BERCESTE VE İZAHI – 45 –

Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com
11/10/2025

BERCESTE VE İZAHI – 44 –

Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com
11/10/2025

BERCESTE VE İZAHI – 43 –

1: Ziyâ Paşa ve Talihin Cilvesi
İktibas
Osmanlıca Metin:
بی بخت اولانڭ باغنه بر قطره سی دوشمز
باران yerine در و گهر ياغسه سمادن
Latin Harfleriyle:
Bî-baht olanın bağına bir katresi düşmez
Bârân yerine dürr ü güher yağsa semâdan
Günümüz Türkçesiyle Anlamı:
Gökten yağmur yerine inci ve mücevher bile yağsa, talihsiz bir insanın bahçesine bir damla düşmez.
İzah ve Açıklama
Tanzimat döneminin en önemli şair ve düşünürlerinden Ziyâ Paşa’ya ait bu beyit, “kader” ve “talihsizlik” kavramlarını son derece çarpıcı bir imgeyle dile getirir. Beyitte, talihsizliğin adeta bir kara bulut gibi insanın üzerine çöktüğünde, en olağanüstü ve cömert fırsatların bile o kişiye isabet etmeyeceği vurgulanır. Normalde gökten yağan yağmur, bereketin ve rahmetin sembolüdür. Ancak Paşa, bu sembolü aşarak, gökten çok daha değerli olan inci ve mücevherlerin yağdığı bir tablo çizer. Bu mübalağalı anlatıma rağmen, “bî-baht” olan, yani talihi olmayan kişinin bu ilahi cömertlikten zerre kadar pay alamayacağını söyler. Bu durum, talihsizliğin, kişinin çabasından ve çevresindeki imkanlardan bağımsız, aşılamaz bir engel olduğu şeklindeki bir bakış açısını yansıtır.
Makale: Talihin Gölgesinde Bir Ömür
İnsanlık tarihi, bir yanıyla da talih ve talihsizlik üzerine yazılmış sonsuz bir destandır. Kimi insanlar, dokundukları her şeyi altına çeviren Midas’ın şansına sahipken, kimileri de Ziyâ Paşa’nın o meşhur beytindeki “bî-baht” kul gibi, gökten mücevher yağsa dahi payına bir damlanın düşmediği bir kaderi yaşar. Paşa’nın bu veciz ifadesi, sadece bir şikayet veya bir sitem değil, aynı zamanda insanın kontrolü dışındaki o muazzam güce, yani talihe dair derin bir tefekkürün ürünüdür.
Talih, antik çağlardan bu yana filozofların, yazarların ve sıradan insanların zihnini meşgul etmiştir. Ziyâ Paşa’nın beyti Divan Edebiyatı’ndaki en güçlü yansımalarından biridir. O, talihsizliği, evrenin en cömert anında bile kişiyi ıskalayan kör bir kuvvet olarak tanımlar.
Bu bakış açısı, özellikle zorluklarla dolu bir hayat süren insanlar için bir teselli veya bir meşrulaştırma aracı olabilir. Başarılamayan hedefler, ulaşılamayan arzular ve sürekli tekrar eden başarısızlıklar, kişinin kendi eksikliği veya hatası olarak değil, “alın yazısı” veya “kötü talih” olarak yorumlandığında, bireyin omuzlarındaki psikolojik yük bir nebze olsun hafifler. Ancak bu yaklaşım, aynı zamanda kişiyi pasifliğe ve atalete de sürükleyebilir. “Ne yapsam olmuyor, kaderim bu” düşüncesi, mücadele azmini kırarak kişiyi çaresizliğin kollarına terk edebilir.
Tarih sahnesi, bu iki ucun sayısız örneğiyle doludur. Yoksul bir ailede doğup imparatorluklar kuranlar, talihin sadece bir başlangıç noktası olduğunu, azim ve iradenin onu şekillendirebileceğini kanıtlamıştır. Diğer yandan, en parlak imkanlarla dünyaya gelip her şeyini kaybedenler ise talihin ne denli dönek olabileceğinin ibretlik vesikalarıdır. Belki de asıl hikmet, talihin varlığını inkar etmekte veya ona körü körüne teslim olmakta değil, onunla akıllıca bir mücadele vermekte yatar. İnsan, elinden gelen tüm çabayı gösterdikten, aklının ve iradesinin sınırlarını zorladıktan sonra sonucu sükûnetle kabullenme erdemini gösterebilmelidir.
