​Makam ve Enaniyet: Güneşin Zevali
​”Gırre olma kemâle kim şemsin irtifâ’ı zevâle dâ’irdir” (Es’ad)
​Bu mısra, insanlara önemli bir hikmeti nazara verir: Makam, mevki ve kudretin en yüksek noktasına ulaştığında dahi enaniyet ve kibirden uzak dur. Çünkü bu zirveye erişmek, aynı zamanda zevalin, yani düşüşün başlangıcıdır. Tıpkı güneşin en tepede parladığı anın, yavaş yavaş batışa ve zevale dönmesinin kaçınılmaz olduğu gibi. Bu beyit, tabiatta cereyan eden cihan şümul bir hakikati, insan hayatının ve makamının geçiciliğini tasvir etmek için kullanır.
​Tarihte, gücün ve şöhretin zirvesine çıkıp, bu yanlış inanç ile hareket eden nice hükümdar ve kumandan, enaniyetlerinin kurbanı olmuşlardır. Misal olarak, Büyük İskender’in yahut Napolyon’un hikayeleri, bu düşüşün ne kadar acı olabileceğini gösterir. Kudretin sarhoşluğu, insana her şeye malik olduğunu zannettirir. Ancak bu zan, çoğu zaman en büyük yanılmadır. Bu hikmet, insanlara sürekli bir tevazu ve halden anlama çağrısı yapar.

​Kalemin Gücü ve Hatasının Akıbeti
​”Kalem olsun eli ol kâtib-i bed-tahririn
Ki fesâd-ı rakamı sürûmu şûr eyler
Gâh bir harf sukûtuyla kılar nâdiri nâr
Gâh bir nokta kusuruyla gözü kör eyler” (Fuzûlî)
​Fuzûlî, bu beyitleriyle kötü yazan bir katibin kalemi ile eli arasındaki bağlantıya odaklanır ve bu bağlantıyı dilin ve yazının gücü üzerinden izah eder. Kötü bir yazarın eli de kalemi de kurusun; çünkü onun fesat ve kusurlu yazısı (rakamı), bir toplumda kargaşa ve galeyan çıkarabilir. Fuzûlî bu derin tasvirinde, kelimelerin ve harflerin nasıl bir cihan şümul etki oluşturabiĺeceğini gözler önüne serer.
​Bu beyitler, dilin ve kelimelerin ne kadar tehlikeli olabileceğini gösterir. Bir harfin bile eksik yazılması, “nâdir” (ender) kelimesini “nâr” (ateş) haline getirebilir ve o ateş, bir toplumda fitneye sebep olabilir. Aynı şekilde, bir noktanın yerinde olmaması, “gözü” kör edebilir. Bu durum, sadece yazı yanlışlarını değil, aynı zamanda düşünce hatalarının ve dil sürçmelerinin de ne denli büyük sonuçlar doğurabileceğini anlatır.

​Ölüm, Hayat ve Kabrin Önemi
​”Âhir bir gün ölürsün ölüm vardır bilirsin
Kamulardan ayrılıp varıp sinde yatdın tut” (Yunus Emre)
​Yunus Emre’nin bu mısraları, hayata dair en büyük ve en sarsıcı hakikati, yani ölümü, insanın yüzüne vurur. Bu nasihatte, insana öleceği gerçeği hatırlatılır ve bunun bir sır değil, bilinen bir gerçek olduğu ifade edilir. İkinci mısra ise, düşünce ve hikmet dolu bir tefekkür davetidir: “Henüz yaşıyorken, dünyadaki her şeyden ayrılıp kabirde yattığını hayal et.”
​Bu düşünce alıştırması, insanın fani hayata olan bağlılığını tenkit eder ve onu asıl hayata, yani ölümden sonrasına hazırlamaya çağırır. Yunus Emre’nin bu beyiti, makalenin diğer kısımlarıyla da bağlantılıdır. Zira makamın, şöhretin fani olduğu ve nihayetinde herkesin kabre gireceği gerçeği, tüm fani heveslerin boşluğunu isbat eder. Bu mısralar, insana hayatını yeniden gözden geçirme, önceliklerini sorgulama ve asıl olanla meşgul olma çağrısı yapar.

​İnsanlığa Huzur Getiremeyenlerin Akıbeti
​”Ne kendi eyledi râhat ne halka verdi huzûr
Yıkıldı gitti cihândan dayansın ehl-i kubûr” (Lâedrî)
​Bu beyit, hem kendine hem de başkalarına huzur getirmeyen, rahat vermeyen bir insanın tasviridir. Bu kişi, hayatta iken ne kendine ne de çevresine bir fayda sağlamış, sadece huzursuzluk ve kargaşa oluşturmuştur. Sonunda, bu cihandan çekip gitmiştir. Lâedrî, bu durumun vehametini vurgulamak için müthiş bir istiare kullanır: “Kabir ehli, bu kişinin kendilerine gelmesine dayansınlar.” Bu, ölen kişinin kötülüğünün ve huzursuzluğunun öyle büyük olduğu ki, dünyadan sonraki alemi bile rahatsız edebileceği şeklinde mübalağalı bir tasvirdir.
​Bu beyit, makalenin genel ahengine uygun olarak, hayatın sadece bireysel bir varoluş olmadığını, başkalarına karşı da sorumluluklar taşıdığımızı anlatır. Başkasına huzur vermeyen, kendine de huzur bulamaz. Bu, aynı zamanda makam ve enaniyet sahibi olup halka zulmedenlere bir tenkittir. Böyle kişilerin sonu, sadece bu dünyada değil, öteki alemde de huzursuzluktur.
​Özet
​Bu makale, farklı şairlerin derin hikmetler veren beyitlerini ele alarak, hayatın çeşitli veçhelerini aydınlatmaya çalışır. Es’ad’ın beyiti, makam ve gücün geçiciliğini ve kibirden uzak durmanın faziletini vurgularken; Fâmî’nin mısraları, bazı acıların en iyi çaresinin, o acının son bulması olduğunu anlatır. Fuzûlî’nin beyitleri, dilin ve kelimelerin ne kadar güçlü, bir o kadar da tehlikeli olabileceğini gösterir. Yunus Emre’nin hikmetli sözleri, ölüm gerçeğini hatırlatarak hayatın anlamı üzerine tefekkür etmeye davet ederken; Lâedrî’nin mısraları, başkalarına huzur vermeyenlerin, ne bu dünyada ne de öteki alemde huzur bulamayacağını ifade eder. Tüm bu beyitler, insanın fani hayatını ve ebedi istikbalini göz önünde bulundurarak, tevazu, doğruluk ve hakikat üzere bir hayat sürmesi gerektiğini öğütler.

Klasik Edebiyatın Aynasında İnsan, Hikmet ve Dünya Bağlantısı: Hayatın Derûnî Anlamı
Klasik Türk ve Fars edebiyatı, insan hayatının ve varoluşunun temel meselelerini işlerken, sadece estetik bir dil kullanmakla kalmaz, aynı zamanda cihan şümul bir hikmetin de kapılarını aralar. Şairlerin kaleme aldığı her mısra, aslında ruhun en derûnî katmanlarına seslenen birer ibret levhası ve birer düşünce pınarıdır. Bu makale, sabır ve teslimiyet, ilahi aşk, hikmet ve cahiliyet meselelerini ele alarak, bu kadîm metinlerin bugüne ışık tutan yönlerini tasvir edecektir.

1. İlahi Güç ve Kudret: Aziz Mahmud Hüdâyî
İktibas: “Ey katreyi ummân eden / Ey nutfeyi insân eden / Ey derdlere dermân eden / Senden meded senden meded” (Aziz Mahmûd Hüdâyî)
İzah ve Açıklama: Aziz Mahmûd Hüdâyî’nin bu mısraları, Allah’ın mutlak kudretini ve sınırsız hikmetini terennüm eder. Şair, bir damlayı ummana, bir nutfeyi (meni damlasını) ise kâmil bir insana dönüştüren kudretin ancak O’na ait olduğunu dile getirir. Aynı zamanda, her türlü derdin ve sıkıntının dermanını veren de yine O’dur. Bu mısralar, insanın acziyetini ve Allah’ın büyüklüğünü karşılaştıran derin bir tefekkürün ürünüdür. İnsan, ne kadar çaresiz kalırsa kalsın, yaratıcısından yardım dilemelidir. Bu mısralar, insanın dünya hayatında karşılaştığı zorluklar karşısında tek sığınacağının ve yardım isteyeceğinin Yüce Yaratıcı olduğunu vurgular. İnsanı var eden, dertlerine derman veren ve umutsuzlukları aydınlığa çıkaran tek güç O’dur.

2. Hakiki Ârif ve Dünya: Fuzûlî
İktibas: “Hikmet-i dünyâ vü mâ-fîhâ bilen ârif değil / Ârif oldur bilmeye dünyâ vü mâ-fîhâ nedir” (Fuzûlî)
İzah ve Açıklama: Fuzûlî, bu beyitinde ârifliğin (hakikati idrak etme) ne olduğunu eşsiz bir şekilde tanımlar. Ona göre, dünya ve içindekilere dair zahiri bilgileri bilmek kişiyi ârif yapmaz. Gerçek ârif, dünya ve içindekilerin ne olduğunu dahi bilmeyen, yani onlara gönül bağlamamış ve onlardan tamamen gafil olan kişidir. Bu mısralar, tasavvuf düşüncesindeki dünya gâfil ve ondan yüz çevirme anlayışının edebi bir ifadesidir. Dünya ve mal mülk gibi geçici şeylere dalmak, insanı asıl hikmetten, yani Allah’ı bilmekten ve O’nun aşkından alıkoyur. Fuzûlî, bu beyitle, hakiki bilginin zahiri malumatla değil, kalbin temizliği ve dünyanın fâni bağlantısından kurtulmakla elde edileceğini öğütler. Gerçek ârif, nefsani arzulardan ve dünya sevgisinden sıyrılarak hakikate ulaşır.

3. Cahiliyet ve Makam: Bağdatlı Rûhî
İktibas: “Evc-i feleğe basdı kadem câh ile câhil / Erbab-ı kemâlin yeri yok zîr-i felekde” (Bağdatlı Rûhî)
İzah ve Açıklama: Bağdatlı Rûhî, bu mısrada devrinin vefasızlığını ve düzenin bozukluğunu tenkit eder. Cahil ve bilgisiz insanlar, haksız yere makam ve mevki sahibi olurken, kemâl sahibi, yani ilim ve fazilet ehli insanların bu makamlarda yeri yoktur. Bu durum, cahillerin feleğin en yüksek zirvesine ulaşmasını, hikmet ve fazilet ehlinin ise dünya hayatının en alt katmanlarında kalmasını tasvir eder. Bu beyit, sadece bir tarihi tenkit değil, aynı zamanda cihan şümul bir toplumsal gerçeğin de tasviridir. Bu durum, her çağda ve her toplumda kendini gösteren bir yanlış inanç ve aykırılıktır. İnsanlık tarihi boyunca, liyakatsizliğin ve cehaletin makam sahibi olduğu, ehliyet ve faziletin ise hak ettiği yeri bulamadığı zamanlar olmuştur. Bağdatlı Rûhî, bu beyitiyle bu üzücü duruma bir tenkit yöneltir ve bizlere liyakatli insanlara kıymet vermenin faziletini hatırlatır.
Özet
Bu makale, farklı şairlerin mısralarından yola çıkarak, hayatın derin ve derûnî anlamlarını ele almıştır. Aziz Mahmûd Hüdâyî, Allah’ın sınırsız kudretini ve O’na olan ihtiyacımızı vurgularken, Fuzûlî hakiki ârifin dünya malından tamamen uzak durması gerektiğini anlatır. Son olarak, Bağdatlı Rûhî, cahiliyetin yükselişini tenkit ederek, liyakat ve faziletin değerini hatırlatır. Bu mısralar, klasik edebiyatın sadece edebi bir zenginlik değil, aynı zamanda hayatın ve varoluşun temel meseleleri üzerine derin bir düşünce ve hikmet hazinesi olduğunu ortaya koymaktadır.

​Kadîm Hikmetlerin Derûnî ve Zahiri Manzarası: Hayat ve Hakikat Bağlantısında Klasik Edebiyatın İbretleri
​İnsanlık tarihi boyunca hayatın en derin ve en mühim meseleleri, sanat ve edebiyatın aynasında daima birer tasvir bulmuştur. Klasik Türk Edebiyatı, özellikle de Dîvan Edebiyatı, bu derin meseleleri işlerken kullandığı semboller ve incelikli ifadelerle okuyucuya cihan şümul hakikatleri sunmuştur. Her biri birer âbide olan bu mısralar, sadece estetik bir haz vermekle kalmaz, aynı zamanda ruhun en derûnî katmanlarına seslenen birer ders ve ibret levhası olur. Bu makalede, farklı şairlerin beyitlerinden yola çıkarak, sevgi, sabır, teslimiyet ve hakikat arayışı gibi meseleleri ele alacağız.
​1. “Handân ol gönül ki visâl ihtimâli var / Firkat kemâle erdi kemâlin zevâli var” – Taşlıcalı Yahyâ Bey
​Bu beyit, ayrılığın en son haddine ulaştığını ve dolayısıyla kavuşma ihtimalinin yaklaştığını, bu sebeple gönlün sevinçle dolması gerektiğini anlatır. Burada bir ibret, bir hikmet gizlidir: Hayatta her şeyin bir zirvesi, bir kemâl noktası vardır ve her kemâlin de bir zevâli, bir sonu muhakkaktır. Bu beyit, tabiat kanunlarının ve hayatın tekrarının edebi bir ifadesidir. En şiddetli fırtınaların bile sonunda dineceği, en uzun gecenin dahi nihayet bir sabaha ulaşacağı hakikatini hatırlatır. Bir çilekeş için bunun zirveye varması, artık daha fazla acı çekilmeyeceği anlamına gelir. Bu, çilekeş ve firak bir bekleyişin müjdecisidir; sabrın sonunda visalin geleceğine olan inancın tasviridir. Bu beyit, bizlere en zor anlarda dahi ümidi yitirmememiz gerektiğini, her zorluğun bir bitişi olduğunu ve bu bitişin aynı zamanda yeni bir başlangıç olduğunu hatırlatır.

​2. “Harâbât ehline dûzah azâbın anma ey zâhid / Ki bunlar ibn-i vakt oldu gam-ı ferdâyı bilmezler” – Hayâlî Bey
​Hayâlî Bey’in bu mısrası, zahiri bir ibadetle yetinen zahid’e (bu anlamda mutaassıp) karşı, hakikatin derûnî yolunu tutan harâbât ehlinin (tasavvuf düşüncesinde manevi sarhoşluğa ulaşmış dervişler) durumunu tasvir eder. Zahid cehennem azabı korkusuyla ibadet ederken, harâbât ehli (tasavvuf ehli) gelecek kaygısından azadedir. Onlar, ibn-i vakttir, yani vaktin, anın çocuğudur. Bu, anın kıymetini bilmek ve içinde bulunulan zamanda Allah’la bağlantıda olmak demektir. Onlar, geçmişin pişmanlığıyla ve geleceğin endişesiyle değil, içinde bulundukları ânın manevî sarhoşluğuyla ve neşesiyle hayatı idrak ederler. Bu beyit, dinin sadece zahiri kurallardan ibaret olmadığını, asıl olanın kalbin Allah ile olan bağlantısı ve O’nun aşkında fena bulmak olduğunu öğütleyen derin bir tenkittir. Cehennem korkusuyla cennet arzusuyla ibadet edenlerin, Allah’ın muhabbetiyle ve O’nun rızası için ibadet edenleri anlayamayacağı hakikatini ortaya koyar.

​Özet
​Bu makale, farklı şairlerin beyitlerinden yola çıkarak, hayat ve hakikat bağlantısını ele almıştır. Taşlıcalı Yahyâ, her kemâlin bir zevâli olduğu hikmetiyle zorlukların bitişinin müjdesini verirken, Hayâlî Bey zahiri ibadetle yetinen zahid’i tenkit ederek anın kıymetini vurgular. Tüm bu beyitler, farklı açılardan hayatın derin manalarını ve cihan şümul boyutlarını ve insanın derûnî yolculuğunu gözler önüne seren ibretli ve düşündürücü birer tasvir mahiyetindedir.

