder. Kur’ân’ın bu ayrımı yapması, Allah’ın yaratmasındaki (halk) ve kâinattaki her şeye bir vazife ve hikmet yüklemesindeki (ca’l) sonsuz sanatını ve nizamını gözler önüne serer.
​
​3. Tahlil: Bakmak ve Görmenin Ötesi: Nazar (نظر) ve Basar (بصر)
​Bakmak ve görmek fiilleri de Kur’ân’da farklı kelimelerle ifade edilir. Nazar ve basar kelimeleri, bu sahanın en mühim iki kavramıdır.
• ​Nazar (نظر): Genellikle gözü bir şeye çevirme, bakma, göz atma gibi fizikî bir eylemi ifade eder. Ancak Kur’ân’da sıkça, bu fizikî bakışın tefekkür ve ibret alma maksadıyla yapılması gerektiğine işaret etmek için kullanılır. Nazar, bir hedefe yönelmiş bir bakıştır; lakin bu bakışın kalbe ve akla ulaşması şart değildir. ​Gâşiye Suresi’nde bu kullanıma çarpıcı bir misal verilir: ​”Bakmıyorlar mı (efelâ yenzurûne) o deveye, nasıl yaratıldı? Göğe, nasıl yükseltildi? Dağlara, nasıl dikildi? Yeryüzüne, nasıl yayıldı?” (Gâşiye, 88/17-20) ​Burada insan, kâinattaki harikalara bakmaya (nazar etmeye) davet edilir. Bu, sadece bir göz gezdirme değil, üzerinde düşünülmesi ve ibret alınması gereken bir bakıştır. Nazar, basirete giden yolun ilk adımıdır.
​
• ​Basar (بصر) / Basîret (بصيرة): Basar, gözün görme gücü ve fiilidir. Ancak Kur’ân’da bu kelime, fizikî görmenin ötesinde, bir şeyin hakikatini idrak etme, anlama, yani “kalp gözüyle görme” manasında kullanılır. Basîret ise bu idrakin ve hikmetli görüşün ismidir. Asıl körlük, gözlerin görmemesi değil, kalplerin hakikati görememesidir. ​Bu manayı en veciz şekilde Hac Suresi’ndeki şu ayet ifade eder: ​”Yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı ki, düşünecekleri kalpleri, işitecekleri kulakları olsun? (Dolaştılar, ama ibret almadılar). Gerçek şu ki, gözler (el-ebsâru) kör olmaz; fakat göğüslerdeki kalpler kör olur.” (Hac, 22/46) ​Ayette, fizikî görme organı olan ebsârın (basarların) değil, asıl kalplerin körleştiği vurgulanarak, hakiki “görme”nin manevî bir idrak fiili olduğu belirtilir. Demek ki nazar bir vasıta, basar ve basîret ise o vasıtayla ulaşılması gereken bir gayedir. Kur’ân, insanları kâinata nazar etmeye çağırır ki, bu sayede kalplerinde basîret penceresi açılsın ve hakikati görsünler.
​
​Netice
​Yapılan bu kısa tahliller dahi göstermektedir ki, Kur’ân-ı Kerîm’de hiçbir kelime tesadüfen veya gelişigüzel seçilmemiştir. Her bir kelime, bulunduğu ayetin manasını en hassas şekilde dokuyan, ona derinlik ve çok boyutluluk katan ilahî bir tercihtir. Havf ve haşyet arasındaki fark, imanın mertebelerini; halaka ve ce’ale arasındaki fark, yaratılışın keyfiyetini ve ilahî nizamı; nazar ve basar arasındaki fark ise bilginin (malumat) idrake (irfan) dönüşme sürecini bizlere öğretir.
​Bu “Kelime Arkeolojisi” metodu, Kur’ân’ın sadece bir mesajlar mecmuası değil, aynı zamanda lafzıyla da eşsiz bir sanat harikası ve bir belağat mucizesi olduğunu isbat eder. Müteradif kelimelerin derinliklerine inmek, Kur’ân’ın i’câzını (aciz bırakıcılığını) daha derinden hissetmemize ve ayetlerin ruhumuza daha tesirli bir şekilde hitap etmesine vesile olur. Bu sebeple Kur’ân’ı anlamak isteyen her akıl, onun kelime hazinesine bir arkeolog titizliğiyle yaklaşmalı ve her bir lafzın arkasındaki ilahî hikmet definelelerini aramalıdır.

Muhyiddin İbn Arabî bir sözünde;
“Allah mahlukatı yaratmadan önce bir ‘AMA’da idi. Ama’nın ne altında hava vardı ne de üstünde (Yani, altında ve üstünde hava olmayan ama’da idi).” (bk. El-Futuhatu’l-Mekkiye, I, 148).
Bunu ise Hadiste gelen bir rivayete dayandırır. şöyledir: Ashap’tan Ebu Rezîn anlatıyor:

“Ben: “Ey Allah’ın Resulü! Rabbimiz, mahlukatı yaratmadan önce neredeydi?” diye sordum. “Allah mahlukatı yaratman önce bir ‘AMA’da idi. Amanın altında da hava yoktu, üstünde de hava yoktu. Sonra Arşını su üzerinde yarattı.” diye cevap verdi.”[1]