Ziyâ Paşa, bu beytiyle aslında bize şunu fısıldar: Bazen şartlar o kadar aleyhimizedir ki, en büyük fırsatlar bile bize ulaşmadan buharlaşır. Bu, hayatın acı bir gerçeğidir. Ancak bu gerçeği bilmek, umutsuzluğa kapılmak için değil, beklentilerimizi doğru ayarlamak, sarsıldığımızda yeniden ayağa kalkabilmek ve mutluluğu sadece talihin getireceği mücevherlere bağlamamak için bir uyarıdır. Belki de en büyük talih, gökten yağan inciler değil, o yağmursuz bahçede bile yeşerecek bir umudu yürekte taşıyabilmektir.
Özet
Ziyâ Paşa’nın beyti, talihsiz bir insanın, en olağanüstü fırsatlardan bile mahrum kalacağını anlatır. Bu makale, “talih” ve “kader” kavramlarını tarihsel, hikmet ve psikolojik açılardan ele almaktadır. Talihin öngörülemez doğası, insanın bu kavrama yaklaşımındaki iki temel eğilim olan körü körüne teslimiyet (fatalizm) ve irade gücüyle mücadele etme arasındaki dengeyi inceler. Makale, insanın çabasının önemini vurgularken, kontrolü dışındaki durumları kabullenme erdemine ve mutluluğu dış koşullara bağlamamanın gerekliliğine dikkat çeker. En büyük zenginliğin, zorlu şartlara rağmen umudu koruyabilmek olduğu mesajıyla son bulur.

2.: Hz. Mevlânâ ve Vaktin Kıymeti
İktibas
Farsça Metin:
صبحدمست، صبا مشك فشان می گذرد
در یاب كه از كوی فلان می گذرد
برخیز، چه خفتی؟ كه جهان می گذرد
بویی بستان، كه كاروان می گذرد
Latin Harfleriyle:
Sobh-hest, sabâ moşk-feşân mî-gozered
Der-yâb ki ez-kûy-i fulân mî-gozered
Ber-hîz, çi hoftî? Ki cihân mî-gozered
Bûyî be-setân, ki kârevân mî-gozered
Günümüz Türkçesiyle Anlamı:
Sabah vakti, seher yeli miskler saçarak geçip gidiyor. Bu güzel kokuların sevgilinin mahallesinden geldiğini bil. Kalk! Ne uyuyorsun? Dünya hayatı geçip gidiyor. Bir güzel koku almaya bak, misk kervanı geçip gidiyor.
İzah ve Açıklama
Hz. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’ye atfedilen bu dörtlük, tasavvufi düşüncenin temel motiflerinden olan “gafletten uyanma” ve “vaktin kıymetini bilme” temalarını işler. Sabah vakti (sobh), seher yeli (sabâ) ve misk kokusu, ilahi âlemden gelen manevi işaretleri, rahmet ve feyiz anlarını temsil eder. Bu kokunun “sevgilinin mahallesinden” (kûy-i fulân) gelmesi, bu işaretlerin kaynağının Allah olduğunu belirtir. Şair, bu manevi atmosfere kayıtsız kalan, uyuyan (gaflet içindeki) insana seslenir: “Kalk! Ne uyuyorsun?” Çünkü sadece seher yeli değil, bütün bir “cihan” ve “kervan” misali ömür de hızla akıp gitmektedir. Dörtlük, insanı bu ilahi feyiz anlarını kaçırmamaya, geçip giden ömür kervanından manevi bir “koku” (nasip) almaya davet eden güçlü bir uyarıdır.
Makale: Geçip Giden Kervan: Ömrün ve Anın Değeri
Her sabah, dünya yeniden kurulur. Güneşin ilk ışıklarıyla birlikte seher yeli, geceye ait ataleti dağıtır ve varlığa taze bir nefes üfler. Hz. Mevlânâ, bu sıradan doğa olayını alır, onu ilahi bir mesajın taşıyıcısı haline getirir. Onun mısralarında seher yeli, sadece bir hava akımı değil, Sevgili’nin diyarından misk kokuları getiren bir postacı, bir müjdecidir. Bu koku, ruhlara bir çağrıdır: “Uyan!” Bu çağrı, sadece fiziksel bir uykudan değil, asıl tehlikeli olan manevi uykudan, yani gafletten uyanmaya bir davettir.