​1: Mehmet Âkif Ersoy – “Şarka bakmaz garbi görmez görgüden yok…”
​Beyit:
​Şarka bakmaz garbi görmez görgüden yok vâyesi
​Bir utanmaz yüz yaşarmaz göz bütün sermâyesi

​İzah ve Açıklama:
​Mehmet Âkif Ersoy’un bu beyti, cahil, bencil ve görgüsüz insan tipini tasvir eder. “Şark” (Doğu) ve “Garp” (Batı) kelimeleri, farklı medeniyetleri ve bilgi kaynaklarını sembolize eder. Şair, bu insanın ne Doğu’nun irfanından, hikmetinden, ne de Batı’nın ilmî ve teknolojik birikiminden faydalandığını söyler. Böyle bir insanın “görgüsü”nden nasibi olmadığı için, bütün sermayesi ve kimliği, utanmaz bir yüz ve yaşarmayan, yani acı çekmeyen ve ibret almayan bir gözden ibarettir. Bu, toplumun ahlâkî ve kültürel çöküşüne dair derin bir eleştiridir.
​Makale:
​İrfan Yoksunu Bir Neslin Dramı: Utanmaz Yüzler, Yaşarmayan Gözler
​Mehmet Âkif Ersoy, Asr-ı Saadet’ten sonra İslâm toplumunun içine düştüğü cehalet ve ahlâkî buhranı en keskin dille eleştiren mütefekkirlerimizden biridir. Onun “Şarka bakmaz garbi görmez görgüden yok vâyesi / Bir utanmaz yüz yaşarmaz göz bütün sermâyesi” beyti, sadece bir dönem eleştirisi değil, aynı zamanda her devirde var olan ve varlığını sürdüren irfan yoksunu bir insan tipinin karakteristik tasviridir.
​Bu beyitteki “Şark” ve “Garp” mefhumları, medeniyet ve bilgi kaynaklarına atıftır. Doğu, İslâm medeniyetinin, irfanın, maneviyatın ve ahlâkın kaynağını temsil ederken, Batı, modern bilimin, tekniğin ve dünyevî ilerlemenin sembolüdür. Âkif, her iki kaynaktan da istifade etmeyi reddeden bir zihniyeti eleştirir. Bu zihniyet, ne kendi tarihinden ve inancından ders alır, ne de başkasının ilminden istifade etmeyi bilir. Neticede, bu iki yönlü cehalet, onu “görgüden nasipsiz” bir hâle getirir.
​Böyle bir insan tipinin en büyük sermayesi, utanmaz bir yüz ve yaşarmayan bir gözdür. Utanma duygusu, İslâm ahlâkının temel direklerinden biridir. Hazret-i Peygamber (s.a.v.)’in “Hayâ imandandır” hadîs-i şerifi, utanmanın, insanın iç âlemindeki imanın bir tezahürü olduğunu gösterir. Utanma duygusunu yitiren bir yüz, her türlü ahlâksızlığa ve hataya pervasızca yönelebilir. Yaşarmayan göz ise, kalp katılığının ve ibretsizliğin bir göstergesidir. Kur’an-ı Kerim’de, “Hani, kalpleri katılaştı, taş gibi oldu; hatta taştan da daha katı” (Bakara, 74) âyeti, kalbi katılaşmış, gözü yaşarmayan ve ibret almayan insan tipini tasvir eder. Âkif’in beyti, bu duruma düşen bir milletin geleceğinin ne kadar karanlık olduğunu vurgular. Bu beyit, bize, geçmişimizi, inancımızı ve irfanımızı ihmal etmeden, aynı zamanda dünyadaki ilmî ve teknolojik gelişmelere de açık olmamız gerektiğini hatırlatır. Zira hakikî medeniyet, hem Doğu’nun hikmetini hem de Batı’nın ilmî birikimini mezcederek elde edilir.

​Makale 2: Hazmî – “Devâm üzre kimin bahtında ey dil tâb ü fer kalmış”
​Beyit:
​Devâm üzre kimin bahtında ey dil tâb ü fer kalmış
​Kimin âfâk-ı ikbâlindeki nûr-ı seher kalmış

​İzah ve Açıklama:
​Bu beyit, fânî dünya hayatının gelip geçiciliğini ve mutlulukların, başarıların ve neşenin kalıcı olmadığını sorgular. “Tâb ü fer” (ışık ve parlaklık) ve “nûr-ı seher” (seher vakti nuru) gibi metaforlarla, şair, kime ait olan bahtiyarlığın, şöhretin veya gençliğin sürekli devam ettiğini sorar. Bu, insanın ömrünün ve dünyevî zevklerinin geçiciliğini ve bu geçicilik karşısında bir anlık şöhret veya mutlulukla gururlanmanın beyhudeliğini vurgular.
​Makale:
​Hayatın Fânîliği Karşısında Bahtiyarlık ve Gurur
​Hazmî’nin bu beyiti, insanoğlunun en temel meselelerinden biri olan fânîlik mefhumuna ayna tutar. İnsan, genellikle içinde bulunduğu nimet ve saadet hâlinin kalıcı olduğunu zannederek bir gaflete kapılır. Oysa, Hazmî’nin de sorduğu gibi, “Kimin bahtında tâb ü fer (ışık ve parlaklık) sürekli kalmış?” Hayat, sürekli değişen, dönüşen ve akıp giden bir süreçtir. Dün zirvede olan, bugün diplerde olabilir; dün gülü seven, bugün gülü terkedebilir. Bu durum, insanı, elde ettiği her nimetin bir emanet olduğu hakikatine yönlendirmelidir.
​Bu beyit, aynı zamanda, gençlik, güzellik, zenginlik ve şöhret gibi geçici nimetlerle övünmenin beyhudeliğini de dile getirir. Bir seher vaktinin nuru gibi parlayan bu nimetler, günün sonunda yerini gecenin karanlığına bırakabilir. Bu bağlamda, Müslüman bir şairin bu beyiti, dünyevî nimetlere aşırı bir şekilde bağlanmamanın ve asıl gayenin ebedî âlem için hazırlık yapmak olduğunun bir hatırlatıcısıdır. “Âfâk-ı ikbâl” (ikbal ufukları) ifadesi, şöhret, başarı ve makam gibi dünyevî emelleri sembolize eder. Şairin, bu ikbal ufuklarındaki “seher nuru”nun da kalıcı olmadığını vurgulaması, insana, bütün gayretini ve çabasını ebedî bir saadet için sarf etmesi gerektiğini telkin eder.
​Bu beyit, bize Kur’an-ı Kerim’in “Dünya hayatı, ancak bir oyun ve bir oyalanmadan ibarettir…” (Ankebût, 64) âyetinin muhtevasını hatırlatır. İnsanın bu dünyada elde ettiği her şey, bir imtihan vesilesidir ve zâil olmaya mahkûmdur. Asıl kazanç, bu fânî nimetleri, Bâkî olan Zât’ın rızasına uygun bir şekilde kullanabilmektir. Bu beyit, dünya malıyla gurur duyan, gençliğine ve güzelliğine aldanan her insana bir nasihat niteliği taşır.

​Makale 3: Taşlıcalı Yahyâ – “Âlemin yokdur safâsı derd-i bî-dermânı var”
​Beyit:
​Âlemin yokdur safâsı derd-i bî-dermânı var
​Bu metâ‘-ı vuslata aldanmanuz hicrânı var

​İzah ve Açıklama:
​Bu beyitte Taşlıcalı Yahyâ, dünyanın gelip geçici ve aldatıcı tabiatını tasvir eder. “Âlemin” (dünyanın) bir “safâsı” (huzuru, neşesi) olmadığını, aksine “derd-i bî-dermânı” (dermanı olmayan dertleri) olduğunu söyler. İkinci mısrada ise, dünyadaki kavuşma nimetlerine (metâ‘-ı vuslat) aldanmamayı öğütler, zira bunların ardında kaçınılmaz bir ayrılık (hicrân) yatar. Bu beyit, dünya nimetlerinin cazibesine kapılan insanları uyarır ve onlara dünya hayatının hakikatini gösterir.
​Makale:
​Dünya Bir İmtihan Yurdu: Aldanma ve İbret
​Taşlıcalı Yahyâ’nın “Âlemin yokdur safâsı derd-i bî-dermânı var” beyti, dünya hayatının hakikatine dair derin bir tefekkürün mahsulüdür. Bu dünya, bir saadet yurdu değil, bir imtihan mekânıdır. Buradaki nimetler ve mutluluklar, görünürde cazibedar olsalar da, asıl maksatları insana imtihan vesilesi olmaktır. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de de dünya hayatı için “aldatıcı metâ‘” (Ali İmrân, 185) ifadesi kullanılır. Dünya, sunduğu zevklerle insanı aldatır ve onu ebedî âlemden gafil kılar.
​Beyitteki “derd-i bî-dermân” (dermanı olmayan dert) ifadesi, dünya hayatının tabiî bir özelliği olan musibetleri, hastalıkları ve kayıpları işaret eder. İnsanın bu dünyada başına gelen musibetler, bazen o kadar ağır olur ki, âdeta dermanı bulunmaz. Ancak bu durum, inanan bir insan için bir üzüntü vesilesi değil, bir ibret ve sabır imtihanıdır. “Bu metâ‘-ı vuslata aldanmanuz hicrânı var” uyarısı, dünya hayatında elde edilen her şeyin (mal, mülk, makam, sevilenler) bir gün elden çıkacağını ve nihayetinde bir ayrılığın (hicran) yaşanacağını hatırlatır.
​Bu beyit, insanı, dünya nimetlerine aşırı bir şekilde bağlanmaktan sakındırır. Eğer bir insan, dünyanın fânî nimetlerini ebedî zannedip onlara tutunursa, kaçınılmaz bir şekilde yaşayacağı ayrılık acısıyla yıkılır. Edebiyatımızda, bu tema sıkça işlenmiştir. Mesela, Fuzûlî’nin Leylâ ile Mecnûn’unda, Mecnûn’un Leylâ’dan değil, dünyanın kendisinden yüz çevirmesi ve hakikî vuslatı arayışı, bu hakikatin en güzel tasviridir. Dünyadaki vuslatlar geçicidir; asıl vuslat, Hakk’a kavuşmadır. Bu beyit, bize dünya nimetlerinin birer tuzak olduğunu ve asıl gayenin ebedî âlemdeki saadete ulaşmak olduğunu telkin eder.

​Özet
​Bu makaleler, fânî dünya hayatının farklı veçhelerini ve bu hayatın içinde insanın karşılaştığı hakikatleri ele almaktadır. Mehmet Âkif Ersoy’un beyti, bilgi ve irfandan nasipsiz, ahlâkî çöküntüye uğramış bir insan tipini eleştirir ve hakikî medeniyetin Doğu’nun hikmeti ile Batı’nın ilmî birikimini mezcederek elde edileceğini vurgular. Hazmî’nin beyti, bahtiyarlık, şöhret ve güzellik gibi dünyevî nimetlerin kalıcı olmadığını sorgulayarak, insanın gururdan uzak durması ve asıl gayesini ebedî saadet olarak belirlemesi gerektiğini telkin eder. Son olarak Taşlıcalı Yahyâ’nın beyti, dünyanın bir aldatmaca yurdu olduğunu, dermanı olmayan dertlerle dolu olduğunu ve buradaki her nimetin bir ayrılıkla nihayetleneceğini hatırlatarak, insana dünya nimetlerine karşı uyanık olmayı öğütler. Bu üç beyit ve makaleler, birbirinden farklı konuları ele alsa da, hepsi ortak bir paydada buluşur: Dünya hayatının fânîliği ve insanın ebedî saadeti arayışında bu fânîlikten ibret alması gerektiği hakikati.

​1. Kütahyalı Rahimi – Uyku ve Uyanıklık
​İktibas:
​”Kişi terk etmeyince râhat-ı hâb
Açılmaz bab-ı Hakdan ana bir bâb”

​İzah ve Açıklama:
​Bu beyit, Kütahyalı Rahimi’nin kaleminden çıkmış olup, insanın ilahi lütuflara ve manevi fethe ulaşabilmesi için nefsani arzularından ve konforundan feragat etmesi gerektiğini anlatır. “Râhat-ı hâb” (uyku rahatlığı), mecazi bir ifade olup, insanın dünyevi zevklere ve tembelliğe olan düşkünlüğünü simgeler. “Bab-ı Hak” (Hakk’ın kapısı) ise, ilahi hakikatlere, manevi makamlara, ilme ve hikmete açılan yolları temsil eder. Şairin ifadesiyle, bir insan rahatlık ve miskinliği terk etmedikçe, yani çaba, gayret ve fedakârlık göstermedikçe, ona Hakk’ın dergâhından hiçbir kapı açılmaz. Bu, hem ilahi rızaya erme hem de dünyevi alanda başarılı olma mücadelesinin temel kaidesidir. Büyük neticelere ulaşmak isteyenler, küçük fedakârlıklara katlanmayı göze almalıdır.
​Makale: Uyku ve Uyanıklık, Miskinlik ve Mücahede
​İnsan hayatı, fâni dünyanın fâni lezzetleri ile bâki âlemin bâki saadeti arasında bir imtihan meydanıdır. Bu meydanda muzaffer olmak isteyenlerin en büyük düşmanı, kendilerinde gizli duran miskinlik ve gaflettir. Kütahyalı Rahimi’nin ibret dolu beyti, bu hakikate işaret eder. “Kişi terk etmeyince râhat-ı hâb, açılmaz bab-ı Hak’dan ana bir bâb.” Bu, sadece bedenin uykusunu terk etmekle sınırlı bir mesele değildir. Asıl terk edilmesi gereken, ruhun ve aklın gaflet uykusudur.
​Tarih şahittir ki, büyük medeniyetler, büyük âlimler, büyük sanatçılar ve büyük komutanlar, yataklarından erken kalkmayı ve daha önemlisi, ruhlarını uyanık tutmayı bilenlerdir. Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’u fethi, sadece askeri bir deha ile değil, gecenin bir yarısı kalkıp, ibadetle ve tefekkürle meşgul olan bir ruhun uyanıklığı ile mümkün olmuştur. Mevlâna, Hâfız, Sa’dî gibi şair ve mutasavvıfların eserleri, uyku ve tembellikten uzak, sürekli bir ilahi aşk ve irfan arayışının mahsulüdür. Onlar, dünyevi lezzetleri ve uykunun rahatlığını terk etmeseydi, insanlık asırlar boyunca onlardan hikmet ve feyiz alamazdı.
​Hayatın muhtelif sahalarında muvaffakiyet arayanlar için bu beyitteki hikmet, bir düstûr teşkil eder. Bir talebe, ilim tahsilinde ilerlemek istiyorsa, ders çalışmanın zorluklarına katlanmalı; bir esnaf, rızkını genişletmek istiyorsa, erkenden dükkânını açmalı; bir sanatçı, şaheserler ortaya koymak istiyorsa, uzun geceler boyunca eserine emek vermeli; bir mümin, Hakk’ın rızasına ulaşmak istiyorsa, gece namazına kalkmanın ve nefsini terbiye etmenin zorluklarına göğüs germelidir. Bu mücahede, zorluklarla mücadele etmek, ruhun uyanışını sağlamak ve insana, Hakk’ın dergâhından açılan kapıların anahtarı olmaktır. Her bir mücahede, ruhun pasını temizler, miskinliği kovar ve insanı, hayattan ve manevi âlemden alacağı nasibe hazırlar. Zira Hakk’ın lütfu, ancak gayret gösterenlere bahşedilir.
​İslam tasavvufunda, bu uyanıklık hâline “yakaza” denilir. Yakaza hâlindeki bir kalp, Rabbine daima açık bir kapı gibidir. Dolayısıyla, Kütahyalı Rahimi’nin bu beyti, sadece bir nasihat değil, aynı zamanda manevi bir yol haritasıdır. O, insana, fâni dünyada bâki bir makama erişmenin sırrını ifşa eder: Rahatlığı terk et ki, gerçek rahatlığa erişesin.
​Özet:
Kütahyalı Rahimi’nin beyti, ilahi ve dünyevi muvaffakiyetin temel şartının, nefsani rahatlığı terk etmek olduğunu beyan eder. Kişi, tembelliği ve konforu bırakıp gayret ve fedakârlık göstermedikçe, Hakk’ın ona lütuf kapılarını açmayacağı vurgulanır. Makale, bu hikmetin tarihî ve güncel misallerle izahını yaparak, miskinliğin insan ve toplum hayatındaki menfi tesirlerini ve mücahedenin hayati ehemmiyetini ortaya koyar.