Bu, İslam düşünce ve hikmet tarihinde, özellikle Kelâm (İslam teolojisi) ve Tasavvuf (İslam mistisizmi) alanlarında derin münakaşalara konu olmuş mühim bir meseledir. Muhyiddin İbn Arabî Hazretleri’nin (k.s.) Fütûhât-ı Mekkiyye eserinde zikrettiği bu söz, aslında doğrudan Ebu Rezîn el-Ukaylî’den (r.a.) rivayet edilen hadis-i şerife dayanmaktadır.
Bu rivayet ve İbn Arabî’nin iktibası (alıntısı), Allah-alem (kainat) münasebeti, Allah’ın ezeliyeti ve yaratılıştan önceki durumu gibi en derin Tevhid meselelerine temas etmektedir.
Aktarılan hadis, Ehl-i Sünnet’in temel hadis kaynaklarında yer almaktadır.
* İmam Tirmizî (ö. 279/892), bu rivayeti Sünen’inde (Tefsir, Hûd Suresi) nakletmiş ve “Bu, hasen bir hadistir” diyerek sıhhat derecesini belirtmiştir.
* İmam Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) Müsned’inde (IV, 11-12) ve İbn Mâce (ö. 273/887) Sünen’inde (Mukaddime, 13) de bu rivayet mevcuttur.
Dolayısıyla rivayet, Ehl-i Sünnet hadis alimlerince kabul görmüş, en azından “Hasan” (iyi) mertebesinde, yani delil getirmeye elverişli bir rivayettir.
İbn Arabî gibi bir alimin bu hadisi esas alması, onun hadis ilmindeki vukufiyetini de gösterir.
Bununla beraber evvela;
“Evet, Muhyiddin, kendisi hâdî ve makbuldür. Fakat her kitabında mühdî ve mürşid olamıyor. Hakaikte çok zaman mizansız gittiğinden, kavâid-i Ehl-i Sünnete muhalefet ediyor ve bazı kelâmları zâhirî dalâlet ifade ediyor.”[2]

“Amâ”nın (عمَاء) Hakikati:
Hadisin hakikati, yani “Amâ” kelimesinin ne manaya geldiği, meselenin kilit noktasıdır.
* Lügat (Dil) Manası: “Amâ” (عمَاء), Arap dilinde genellikle “ince bulut”, “sis” veya “gözün görmesine engel olan duman” gibi manalara gelir. Kelimenin aslı (kökü) “amâ” (عمى), yani “körlük, görememek, gizlilik” manasındadır.
* Mecazî Manası: Bu kelime, bir mekân bildirmekten ziyade, mahlukatın (yaratılmışların) idrakinden gizli olma halini ifade eder. Yani, “Neredeydi?” sorusu, mahlukatın zihnindeki “mekân” (yer) tasavvuruna göre sorulmuş bir sorudur. Verilen cevap (“Amâ’da idi”) ise, mekânın henüz yaratılmadığı bir durumu tasvir eder.
Hadisin devamındaki “Altında da hava yoktu, üstünde de hava yoktu” ifadesi, bu “Amâ”nın bildiğimiz manada fizikî bir bulut veya hava katmanı olmadığını, mekânsal boyutların (alt-üst) ve mahlukatın (hava) bulunmadığı bir hali ifade ettiğini güçlendirir.