İnsanoğlunun en büyük yanılgılarından biri, zamanı sonsuz bir kaynak gibi görmesidir. Günlük telaşlar, dünyevi hevesler ve bitmeyen meşgaleler, bir sis perdesi gibi hakikatin üzerini örter. Bu sisin ardında, ömür kervanının durmaksızın yol aldığı gerçeği gözden kaçar. Mevlânâ, “cihan mi-gozered” (dünya geçiyor) ve “kârevân mi-gozered” (kervan geçiyor) diyerek bu akışın durdurulamazlığını vurgular. Kervan, menziline doğru ilerler; durup bekleyenleri, uykuya dalanları ardında bırakır. Hayat da böyledir. Her an, bir daha geri gelmeyecek şekilde geçmişin vadisinde kaybolur. Bu nedenle tasavvufta “ibnü’l-vakt” (anın oğlu) olmak esastır. Yani geçmişin kederine veya geleceğin endişesine takılıp kalmadan, içinde bulunulan anın hakkını vermek, o anın sunduğu manevi fırsatı değerlendirmek gerekir.
Mevlânâ’nın “bûyî be-setân” (bir koku al) tavsiyesi, bu düşüncenin özünü oluşturur. Mademki ömür kervanı hızla geçiyor ve Sevgili’nin diyarından gelen ilahi esintiler sadece anlık olarak hissedilebiliyor, o halde yapılması gereken, bu anları yakalamak ve onlardan manevi bir gıda, bir “koku” almaktır. Bu koku, bir anlık tefekkür, samimi bir dua, bir iyilik veya kalbi Allah’a yönelten herhangi bir eylem olabilir. Hayatın yoğun akışı içinde bu manevi kokuları biriktirebilenler, ömür kervanı menziline vardığında elleri boş kalmayacak olanlardır.
Modern insan, belki de tarih boyunca hiç olmadığı kadar “uyarana” maruz kalmasına rağmen, en derin gaflet uykusundadır. Bilgi bombardımanı, sürekli dikkatimizi çelen ekranlar ve hız kültürü, bizi “anın” derinliğini yaşamaktan alıkoyar. Sabahın seherinde misk kokuları saçan yeli fark edemez hale geliriz. Oysa hakiki uyanış, dış dünyadaki gürültüyü kısıp içimizdeki sese kulak vermekle başlar. Mevlânâ’nın asırlar öncesinden gelen bu çağrısı, bugün her zamankinden daha geçerlidir: Kalk! Gaflet uykusundan uyan. Bak, hayat kervanı geçiyor. Ebedi Sevgili’nin diyarından gelen bu manevi kokuyu içine çek ve ruhunu besle. Zira kervan geçtikten sonra geriye sadece pişmanlığın tozu kalır.
Özet
Hz. Mevlânâ’nın dörtlüğü, sabahın seher vaktini ilahi bir uyanış anı olarak tasvir ederek, insanı gafletten uyanmaya ve geçip giden ömrün kıymetini bilmeye davet eder. Bu makale, dörtlüğün ana temaları olan “gaflet”, “vaktin değeri” ve “anı yaşama” (ibnü’l-vakt) düşüncesini inceler. Ömrün durmaksızın ilerleyen bir kervana benzetildiği ve bu kervandan manevi bir nasip (koku) almanın önemini vurgular. Modern insanın dikkat dağınıklığı ve hız kültürünün neden olduğu manevi uykusuna dikkat çeken makale, Mevlânâ’nın çağrısının günümüzdeki geçerliliğini vurgulayarak, hakiki uyanışın içten bir farkındalıkla mümkün olacağını belirtir.

3.: Sâ’ib-i Tebrizî ve Herkesi Memnun Etme İmkansızlığı
İktibas
Farsça Metin:
این قدر کز تو بود چند دلی شاد بسست
زندگانی به مراد همه کس نتوان کرد
Latin Harfleriyle:
În kadar kez to boved çend dili şâd besest
Zindegânî be-murâd-ı heme kes netvân kerd
Günümüz Türkçesiyle Anlamı:
Bu dünyada senden sadece birkaç kişinin memnun olması kâfidir. Herkesin arzu ettiği hâl üzere yaşamak bir insan için mümkün değildir.