​2. Lâedri – Şöhret ve Fanilik
​İktibas:
​”Ne kadar şâyî olsa da şânın
Akıbet iki taşdır nişânın”

​İzah ve Açıklama:
​”Lâedri,” yani “bilinmez” anlamına gelen bu beytin şairi meçhul olsa da, muhtevası gayet açıktır. “Şân” şöhret ve itibar, “şâyî olmak” ise yayılmak ve meşhur olmak manasındadır. Beyit, bir insanın şöhretinin ne kadar geniş kitlelere ulaşırsa ulaşsın, bu fânî dünyanın sonunda ondan geriye kalan tek şeyin mezar taşları olduğunu ifade eder. Bu, şöhretin ve dünyevi makamların geçiciliğine dair ibretli bir hatırlatmadır. Hayatın mutlak sonu olan ölüm, tüm şöhret ve itibarı ortadan kaldırarak insanı asıl mevkii olan toprağa döndürür. Bu iki taş, insanın fâniliğini ve dünyevi hırsların beyhûdeliğini anlatan en sade ve en çarpıcı semboldür.
​Makale: Şöhretin Fânî Sesi ve Hakk’ın Bâki Sedası
​Dünya, şöhret ve itibara düşkün nefislerin en büyük imtihanıdır. İnsanlık tarihi, adına krallıklar kurulan, büyük zaferler kazanılan, ama neticede iki taş arasına gömülüp unutulan nice şahsiyetlerle doludur. Lâedri’nin bu veciz beyti, insana bu mukadder sonu hatırlatarak, fânîye tutunmanın abesiyetini düşündürür.
​Şöhret, bir girdap gibidir; insanı içine çektikçe asıl maksadından uzaklaştırır. Edebi mahfillerde, san’at ve ilim çevrelerinde yahut siyaset sahasında yükselen her şahsiyet, şânının ne kadar yaygınlaşırsa yayılsın, ahir ve akıbetinin iki taştan ibaret olduğunu idrak etmelidir. Şöhretin peşinde koşanlar, genellikle gerçek değeri ve ebedi hayattaki makamlarını ihmal ederler. Oysa asıl makam, iki taşın işaret ettiği yerdedir.
​Hikmetli olan, şânın fâniliğini bilip, bâki bir esere yönelmektir. Şöhretin peşinde koşmak yerine, insanlığa faydalı eserler bırakmak, ilahi rızaya uygun bir hayat sürmek, hakikat arayışında sebat etmek, bir fani için en büyük şereftir. Zira, adın unutulsa da eserin ve amelin bâki kalır. Mevlânâ’nın, Fuzûlî’nin isimleri, eserlerinin asırlar boyunca insanlığa sirayet etmesiyle anılır.
​Tarihi olarak bakıldığında, nice hükümdarın ihtişamlı saltanatları, nice komutanın şanlı zaferleri, zamanın rüzgarında silinip gitmiştir. Mısır’ın görkemli piramitleri dahi, o firavunların fâniliğini haykıran birer anıttan başka bir şey değildir. Her ne kadar o piramitler koca taşlardan müteşekkil olsa da, beyitteki “iki taş”, o ihtişamın da bir gün iki basit taş gibi değersizleşeceğini ihtiva eder.
​Sonuç olarak, Lâedri’nin bu beyti, bir şairin fânîye sitemi ve bâki olana davetidir. Bir insanın hayatı, iki taş arasında nihayete erer. Mesele, bu iki taş arasına ne sığdırabildiğidir.
​Özet:
Bu beyit, şöhretin ve dünyevi itibarın geçici ve fâni olduğu hakikatini vurgular. İnsanın şanı ne kadar yaygın olursa olsun, nihayetinde mezar taşları onu beklemektedir. Makale, bu beytin muhtevasına binaen, fânî şöhretin peşinde koşmanın beyhûdeliğini ve asıl gayenin bâki ameller ve kalıcı eserler bırakmak olduğunu izah eder.

​3. Keçecizâde İzzet Molla – Fısk ve Müdâhene
​İktibas:
​”Meşhûrdur ki fısk ile olmaz cihân harâb
Eyler anı müdâhane-i âlimân harâb”

​İzah ve Açıklama:
​Keçecizâde İzzet Molla’nın bu meşhur beyti, müthiş bir sosyal ve ahlaki eleştiri ihtiva eder. “Fısk,” Allah’ın emirlerine karşı gelme ve günah işleme hâlidir. “Âlimân” ise âlimler demektir. “Müdâhene” ise, ikiyüzlülük, yaltaklanma ve dalkavukluktur. Beyit, dünyanın günah işlemekle, yani ahlaksızlık ve sefahatle yıkılmayacağını, asıl yıkılışın âlimlerin ikiyüzlülüğü ve yozlaşmasıyla geleceğini ifade eder. Bu, toplumun en üst seviyesindeki bilgi ve hikmet sahiplerinin, makam ve mevki için hakikatten sapmalarının, yalanı ve yanlışı desteklemelerinin, fısktan çok daha tehlikeli ve yıkıcı olduğunu vurgular. Zira cahil halk, ahlaksızlığın neticesini görebilirken, âlimlerin müdâhenesiyle hakikat kaybolur, doğru ile yanlış birbirine karışır ve toplumun temelleri sarsılır.
​Makale: İlmin Mes’uliyeti ve Müdâhenenin Zilleti
​Bir toplumun ayakta kalması, sadece maddi kuvvetine bağlı değildir; asıl omurgasını, ahlaki ve manevi değerleri teşkil eder. Bu değerlerin muhafızı ise, ilim ve hikmet sahipleri, yani âlimlerdir. Keçecizâde İzzet Molla’nın asırlar öncesinden yankılanan bu beyti, âlimlerin bu hayati rolüne ve aynı zamanda en büyük zafiyetlerine dikkat çeker. “Dünyayı günah işlemek harâb etmez, onu âlimlerin müdâhenesi harâb eder.”
​Bu söz, basit bir iddia değil, tarihin ve sosyal hayatın en derin gerçeğidir. Fısk ve günah, toplumda bir yara gibidir; görünür ve çoğu zaman tedavi edilebilir. Fakat âlimin ikiyüzlülüğü, toplumu içeriden çürüten gizli bir hastalıktır. Bir âlim, makam, para veya şöhret karşılığında bildiği hakikatten taviz verdiğinde, o toplumun pusulası şaşar. Haksızlıklar meşruiyet kazanır, zalimler alkışlanır, batıl hak gibi gösterilir. Bu durum, toplumda güveni yok eder, ahlaki çöküşü hızlandırır ve en sonunda o cemiyeti temellerinden yıkar.
​Tarihî vak’alar, bu gerçeği sıkça teyid eder. Birçok devletin ve medeniyetin yıkılışında, yöneticilerin fıskından ziyade, onlara “hakikattir” diye dalkavukluk eden âlimlerin rolü olmuştur. Bunlar, iktidarın zulmüne karşı susarak veya zulmü meşrulaştıran fetvalar vererek halkın direncini kırmış, adalet duygusunu zaafa uğratmışlardır. Oysa âlim, halkın ve Hakk’ın vicdanıdır. O, makama değil, ilme ve hakikate sadık kalmakla mes’uldür.
​Âlimlerin müdâhenesinin tehlikesi, cahillerin işlediği günahtan daha büyüktür, zira müdâhene, günahı meşrulaştırır. Cahil günah işler ve günahının farkındadır; tevbe kapısı ona daima açıktır. Ama âlim, yanlışını doğru gibi sunarak hem kendini aldatır hem de bir toplumu aldatır. Bu yüzden, İzzet Molla’nın uyarısı, sadece âlimlere değil, her türlü bilgi ve güç sahibi kişiye yöneliktir. Bir toplumun bekası, ancak ve ancak hakikate bağlı, cesur ve müdâhaneden uzak âlimlerin varlığıyla mümkündür.
​Özet:
Keçecizâde İzzet Molla’nın beyti, dünyanın fısk ve günahla değil, âlimlerin ikiyüzlülüğü ve yaltaklanmasıyla harap olacağını ifade eder. Makale, bu beytin muhtevasını ele alarak, ilim ve hikmet sahiplerinin ahlaki mes’uliyetinin ne kadar ehemmiyetli olduğunu vurgular. Âlimlerin müdâhenesinin, fısktan daha tehlikeli bir yıkıma yol açtığı ve toplumun temelindeki güveni sarsarak çöküşü hızlandırdığı belirtilir.

​4. Hz. Mevlânâ – Ham ve Puhte
​İktibas:
​”Der-neyâbed hâl-i puhte hîç hâm
Pes sühan kûtâh bâyed ve’s-selâm”

​İzah ve Açıklama:
​Bu beyit, Hazret-i Mevlânâ’nın Mesnevi’sinin 18. beytidir ve Mesnevi’nin muhtevası hakkında mühim bir ipucu verir. “Puhte” pişmiş, olgunlaşmış ve kemale ermiş kimseyi, “hâm” ise çiğ, ham ve tecrübesiz olanı temsil eder. Beyit, “Pişmiş (olgun) olanın hâlinden, ham (olgunlaşmamış) olan hiç anlamaz” diyerek, manevi makam ve tecrübelerin ancak o makama erişenlerce idrak edilebileceğini ifade eder. İkinci mısra olan “O hâlde sözü kısa kesmek gerekir, vesselâm” ile de, bu derin hakikatleri ham olanlara anlatmaya çalışmanın beyhûde olduğunu, zira onların idrak seviyesinin buna kâfi gelmeyeceğini belirtir. Mevlânâ, burada ilahi aşkın ve manevi hakikatlerin ancak hâl ile, yaşayarak anlaşılabileceğini vurgular.
​Makale: Hâl Ehlinin Sükûtu
​İnsan hayatı, fâni bedenin içinde saklı, fâni olmayan bir ruhun tekâmül serüvenidir. Bu serüvenin muhtelif menzilleri vardır ki, her menzil bir öncekinden daha derin bir idrak ve daha engin bir manevi tecrübe ister. Hazret-i Mevlânâ’nın “ham” ve “puhte” tasnifi, bu tekâmülün en veciz ifadesidir. Ham olan, manevi yolculuğunun başında, dünya ile olan bağlarını henüz çözememiş, aklı ve nefsiyle mutabık bir ruh hâlindedir. Puhte ise, bu bağları koparmış, nefsini terbiye etmiş ve ilahi aşkın ateşiyle pişerek kemale ermiş kimsedir.
​Bu iki hâl arasındaki fark, kuru bir odun parçası ile yanarak ışık saçan bir kor parçasının farkına benzer. Kuru odun, korun ne hissettiğini, nasıl bir ateşte yandığını ve nasıl bir ışık saçtığını idrak edemez. Aynı şekilde, ham olan da puhte olanın manevi hâllerini ve tecrübelerini anlayamaz. Bu yüzden Mevlânâ, “Sözü kısa kesmek gerekir” buyurur. Zira, manevi hakikatler, kelimelerle ifade edilemeyecek kadar derindir. Onlar, ancak yaşanarak hissedilir.
​Bu beyit, sadece tasavvufi bir kaideyi ihtiva etmekle kalmaz, aynı zamanda her türlü insani münasebette geçerli bir hikmet sunar. Bir müzisyenin bir bestede hissettiği derinliği, müzikten anlamayan birine; bir ressamın bir tablodaki mânayı, sanatla hiç ilgilenmeyen birine izah etmek ne kadar güçse, puhte bir ruhun hâlini, ham bir ruha anlatmak da o kadar zor ve beyhûdedir.
​Bu beyit, aynı zamanda irfan ehlinin neden bazen sükûtu tercih ettiğini de izah eder. Gerçekten derinliğe vâsıl olmuş bir kimse, bildiğini herkese anlatma lüzumu hissetmez. O, hakikati arayanlara rehberlik eder, lâkin idraki kıt olanlara zorla bir şeyler aşılamaya çalışmaz. Zira bilir ki, tohum, ancak verimli bir toprağa ekildiğinde yeşerir. Netice itibarıyla, bu beyit, bir olgunluk, bilgelik ve edep dersidir.
​Özet:
Hazret-i Mevlânâ’nın Mesnevi’sinin 18. beyti, manevi olarak olgunlaşmış (puhte) bir kimsenin hâlinin, olgunlaşmamış (ham) bir kimse tarafından idrak edilemeyeceğini ifade eder. Bu yüzden, derin hakikatlerin herkese anlatılmaya çalışılmasının yersiz olduğunu ve sözü kısa kesmenin daha hikmetli olduğunu belirtir. Makale, bu temel düsturu ele alarak, manevi tekâmül, hâl ehlinin sükûtu ve idrakin ehemmiyeti üzerine derin bir bakış sunar.

​5. Hz. Mevlânâ – Yüz ve Ayna
​İktibas:
​”Ger şerm hemî ez-ân u în bâye dâşt
Pes ayb-ı kesân zîr-i zemîn bâye dâşt
Ver âyîne-vâr, nîk u bed benmâyî
Çon âyîne, rûy-ı âhenîn bâye dâşt”

​İzah ve Açıklama:
​Bu beyitler Hazret-i Mevlânâ’ya aittir ve utangaçlık, kusur örtme ve dürüstlük üzerine müthiş bir ders verir. Birinci beyit “Eğer şu ondan, bu bundan utanacak olsa, o zaman insanların kusurları yerin altında kalmalıydı” der. Yani, bir insan utanma duygusuyla dolup taşsaydı, başkalarının ayıplarını ve kusurlarını ifşa etmekten hicap duyacağı için, o kusurlar toprağın altında gizli kalırdı. İkinci beyitte ise bu duruma bir istisna getirir: “Eğer ayna gibi iyiyi de kötüyü de göstereceksen, o zaman ayna gibi demirden (sağlam) bir yüze sahip olman gerekir.” Burada, toplumun ve bireylerin kusurlarını açıkça ortaya koyacak kadar cesur olmanın, ayna gibi doğruyu yansıtan bir karaktere sahip olmanın, ayna gibi sert ve demir gibi sağlam bir “yüz” yani irade ve direnç gerektirdiğini ifade eder. Zira, hakikati söylemek, herkesin hoşuna gitmeyecek ve bunun bedeli olacaktır.
​Makale: Hakikat Aynası Olmak ve Cesaretin Bedeli
​İnsan, hayatı boyunca ya başkalarının kusurlarını örtmeye çalışan bir perde olur ya da hakikati cesaretle yansıtan bir ayna. Hazret-i Mevlânâ’nın bu hikmetli beyti, bu iki yol arasındaki ahlaki tercihe dair mühim bir muhteva ihtiva eder. İlk mısralar, toplumsal hayatta bir erdem olarak kabul edilen “ayıp örtme” hususuna değinir. Bir mümin, kardeşinin ayıbını, bir ayna gibi yüzüne vurmak yerine, onu gizlemeyi tercih etmelidir. Ancak, bu kaideye bir istisna getirilir ki, bu da bir aydınlanma ve irfan vazifesidir.
​”Eğer ayna gibi iyiyi de kötüyü de göstereceksen, o zaman ayna gibi demirden katı bir yüze sahip olman gerekir.” Bu, bir ilim, hikmet veya sanat ehlinden beklenen duruştur. Toplumun ve yöneticilerin kusurlarını cesaretle dile getirmek, yanlışları ve adaletsizlikleri göstermek, tıpkı ayna gibi, hiçbir şeyi saklamadan yansıtmak büyük bir ahlaki sorumluluktur. Fakat bu sorumluluğun bir bedeli vardır. Ayna, hakikati yansıttığı için bazen istenmeyen bir nesne hâline gelebilir. İnsanlar, kusurlarını görmek yerine, aynaya sitem etmeyi tercih edebilirler. Bu sebeple Mevlânâ, “demirden bir yüz” tavsiye eder. Bu, eleştirilere, kınamalara ve hatta zulme karşı sağlam durabilen, iradesi bükülmeyen, demir gibi bir cesaret ve metanetle donanmış bir karakteri simgeler.
​Tarihte, hakikat aynası olan nice şahsiyetler olmuştur. Hallac-ı Mansûr’un “Ene’l-Hakk” diye haykırması, hakikati fâş etmesinden dolayı idi. İmam-ı Gazâlî’nin yaşadığı dönemin âlimlerini eleştirmesi ve onlara doğru yolu göstermesi, bir ayna gibi davranmasının neticesiydi. Bu şahsiyetler, hakikatin bedelini ağır ödediler ama isimleri ve duruşları asırlar boyunca baki kaldı.
​Öyleyse, hakikati ifşa etmek isteyen bir kimse, bu yolun zorluğunu bilmeli, kınayıcıların kınamasından korkmamalı ve demir gibi bir iradeye sahip olmalıdır. Aksi takdirde, ayna olma cesareti gösteremez, ya suskun kalır ya da yaltaklanarak müdâhene zilletine düşer. Mevlânâ’nın bu beyti, cesareti, dürüstlüğü ve hakikat uğruna gösterilmesi gereken fedakârlığı en veciz şekilde ifade eden bir rehber niteliğindedir.
​Özet:
Mevlânâ’nın bu beytinde, bir yandan başkalarının kusurlarını örtmek ahlaki bir erdem olarak sunulurken, diğer yandan hakikati yansıtan bir ayna gibi davranmanın cesaret gerektirdiği belirtilir. Makale, ayna metaforu üzerinden, hakikati söyleme cesaretini ve bu duruşun getirdiği zorlukları ele alır. Bir kimsenin hakikati yansıtacak kadar dürüst olabilmesi için, eleştirilere ve kınamalara karşı demir gibi sağlam bir iradeye sahip olması gerektiği izah edilir.