2. Ehl-i Sünnet Alimlerinin Bu Konudaki Tenkit ve Yorumları Nelerdir?
Bu hadisin yorumlanmasında Ehl-i Sünnet alimleri arasında temel olarak iki ana yaklaşım belirginleşir:
A. Selef (İlk Dönem) ve Mütekaddimîn (Önceki Alimler) Yorumu:
Bu yaklaşım, başta İmam Ahmed b. Hanbel olmak üzere, hadisi olduğu gibi kabul edip mahiyeti (keyfiyeti) hakkında derin felsefî yorumlara girmemeyi esas alır.
* Onlara göre “Amâ”, Allah’ın mahlukatı yaratmadan önce var olan, mahiyetini bilemediğimiz yaratılmış bir “ince bulut” veya “sistir”.
* Allah, mekândan münezzehtir (mekâna muhtaç değildir). Ancak Allah, Zatı ile mahlukatından ayrıdır ve üstündedir.
* Bu hadis, Allah’ın Arş’ı, suyu ve havayı yaratmadan önceki durumunu haber verir. O “Amâ”nın ne olduğunu, nasıl olduğunu (keyfiyetini) Allah bilir. Biz metne iman eder ve manasını Allah’a havale ederiz (Tefviz) veya “istivâ” gibi, manasını anlarız ama keyfiyetini bilemeyiz (Selef’in genel metodu).
* Onların tenkidi, daha çok bu hadisi kullanarak Allah’a mekân isnat etmeye çalışan Müşebbihe (Allah’ı yaratılmışlara benzetenler) veya Allah’ın mahlukatıyla iç içe olduğunu iddia eden Hulûl (bir şeye girme) ve İttihad (birleşme) akımlarına yöneliktir.
B. Müteahhirîn (Sonraki Dönem) Kelamcıları (Eş’arî ve Mâtürîdî) Yorumu:
Bu alimler, Allah’ın mekândan ve zamandan mutlak surette münezzeh (aşkın) olduğu (Tenzih) akidesini esas alırlar.
* Onlara göre, “Allah neredeydi?” sorusu, esasen Allah’ın Zatı için geçersizdir. Çünkü “nerede” (eyn) sorusu, mekânı varsayar. Allah ise mekânı yaratandır.
* Bu hadis, te’vil edilmelidir (mecazî veya sembolik manası anlaşılmalıdır).
* “Amâ” (gizlilik, bulut), Allah’ın mekânı değil, mahlukatın O’nu idrak edemediği mutlak gizlilik halinin veya yaratılış öncesi hiçlik durumunun bir tasviridir.
* Yani “Amâ’da idi” demek, “mahlukata nisbetle mutlak bir gizlilik (gayb) içindeydi, O’nu idrak edecek hiçbir varlık yoktu” demektir.
C. Muhyiddin İbn Arabî ve Tasavvufî Yorum (Tenkide Uğrayan Nokta):
İbn Arabî’nin yorumu, yukarıdaki Ehl-i Sünnet yorumlarından daha farklı bir düşünce ve hikmet açısı taşır. Onun Vahdet-i Vücud (Varlığın Birliği) meşrebinde:
* “Amâ”, sadece “yaratılmış bir bulut” veya “yokluk” değildir.
* O, “Mutlak Zat” (Hiçbir sıfat ve isimle kayıtlanmamış Mutlak Varlık) ile “tecelli” (manifesto olma, görünür aleme çıkma) arasındaki ilk mertebedir.
* İbn Arabî’ye göre “Amâ”, Hakk’ın Nefesi (Nefes-i Rahmânî) olarak da tabir edilen, bütün varlıkların “potansiyel” (bilkuvve) olarak bulunduğu, henüz zahire (dışa) çıkmadığı ilk taayyün (belirginleşme) sahasıdır. Varlık, bu “Amâ” (sis) içinden zuhur etmiştir.
Tenkit (Eleştiri):
Ehl-i Sünnet kelamcılarının ve bazı Selef alimlerinin İbn Arabî’nin bu yorumuna yönelik tenkitleri şu noktada toplanır:
* Hulûl ve İttihad Endişesi: İbn Arabî’nin “Amâ”yı, Allah’ın Zatı’ndan ayrı mahluk bir varlık değil de, Zat’ın tecellisinin ilk mertebesi olarak görmesi, Yaratan (Hâlık) ile yaratılanın (mahluk) arasındaki kesin ayrımı (mübâyenet) muğlaklaştırdığı iddiasıyla tenkit edilmiştir.
* Yaratılmışlık (Hudûs): Ehl-i Sünnet’e göre Allah’tan başka her şey (Arş, su, Amâ, hava) sonradan yaratılmıştır (hâdistir). İbn Arabî’nin “Amâ” yorumunun, onu kadîm (ezelî) bir mertebe gibi gösterdiği düşünülmüştür. (Bu, İbn Arabî’nin düşüncesinin incelikli bir yorumudur ve İbn Arabî’nin kendisi de Allah’ın Zat’ının mahlukattan ayrı olduğunu savunur, ancak ifadesi tenkide açık bulunmuştur).
3. Bundan Kasıt Nedir?
Hadis-i şeriften ve İbn Arabî’nin iktibasından (alıntısından) anlaşılan kasıt (maksat), insanoğlunun aklına gelebilecek en temel sorulardan birine cevap vermektir: “Her şeyden önce ne vardı?”
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), bu soruya, soruyu soran insanın (Ebu Rezîn) anlayış seviyesine ve dilin imkanlarına göre cevap vermiştir:
* Mekânın Reddi: “Altında ve üstünde hava yoktu” diyerek, bildiğimiz fizikî boyutları ve mahlukatı (hava) nefyetmiştir (reddetmiştir).
* Mutlak Öncelik: Allah’ın Arş’tan, sudan ve havadan önce var olduğunu (Kıdem) beyan etmiştir.
* İdrakin Sınırı: “Amâ” (Gizlilik/Bulut) tabirini kullanarak, o halin insan idraki tarafından tam olarak kuşatılamayacağını, “gizli” (gayb) bir keyfiyette olduğunu ifade etmiştir.
Kasıt, Allah’ın mutlak ezeliyetini ve yaratılıştan önceki idrak edilemez aşkınlığını (münezzeh oluşunu) tasvir etmektir.
4. Ayet ve Muradifleri ve de Müfessirlerin Yorumları Hangi Çerçevededir?
Bu hadisin doğrudan bağlantılı olduğu ve müfessirlerin (tefsir alimlerinin) birlikte ele aldığı ayet, hadisin son cümlesinde de zikredilen “Arş’ın su üzerinde olması” meselesidir.
Allah Teâlâ, Hûd Suresi’nin 7. ayetinde şöyle buyurur:
> “O, hanginizin daha güzel amel yapacağını sınamak için gökleri ve yeri altı günde (evrede) yarattı. O’nun Arş’ı ise (bundan önce) su üzerinde idi. Eğer onlara, “Ölümden sonra şüphesiz diriltileceksiniz” desen, inkâr edenler mutlaka, “Bu, apaçık bir sihirden başka bir şey değildir” derler.”
> (Hûd Suresi, 11:7)
>
Müfessirlerin Yorum Çerçevesi:
* Yaratılışın Sırası: Müfessirler (Taberî, Kurtubî, İbn Kesîr, Râzî vb.), bu ayeti tefsir ederken Ebu Rezîn’in “Amâ” hadisini delil getirirler. Bu ayet ve hadisten yola çıkarak yaratılışın bir sırasını tesbit etmeye çalışırlar.
* Arş ve Sudan Önce: “Amâ” hadisi, ayette zikredilen “Arş ve Su” yaratılmadan önceki bir durumu haber verir. Yani Ehl-i Sünnet’in genel kabulüne göre:
* Önce Allah vardı ve O’nunla birlikte hiçbir şey yoktu.
* Sonra Allah, “Amâ”yı (keyfiyetini bilmediğimiz o bulutu/sisi) yarattı.
* Sonra Arş’ı ve Suyu yarattı. Arş, su üzerindeydi.
* Sonra Kalem’i yarattı (başka rivayetlere göre).
* Sonra gökleri ve yeri altı günde (evrede) yarattı.
* Çerçeve (Bağlantı): Müfessirlerin çerçevesi, “Amâ”yı, Arş ve Su’dan (yani bilinen ilk yaratılmışlardan) daha önce var olan ve mahiyeti müphem (belirsiz) olan “ilk mahluk” veya “yaratılış öncesi hal” olarak konumlandırmaktır.
Özetle:
* Hadis, sıhhat bakımından “Hasan” derecesindedir ve muteberdir.
* “Amâ”, Ehl-i Sünnet’in cumhuruna (çoğunluğuna) göre, Allah’ın mekânı değil, yaratılıştan önceki durumu veya ilk yaratılmış (mahiyeti bilinmeyen) bir sis/bulut halini tasvir eder.
* İbn Arabî’nin yorumu, bunu tasavvufî bir mertebe (Vahdet-i Vücud’daki ilk taayyün) olarak görmüş; bu yorum, Allah’ın Zatı ile mahlukatın münasebeti konusunda Ehl-i Sünnet kelamcılarının tenkitlerine (bu yorumun Hulûl ve İttihad’a kapı aralama ihtimali nedeniyle) konu olmuştur.
* Ayetlerdeki (Hûd 7) çerçeve ise, Arş ve Su’yun yaratılışın başlangıcındaki yerini belirtirken, bu hadis o başlangıçtan da önceki “Amâ” halini haber vermektedir.