İzah ve Açıklama
İran şiirinin ve “Sebk-i Hindî” (Hint üslubu) akımının büyük ustası Sâ’ib-i Tebrizî’ye ait bu beyit, sosyal ilişkiler ve bireysel duruş üzerine bilgece bir öğüt ihtiva eder. Şair, insanın bu dünyadaki en temel açmazlarından birine parmak basar: Herkesi memnun etme çabası. Beytin ilk mısrası, beklentileri makul bir seviyeye çeker: “Senden birkaç gönül hoşnut olsa, bu yeterlidir.” Bu, sınırlı bir etki alanını ve seçici bir ilişki çevresini kabullenmenin erdemini vurgular. İkinci mısra ise bu öğüdün gerekçesini ortaya koyar: “Hayatı herkesin isteğine göre yaşamak mümkün değildir.” Çünkü her insanın beklentisi, arzusu ve değer yargısı farklıdır. Birini memnun eden bir davranış, bir diğerini rahatsız edebilir. Dolayısıyla, herkesin rızasını kazanmaya çalışmak, hem imkansız bir hedeftir hem de kişinin kendi kimliğinden ve ilkelerinden taviz vermesine yol açar.
Makale: Kendi Yolunu Çizme Sanatı: Herkesin Rızası Cehennemi
Toplumsal bir varlık olan insan, doğası gereği sevilme, onaylanma ve kabul görme ihtiyacı duyar. Bu arzu, bizi bir arada tutan harçtır; empatiyi, nezaketi ve uyumu besler. Ancak bu temel ihtiyaç, kontrolden çıktığında, bireyin kendi benliğini erittiği, özgünlüğünü kaybettiği ve “herkesin rızasını kazanma” adı verilen imkansız bir hedefin peşinde tükendiği bir tuzağa dönüşür. İşte bu tuzağın farkında olan bilge şair Sâ’ib-i Tebrizî, asırlar öncesinden bize sade ama derin bir formül sunar: “Hayatı herkesin isteğine göre yaşamak mümkün değildir; senden birkaç gönül hoşnut olsa, yeter.”
Bu beyit, modern psikolojinin “sınır koyma” ve “özgünlük” dediği kavramların edebi bir ifadesidir. Herkesi memnun etmeye çalışan kişi, aslında kimseyi tam olarak memnun edemez ve en önemlisi kendi benliğine yabancılaşır. Rüzgârda savrulan bir yaprak misali, başkalarının beklentilerine göre sürekli yön değiştirir. Kendi değerleri, ilkeleri ve arzuları bu süreçte buharlaşır. Oysa Sâ’ib, bize niceliğin değil, niteliğin önemli olduğunu hatırlatır. Etrafımızdaki kalabalığın alkışı yerine, değer verdiğimiz, bizi anlayan ve samimiyetimize inanan “birkaç hoşnut gönül” çok daha kıymetlidir. Bu, dostlukta, aile ilişkilerinde ve meslek hayatında derin ve anlamlı bağlar kurmanın temel şartıdır.
Tarih, bu ilkenin doğruluğunu kanıtlayan sayısız örnekle doludur. Büyük liderler, sanatçılar, bilim insanları ve düşünürler, genellikle çağdaşlarının önemli bir kısmının muhalefetiyle karşılaşmışlardır. Onlar, herkesin rızasını kazanmak yerine, kendi vizyonlarının ve doğrularının peşinden gitme cesaretini göstermişlerdir. Galileo, dünyanın döndüğünü söylediğinde “herkesi” karşısına almıştır. Hz. Muhammed, tebliğine başladığında en yakın çevresinin direnişiyle yüzleşmiştir. Bu örnekler, ilerlemenin ve hakikatin, çoğu zaman yerleşik kanaatları ve genel kabulü sorgulama cesaretinden doğduğunu gösterir. Eğer bu öncü ruhlar, “herkes ne der?” diye düşünselerdi, insanlık bugün bulunduğu yerde olamazdı.