​Bütünsel Özet
​Bu beş makale, her biri ayrı bir hikmet ve ibret kaynağı olan beyitler üzerinden insanın manevi ve sosyal hayatına dair derin hakikatleri ele almaktadır. Kütahyalı Rahimi’nin beyti, fani rahatlık ve miskinliğin terk edilmesiyle ilahi lütuflara erişileceğini; Lâedri’nin beyti, şöhretin ve dünyevi makamların geçiciliğini ve asıl gayenin bâki amellerde olduğunu; Keçecizâde İzzet Molla’nın beyti, toplumun asıl çöküşünün fısktan ziyade âlimlerin müdâhenesinden geldiğini; Mevlânâ’nın “ham-puhte” beyti, manevi makamların ancak yaşanarak anlaşılabileceğini ve bu hakikatleri herkese anlatmanın beyhûde olduğunu; son olarak yine Mevlânâ’nın “ayna-yüz” beyti ise, hakikati cesaretle dile getirmenin getirdiği zorlukları ve bu duruş için gereken sağlam karakteri izah etmektedir. Bu makaleler, birbiriyle uyumlu bir şekilde, insanın dünyevi hırs ve zilletlerden uzaklaşıp, hakikate, gayrete ve ahlaki kemale yönelmesinin ehemmiyetini ortaya koymaktadır.

​Gül ve Bülbülün Feryadı: Hakikat ile Mecazın Bütünleşmesi
​İktibas:
​Gül gelse dâ’im ağlasa bülbül aceb değil
Zîrâ kimine ağla demişler kimine gül
​-Bâkî

​Bu beyit, Osmanlı şiirinin zirve şairlerinden Bâkî’ye ait olup, tabiatın en zarif unsurları olan gül ve bülbül üzerinden derin bir hikmeti terennüm etmektedir. Şair, gülün daima gülmesini, bülbülün ise sürekli ağlamasını yadırgamayacağımızı ifade eder. Bu durum, onların fıtratına, yani yaratılışlarına verilmiş olan bir role işaret eder. Gül, güzelliğin, mutluluğun ve cemalin sembolü iken, bülbül, aşığın, hasretin ve elem-i firkatın timsalidir.
​Bu beyitteki manevî muhteva, sadece bir tabiat tasviri değildir. Aslında, hayatın tecellilerini ve insanın kaderindeki farklı rolleri izah eder. Hayatta kimi insanlar, “gül” gibi daima neşeli, bahtiyar ve ferah bir hayat sürerken, kimileri de “bülbül” gibi dert, hüzün ve keder ile imtihan olunur. Bu hal, ilahi takdirin bir neticesidir. Her bir insan, bu dünya sahnesinde kendisine biçilen rolü ifa eder. Gülenin gülmesi, ağlayanın ağlaması garip ve yadırganacak bir şey değildir; çünkü her biri, bu muazzam ilahi senaryoda kendi vazifesini icra etmektedir.
​Hayat, hem gülün neşesini hem de bülbülün feryadını barındırır. Bu zıtlıklar, hayatın ahengini ve bütünlüğünü sağlar. Gülün güzelliği, bülbülün aşk dolu feryadıyla anlam kazanır. Bir diğeri olmasaydı, mevcudiyetleri bu denli derin bir manaya sahip olamazdı. Nitekim bu gibi zıtlıkların, Vâhidiyet hakikatinin tecellilerine işaret eder. Mesela, bu zıtlıkların esmâ-i hüsnânın cilveleri olduğu ve her birinin ayrı bir ismin tecellisini gösterdiği anlatılır. Hayat, Cenab-ı Hakk’ın kemal sıfatlarının tecelligâhıdır ve gül de bülbül de bu tecellînin farklı veçhelerini temsil eder. Dolayısıyla, neşeyi tecrübe eden de hüznü yaşayan da, ilahi bir takdirin ve hakikatin yansımasıdır.

​Cihanın Vefasızlığı ve Sadık Dostun Kıymeti
​İktibas:
​Ne mümkündür vefâ gelmek cihânın bî-vefâsından
Muhibb-i sâdıkı yeğdir kişinin akrabâsından
​-Lâedrî

​Bu beyit, dünyevî hayatın geçiciliğine ve vefasızlığına işaret ederken, hakiki dostluğun akrabalık bağlarından bile üstün olabileceği hakikatini dile getirmektedir. Cihanın, yani bu fani dünyanın, tabiatı icabı vefasız olduğunu, dolayısıyla ondan sadakat beklemenin abesle iştigal olduğunu ifade eder. Dünya, tıpkı bir gölgelik gibidir; sürekli değişir, aldatır ve fânîdir. O yüzden ona bel bağlamak, onun vefasına güvenmek, en büyük yanılmalardandır.
​Ancak beyit, bu vefasız dünyanın karşısına, insanlık âlemindeki en kıymetli hazinelerden biri olan “sadık dostu” koyar. Şair, “muhibb-i sadık”ın (sadık dostun), akrabadan bile daha üstün tutulması gerektiğini söyler. Akrabalık, kan bağı ile tesis edilmiş bir bağdır; lakin dostluk, gönül bağıyla kurulan bir bağdır. Bu gönül bağı, çoğu zaman kan bağından daha kuvvetli ve daha sağlam olabilir. Gerçek bir dost, kötü günde yanınızda duran, sizin için fedakârlık yapan ve çıkar gözetmeyen kişidir. Akrabalık, mecburiyetten kaynaklanabilirken, sadık bir dostun sevgisi tamamen ihtiyarî ve samimidir.
​Dünya uhuvvetinin zail olacağı, ancak İslâm uhuvvetinin ebedî ve baki kalacağı bir hakikattir. Hakiki dostluk, sadece bu dünyada değil, ahirette de devam eden bir bağdır. Bu dostluk, Allah rızası için kurulan bir muhabbet esasına dayanır.
Lâtif, zarif, nuranî, ulvî bir uhuvvet, pek sağlam ve sarsılmaz bir rabıta-i İslâmiye ve bir râbıta-i imanîye ile bağlı olan o ihvanların ebedî birer arkadaşı, ebedî birer dostu olacaklardır.

​Fedakârlığın Ölümsüz Mirası: Ziya Paşa’dan İnsanlık Dersi
​İktibas:
​Nev’-i insân haşre dek ta’zîm iderler adına
Kim fedâ-yı nefs iderse cinsinin imdâdına
​-Ziyâ Paşa

​Bu beyit, şair ve devlet adamı Ziyâ Paşa’ya ait olup, insanlığın en ulvi hasletlerinden biri olan fedakârlığı yüceltir. Beyitte ifade edildiği üzere, insanlık âlemi, haşir gününe kadar, yani sonsuza dek, kendi nefsini feda ederek hemcinsine yardım eden kişinin adını saygıyla anar. Bu, sadece bir şahıs tasviri değil, bir ahlakî kaidenin, bir medeniyet prensibinin ifadesidir.
​Hakiki fedakârlık, bir beklenti içerisinde olmadan, sırf insanlık namına yapılan bir eylemdir. Bu eylem, kişinin kendi menfaatlerini bir kenara bırakıp, başkasının dertlerine derman olmayı, onun hayatını kurtarmayı veya zor durumda olan birine el uzatmayı ihtiva eder. Bu beyit, bu tür bir fedakârlığın, dünyevî şan ve şöhretten daha değerli ve daha kalıcı olduğunu vurgular. İnsanların hafızasında yer eden, destanlara konu olan, nesilden nesile aktarılan, hep bu tür fedakârlık hikâyeleridir.
​Bu muhteva, Kur’an’daki “îsâr” ahlakı ile tam bir mutabakat arz eder. “Onlar, kendi ihtiyaçları olsa dahi başkalarını kendilerine tercih ederler.” (Haşr Suresi, 59:9) mealindeki ayet, bu fedakârlık ve îsâr ahlakının İslâm’daki ehemmiyetini gözler önüne serer. Bu, sadece maddi bir yardımdan ibaret değildir; manevî alanda da nefsini feda etmek, başkasının kurtuluşu için çalışmak, bir nevi “îsâr”dır.
​Ziyâ Paşa’nın bu beyti, bize, ölümsüzlüğün ancak maddiyattan vazgeçmekle, başkaları için hayat yaşamakla elde edilebileceğini hatırlatır. Bir insanın adı, para, mevki veya şan ile değil, yaptığı fedakârlıklarla ebedîleşir. Bu, tarihin bize defaatle ispatladığı bir hakikattir. Gönüllerde taht kuran kahramanlar, hep nefislerini feda ederek insanlığa hizmet edenlerdir. Bu hizmetin karşılığı, ebedî bir saygı ve hatıradır.

​İkilikten Vahdete Yükseliş ve Fânî Dünyadan Kurtuluş
​İktibas:
​Ne gerdûndan sitem çekdim ne ahterden melâlim var
İkilikden bugün ferdem ne hasm ü ne cidâlim var
​-Hayâlî Bey

​Bu beyit, sufi şair Hayâlî Bey’e ait olup, tasavvufî bir muhtevayı ihtiva eder. Şair, felekten (talih) ve yıldızlardan (felek) herhangi bir şikâyeti ve kederi olmadığını ifade eder. Onun asıl vurgusu, ikinci dizededir: “İkilikden bugün ferdem”. Bu ifade, şairin ikilikten (düalizmden) kurtulup, vahdete (bütünlüğe, birliğe) ulaştığını dile getirir.
​Tasavvuf felsefesinde “ikilik,” varlığı Hak’tan ayrı görmek, yani zâtî bir varlığa sahip olduğunu düşünmektir. Bu, nefsin ve egonun bir tezahürüdür. İkilikten kurtulmak ise, varlığın hakiki sahibinin Allah olduğunu idrak etmek ve her şeyin O’nun tecellisi olduğunu anlamaktır. Bu hâl, mutlak bir teslimiyet ve huzur hâlidir. Bu makama ulaşan bir kişi için düşmanlık, çekişme ve mücadele gibi dünyevî kaygılar yok olur. Zira her şeyi O’ndan bilince, kimseyle bir düşmanlık gütmeye gerek kalmaz.
​Bu durum, Kur’an-ı Kerim’in muazzam bir ayetiyle de örtüşür: “Onlar, ‘Rabbiniz kimdir?’ diye sorulunca ‘O, göklerin ve yerin Rabbidir’ derler.” (Ra’d Suresi, 13:16) Bu ayet, tevhidin, yani birliğin esasıdır. Her şeyin tek bir yaratıcısı ve maliki olduğunu idrak etmek, insanı dünyevî ihtiraslardan ve ikilikten kaynaklanan çekişmelerden azad eder.
​Bu beyit, bize manevî bir seyr-ü sülûk (manevî yolculuk) dersi verir. Hakikate ulaşan bir kişi, dünya ile olan bağlarını koparır, nefsi emellerden arınır ve birliğin sırrına erişir. Artık onun için ne düşman vardır, ne de kavga. O, her şeyi O’nun tecellisi olarak görür ve O’na teslim olur. Bu teslimiyet, ona mutlak bir iç huzuru ve sükûnet bahşeder. Bu hâl, tasavvuf erbabı için en yüksek makamlardan biridir.

​Dünya Gurbeti ve Hayatın Kısa Sonu
​İktibas:
​Cümle halk ehl-i sefer dünyâ misâfir-hânedir
Bir mukîm âdem bulunmaz ne aceb kâşânedir
Bir kefendir âkıbet ser-mâye-i şâh ü gedâ
Pes buna mağrûr olan mecnûn değil de yâ nedir
​-Lâedrî

​Bu beyit, insan hayatının fani ve geçici olduğu hakikatini en çarpıcı biçimde ifade eder. Şair, tüm insanların bu dünyada birer yolcu olduğunu ve dünyanın da bir misafirhane olduğunu söyler. Bu misafirhanede kalıcı hiç kimsenin bulunmadığına işaret eder. Bu durum, dünyanın ne tuhaf bir konak olduğunu gösterir.
​Hayatın hakikati, ölüm ile taçlanır. Şair, bu gerçeği ikinci beyitte daha net bir şekilde ortaya koyar: “Bir kefendir âkıbet ser-mâye-i şâh ü gedâ”. Yani, hem padişahın hem de fakirin nihai sermayesi, yani yanında götüreceği tek şey bir kefendir. Dünyevî unvanlar, zenginlikler ve makamlar ölüm karşısında hiçbir mana ifade etmez. Hükümdar da dilenci de aynı sonla karşılaşır ve aynı şekilde bir kefene sarılarak ebedî yolculuğa uğurlanır.
​Bu acımasız ve kaçınılmaz hakikat karşısında, bu fani dünyaya aldanan, kibirlenen ve gururlanan kişiye şair, “Mecnun” (deli) demekten başka bir şey bulamaz. Mecnun, hakikatten uzaklaşan, dünyevî heveslere takılıp kalan ve gerçekleri göremeyen kişidir. Bu beyit, insanlığa, gururdan ve kibirden uzak durmaları, dünyanın geçiciliğini idrak etmeleri ve asıl hedeflerinin bu fani dünyada kalıcı bir iz bırakmak değil, ahirete hazırlık yapmak olduğu mesajını verir.
​Bu muhteva, Kur’an’daki pek çok ayetle ve Risale-i Nur Külliyatı’ndaki pek çok hakikatle örtüşür. Mesela, “İnsanın fâni ömrünün baki bir ahirete sermaye olması” hakikati, bu beyit ile birebir aynı manayı taşır. Dünya, ahiretin bir tarlasıdır ve bu tarlaya ne ekilirse, ahirette o biçilir. Bu nedenle, dünya hayatı bir imtihan ve geçiş durağıdır. Bu hakikati idrak etmeyen ve dünyaya bel bağlayanlar, nihayetinde hüsrana uğrayacaklardır.

​Hülasa
​Bu makale, Osmanlı şiirinin derinliklerinden süzülmüş beş farklı beyit üzerinden, hayatın temel hakikatlerini, insanın fıtratını, fedakârlığın ehemmiyetini, vahdet bilincini ve dünyanın faniliğini izah etmektedir.
• ​Bâkî’nin beyti, hayatın gül ve bülbül gibi zıt tecellilerini, ilahi takdirin bir yansıması olarak ele alırken, her bir rolün bir hikmeti olduğunu vurgular.
• ​Lâedrî’nin beyti, dünyanın vefasızlığına karşı, sadık bir dostun kalıcı ve manevî kıymetini öne çıkarır.
• ​Ziyâ Paşa’nın beyti, nefsini feda ederek hemcinsine yardım edenlerin haşre dek anılacağını, yani gerçek ölümsüzlüğün fedakârlıkta saklı olduğunu beyan eder.
• ​Hayâlî Bey’in beyti, tasavvufî bir dille, ikilikten vahdete yükselen bir kişinin iç huzurunu ve dünyevî ihtiraslardan arınmışlığını dile getirir.
• ​Lâedrî’nin diğer beyti ise, dünya hayatının bir misafirhane olduğunu, herkesin ölüm karşısında eşit olduğunu ve bu gerçeği unutup gururlananların akılsızca davrandığını ikaz eder.
​Netice olarak, bu beyitler, farklı zamanlarda ve farklı şairler tarafından kaleme alınmış olsalar da, hepsi aynı hakikate işaret ederler: Hayatın bir imtihan olduğu, fâni dünyanın geçici olduğu ve asıl gayenin manevî hakikatlere yönelerek ebedî bir saadete ulaşmak olduğu. Her bir beyit, insanı bu fani hayatta daha şuurlu olmaya, daha derin düşünmeye ve daha hikmetli davranmaya davet eden birer ahlâk ve irfan dersidir.