*Peygamber Efendimiz (asm.)
“Allah vardı; beraberinde başka bir şey yoktu.” Buyurur.
Buhârî, Megâzî, 67, 74, Bed’u’l-Halk 1, Tevhid 22; Tirmizî, Menâkıb, 3946.
*“Allah göklerin ve yerin nurudur.” (Nur, 24/35)
“Yer Rabb’inin nuru ile parladı.” (Zümer, 39/69),
“Görmediniz mi Allah nasıl yeri, göğü birbiri üstünde tabaka tabaka yarattı ve ayı bunların içinde nur yaptı, güneşi de bir lamba yaptı.” (Nuh, 71/15-16)[3]

İnsan, kâinatın küçük bir misâlidir. Kâinat nasıl ki bir “emir âlemi” (emr-i kün fe yekûn) ile bir “halk âlemi”nin birleşmesinden ibaret ise, insanın mahiyeti de ruh ile nefsin terkibinden ibarettir.
Ruh, “varlık, vücûd ve Vacibü’l-Vücûd” cihetini temsil eder; nefs ise “mümkinat ve mâsivâ” cihetini…

RUH: BEKAYA NAMZET BİR NUR

Ruh, ezelî bir kaynaktan üflenen bir emirdir. Cenâb-ı Hak, “Sana ruhtan soruyorlar. De ki: Ruh, Rabbimin emrindendir” (İsrâ Sûresi, 17/85) buyurmakla, ruhun kaynağını beyan eder.
Demek ki ruh, mahlûk olsa da emr âlemine dâhildir; onun mahiyeti, nuranî ve bekâya namzettir.
Ruh, “Bekâ cihetini temsil ettiği” için adem ile zıttır. Belâ ve musibetler ona yöneldiğinde, beka ve Bâkî ile irtibatı dolayısıyla yokluğa gitmez; bilakis, saflaşır, arınır ve yücelir.
Nitekim Kur’an buyurur:
“Her nefis ölümü tadacaktır. Sonra bize döndürüleceksiniz.”
(Ankebût, 29/57 )
Burada “nefs”in ölümü tatacağı, fakat ruhun rücû ile asıl menziline döneceği bildirilmiştir. Ölüm, ruh için bir yokluk değil, bir bekâ kapısıdır.
Ruh, “Bâkî olan Zât’a” nisbetle bâkîdir. Çünkü “Allah’ın zatından başka her şey fânidir.” (Kasas, 28/88) âyetiyle fânilik hükmü, Allah’tan gayrısına verilmiştir. Lâkin o gayr içinde, Bâkî’ye nisbetle beka sırrına mazhar olan ruh, “fena içinde bekâ” bulur.

NEFS: FENAYA MAHKÛM BİR GÖLGE

İnsanın diğer yüzü, yani nefs tarafı ise, mümkünat âlemine bağlıdır. Tabiatın değişkenliği, nefsin aslına sinmiştir. Onun için Kur’an, “Nefse ve onu düzgün bir biçimde yaratana andolsun ki; sonra ona fücurunu ve takvâsını ilham etti.” (Şems, 91/7-8) buyurur.
Demek ki nefis, hem aşağıya meyleder hem de yücelmeye kabiliyeti vardır.
Ancak fenâ ve zevâl onun yapısına dercedilmiştir. O, sürekli değişir; dünün arzusu bugüne yetmez, bugünün hevesi yarına kalmaz.
Nefsin bu geçiciliği, cihanın da geçiciliğidir. Zira her ikisi de halk âlemindendir. Bu yüzden Kur’an buyurur:
“Sizin yanınızdaki tükenir, Allah katındaki ise bâkîdir.”
(Nahl, 16/96 )
İnsanın nefsî ciheti “sizin yanınızdaki”dir; geçici, değişken, fânî…
Ruh ciheti ise “Allah katındaki”dir; bâkî, sâbit, ebedî…

CENNET VE RUHUN BENZERLİĞİ

Nitekim Cennet de “ruh âleminden” bir tecellidir. Onun içindekiler, dünyadaki gibi çürüme, çözülme, dağılma ve yoklukla yüz yüze değildir. Kur’an buyurur:
“Onlara ne bir yorgunluk dokunur, ne de oradan çıkarılırlar.”
(Hicr, 15/48 )
Bu beyan, beka âleminin sıfatıdır.
Ruh da Cennet gibidir; çünkü her ikisi de Bâkî’ye bağlıdır.
Nefs ise dünya gibidir; sürekli bir değişim, çözülme ve fenâ halindedir.
İnsan, bu iki kutbun arasında bir denge noktasıdır. Ruh, insana ebediyet hissini verir; nefis ise faniliği tattırır. Ruhun sesi “ben Rabbime döneceğim” derken, nefsin sesi “ben var olacağım” diye direnir.
İşte bu direniş, imtihanın özüdür.