Sâ’ib-i Tebrizî’nin öğüdü, bir bencillik veya topluma sırt çevirme çağrısı değildir. Aksine, sağlıklı bir birey ve toplum olmanın reçetesidir. Kendi değerlerine sadık, sınırlarını çizebilen ve otantik bir hayat süren insanlar, başkalarıyla daha sahici ve sağlam ilişkiler kurarlar. Başkalarının rızası için sürekli kendi benliğinden taviz veren birinin sunabileceği tek şey, yorgun bir tebessüm ve sahte bir uyumdur. Oysa kendi yolunda yürüyen bir insanın varlığı, etrafına da ilham ve güven verir.
Sonuç olarak, hayatı bir popülerlik yarışması olarak görmekten vazgeçmek gerekir. Enerjimizi, bizi seven ve anlayan o “birkaç hoşnut gönül” için harcamak, bizi sevmeyen veya anlamayan kalabalıkları ikna etmeye çalışmaktan çok daha anlamlı ve verimlidir. Bu, hem ruhsal bir özgürleşme hem de bilgece bir hayat sanatıdır.
Özet
Sâ’ib-i Tebrizî’nin beyti, herkesi memnun etmeye çalışmanın imkansızlığını ve anlamsızlığını vurgulayarak, insanın sadece birkaç kişinin rızasını ve sevgisini kazanmasının yeterli olacağını belirtir. Bu makale, bu temanın psikolojik ve sosyal boyutlarını ele almaktadır. Herkesi memnun etme çabasının kişiyi özgünlüğünden uzaklaştırıp benliğine yabancılaştırdığına dikkat çeker. Tarihten örneklerle, büyük değişimlerin ve ilerlemelerin genellikle genel kabulü sorgulayan bireyler tarafından gerçekleştirildiği vurgulanır. Makale, Sâ’ib’in öğüdünün bir bencillik çağrısı değil, aksine sağlıklı sınırlar koyarak hem bireysel bütünlüğü korumanın hem de başkalarıyla daha sahici ilişkiler kurmanın bir yolu olduğunu savunur.

4.: Fasîh ve Dünyadan El Çekiş
İktibas
Osmanlıca Metin:
برگ و بارندن بز ال چكدك بو فانی گلشنڭ
میوۀ مقصود استر اولسون استر اولماسون
Latin Harfleriyle:
Berg ü bârından biz el çekdik bu fânî gülşenin
Mîve-i maksûd ister olsun ister olmasın
Günümüz Türkçesiyle Anlamı:
Biz bu fani dünya gülbahçesinin yaprağından da meyvesinden de artık el çektik. Bundan sonra, arzumuzun meyvesi olan beklentilerimiz gerçekleşse de olur gerçekleşmese de.
İzah ve Açıklama
Divan şairi Fasîh’e (muhtemelen Fasîh Ahmed Dede) ait bu beyit, tasavvuftaki “terk” ve “istiğnâ” makamlarının şiirsel bir ifadesidir. Şair, dünyayı geçici bir gül bahçesine (fânî gülşen) benzetir. Bu bahçenin “berg ü bârı” yani yaprağı ve meyvesi, dünyanın sunduğu her türlü nimeti, zenginliği, makamı ve zevki temsil eder. Şair, bu geçici nimetlerin tamamından “el çektiğini” yani onlara karşı bir beklenti ve arzu içinde olmadığını söyler. Bu noktaya ulaşan bir insan için artık “mîve-i maksûd”un yani ulaşılmak istenen hedefin, arzulanan sonucun gerçekleşip gerçekleşmemesi önemini yitirir. Bu, tam bir iç özgürlük ve teslimiyet halidir. Kişi, mutluluğunu dünyevi sonuçlara bağlamaktan vazgeçmiş, huzuru beklentisizlikte bulmuştur.
Makale: Beklentisizliğin Huzuru: Fani Gülşenden El Çekmek
İnsan, yapısı gereği arzulayan bir varlıktır. Hayatımızı, ulaşmaya çalıştığımız hedeflerin, “maksûd” meyvelerinin peşinde koşarak geçiririz: daha iyi bir iş, daha büyük bir ev, daha fazla saygı, daha derin bir sevgi… Bu arzular, birer yakıt gibi bizi harekete geçirir, hayata bağlar. Ancak bu bitmeyen koşuşturmaca, aynı zamanda modern insanın en büyük ıstırap kaynaklarından biridir. Çünkü her beklenti, beraberinde bir hayal kırıklığı potansiyeli taşır. İşte tam bu noktada, Divan şairi Fasîh’in asırlar ötesinden uzattığı el, bize başka bir yolu, beklentisizlikten doğan huzurun yolunu gösterir.