​1. Beyit: Yunus Emre – “Taş gönülde ne biter, dilinde ağı tüter…”
​İktibas:
​Taş gönülde ne biter dilinde ağı tüter
Nice yumuşak söylese sözü savaşa benzer
(Yunus Emre)

​Makale:
Yunus Emre’nin bu müstesna beyti, insan ruhunun ve kalbinin söz üzerindeki derin tesirini fevkalade bir şekilde ifâde eder. Gönül, insan şahsiyetinin, hislerinin ve maneviyatının merkezi gibidir. Gönül bir bahçe gibidir; eğer bu bahçede muhabbet, merhamet ve şefkat tohumları yeşerirse, dilden çıkan sözler de latif ve hayat verici olur. Ancak bu beyitteki gibi, gönül taşlaşır, katılaşır ve hissizleşirse, dilden çıkan her kelime zehirli bir hançer yahut bir kurşun misali yaralayıcı olabilir.
​Taş gönül, gafletin, kibrin ve katılaşmış ruhun sembolüdür. Bu gönül, başkalarının dertlerine kayıtsız kalır, sevgiye, şefkate ve merhamete kapalıdır. Böyle bir kalbe sahip olan kişi, ne kadar tatlı ve yumuşak bir dille konuşmaya çalışsa da, sözlerinin özündeki zehir, yani “ağı,” konuşmalarına sızar. O yumuşak görünüşlü sözler, aslında bir savaş narası gibi karşı tarafı rencide eder, yaralar ve düşmanlık tohumları eker. Zira samimiyetten mahrum bir dil, kalbin hakikatini gizleyemez. O dil, kalbin aynasıdır; kalpte ne varsa, dil onu dışarı vurur. Bu durum, Hz. Peygamber’in (s.a.v) “Bedende bir et parçası vardır, o düzeldiğinde bütün beden düzelir, o bozulduğunda bütün beden bozulur. Dikkat edin, o kalptir” hadis-i şerifinin bir teyidi gibidir.
​Bu beyit, insanlara bir ibret levhası sunar: Dilimizden çıkan sözlerin tesirini kontrol etmek istiyorsak, evvela kalbimizi terbiye etmeliyiz. Kalbi kibirden, hasetten, kin ve nefretten arındırmalı, oraya sevgi, merhamet ve müsamaha ekmeliyiz. Bu manevî temizlik olmadan, dilden dökülen her kelime, en güzel sözler bile olsa, kaba ve yaralayıcı bir mana ihtiva eder. Nitekim Yunus Emre de başka bir beytinde “Söz ola kese savaşı, söz ola kestire başı” diyerek sözün kudretine işâret etmiştir. Ancak bu kudret, ancak temiz ve arınmış bir kalpten neşet ettiğinde müspet bir netice verir. Dolayısıyla, gönlümüzü yumuşatmak, dilimizi güzelleştirmenin yegâne yoludur.

​2. Beyit: İkbâl (2. Mustafa) – “Vakt-i seherde dâdımız / Arşa çıkar feryâdımız…”
​İktibas:
​Vakt-i seherde dâdımız
Arşa çıkar feryâdımız
Cürm ü hatâ mu’tâdımız
“Yessir lenâ hayre’l-umûr”
(İkbâl (2. Mustafa))

​Makale:
Bu beyit, bir sultanın, bir devlet adamının manevî derinliğini ve Rabbine olan niyazını ifâde etmesi bakımından fevkalade bir kıymet taşır. İkinci Mustafa’nın, bir Padişah olmasına rağmen, nefsini terbiye etme ve acizliğini itiraf etme çabası, makam ve mevkiden ziyade imanın ve kulluğun ehemmiyetini ortaya koyar. Beyitteki “seher” vakti, sükûnetin, tefekkürün ve manevî âlemlere açılan kapının sembolüdür. En tatlı uykuların ve en derin sessizliğin vakti olan seherde, bu dünya sultanının gönlünde kopan feryadın, Arş’a kadar yükseldiğini belirtmesi, O’nun ne denli içten bir duâya sahip olduğunu gösterir.
​Ancak bu duâda hüzünlü bir itiraf da vardır: “Cürm ü hatâ mu’tâdımız.” Yani, günah ve hatalarımız, ne yazık ki, alışkanlık haline gelmiştir. Bu itiraf, beşerî acziyetin, nefsî zaafın ve günaha karşı direnememe halinin açık bir beyanıdır. Bir sultanın, hem de en yüksek makamda iken, bu denli alçakgönüllü bir şekilde günahlarını itiraf etmesi, hakiki kulluğun ve tevbenin bir timsalidir. O, nefsine güvenmektense, Rabbinden yardım talep etmeyi seçmiştir.
​İşte bu itirafın akabinde, beyitin son mısrası, bu derin hüzne bir umut ışığı ve bir çözüm sunar: “Yessir lenâ hayre’l-umûr.” Bu, bir Kur’an-ı Kerim âyetinin (Mü’minûn Sûresi, 51) veya duâsının bir parçasıdır ve “Bize işlerin hayırlısını kolaylaştır” manasına gelir. Bu duâ, sadece günahların affını değil, aynı zamanda gelecekteki hayatta ve işlerde de doğru ve hayırlı olanı yapma gücünü istemektir. Bu beyit, bize makam ve mevkî ne olursa olsun, insanın en nihayetinde aciz bir kul olduğunu, hatalara düşebileceğini ve bu hatalardan kurtulmanın yegâne yolunun daima Allah’a sığınmak ve O’ndan yardım dilemek olduğunu hatırlatır. İnsan, ne kadar güçlü ve kudretli olursa olsun, manen zayıftır ve bu zayıflığını idrak ettiği an, gerçek manevî kudreti elde etmeye başlar.

​3. Beyit: Fa’iz – “Ne kesb-i mâl için sa’y u ne câha rağbetim vardır…”
​İktibas:
​Ne kesb-i mâl için sa’y u ne câha rağbetim vardır
Kanâ’at çok yaşasın, onun sâyesinde râhatım vardır
(Fa’iz)

​Makale:
Fa’iz’in bu beyti, dünya malı ve makam sevdasına kapılmış günümüz insanına derin bir hikmet dersi verir. “Kesb-i mâl”, yani mal kazanma gayreti ve “câh”, yani makam, şöhret veya mevki, insanlık tarihi boyunca çoğu zaman huzursuzluğun ve hırsın kaynağı olmuştur. Beytin ilk mısrası, şairin bu iki dünya kaygısından, yani mal ve makam hırsından uzak durduğunu ifâde eder. Bu, bir tür zühd ve dünyaya karşı takınmış bir mesafeli duruşun beyanıdır. Zira dünya malı ve makam, ne kadar elde edilirse edilsin, çoğu zaman doyurulamayan bir hırsı tetikler. İnsan birine kavuştuğunda, gözü hemen bir sonrakine dikilir. Bu sonsuz koşu, insanı sürekli bir yorgunluk ve huzursuzluk hâlinde bırakır.
​Beyitin ikinci mısrası ise bu huzursuzluğa karşı şairin bulduğu çözümü ve huzur kaynağını gösterir: “Kanâ’at çok yaşasın, onun sâyesinde râhatım vardır.” Kanaat, elde olanla yetinme, şükretme ve bu hâlden memnun olma duygusudur. Kanaat, bir şuur hâlidir; azla yetinme ve huzuru dış dünyada değil, kendi iç âleminde bulma erdemidir. Fa’iz’e göre, bu huzur, en büyük servetten ve en yüksek makamdan daha kıymetlidir. Zira kanaat, malın azlığında yahut çokluğunda değil, kalbin tatmininde ve ruhun sükunundadır. Bu sebeple “Kanaat tükenmez bir hazinedir” sözü, bu düşüncenin en veciz ifadesidir.
​Tarihî ve ibretli bir nazarla bakıldığında, nice hükümdarın, nice zenginin, makam ve servet hırsı sebebiyle huzursuz bir hayat yaşadığına şahid oluruz. Zenginliklerinin ve güçlerinin zirvesinde iken bile, daha fazlasına duydukları arzu, onları bir türlü tatmin etmez. Öte yandan, nice dervişin, nice sade hayat süren kişinin, kanaat ve tevekkül sayesinde ruhi bir huzur içinde yaşadığını görürüz. İşte bu beyit, bizlere hayatın hakiki gayesinin mal-mülk ve şan-şöhret peşinde koşmak değil, iç huzuru ve manevî doyumu yakalamak olduğunu hatırlatır. Zira dünya geçicidir, en değerli servet ise kalbin huzurudur.

​4. Beyit: Bâkî – “Fermân-ı aşka cân ile var inkıyâdımız…”
​İktibas:
​Fermân-ı aşka cân ile var inkıyâdımız
Hükm-i kazâya zerre kadar yok inâdımız
(Bâkî)

​Makale:
Bâkî’nin bu beyti, tasavvufî ve imanî bir duruşun en nadide örneklerinden biridir. Beyit, insanın Rabbine karşı takınması gereken teslimiyet ve tevekkül hâlini veciz bir şekilde dile getirir. Beyitin ilk mısrasında geçen “Fermân-ı aşk”, Allah’ın kulları için takdir ettiği, sevgi ve ilahî irade ile belirlenmiş olan her şey manasına gelir. “İnkıyâd”, boyun eğme ve teslim olma demektir. Şair, Allah’ın takdirine, yani “aşkın fermanına” can-ı gönülden boyun eğdiklerini, bu takdire karşı en ufak bir direniş göstermediklerini ifade eder.
​Bu beyit, İslâm tasavvufunda önemli bir yer tutan rıza makamına işâret eder. Rıza, başa gelen her ne olursa olsun, onu Allah’tan bilip şikâyet etmeme ve hatta memnuniyetle karşılama hâlidir. Bu, pasif bir kabulleniş değil, aksine ilahî hikmete duyulan derin bir güvenin ve imanın neticesidir. Eğer bir dert, bir sıkıntı, bir musibet gelirse, bu, kulun imtihanıdır ve Allah’ın bir takdiridir. Mü’min, bu takdire karşı isyan etmez, feryat etmez. Bilakis, bu durumun ardında bir hayır ve hikmet olduğunu bilir. Zira Kur’an-ı Kerim’de “Olur ki, hoşunuza gitmeyen bir şey, hakkınızda hayırlı olur” (Bakara, 216) buyrulmuştur.
​Beyitin ikinci mısrasında bu teslimiyet, daha da kuvvetli bir şekilde pekiştirilir: “Hükm-i kazâya zerre kadar yok inâdımız.” “Kaza”, Allah’ın ezelî ilminde takdir ettiği her şeydir. “İnâd” ise inatlaşma, karşı gelme demektir. Şair, İlâhî kazaya, yani Allah’ın takdirine, kıl kadar dahi bir karşı gelme ve itiraz etme hissine sahip olmadıklarını belirtir. Bu, imanın zirve noktasıdır. Zira insan, kendi nefsî arzularına ve sınırlı aklına göre en iyi kararları verdiğini zannederken, Allah’ın her şeyi kuşatan ilmi ve hikmeti, bazen istenmeyen hadiselerin bile en hayırlı sonuçları doğurabileceğini gösterir. Bu beyit, bize kadere iman etmenin ve Allah’ın takdirine boyun eğmenin, ruhsal huzura ve gerçek manevî kudrete ulaşmanın yegâne yolu olduğunu anlatır.

​5. Beyit: Neylî – “Hîleyle iş gören kişi mihnetle cân verir”
​İktibas:
​Hîleyle iş gören kişi mihnetle cân verir
(Neylî)

​Makale:
Neylî’nin bu kısa ve özlü beyti, hile ve aldatma üzerine kurulu hayatların kaçınılmaz sonunu tasvir eden, derin bir ahlakî ve manevî uyarıdır. “Hîleyle iş gören kişi”, yani işlerini dürüstlükten, doğruluktan ve adaletten uzak, aldatmaca ve desise ile yürüten insandır. Bu tip kişiler, kısa vadede menfaat elde ettiklerini zannetseler de, kurdukları bu yapının temelinde yatan sahtelik, eninde sonunda kendilerine döner. Beyitteki “mihnetle cân verir” ifadesi, sadece fizikî bir ölümden bahsetmez; bu, aynı zamanda ruhsal bir ızdırabın, vicdanî bir azabın ve toplumsal bir dışlanmışlığın neticesidir.
​Hile, bir aldatmacadır. Hileyle iş yapan, kendi vicdanını aldatır. Başlangıçta bu aldatmaca tatlı görünebilir, kısa süreli kazançlar getirebilir. Ancak hilekârlık, bir yılanın zehri gibidir; önce yavaşça bedeni sarar, sonra bütün bir hayatı zehirler. Hileyle elde edilen mal, makam veya başarı, ne bir huzur verir ne de bir tatmin. Aksine, o kişi sürekli bir endişe ve korku içinde yaşar: “Acaba bu hilem ortaya çıkar mı?”, “Ne zaman maskem düşer?”. Bu endişe, içte bir mihnet, yani sıkıntı ve eziyet kaynağıdır.
​İnsanlık tarihi, hileyle iktidara gelen nice zalimin, en nihayetinde hem dünyada hem de ahirette bedelini ödediğini gösteren ibretli hikâyelerle doludur. Hileyle iş yapan, bir süre sonra güvenini kaybeder, dostları tarafından terk edilir ve tek başına kalır. Bu yalnızlık ve dışlanmışlık, onun en büyük mihnetidir. Son nefesinde bile, bu vicdanî yükün ağırlığıyla boğuşur ve huzur içinde ölemez. Bu beytin muhtevası, Kur’an-ı Kerim’deki “Ey iman edenler! Allah’tan korkun ve doğru sözlülerle birlikte olun.” (Tevbe, 119) ve “Dürüst olun ki kazanasınız.” (İbn Mâce, Ticaret, 5) gibi ayet ve hadislerin manasıyla örtüşür. Hile, bir mü’mine yakışmaz. Hakiki hayat, dürüstlük, doğruluk ve samimiyet üzerine kuruludur. Neylî, bu beytinde, bir ahlak ve vicdan manifestosu sunarak, insanları doğru ve erdemli bir hayat yaşamaya davet eder.

​Özet:
​Beyitler, farklı şairler tarafından farklı zamanlarda yazılmış olsa da, ortak bir manevî ve ahlakî eksende birleşir. Yunus Emre’nin beyti, dilin kalpten neşet ettiğini ve kalbin temizliğinin sözün tesirini belirlediğini vurgular. İkinci Mustafa’nın duası, en yüksek makamdaki bir kişinin dahi, günahlarını itiraf edip Allah’a sığınmasının ehemmiyetini ortaya koyar. Fa’iz, kanaatin mal ve makam hırsından daha değerli bir huzur kaynağı olduğunu belirtirken, Bâkî ise kader ve kazaya iman etmenin, ruhsal huzura ulaşmanın anahtarı olduğunu ifade eder. Son olarak Neylî, hileyle iş yapanların iç huzurdan mahrum kalacağını ve hayatlarının sonunun sıkıntılı olacağını hatırlatarak, dürüstlüğün ehemmiyetini dile getirir. Bu beyitler, dünya hayatında huzuru, manevî zenginliği ve doğru bir ahlakı arayanlara rehberlik eden müstesna nasihatlerdir.