RUHUN BELÂ İLE ARINMASI

Belâlar, musibetler ve ıztıraplar, nefsin kabuğunu çatlatır; içinden ruhun nuru görünür.
Yani Belâlar, musibetler, imtihanlar birer tazyiktir ki, nefsi kırar, ruhu serbest bırakır.”
Yani belâ, ruhun bekâya meyli için bir fırsattır. Çünkü o, Bâkî’ye dönmek ister. Nefis ise belâdan kaçar; çünkü o, fenaya mahkûmiyetinin farkındadır.

EBEDÎ YURDA HAZIRLIK

İnsan, iki âlem arasında duran bir varlıktır. Nefisle aşağıya, ruhla yukarıya bakar.
Kur’an bu gerçeği şöyle dile getirir:
“Kim Rabbine mülâkî olmayı arzu ederse bilsin ki, o buluşmanın vakti mutlaka gelecektir.”
(Kehf, 18/110 )
O buluşma, fânînin Bâkî’ye vuslatıdır.
İnsan, ruh cihetiyle beka âlemine, nefsiyle ise fenâ sahasına aittir.
Fakat ruhun üstünlüğü sebebiyle, insan bütünüyle bekaya namzettir.
Bu namzetlik, imanla tahakkuk eder.
İman, ruhun gıdası; ibadet, ruhun fiilidir.

HÜLÂSA

İnsanın ruhu, varlık ve Vacibü’l-Vücûd cihetini temsil eder; bu yüzden beka ile irtibatlıdır, yokluğa gitmez.
Nefsi ise mümkinat ve masivayı temsil eder; fani, değişken ve dağılmaya mahkûmdur.
Ruh, “Bâkî ile bağlantılı” olduğu için belâ ve musibetlerden yokluk değil, kemal bulur.
Cennet gibi ruh da bekâ âlemindendir; çözülme ve ayrışma kabul etmez.
İnsan, bu iki zıt cevherin birleşimidir: Ruhuyla ebediyetin yolcusu, nefsiyle faniliğin misafiridir.
O halde insana düşen, ruhunu beslemek; nefsini ise terbiye etmektir. Çünkü ruh, bekaya gidecek, nefis ise fenada eriyecektir.

İnsanın yaratılışında iki zıt kutup vardır: Ruh ve nefs. Ruh, “emr âleminden” gelen nuranî bir latîfe; nefis ise “halk âleminden” gelen karanlık bir cevherdir.
Ruh, Bâkî’ye yönelirken; nefis, fanî olana meyleder. Bu sebeple insan, bir terbiye ve tezkiye sahnesidir. Nefsin terbiyesi, kâinatın en derin davasıdır.

NEFSİN MAHİYETİ VE İMTİHANIN ESASI

Kur’an-ı Kerim, insanın içindeki bu zıtlığa dikkat çeker:
“Nefse ve onu düzgün bir biçimde yaratana andolsun ki, sonra ona fücurunu ve takvâsını ilham etti.”
(Şems, 91/7-8 )
Bu âyet, nefsi hem fücura (sapkınlığa) hem de takvâya (korunmaya) meyyal olarak tanımlar. Yani nefis, hem şerre hem hayra kabiliyeti olan bir varlıktır.
Cenâb-ı Hak, nefsi insanın hizmetine vermiştir; ancak terbiye edilmezse insanın efendisi olur.
Nefsin özü itibariyle meyli, emniyet ve hazza doğrudur. O, sıkıntıdan kaçar, sabrı sevmez; kolaylığı ister, meşakkate tahammül etmez. Bu yüzden Kur’an buyurur:
“Doğrusu insan azar; kendini müstağnî gördüğünde.”
(Alak, 96/6-7 )
İşte bu istigna hâli, nefsi firavunlaştırır. Terbiye edilmezse nefis, ene ve enaniyet şeklinde büyür, kendini Rab gibi görmeye başlar.

TERBİYE: NEFSİN DİZGINLENMESİ

Kur’an, nefsi ıslahın yolunu “tezkiye” kavramıyla ifade eder:
“Nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir. Onu kirleten de ziyana uğramıştır.”
(Şems, 91/9-10 )
Burada “tezkiye” yalnızca günahları bırakmak değil, nefsin kendini merkeze alma alışkanlığını kırmak demektir.
Nefsin terbiyesi, kalbin hâkimiyetini yeniden kurmaktır.
Nitekim Nefis, kendini daima haklı görür, kusurunu görmez. Terbiyesi, o körlüğü açmakladır.
Demek ki nefsi terbiye etmek, onun gözünü açmak, hakikati görmesini sağlamaktır.
Bu da, marifetullah ve murakabe ile olur. Çünkü nefis, kendi varlığını Allah’a nisbetle idrak ettiğinde, kibrin yerini tevazu alır.

KUR’AN’DA NEFS MERTEBELERİ

Kur’an, nefsin terbiyesini mertebelerle anlatır. Bu mertebeler, insanın iç dünyasında yükseliş basamakları gibidir:
• Nefs-i Emmâre (Emreden Nefis)
“Nefis elbette kötülüğü emreder.” (Yûsuf, 12/53 )
Bu mertebede nefis, arzularının esiridir; haz, hırs, şehvet ve öfke hükmeder.
Terbiyesi için sabır, oruç, zikir ve ibadet gerekir.
• Nefs-i Levvâme (Kendisini Kınayan Nefis)
“Kendisini kınayan nefse yemin ederim.” (Kıyâme, 75/2 )
Artık vicdan uyanmıştır; insan kötülüğünün farkındadır.
Bu safha, tevbe ve murakabe devridir.
• Nefs-i Mutmainne (Tatmin Bulmuş Nefis)
“Ey itminan bulmuş nefis! Rabbine dön, O’ndan razı ve O da senden razı olarak!”
(Fecr, 89/27-28 )
Artık nefis, Rabbine teslim olmuş, huzura ermiştir.
Bu, nefsin en yüce terbiyesi ve insanın nihai gayesidir.

TERBİYEDE KUR’AN’IN METODU

Kur’an, nefsi ıslah için üç temel usul kullanır:
• Tefekkür (Düşünme):
Kâinatın hikmetle dolu düzeni, nefse kendi aczini ve sınırlılığını gösterir.
“Yeryüzünde dolaşmazlar mı ki düşünebilsinler?” (Hacc, 22/46 )
Tefekkür, nefsin kibir perdesini yırtar.
• Tezkiye (Arınma):
Günahlardan temizlenmek, nefsin karanlık tabakasını inceltir.
“Onların mallarından sadaka al ki, onunla kendilerini temizleyesin.” (Tevbe, 9/103 )
• Tefvîz (Teslimiyet):
“De ki: Benim namazım, ibadetlerim, hayatım ve ölümüm âlemlerin Rabbi Allah içindir.”
(En‘âm, 6/162 )
Teslimiyet, nefsi terbiye eden en kuvvetli ilaçtır.

NEFSİN İMTİHANI VE RAHMETİN SIRRI

Nefsin isyanı, aslında insanın yükselme vesilesidir. Çünkü nefis olmasaydı, sabır, tevazu, şükür, istiğfar ve muhabbet bilinmezdi.
Zira Nefsin varlığı, ubudiyetin inkişafı içindir; nefis olmazsa kulluk bilinmez.
Yani nefis, düşman gibi görünse de aslında imtihanın anahtarıdır.
Nefsin terbiyesi, onu yok etmek değil; onu emir altına almaktır.
Bir at nasıl dizginsizken tehlikeli, fakat biniciyle faydalıysa; nefis de terbiye ile insanın yükselişine hizmet eder.

BEKAYA GÖTÜREN TERBİYE

Ruhun bekâya, nefsin fenâya meyli vardır. Lâkin nefsin terbiyesiyle insan, fena içinde bekâ sırrına mazhar olur.
Kur’an bu mertebeye şöyle işaret eder:
“Onlar, inananlar ve kalpleri Allah’ı anmakla huzura kavuşanlardır. Biliniz ki, kalpler ancak Allah’ı anmakla huzur bulur.”
(Ra‘d, 13/28 )
Kalp, nefsin arınmış hâlidir.
Zikir, tefekkür ve ibadetle nefis, kalp olur; kalp, ruhla birleşir; ruh, Rabbine döner.

HÜLÂSA

Nefis, insanın içinde var edilmiş bir imtihan mihveridir.
Fıtraten hem fücur hem takvâ kabiliyetine sahiptir.
Kur’an, onu tezkiye ve terbiye etmeyi emreder.
Tezkiye; sabır, tefekkür, teslimiyet ve ibadetle olur.
Nefsin terbiyesi, onun varlığını yok etmek değil; emir altına almak, ruha hizmetkâr kılmaktır.
Terbiye edilmiş bir nefis, insanı mutmainne mertebesine taşır ve beka yolculuğunun kapısını açar.
Çünkü “Nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir.” (Şems, 91/9)

İnsanın iç âleminde sessiz ama kesintisiz bir muharebe vardır.
Bir tarafında Ruh – ki o, Bâkî olan Zât’tan bir nefhadır; diğer tarafında Nefs – ki o, arzın ve hevânın toprağından yoğrulmuştur.
İşte bu iki kutbun arasındaki mücadeleye Kur’ân ve hikmet nazarıyla bakıldığında, karşımıza “Cihad-ı Ekber” çıkar.

CİHAD-I EKBERİN MAHİYETİ

Peygamber Efendimiz (s.a.s.) bir gazadan dönerken ashâbına şöyle buyurmuştur:
“Küçük cihaddan büyük cihada dönüyoruz.”
“—Ya Resûlallah, büyük cihad nedir?” diye sorulduğunda buyurdu ki:
“O, insanın kendi nefsiyle mücadelesidir.”
(Hadis: Beyhakî, Zühdü’l-Kebîr, c.2, s. 165)
Demek ki asıl savaş, kılıçla değil; insanın kendi içinde, ruh ile nefis arasında cereyan eder.
Dış düşman yenildiğinde muharebe biter; fakat iç düşman olan nefis daima diridir.

RUH: BEKAYA MEYLETTİREN IŞIK

Ruh, Vacibü’l-Vücûd’un emrinden bir nefhadır.
“Sana ruhtan soruyorlar. De ki: Ruh, Rabbimin emrindendir.”
(İsrâ, 17/85 )
Ruh, ezelî bir kaynaktan geldiği için beka ve kemale yönelir.
Onun istikameti, nurun kaynağına doğrudur.
İyilik, ihsan, sabır, şükür, teslimiyet gibi faziletler hep ruhun sesidir.
Ruh, insanı “ulvî” âleme çağırır; fıtratı gereği Allah’a meyillidir.

NEFS: FENAYA VE HEVÂYA MEYLETTİREN GÖLGE

Nefis ise arzın unsurlarından yaratılmıştır; meyli aşağıya, hevâya ve keyfe doğrudur.
“Nefis, elbette kötülüğü emreder.”
(Yûsuf, 12/53 )
Nefis, varlığını korumak ve arzularını tatmin etmek ister.
Ama bu istek, terbiye edilmezse insanı esarete sürükler.
Ruh, Allah’a kul olmak ister; nefis ise kendi hevesine ilah olmak ister.
Kur’ân bu hâli şöyle anlatır:
“Hevâsını kendisine ilah edinen kimseyi gördün mü?”
(Câsiye, 45/23 )
İşte insanın asıl cihadı, ruh ile nefis arasındaki bu hâkimiyet mücadelesidir.