​Kur’ân-ı Kerîm, insanı sadece zâhirî davranışlarıyla değil, aynı zamanda derûnî yapısı, kalbî ve ruhî halleriyle bir bütün olarak ele alır. İnsanın bu iç dünyasındaki yolculuğu, “nefsin tezkiyesi” yani arındırılması süreciyle yakından alâkalıdır. Bu süreç, en aşağı mertebeden en kâmil noktaya doğru ilerleyen bir seyir takip eder.
​1. “وَنَفْسٍ وَمَا سَوّٰيهَاۙۖ” Âyetinden Başlayarak Nefsin Tezkiye Basamakları
​Cenâb-ı Hak, Şems Sûresi’nde insanın bu derûnî yapısına yemin ederek şöyle buyurur:
​“Nefse ve onu düzgün bir biçimde şekillendirip ona kötülük duygusunu ve takvasını (kötülükten sakınma yeteneğini) ilham edene andolsun ki, nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir. Onu kötülüklere gömüp kirleten kimse de ziyana uğramıştır.” (Şems, 91/7-10)

​Bu mübârek âyetler, insan nefsinin yapısında hem “fücûr” (kötülük ve günaha meyil) hem de “takvâ” (Allah’a karşı sorumluluk bilinci ve fenalıktan sakınma) potansiyelinin bulunduğunu beyan eder. İnsanın imtihanı, bu iki istidat arasındaki mücadelede nefsini tezkiye ederek (arındırarak) kurtuluşa (felâh) erişmektir. Bu arınma yolculuğu, ârifler tarafından yedi basamakta tasvir edilmiştir:
• ​Nefs-i Emmâre (Kötülüğü Emreden Nefs): Nefsin en aşağı mertebesidir. Terbiye edilmemiş, heva ve hevesine tabi olan, şehevî arzulara direnemeyen nefistir. Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Yusuf’un (a.s.) lisanından bu nefse şöyle işaret edilir: ​“Ben nefsimi temize çıkarmam; çünkü Rabbimin merhamet ettiği durumlar hariç, nefs daima kötülüğü emreder. Şüphesiz Rabbim çok bağışlayıcı, çok merhametlidir.” (Yûsuf, 12/53)

• ​Nefs-i Levvâme (Kendini Kınayan Nefs): Bir günah işlediğinde pişmanlık duyan, vicdan azabı çeken ve kendini kınayan nefstir. Tamamen kötülüğe batmamış, ancak henüz istikrara kavuşmamıştır. Cenâb-ı Hak, bu nefse yemin ederek onun kıymetine işaret eder: ​“Kusurlarını görerek kendini kınayan nefse de yemin ederim ki…” (Kıyâme, 75/2)

• ​Nefs-i Mülheme (İlham Alan Nefs): Hayır ile şerri, güzellik ile çirkinliği daha net bir şekilde ayırt etmeye başlayan ve ilâhî ilhamlara mazhar olan nefstir. Şems Sûresi’ndeki “ona kötülük duygusunu ve takvasını ilham edene” ifadesi, bu mertebeye işaret olarak kabul edilir.

• ​Nefs-i Mutmainne (Huzura Ermiş Nefs): İman hakikatleriyle tam bir tatmin ve itminan haline ulaşmış, şüphe ve tereddütlerden arınmış, Rabbine tam bir teslimiyetle bağlanmış olan nefstir. Bu mertebeye ulaşanlara verilen müjde şöyledir: ​“Ey imanın huzuruna kavuşmuş insan! Sen O’ndan razı, O da senden razı olarak Rabbine dön. İyi kullarımın arasına gir. Cennetime gir.” (Fecr, 89/27-30)

• ​Nefs-i Râdiye (Razı Olmuş Nefs): Başına gelen her şeyin Allah’tan geldiğini bilerek, kahrı da lütfu da bir kabul edip Rabbinden tamamen razı olan nefstir. Yukarıdaki âyette geçen “Rabbine dön, sen O’ndan razı olarak” ifadesi bu mertebeyi tasvir eder.

• ​Nefs-i Mardiyye (Razı Olunmuş Nefs): Allah’ın kendisinden razı olduğu, O’nun sevgisini ve rızasını kazanmış olan kâmil nefstir. Fecr Sûresi’ndeki “O da senden razı olarak” beyanı bu makama işarettir.

• ​Nefs-i Kâmile (Safiye): Bütün kötü sıfatlardan arınmış, en güzel ahlâk ile bezenmiş, irşad makamına yükselmiş, tam bir saflığa erişmiş nefistir. Bu mertebe, peygamberlerin ve onların kâmil vârislerinin nefsidir.

​2. “Kalb, Ruh, Sır, Hafî, Ahfâ” Gibi Lâtifelerin Kur’ân’daki Karşılıkları
​Tasavvuf ıstılahında geçen bu lâtifeler (derûnî hasletler), insanın manevî yapısının farklı katmanlarını ifade eder. Bu tâbirler bu şekliyle Kur’ân’da geçmese de, muhtevalarına ve vazifelerine işaret eden pek çok âyet mevcuttur:
• ​Kalb: Kur’ân’da sadece bir et parçası olan organ değil, imanın, marifetin, aklın ve idrâkin merkezi olan manevî bir lâtifedir. Hakikati anlayan, hisseden ve tasdik eden merkezdir. ​“Şüphesiz ki bunda, aklı olan veya hazır bulunup kulak veren kimseler için bir öğüt vardır.” (Kāf, 50/37). Buradaki “akıl” için müfessirler genellikle “kalb” yorumunu yaparlar. “O gün ne mal fayda verir ne de evlât. Ancak Allah’a kalb-i selîm (arınmış bir kalp) ile gelenler başka.” (Şuarâ, 26/88-89)
​“Şüphesiz ki bunda, aklı olan veya hazır bulunup kulak veren kimseler için bir öğüt vardır.” (Kāf, 50/37). Buradaki “akıl” için müfessirler genellikle “kalb” yorumunu yaparlar.

• ​Ruh: İnsana hayat veren ilâhî bir cevherdir. Mahiyeti tam olarak idrâk edilemez ve doğrudan Allah’a aittir. ​“Sana ruhtan soruyorlar. De ki: ‘Ruh rabbimin bildiği bir iştir ve size ilimden ancak çok az bir şey verilmiştir.’” (İsrâ, 17/85) “Sonra onu güzelce şekillendirip ona kendi ruhundan üfledi…” (Secde, 32/9)

• ​Sır, Hafî, Ahfâ: Bu üç lâtife, daha çok derûnîliğin ve Allah’a yakınlığın en ileri derecelerini ifade eden tasavvufî ıstılahlardır. Kur’ân’da bu kelimelerle geçmeseler de, Allah’ın ilminin her şeyi kuşattığını, en gizliyi ve gizlinin de ötesini bildiğini ifade eden âyetler bu lâtifelerin muhtevasına işaret eder:
• ​Sır (Gizli): İnsanın içinde sakladığı, başkalarının bilmediği haldir.
• ​Hafî (Daha Gizli): Kişinin kendisinin bile unuttuğu veya farkında olmadığı derûnî niyetleridir.
• ​Ahfâ (En Gizli): Sadece Allah’ın bildiği, kulun idrâkinden tamamen uzak olan hakikatlerdir.
​“Sözü açıkça söylesen de gizlesen de O’nun için birdir. Çünkü O, gizliyi de, gizlinin daha gizlisini de (ahfâ) bilir.” (Tâhâ, 20/7) Bu âyet, bu mertebelerin varlığına ve Allah’ın ilminin bunları kuşattığına en kuvvetli işarettir.

• ​Kur’ân’daki Diğer Kavramlar: Bu lâtifelerin vazifelerini gören Fuâd (gönül, kalbin özü) ve Sadr (göğüs, manevî genişliğin merkezi) gibi kavramlar da Kur’ân’da sıkça zikredilir. (Mesela Necm 53/11’de Fuâd, İnşirâh 94/1’de Sadr geçer.)

​3. Enaniyet (Ene) ve Ubûdiyet İlişkisi: Modern “Ego” Kavramına Kur’ânî Tenkit
​İnsana verilen “ene” (benlik duygusu), Cenâb-ı Hakk’ın kendi sıfatlarını ve isimlerini anlaması için verilmiş bir “vahid-i kıyasî” yani bir ölçü birimidir. İnsan, kendi cüz’î ilmiyle Allah’ın küllî ilmini, kendi kudretiyle O’nun sonsuz kudretini, kendi sahipliğiyle O’nun mutlak mâlikiyetini bir derece anlar.
​Risale-i Nur Külliyatı’nda bu hakikat şöyle izah edilir:
​”Âlemin miftahı insanın elindedir ve nefsine takılmıştır. Kâinat kapıları zâhiren açık görünürken, hakikaten kapalıdır. Cenâb-ı Hak, emanet cihetiyle, insana “ene” namında öyle bir miftah vermiş ki, âlemin bütün kapılarını açar. Ve öyle tılsımlı bir enaniyet vermiş ki, Hallâk-ı Kâinatın künûz-u mahfiyesini onunla keşfeder. Fakat ene, kendisi de gayet muğlâk bir muammâ ve açılması müşkül bir tılsımdır. Eğer onun hakikî mahiyeti ve sırr-ı hilkati bilinse, kendisi açıldığı gibi kâinat dahi açılır.”

• ​Ene’nin Yanlış Kullanımı: Enaniyet Eğer insan, kendisine emanet olarak verilen bu “ene”yi kendisine ait zanneder, onu “Mâlik” olarak görürse, o vakit ubûdiyetten (kulluktan) uzaklaşır ve enaniyete (benlik davasına, egoizme) düşer. Bu, Allah’a isyanın ve şirkin temelidir. Kur’ân-ı Kerîm’deki en büyük enaniyet örneği, “Ben sizin en yüce rabbinizim!” (Nâzi’ât, 79/24) diyen Firavun’dur. O, kendisine verilen cüz’î sahipliği mutlak bir mâlikiyet zannederek haddini aşmıştır.

• ​Modern “Ego” Kavramına Kur’ânî Tenkit Modern psikolojinin “ego” kavramı, genellikle benliğin düzenleyici, gerçeklikle bağlantı kuran yapısı olarak tasvir edilir. Ancak popüler kültürde ve bazı düşünce akımlarında “ego,” kişinin kendini merkeze aldığı, kendi menfaatlerini her şeyin üstünde tuttuğu, kibre ve bencilliğe kaynaklık eden bir yapı olarak anlaşılmaktadır. ​Kur’ân-ı Kerîm, bu ikinci manadaki “ego”yu, yani enaniyeti şiddetle tenkit eder:
• ​İnsanın Acz ve Fakrını Hatırlatır: Enaniyet, insanın kendi güç ve kabiliyetlerine aldanmasıdır. Kur’ân ise insanın yaratılıştan âciz ve fakir (muhtaç) olduğunu vurgular. ​“…Çünkü insan çok zayıf yaratılmıştır.” (Nisâ, 4/28) Hakiki güç ve zenginlik sadece Allah’a aittir. Kul, kendi aczini ve fakrını anladığı nisbette Rabbine yönelir ve ubûdiyeti kemâle erer.
• ​Kibri ve Kendini Beğenmeyi Yasaklar: Enaniyetin en belirgin tezahürü olan kibir, şeytanın sıfatıdır. İblis, “Ben ondan hayırlıyım” (A’râf, 7/12) diyerek enaniyetine yenik düşmüş ve isyan etmiştir. Kur’ân, mü’minleri tevazu sahibi olmaya davet eder.
• ​Hakiki Varlığın Allah’a Ait Olduğunu Bildirir: Enaniyet, sahte bir varlık iddiasıdır. Halbuki her şeyin hakiki sahibi ve yaratıcısı Allah’tır. Ubûdiyet ise, bu sahte sahiplik davasından vazgeçip her şeyi O’na teslim etmektir. İşte o zaman insan, emanet olan “ene” aynasında Allah’ın sonsuz isim ve sıfatlarını temaşa ederek hakiki hürriyete ve izzete kavuşur.
​“…Çünkü insan çok zayıf yaratılmıştır.” (Nisâ, 4/28)
Hakiki güç ve zenginlik sadece Allah’a aittir. Kul, kendi aczini ve fakrını anladığı nisbette Rabbine yönelir ve ubûdiyeti kemâle erer.

• ​Kibri ve Kendini Beğenmeyi Yasaklar: Enaniyetin en belirgin tezahürü olan kibir, şeytanın sıfatıdır. İblis, “Ben ondan hayırlıyım” (A’râf, 7/12) diyerek enaniyetine yenik düşmüş ve isyan etmiştir. Kur’ân, mü’minleri tevazu sahibi olmaya davet eder.
• ​Hakiki Varlığın Allah’a Ait Olduğunu Bildirir: Enaniyet, sahte bir varlık iddiasıdır. Halbuki her şeyin hakiki sahibi ve yaratıcısı Allah’tır. Ubûdiyet ise, bu sahte sahiplik davasından vazgeçip her şeyi O’na teslim etmektir. İşte o zaman insan, emanet olan “ene” aynasında Allah’ın sonsuz isim ve sıfatlarını temaşa ederek hakiki hürriyete ve izzete kavuşur.
​Hülasa, Kur’ân, modern egoizmin şişirdiği benliği reddeder; bunun yerine Allah’a tam bir kulluk (ubûdiyet) içinde, O’nun isimlerinin bir aynası olduğunu idrâk eden, mütevazı ve arınmış bir “nefs” ve “kalb” inşa etmeyi hedefler.

1. İlmî (Bilimsel) Tefsirler: Yapısı ve Faaliyetleri
İlmî tefsir, Kur’an-ı Kerim’in âyetlerini, o dönemde veya sonradan ortaya çıkan tabiat bilimleri, astronomi, tıp, fizik, kimya ve diğer fünun dallarının verileriyle îzah etmeye, Kur’an’ın ihtiva ettiği işaretlerden bilimsel hakikatleri ve felsefî görüşleri çıkarmaya çalışan bir tefsir ekolüdür.
Temel Özellikleri:
* Gaye (Hedef): Kur’an’ın bir mu’cize olduğunu isbat etmek ve cihan şümul mesajının her çağa hitabettiğini göstermek. Özellikle Batı medeniyetinin ilmî ilerleyişine karşı, İslâm’ın ve Kur’an’ın ilme ve fikre verdiği ehemmiyeti ve ilmin aslının Kur’an’da mevcut olduğunu ortaya koyma gayreti taşır.
* Küllî Muhteva Anlayışı: Bu ekolü benimseyenler, Kur’an’ın yalnızca dinî ve itikadî ilimleri değil, bütün ilimlerin esaslarını (nüvelerini), bazen zâhir (açık) bazen de hafî (gizli) bir şekilde ihtiva ettiğini düşünürler. Ancak, Kur’an’ın bir matematik veya fizik kitabı olmadığını, hidayet (doğru yolu gösterme) maksadıyla nazil olduğunu ve bu ilimlere işaret ettiğini kabul ederler.
* Kevnî Âyetlere Odaklanma: Yaratılış, tabiat olayları, gökler, yer, insan ve hayvanlar âlemi ile ilgili âyetleri öncelikle ele alırlar. Bu nev’î (türden) âyetlerdeki tasvir ve işaretleri güncel bilimsel tesbitlerle irtibatlandırırlar.
* Tenkitler: İlmî tefsirin en mühim tenkidi, Kur’an lafızlarının (sözlerinin) kendi asıl manasından uzaklaştırılarak, sonradan ortaya çıkan bilimsel nazariyelerle (teorilerle) uyumlu kılınmaya çalışılmasıdır. Bu durum, bilimsel nazariyelerin değişmesiyle Kur’an tefsirlerinin de değişmesi ve zıtlık ihtiva etmesi tehlikesini doğurur.
Tantâvî Cevherî gibi bazı ulemâ, Kur’an’da fıkıhla ilgili 150 kadar âyet varken, ilm ve fen ile ilgili 750’den fazla âyet bulunduğunu iddia ederek bu faaliyeti zirveye taşımıştır.