İÇ DENGE: NEFSE ZİNCİR, RUHA KANAT

İnsandaki denge, bu iki kuvvetin nizâmına bağlıdır.
Nefis tamamen öldürülmez, fakat terbiye edilir; ruh tamamen serbest bırakılmaz, hikmetle yönlendirilir.
Kur’ân, bu dengeye şöyle işaret eder:
Allah, iki yolu da gösterdi.
“Biz ona eğri ve doğru iki yolu da göstermedik mi?”
(Beled, 90/10 )
Yani insana hem hayır hem şer yolu gösterilmiştir.
Ruh, hayra çağırır; nefis, şerre iter.
İnsanın büyüklüğü, bu iki davet arasında doğru tercihte bulunmasıdır.
Nefis, daima şeytana kul olmak ister; ruh ise Rahman’a abd olmayı ister. Bu iki zıt kuvvet, insanda imtihanın mihveridir.

CİHAD-I EKBERİN SAFHALARI

Cihad-ı ekber, bir seferdir; nefisten kalbe, kalpten ruha doğru bir seyir.
Bu yolculukta insan, üç mertebeden geçer:
• Muhasebe:
İnsan, her gün kendini hesaba çeker.
“Ey iman edenler! Allah’tan korkun ve herkes yarına ne hazırladığına baksın.”
(Haşr, 59/18 )
Muhasebe, cihadın ilk adımıdır.
• Mücahede:
Nefsin arzularına karşı durmak, sabırla direnmek.
“Bizim uğrumuzda cihad edenleri, elbette yollarımıza eriştiririz.”
(Ankebût, 29/69 )
Mücahede olmadan terbiye olmaz.
• Müşahede:
Nefis kırılıp ruh parladığında, insan artık “Allah ile olma” hâline erişir.
“Allah’ın zikriyle kalpler huzur bulur.”
(Ra’d, 13/28 )
Bu hâl, cihad-ı ekberin zaferidir.

RUH VE NEFSİN DENGESİNDE AKIL VE KALBİN ROLÜ

Ruhun rehberi kalp, nefsin dizgini ise akıldır.
Kalp, Allah’a yönelir; akıl, doğruyu araştırır.
Kalp kör olursa ruh sükût eder; akıl zayıflarsa nefis azgınlaşır.
Kur’an buyurur:
“Kalpleri vardır, onunla anlamazlar; gözleri vardır, onunla görmezler.”
(A’râf, 7/179 )
Demek ki insanın en büyük vazifesi, kalbini nurlandırmak ve aklını kullandırmaktır.
Zira ruhun sesi kalpte, nefsin sesi hevada yankılanır.
Kalp galip gelirse, ruh parlayan bir güneş olur; nefis onun önünde gölgeye çekilir.

NEFSİN DİZGİNİ: SABIR VE ZİKİR

Nefsin en güçlü terbiyesi sabır ve zikirdir.
Sabır, nefsin taşkınlığını durdurur; zikir ise ruhun gıdasıdır.
“Sabır ve namazla yardım isteyin. Şüphesiz Allah sabredenlerle beraberdir.”
(Bakara, 2/153 )
Sabır, ruhun direncidir; zikir, ruhun neşvesi.
Her zikirde ruh parlar, nefis silinir.
Her sabırda ruh genişler, nefis daralır.

RUHUN GALİBİYETİ VE BEKAYA YÜKSELİŞ

Cihad-ı ekberin zaferi, nefsin itaat, ruhun hâkimiyet kazanmasıdır.
O zaman insan, Kur’an’ın övdüğü o hitaba mazhar olur:
“Ey itminan bulmuş nefis! Rabbine dön, O senden razı, sen de O’ndan razı olarak!”
(Fecr, 89/27–28 )
Bu hitap, ruhun bekâ âlemine giriş iznidir.
Artık o insanın iç âleminde barış hâkimdir: Ruh sultan, nefis hizmetkâr olmuştur.
Ve işte o an, cihad-ı ekberin fethi gerçekleşmiştir.

HÜLÂSA

Ruh, beka âleminden gelen bir nur; nefis, fena âleminden gelen bir gölgedir.
İnsan bu iki kutup arasında bir denge arar.
Cihad-ı ekber, işte bu iç savaşın adıdır.
Terbiye edilmiş bir nefis, ruha hizmet eder; azgınlaşmış nefis ise insanı mahveder.
Ruhun rehberi kalp, nefsin dizgini akıldır.
Sabır, zikir ve muhasebe bu dengeyi sağlar.
Sonunda ruh galip gelir, nefis teslim olur.
Ve insan, “mutmainne” mertebesine erişerek beka kapısına girer.

2. Tekvîr Sûresi 1-14
“İzâ’ş-şemsu kuvviret…”
(Güneş dürülüp karardığında, yıldızlar döküldüğünde, dağlar yürütüldüğünde…)
Bu sûre, kıyametin tabiatın düzeninin çözülmesiyle başlayan safhasını anlatır.
• “كُوِّرَتْ (kuvvirat)” → dürülmek, toplanmak, sönmek
• “انْتَثَرَتْ (inteserât)” → saçılmak, dağılmak
• “سُيِّرَتْ (suyyiret)” → yerinden yürütülmek, kaldırılmak
Bu fiillerin muradifleri:
• طُمِسَتْ (tumiset) → silinmek, yok olmak
• تَبَدَّلَتْ (tebeddelat) → yer değiştirip
başka hâle gelmek

3. Kâria Sûresi 1-5
اَلْقَارِعَةُۙ مَا الْقَارِعَةُۙ وَمَا اَدْرٰيكَ مَا الْقَارِعَةُۜ
“Kâria (çarpan, sarsan felaket)! Kâria nedir, bilir misin? O gün insanlar etrafa saçılmış pervaneler gibi olurlar, dağlar da atılmış yün gibi olur.”
• Kâria kelimesi “şiddetle çarpan, yürekleri sarsan felaket” mânâsına gelir.
• Muradifleri: الصَّاخَّةُ (sâhha), الطَّامَّةُ (tâmme), الزَّلْزَلَةُ (zelzele).

Kur’ân-ı Kerîm, kıyametin dehşetli kopuşunu hem tasvirî (manzaralı) hem de ikaz edici bir üslûpla anlatır. Bu tasvirler, insanın idrakine hitap eden sarsıcı, düşündürücü ve derûnî beyanlardır.

“Güneş dürülüp karardığı zaman,
yıldızlar dökülüp karardığı zaman,
dağlar yürütüldüğü zaman,
vahşi hayvanlar bir araya toplandığı zaman…”
(Tekvîr, 81/1-5 )

• Kuvviret (كُوِّرَتْ): “Dürülmek” anlamında.
Muradifleri: Kapanmak, bükülmek, sönmek.
Güneşin enerjisinin sönmesi, sistemin çöküşü.
• İnkederat (انكدرَت): Yıldızların dökülmesi.
Muradifleri: Sönmek, dağılmak, düşmek.
• Suyyirat (سُيِّرَت): Dağların yürütülmesi.
Muradifleri: Yerinden kopmak, savrulmak, kaymak.
Bu, dünyanın düzeninin bozulduğunu gösterir.

“Gök yarıldığı zaman,
yıldızlar dökülüp dağıldığı zaman,
denizler kaynatıldığı zaman,
kabirler altüst edilip açıldığı zaman…”
(İnfitar, 82/1-4 )

• İnfeṭarat (انفطرت): Yarılmak.
Muradifleri: Parçalanmak, çatlamak, açılmak.
• İnteserat (انتثرت): Dağılmak.
Muradifleri: Savrulmak, saçılmak.
• Füccirat (فُجِّرَت): Kaynatılmak, taşmak.
Muradifleri: Kabarma, coşma, fışkırma.
Bu, denizlerin birbirine karışıp taşmasını anlatır.
• Buʿsiret (بُعْثِرَتْ): Altüst edilmek.
Muradifleri: Devrilmek, ters çevrilmek, boşaltılmak.
Kabirlerin açılması, haşir sahnesine işarettir.

“Gök yarıldığı,
ve Rabbine boyun eğip gereğini yaptığı zaman…”
(İnşikak, 84/1-2 )

• İnşakkat (انشقت): Yırtılmak, parçalanmak.
Muradifleri: Yarılmak, bölünmek, çatlamak.
• Ezinet (أذنت): İtaat etmek, dinlemek.
Göğün, Allah’ın emrine boyun eğmesi mecazîdir; tabiat unsurlarının bile emre râm olduğunu gösterir.

“O vakit Sur’a bir defa üfürülür.
Yeryüzü ve dağlar yerlerinden kaldırılır,
bir defada birbirine çarpılıp darmadağın edilir.”
(Hâkka, 69/13-14 )

• Nufiha (نُفِخَ): Üflenmek.
Muradifleri: Üflemek, seslenmek, çağrılmak.
İsrafil’in sura üflemesi, kıyametin başlangıç alametidir.
• Dükketa (دُكَّتَا): Parçalanmak, un ufak olmak.
Muradifleri: Ezilmek, ufalanmak, kırılmak.

“Kâria! O sarsıcı çarpış!
Kâria nedir bilir misin?
O gün insanlar, etrafa dağılmış kelebekler gibi olacak,
dağlar da atılmış yün gibi olacak.”
(Kâria, 101/1-5 )

Kur’an’ın bu sahnelerdeki tasvir gücü, kıyameti sanki bir “göz önüne serilmiş hâdise” gibi anlatır.
Bu ayetler:
• Korku (havf),
• Dehşet (şiddetli korku),
• Sarsıntı (zilzâl),
• Çözülme (infitar, inşikak)
gibi kelimelerle kozmik çöküşü haber verir.

Kur’an’ın kıyameti tasvir eden ayetleri, sadece korkutma gayesi taşımaz;
aynı zamanda inkârı iskat, imanı isbat eder.
İnsana der ki:
“Ey insan! Bu kâinat fânîdir;
seni de, arzı da, göğü de yaratan Allah, onları da seni de yeniden diriltecektir.”

*******

Kur’an-ı Kerîm’de kıyametin dehşetli kopuşunu anlatan ayetlerdeki kelimelerin Arapça kök tahlili (sarf ve asıl kökleri) ve edebî sanat yönleri..
Bu, hem lafızdaki hikmeti, hem de mana derinliğini gösterecektir.

******

Şimdi kıyamet sahnelerini Kur’an’ın tabiat unsurları üzerinden — yani güneş, gök, dağ, deniz ve arz (yeryüzü) unsurlarının bilimsel ve hikmetî değişim süreciyle Kur’anî açıdan inceleyelim.
Bu, hem ayetlerin zahirî (dış) hem de derûnî (iç) manasını ortaya koyar.

“Güneş dürülüp karardığı zaman.”
(Tekvîr, 81/1 )

• Güneşin sönmesi, zamanın perdesinin kapanmasıdır.
Çünkü “gündüz” güneşle, “gece” onun gizlenmesiyle bilinir.
O kaybolunca, vakit kavramı da yok olur.
Yani ebediyet âleminin başlangıcı olur.

Kur’an’ın kıyamet tasvirleri, hem fizikî çöküşü hem de metafizik uyanışı anlatır.
Bu sahneler:
• Bilimsel olarak evrenin termodinamik sonunu,
• İmanî olarak ise dünyanın fânîliğini ve ahiretin ebedîliğini gösterir.
“O gün yer, haberlerini anlatır.” (Zilzâl 99/4)
Çünkü o da Allah’ın emriyle konuşur.