2. Kur’an-ı Kerim’de İlmî Âyetler Olarak Değerlendirilenler
Kur’an-ı Kerim’de, insanı tefekkür (derin düşünmeye), nazar etmeye ve tabiatı incelemeye sevk eden, aynı zamanda çağdaş bilimlerin tesbitleriyle irtibatlandırılan çok sayıda kevnî âyet mevcuttur. İlmî tefsir çerçevesinde en çok ele alınan ve bilimsel hakikatlere işaret ettiği kabul edilen bazı âyetler ve işaret ettikleri hususlar şunlardır:
| Âyet-i Kerîme | Süre ve Âyet No | İşaret Edilen Husus (İlmî Yorum) |
|—|—|—|
| “Biz göğü ‘büyük bir kudretle’ bina ettik ve şüphesiz Biz (onu) genişleticiyiz.” | Zâriyât Sûresi, 51/47 |
Evrenin Genişlemesi (Kozmoloji): Hubble’ın keşfinden asırlar önce evrenin sürekli genişlediğine işaret olarak değerlendirilir. |

| “Görmez misin, Allah’ın gökten bir su indirip onu yerdeki kaynaklara geçirdiğini?…” | Zümer Sûresi, 39/21 | Suyun Devr-i Dâimi (Hidroloji): Yağmurun yeraltı sularına sızması ve suyun devamlı bir dönüşüm içinde olmasına işaret. |

| “O, sizin için kulakları, gözleri ve gönülleri inşa (yaratma) edendir; ne de az şükrediyorsunuz.” | Mü’minûn Sûresi, 23/78 | Duyuların Gelişim Sırası: Embriyolojik gelişimde işitme, görmeden ve gönül (idrak) kuvvetlerinden daha önce oluşmasına işaret. |

| “…Sizi annelerinizin karınlarında, üç karanlık içinde, bir yaratılıştan başka bir yaratılışa geçirerek yaratmaktadır…” | Zümer Sûresi, 39/6 |
Embriyolojideki Üç Karanlık Safha: Rahim, döl yatağı ve plasenta zarlarıyla çevrili üç koruma tabakasına veya embriyonun geçirdiği üç temel gelişim safhasına işaret. |
| “Sonra o damlacığı ‘alaka’ya dönüştürdük. Alakayı da ‘mudga’ya dönüştürdük…” | Mü’minûn Sûresi, 23/14 |
Embriyolojik Gelişim: “Alaka” (asılıp tutunan şey, pıhtı) ve “Mudga” (çiğnenmiş et parçası) gibi kavramlarla embriyonun erken safhalarına dair tasvir. |

| “O (Allah) ki, Arz’da ne varsa, tamamını sizin için yarattı. Sonra, Göğe yöneldi; yedi Gök olarak onları düzenledi. Ve O, her şeyin Âlimi’dir.” | Bakara Sûresi, 2/29 |
Kâinatın Yaratılışı ve Nizamı: Göklerin ve yerin yaratılışındaki küllî nizam ve uyuma işaret. |
| “Ve demiri de indirdik ki, onda büyük bir güç ve insanlar için (çeşitli) yararlar vardır…” | Hadîd Sûresi, 57/25 |
Demirin Uzaydan İndirilmesi: Demirin (Fe) dünyada oluşmadığı, büyük yıldızlardaki füzyonla meydana gelip dünyaya uzaydan geldiği ilmî bilgisine işaret. |
| “O (Allah), size şimşeği korku ve umut olarak gösteren, (yağmur yüklü) ağırlaşmış bulutları (inşa edip) ortaya çıkarandır.” | Ra’d Sûresi, 13/12 |
Bulutların Yapısı: Yağmur yüklü bulutların ağırlığına ve bulut oluşumundaki elektriklenmeye işaret. |

3. Geçmişten Günümüze ve Geleceğe Işık Tutan Âyetler
Kur’an-ı Kerim, mu’ciz bir hitab (söz) olarak, sadece kevnî hakikatlere değil, aynı zamanda geçmiş, hâl ve istikbal (gelecek) hakkındaki bilgileri de ihtiva eder. Bu âyetlerin faaliyetleri, imanı kuvvetlendirmek, hikmet dersleri vermek ve insanlığı istikbale hazırlamaktır.

Özellikleri ve İşaret Ettiği Hususlar:
* Gaybdan (Görünmez Âlemden) Haberler:
* Fetihler ve Zaferler: Hz. Peygamber’in (asm) rüyasının gerçekleşeceği ve Mekke’ye güvenle girileceği (yakın bir fetih) işareti (Fetih Sûresi, 48/27).
* Koruma Taahhüdü: Kur’an’ın tahrif edilmeye karşı Allah tarafından korunacağı taahhüdü: “Şüphesiz Zikr’i (Kur’an’ı) biz indirdik. Onu koruyacak olan da biziz.” (Hicr Sûresi, 15/9).
Bu, Kur’an’ın küllî ve daimî bir isbatı ve istikbale yönelik en büyük emniyetidir.

* Kıyamet ve Âhiret Tasvirleri:
* Yeniden Yaratılışın Kolaylığı: “İnsan, kemiklerini bir araya getiremeyeceğimizi mi sanıyor? Evet, biz onun parmak uçlarını (dahi) düzeltmeye kâdiriz.” (Kıyâmet Sûresi, 75/3-4).
Parmak izinin (parmak ucu) ferdî (kişisel) bir alamet (işaret) olmasına işaret edilişi, istikbaldeki kimlik tespit metotlarına dair bir açı sunar.
* Dağların Hareketi: Kıyamet alametleri içinde dağların bulutlar gibi hareket edeceği (Neml Sûresi, 27/88) tasviri, arzın (dünyanın) derûnî (iç) faaliyetleri ve kıtaların kayması (kıtasal sürüklenme) gibi ilmî hakikatlere de işaret eder.

* İnsan ve Toplum Hakkında Hikmetler:
* Zıtların Birliği ve Zıtlık Kanunu: Âyetteki müteşâbih (manası zahir olmayan) kısımların varlığı (Âl-i İmrân Sûresi, 3/7), aklı ve fikri daimî bir araştırma ve tahkike (doğrulamaya) sevk eder.

* Fikir ve Bilimin Teşviki: Kâinat kitabına nazar edilmesini emreden âyetler, Müslümanları daima ilimde ileri gitmeye ve tabiatın sırlarını çözmeye teşvik eder. Bu, istikbalde İslâm âleminin ilimde önder olacağına dair zımnî (üstü kapalı) bir işarettir.
Bu faaliyetler ve işaretler, Kur’an-ı Kerim’in cihan şümul ve ebedî hitab olduğunu, her devrin fünununa ve anlayışına muvafık (uygun) açılar ihtiva ettiğini gösterir.
Risale-i Nur Külliyatı’ndan İktibas
Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri, Kur’an’ın ilmî hakikatlere işaretini tefsir ederken, Kur’an’ın asıl maksadının hidayet olduğunu, ilimlerin çekirdeklerini ihtiva ettiğini ancak bir fen kitabı olmadığını belirtir.
> “Kur’an-ı Hakîm, hakikî ilimleri hâvi bir kitab-ı mukaddestir. Ve bütün asırlarda, insanların umum tabakalarına hitab eden, ezelî bir hutbedir.”
>
Bu nevî faaliyetler, Kur’an’ın sadece ibadet ve ahlak muhtevasını değil, aynı zamanda tabiat ve kâinatla ilgili hakikatleri de ihtiva ettiğini gösterir.

​Kur’ân-ı Kerîm, sadece manasıyla değil, aynı zamanda lafzının yapısı, ses ahengi ve harflerinin hususiyetleriyle de bir bütündür. Lafız, mananın cesedi ise, ses ve ahenk de o cesede hayat veren ruh gibidir.
​1. Harflerin Sembolik Manaları (Hurûf-i Mukatta’a) ve Ses-Mana İlişkisi
​Yirmi dokuz sûrenin başında yer alan ve “kesik harfler” manasına gelen Hurûf-i Mukatta’a (elif-lâm-mîm, yâ-sîn, hâ-mîm gibi), Kur’ân’ın en esrarlı ve üzerinde en çok tefekkür edilen bahislerinden biridir. Bu harflerin hakiki manasını yalnızca Allah Teâlâ’nın bildiği kabul edilmekle birlikte, müfessirler ve ârifler bu hususta bazı hikmetlere işaret etmişlerdir:
• ​İlâhî bir Şifre ve Anahtar Olmaları: Bu harfler, bulundukları sûrenin muhtevasına dair ilâhî bir şifre, bir anahtar mesabesindedir. Her bir harf, Allah’ın muhtelif isimlerine ve sıfatlarına işaret eden birer semboldür. Mesela, “Elif”in Allah’ın vahdaniyetine, “Lâm”ın O’nun lütfuna ve ilmine, “Mîm”in ise mülküne ve rahmetine işaret ettiği gibi tefsirler yapılmıştır.
• ​Bir Meydan Okuma (Tahaddî) Olmaları: Cenâb-ı Hak, bu harflerle âdeta şöyle demektedir: “İşte bu Kur’ân, sizin de her gün kullandığınız bu elif’lerden, lâm’lardan, mîm’lerden müteşekkildir. Eğer gücünüz yetiyorsa, haydi siz de bu harfleri kullanarak onun bir benzerini meydana getirin!” Bu durum, Kur’ân’ın beşer takatinin fevkinde, ilâhî bir kelâm olduğunun en açık isbatıdır.
• ​Ses-Mana Münasebeti: Kur’ân’da harflerin ses yapısıyla, içinde bulundukları âyetin manası arasında da latîf bir münasebet vardır. Mesela, azap, gazap ve celâl ifade eden âyetlerde genellikle “ق” (kaf), “غ” (ğayn), “ض” (dad) gibi tok ve kalın sesli harfler kullanılırken; rahmet, merhamet ve lütuf ifade eden âyetlerde “س” (sin), “ه” (he), “م” (mim) gibi ince ve yumuşak sesli harflere rastlanır. Bu ses ahengi, mananın sadece akla değil, aynı zamanda ruha ve kalbe de tesir etmesini sağlar.
​2. “İkra’” Emrinin Derûnî Tahlili
​Alak Sûresi’nin ilk âyeti olan “اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ” emri, vahyin başlangıcıdır ve çok katmanlı, derûnî manalar ihtiva eder:
​“Yaratan rabbinin adıyla oku!” (Alak, 96/1)

​Bu emrin muhatabı olan Peygamber Efendimiz’in (s.a.v) okuma yazma bilmeyen (ümmî) bir zât olması, “oku” emrinin sadece yazılı bir metni okumaktan ibaret olmadığının en büyük delilidir. Bu emrin derûnî manaları şöyledir:
• ​Kâinat Kitabını Okumak: “İkra'”, öncelikle varlık kitabını, yani kâinatı okumaya bir davettir. Her bir mahlûk, Allah’ın isim ve sıfatlarını gösteren birer “âyet” veya “kelime” hükmündedir. Bir çiçeğe, bir yıldıza, bir hücreye bakmak ve ondaki sanatı, ilmi, kudreti ve rahmeti “okumak,” “İkra'” emrinin en geniş dairesidir. Bu nazarla bakıldığında, kâinat büyük bir Kur’ân, Kur’ân ise kâinatın tercüme-i ezeliyesidir.
• ​Kendini Okumak: İnsan, “küçük bir âlem”dir. “İkra'” emri, aynı zamanda insanın kendi derûnî yapısını, aczini, fakrını, kendisine verilen istidatları ve ruhî lâtifelerini okuması, yani kendini tanıması için bir çağrıdır. Kendini okuyan, Rabbini de bilir.
• ​Varlığı Mana Haritası Olarak Okumak: Bu emir, varlığa ve hadiselere yüzeysel bir nazarla değil, “Rabbinin adıyla” yani her şeyin O’ndan geldiğini, O’nun ismiyle var olduğunu ve O’na döneceğini bilerek bakmaktır. Bu bakış açısı, her şeyi manalı kılar. Bir yağmur damlası sadece “su” değil, “Rahîm” isminin bir tecellisi; bir şimşek sadece bir tabiat hadisesi değil, “Celâl” ve “Azamet” sıfatlarının bir cilvesi olur.

​3. Kur’ân’daki Musikî, Vezin ve Ritmin Manaya Etkisi
​Kur’ân-ı Kerîm ne şiirdir ne de nesir. Kendine mahsus, eşsiz bir nazmı ve musikîsi vardır. Bu ahenk, mananın ayrılmaz bir parçasıdır ve dinleyenin ruhunda derin tesirler bırakır.
• ​Fâsıla ve Seci: Kur’ân’daki âyet sonlarında bulunan ses uyumuna “fâsıla” denir. Bu fâsılalar, metne hem akıcı bir ritim kazandırır hem de manayı kuvvetlendirir. Özellikle kısa sûrelerde bu durum çok açıktır.
• ​Örnekler:
• ​Rahmân Sûresi: “فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ” (Öyleyken rabbinizin hangi nimetlerini yalanlıyorsunuz?) âyetinin tekrarı, sûre boyunca sayılan nimetlerin insan ve cinlerin ruhuna ve vicdanına nakşedilmesini sağlayan, ilâhî bir nakarat gibidir. Bu tekrar, hem bir ikaz hem de bir şükran davetidir.
• ​Fil Sûresi: Sûredeki kısa ve keskin fâsılalar (fîl, tadlîl, ebâbîl, siccîl), Ebrehe ordusunun helak edilişindeki sür’ati, dehşeti ve ilâhî kudretin kesinliğini hissettirir. Kelimelerin sesi, hadisenin tasvirini canlandırır.
• ​Nâs Sûresi: Sûrenin sonundaki “nâs,” “vesvâs,” “hannâs” kelimelerindeki “s” sesinin tekrarı, şeytanın fısıltısını (vesvese) andıran bir ses yapısı oluşturur. Bu ahenk, sûrenin manası olan “sinsi vesvesecinin şerrinden Allah’a sığınma” temasını fonetik olarak destekler.
• ​İhlâs Sûresi: “Ahad,” “samed,” “lem yelid ve lem yûled” ifadelerindeki tok ve net sesler, Tevhid akidesinin kesinliğini, şüpheye yer bırakmayan mutlak hakikatini ilân eder.
​Netice olarak, Kur’ân-ı Kerîm’de lafız manadan, ses ahenkten ve harf hakikatten ayrı düşünülemez. O, her bir harfi, kelimesi ve âyet sonuyla bir bütün teşkil eden, hem akla hem kalbe hem de ruha aynı anda hitap eden mu’ciz bir kelâmdır.

​Kur’ân-ı Kerîm, bir fen kitabı değildir; fakat kâinatın Sâni’i (Sanatkârı) olan Allah’ın kelâmı olduğu için, kâinat kitabının âyetlerine (delillerine) atıflarda bulunur. Bu atıflar, insanları sadece ilmî bir gerçeği öğrenmeye değil, o gerçeğin arkasındaki hikmeti, kudreti ve tevhidi görmeye davet eder.
​1. “Ve gönderdiğimiz rüzgârlar döllendirir.” (Hicr 22) Âyetinin Tahlili
​Cenâb-ı Hak, Hicr Sûresi’nde şöyle buyurur:
​“Biz rüzgârları aşılayıcı olarak gönderdik; gökten su indirip onunla sizin su ihtiyacınızı karşıladık. Onu depolayan siz değilsiniz.” (Hicr, 15/22)

​Bu mübarek âyet, hem ilmî bir i’câzı hem de derûnî bir hikmeti bir arada barındırır.
• ​İlmî Yorumu:
• ​Bitkilerin Aşılanması: Âyetin ilk ve en zâhirî manası, rüzgârların bitkilerdeki tozlaşmayı (döllenmeyi) sağladığıdır. Erkek bitkilerden aldığı polenleri (telkîh tozlarını) dişi bitkilere taşıyan rüzgârlar, meyve ve tohumların oluşmasına, yani hayatın devamına vesile olur. Bu ilmî hakikat, ancak asırlar sonra botanik ilmiyle teferruatlı bir şekilde isbat edilmiştir.
• ​Bulutların Aşılanması: Modern meteoroloji ilmi, yağmurun teşekkülünde rüzgârların mühim bir rol oynadığını ortaya koymuştur. Rüzgârlar, taşıdıkları tuz ve toz parçacıklarıyla bulutları “aşılayarak” su buharının yoğunlaşmasını ve yağmur damlalarının oluşumunu tetikler. Âyetteki “aşılayıcı” (levâkıha) ifadesi, bu ilmî keşfe de fevkalâde bir şekilde işaret etmektedir.
• ​Hikmetî ve Metafizik Yorumu: Âyetin asıl gayesi, bu ilmî hadiseyi haber vermekten ziyade, bu hadisenin arkasındaki Kudret-i İlâhiyye’yi göstermektir.
• ​Tevhid Delili: Cansız, şuursuz ve kör bir tabiat unsuru olan rüzgâr, nasıl olur da hayatın en hassas ve en hikmetli bir ameliyesi olan “dölleme” ve “aşılama” fiilini yapabilir? Bu vazifeyi ona kim vermiştir? Rüzgârın, bir bitkinin polenini tam ihtiyaç anında diğerine ulaştırması veya bulutların içindeki su buharını tam zamanında yağmura dönüştürmesi, tesadüfün eseri olamaz. Demek ki rüzgâr, kendi başına hareket eden bir fâil değil, Alîm ve Hakîm bir Zât’ın emrinde hareket eden bir memurdur. O, sadece ilâhî kudretin ve iradenin elinde bir perdedir.
• ​Rahmet ve Rezzâkiyet: Bu “aşılama” fiilinin neticesinde yeryüzü hayat bulur, bitkiler ve ağaçlar meyve verir, gökten hayat kaynağı olan su iner. Bütün bunlar, Cenâb-ı Hakk’ın Rahmâniyet ve Rezzâkiyet (rızık vericilik) sıfatlarının bir tecellisidir. Rüzgâr, bu ilâhî rahmetin ve rızkın bize ulaşmasında vazifeli bir hizmetkârdır.
• ​Sebeplerin Acziyeti: Âyet, sebeplere takılıp kalmamamız için bizi uyarır. Rüzgâr bir sebeptir, lâkin hakiki müessir (tesir edici) değildir. Bu nazarladır ki, Kur’ân sadece hadiseyi tasvir etmez, aynı zamanda o hadisenin Fâil-i Hakikîsi’ne işaret ederek tefekkür ufkumuzu açar.
​2. Maddenin Yapısındaki Tevhidî Düzenin “Tesbih” Kavramıyla Açıklanması
​Kur’ân-ı Kerîm, kâinattaki her bir mevcudun Allah’ı tesbih ettiğini, yani O’nu noksan sıfatlardan tenzih edip kemâl sıfatlarıyla zikrettiğini beyan eder:
​“Yedi gök, yer ve bunların içinde bulunanlar O’nu tesbih eder. O’nu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ne var ki siz onların tesbihini anlamazsınız. O halîmdir, çok bağışlayıcıdır.” (İsrâ, 17/44)

​Bu tesbih, sadece lisan ile yapılan bir zikir değildir. Maddenin yapısındaki nizam, bu “fiilî tesbihin” en büyük isbatıdır:
• ​Nizam Tesbihi: Bir atomun yapısını tefekkür edelim: Çekirdek etrafında akıl almaz bir süratle dönen elektronlar, kendilerine tayin edilen yörüngeden bir an bile şaşmazlar. Bu baş döndürücü hareket içindeki muazzam nizam ve itaat, o atomun “lisan-ı hâl” ile (hâl diliyle) kendisini bu şekilde tanzim eden Nazzâm-ı Ezelî’yi tesbih etmesidir. Bu nizamıyla, “Benim Sâni’im abes iş yapmaz, O’nun işinde kaos ve karmaşa yoktur” der.
• ​Vazife Tesbihi: Her bir zerre, her bir element, kendisine verilen kimyevî ve fizikî vazifeleri harfiyen ve hatasız bir şekilde yerine getirir. Hidrojen ile oksijen belirli bir nisbette birleşerek hayatın kaynağı olan suyu teşkil eder. Bu, onların ilâhî kanunlara mutlak teslimiyetidir ve bu teslimiyet, bir tesbih nevidir. Onlar bu vazifelerini icra ederek, “Bizi bu vazifeyle görevlendiren Rabbimiz her türlü noksanlıktan münezzehtir” manasını ifade ederler.
• ​Tevhidî Düzen: Atomdan galaksilere kadar bütün varlık âlemi, aynı fizik kanunlarına, aynı matematiksel prensiplere tabiidir. Yeryüzündeki bir elmayı yere düşüren kanun (yer çekimi) ile gezegenleri yörüngelerinde tutan kanun aynıdır. Bu cihanşümul birlik ve ahenk, bütün kâinatın tek bir Sâni’in, tek bir Kanun Koyucu’nun eser-i sanatı olduğunu haykırır. İşte bu tevhidî düzen, kâinatın en büyük ve en gür sada ile yaptığı küllî bir tesbihtir.
​3. Kuantum Fiziği ve Kur’ân’daki “Gayb-Şehadet” Ayrımının Karşılaştırılması
​Kur’ân-ı Kerîm, varlık âlemini temel olarak ikiye ayırır: Âlem-i Şehadet (duyularla ve aletlerle idrak edilebilen, görünen âlem) ve Âlem-i Gayb (mahiyeti duyularla ve aletlerle idrak edilemeyen, görünmeyen âlem).
• ​Âlem-i Şehadet: Fizikî kâinattır. Modern bilimin inceleme sahası bu âlemdir.
• ​Âlem-i Gayb: Allah’ın Zât’ı ve sıfatları, melekler, ruh, kader, cinler, Cennet, Cehennem gibi hakikatleri ihtiva eder. Bu âlemin anahtarları yalnızca Allah’ın katındadır.
​Kuantum fiziği, 20. asırda maddenin en temel seviyesindeki davranışlarını inceleyen bir ilim dalıdır ve getirdiği neticeler, klasik fiziğin maddeye bakışını temelden sarsmıştır. Bu neticelerin, Kur’ân’daki “gayb-şehadet” ayrımıyla mukayesesi, tefekküre medar olacak latîf işaretler sunar:
• ​Maddenin Katı ve Kesin Olmayışı: Klasik fizik, maddeyi katı, kesin ve tam olarak bilinebilir bir yapı olarak tasvir ederdi. Kuantum fiziği ise, atom altı parçacıkların hem dalga hem de parçacık özelliği gösterdiğini, yani belirsiz bir “potansiyeller bulutu” halinde var olduğunu ortaya koydu. Bu parçacıklar, ancak bir gözlem veya ölçüm yapıldığında belirli bir konumda “tezahür” ederler. Bu durum, gördüğümüz ve ölçtüğümüz bu şehadet âleminin, temelinde daha akışkan, belirsiz ve idrakimizin ötesinde bir “gaybî” hakikatten neş’et ettiğine bir işaret olarak yorumlanabilir.
• ​Belirsizlik İlkesi (Heisenberg): Bu ilkeye göre, bir parçacığın konumunu ve hızını aynı anda tam bir kesinlikle bilmek imkânsızdır. Bu, insan aklının ve ilmî gözleminin, şehadet âleminin dahi en temel yapısını tam olarak kuşatmaktan âciz olduğunun ilmî bir itirafıdır. Bu acziyet, şehadetin arkasında, bizim bilgimiz ve ölçümlerimizle kayıt altına alınamayan bir “gayb” boyutunun varlığını akla yakınlaştırır.
• ​Gözlemci Etkisi: Gözlemcinin, gözlemlediği sistemin durumunu değiştirmesi, modern fiziğin en hayret verici bulgularındandır. Bu, “şuur”un veya “bilgi”nin, maddî gerçeklikten ayrı ve ona tesir eden bir faktör olduğunu gösterir. Materyalist felsefenin “her şey maddeden ibarettir” şeklindeki yanlış inancını temelden sarsar. Şuurun maddeye olan bu tesiri, bütün kâinatın mutlak ve her şeyi kuşatan bir İlim ve Şuur Sahibi’nin (Allah’ın) kontrolünde olduğu hakikatine aklı yaklaştırır.
​Mühim Bir Tenkit: Bu mukayesede şu husus unutulmamalıdır: Kuantum fiziği, “gayb” âlemini isbat etmez. Zira o, hâlâ fizikî âlemin sınırları dahilinde bir ilimdir. Lakin kuantum fiziğinin bulguları, 19. asır materyalizminin ve determinizminin (her şeyin önceden belli ve hesaplanabilir olduğu inancının) kalesini yıkmıştır. Maddeyi daha esrarlı, daha az anlaşılır ve kendi kendine yeterli olmaktan uzak bir yapı olarak tasvir ederek, aklın nazarında metafizik âleme ve gayba bir kapı aralamıştır. Kâinatın, gördüğümüzden ibaret olmadığını, zâhirî sebeblerin arkasında görünmeyen bir irade ve kudretin işlediğini kabul etmeyi, ilmî olarak daha makul bir zemin haline getirmiştir.

​Kur’ân-ı Kerîm, manasıyla olduğu kadar lafzıyla da mu’cizedir. Her bir kelimesi, cümle yapısı ve üslûbu, sonsuz bir ilim ve hikmetin tezahürüdür.
​1. Kur’ân’daki Tekrarların Hikmeti (Tekrarda Yenilik Prensibi)
​Zâhiren tekrar gibi görünen âyet ve kıssalar, hakikatte pek çok hikmete mebnî olarak zikredilmiştir. Kur’ân’daki tekrarlar, usanç veren bir yineleme değil, her defasında yeni bir mana ve hikmet kapısı açan, tefekkür ufkunu genişleten bir “tekrar-ı tesîsî”dir (kurucu tekrardır).
• ​Tevhid, Nübüvvet ve Haşir Gibi Esasların Tesbiti: İmanın temeli olan bu üç büyük esas, insan hayatının en mühim hakikatleridir. Nasıl ki bir binanın temel direkleri sürekli nazara verilir ve tahkim edilirse, Kur’ân da bu esasları farklı üslûp ve bağlantılarla tekrar ederek kalplerde ve akıllarda kökleşmesini temin eder. İnsan, her an bu hakikatlere muhtaçtır. ​Risale-i Nur Külliyatı’nda bu hakikat şöyle açıklanır: “Kur’an hem bir kitab-ı zikir, hem bir kitab-ı dua, hem bir kitab-ı davet olduğundan içinde tekrar müstahsendir, belki elzemdir ve eblağdır. Ehl-i kusurun zannı gibi değil… Zira zikrin şe’ni; tekrar ile tenvirdir. Duanın şe’ni; terdad ile takrirdir. Emir ve davetin şe’ni; tekrar ile te’kiddir. Hem herkes her vakit bütün Kur’anı okumağa muktedir olamaz. Fakat bir sureye galiben muktedir olur. Onun için en mühim makasıd-ı Kur’aniye ekser uzun surelerde derc edilerek her bir sure bir küçük Kur’an hükmüne geçmiş. ”
Sözler ( 242 )

• ​Farklı Bağlantılarda Farklı Manalar: Musa Aleyhisselâm kıssası gibi bazı kıssalar, farklı sûrelerde tekrar edilir. Ancak bu tekrarların hiçbiri diğerinin aynı değildir. Her bir sûrenin ana gayesine uygun olarak, kıssanın farklı bir yönü, farklı bir teferruatı veya hikmeti ön plana çıkarılır. Bir yerde Hz. Musa’nın Firavun karşısındaki tevhîd mücadelesi vurgulanırken, başka bir yerde kavmiyle olan imtihanı veya ilâhî rahmete mazhariyeti nazara verilir. Böylece her tekrar, kıssadan alınacak dersleri zenginleştirir ve yeni bir mana penceresi açar.
• ​Usandırmayan Mucizevî Üslûp: Beşerî metinlerde tekrar, genellikle bir kusur kabul edilir ve okuyucuyu usandırır. Kur’ân’ın en çok tekrar edilen sûresi olan Fâtiha Sûresi’ni her gün defalarca okumaktan hiçbir mü’min usanç duymaz; bilakis her okuyuşta farklı bir lezzet ve feyiz alır. Bu durum, Kur’ân lafzının beşer takatinin fevkinde, ilâhî bir halâvet (tatlılık) ve tazelik taşıdığının açık bir delilidir.
​2. Fiil Kalıplarının (Mâzî, Muzari, Emir) Tecellî Zamanlarına Göre Sırrı
​Kur’ân’daki fiil zamanlarının kullanımı, sadece gramer kaidelerine göre değil, aynı zamanda ilâhî bir maksada ve mananın ruhuna uygun olarak seçilmiştir.
• ​Mâzî (Geçmiş Zaman) Kipi: Kur’ân’da, kıyamet ve ahiret gibi gelecekte vuku bulacak hadiselerden bahsederken sık sık mâzî kipi kullanılır. Mesela: ​“Sûra üflenmiştir (نُفِخَ), böylece Allah’ın diledikleri dışında göklerde ve yerde kim varsa hepsi ölüp yere düşmüştür…” (Zümer, 39/68) Burada “üflenecek” yerine “üflendi” denilmesi, hadisenin vuku bulacağının kesinliğini ve muhakkaklığını ifade eder. O hadise, Allah’ın ezelî ilminde zaten vuku bulmuş gibidir. Bu üslûp, dinleyenin zihninde olayın vukuuna dair hiçbir şüpheye yer bırakmaz ve ona bir kesinlik hissi verir.

• ​Muzari (Geniş ve Gelecek Zaman) Kipi: Bu kip, genellikle devamlılık arz eden hadiseler, ilâhî fiillerin sürekliliği veya geçmiş bir olayı canlandırıp dinleyicinin gözü önüne getirmek için kullanılır.
• ​Devamlılık: “Allah, gökleri ve yeri yaratır (يَخْلُقُ).” Bu ifade, yaratma fiilinin bir defaya mahsus olup bitmediğini, her an devam ettiğini gösterir.
• ​Canlandırma: Peygamber kıssaları anlatılırken bazen muzari kipine geçilir. Bu, dinleyiciyi asırlar öncesine götürüp hadiseyi sanki o an yaşanıyormuş gibi hissettirmek ve mananın tesirini artırmak içindir.
• ​Emir Kipi: Emir kipi, Kur’ân’ın bir hidayet ve kanun kitabı olmasının en açık tezahürüdür. Bu kip, Kâinatın Yaratıcısı ile O’nun kulu arasındaki münasebeti tesis eder. ​“Namazı dosdoğru kılın, zekâtı verin…” (Bakara, 2/43) Bu emirler, sadece birer talep değil, aynı zamanda kulun menfaatine olan, onu hem dünyada hem de ahirette saâdete ulaştıracak hikmetli reçetelerdir. Emir sigası, ifadenin kesinliğini, mükellefiyetin ciddiyetini ve hitabın arkasındaki sonsuz kudret ve otoriteyi hissettirir.

​3. Kur’ân’ın Beşerî Metinlerle Mukayesesinde “İ’câz-ı Beyânî” Yönleri
​Kur’ân’ın beyanındaki i’câz (mu’cizelik), onun beşer kelâmı olamayacağının en kuvvetli delillerindendir.
• ​Eşsiz Nazım ve Ahenk: Kur’ân, Arap edebiyatındaki şiir kalıplarından hiçbirine uymaz, fakat en beliğ şiirlerden daha ahenkli ve tesirlidir. Düz nesir de değildir, fakat en sanatlı nesirlerden daha nizamlı ve akıcıdır. Bu kendine has üslûp, taklit edilemez bir yapıya sahiptir.
• ​Câmiiyyet (Kapsayıcılık) ve Îcâz (Vecizlik): Kur’ân, en az kelimeyle en çok manayı ifade etme sanatının zirvesidir. Az bir lafızla sayfalarca tefsir gerektirecek kadar geniş hakikatleri ifade eder. Mesela: ​“Kısasta sizin için hayat vardır.” (Bakara, 2/179) Bu iki kelimelik cümle; katilin öldürülmesinin, hem potansiyel katiller için caydırıcı bir ders olacağını (toplumsal hayat), hem de maktulün yakınlarının intikam hırsını teskin edip kan davalarını önleyeceğini (sosyal hayat) ve adaletin tesisiyle umumi bir emniyet hissi vereceğini (huzurlu hayat) ifade eden muhteşem bir îcâz örneğidir.

• ​Üslûptaki Harikulâde Akıcılık: Kur’ân, birbirinden çok farklı mevzular arasında (mesela, tevhid akidesinden fıkıh hükümlerine, oradan bir peygamber kıssasına, sonra ahiret tasvirine) hiçbir kopukluk ve sunîlik olmadan, fevkalâde bir akıcılıkla geçiş yapar. Bu, beşerî metinlerde ulaşılamayacak bir mertebedir. Bir yazarın veya şairin belli bir üslûbu vardır. Kur’ân ise, her mevzuya en münasip üslûbu kullanır ve bu geçişler o kadar tabiidir ki, metnin bütünlüğünü zedelemez, bilakis kuvvetlendirir.
• ​Meydan Okuması (Tahaddî): Bütün bu vasıflarından dolayı Kur’ân-ı Kerîm, indiği andan itibaren bütün insanlığa ve cinlere meydan okumuştur: ​“De ki: ‘Andolsun, bu Kur’an’ın bir benzerini ortaya koymak üzere insanlar ve cinler bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini getiremezler.’” (İsrâ, 17/88) Bu meydan okumanın 14 asırdır karşılıksız kalması, Kur’ân’ın beyanının beşer üstü ve ilâhî bir menşeden geldiğinin fiilî bir isbatıdır.