Fasîh, dünyayı “fani bir gülşen” olarak niteler. Bu, dünyanın güzelliklerini ve nimetlerini inkar etmek değildir; aksine, onların geçiciliğini ve aldatıcılığını vurgulayan bilgece bir tespittir. Gül bahçesi güzeldir, yaprakları (berg) ve meyveleri (bâr) cezbedicidir. Ancak bu bahçe ebedi değildir. Yapraklar sararır, meyveler çürür, bahçe bir gün solar. İşte bu gerçeği idrak eden şair, bu bahçenin sunduklarına karşı bir “istiğnâ” yani bir gönül tokluğu ve vazgeçiş tavrı geliştirir. “Biz el çektik” derken kastettiği, dünyadan fiziksel olarak soyutlanmak, bir mağaraya çekilmek değil; dünyaya olan zihinsel ve duygusal bağımlılığı koparmaktır.
Bu el çekiş, bir yenilgi veya bir bezginlik hali değildir. Tam aksine, en yüksek mertebede bir içten güç ve özgürlük beyanıdır. Çünkü mutluluğunu ve iç huzurunu dış sonuçlara bağlayan kişi, kaderin rüzgârında savrulan bir yaprak gibidir. İstekleri gerçekleşince mutlu olur, gerçekleşmeyince yıkılır. Fasîh’in ulaştığı mertebede ise bu ikilik ortadan kalkar. “Mîve-i maksûd ister olsun ister olmasın.” Bu cümle, ruhun dış dünyaya karşı kazandığı zaferin ilanıdır. Kişi, elinden gelen çabayı gösterir, tohumunu eker, ancak meyvenin olup olmamasını artık bir varlık-yokluk meselesi yapmaz. Sonucu, ilahi takdire bırakmanın getirdiği o derin sükûnete ve teslimiyete erişmiştir.
Bu düşünce, sadece tasavvufta değil, Stoacılık gibi Batı bilgelik geleneklerinde de yankı bulur. Stoacılar da mutluluğun, kontrolümüz dışındaki şeylere (sonuçlar, başkalarının fikirleri, talih) kayıtsız kalıp, sadece kontrolümüz altındaki şeylere (kendi düşüncelerimiz, erdemlerimiz, eylemlerimiz) odaklanmakla mümkün olacağını öğretir. Fasîh’in beyti, bu evrensel bilgeliğin Divan şiirinin estetiği içinde damıtılmış halidir.
Günümüzün başarı odaklı ve tüketimi körükleyen dünyasında, “el çekmek” fikri radikal görünebilir. Oysa bu, pasif bir vazgeçiş değil, aktif bir seçiştir. Bu, hayatın sunduğu binlerce geçici meyvenin peşinde nefes nefese kalmak yerine, ruhun kendi iç bahçesinde solmayan çiçekler yetiştirmeyi seçmektir. Bu, mutluluğu “elde etmek”ten ziyade, “olmak”ta aramaktır. Ve bu yolda yürüyenler için, fani gülşenin meyvesi olsa da olur, olmasa da… Çünkü onlar, kalıcı huzurun tohumunu kendi içlerine ekmişlerdir.
Özet
Fasîh’in beyti, dünyanın geçici nimetlerinden ve hedeflerinden vazgeçerek ulaşılan iç özgürlüğü ve teslimiyeti anlatır. Makale, bu “el çekme” eylemini, bir yenilgi değil, ruhun dış koşullara bağımlılıktan kurtulup zafere ulaştığı bir bilgelik hali olarak yorumlar. Beyitteki “fani gülşen” metaforu üzerinden, dünyevi arzuların ve beklentilerin insanı nasıl bir ıstırap tekrarına soktuğu incelenir. Tasavvuftaki “istiğnâ” kavramının Stoacı felsefedeki paralellerine de değinilen makale, gerçek huzurun, sonuçlara odaklanmaktan vazgeçip iç sükûneti bulmakla mümkün olacağını savunur. Bu tavrın pasif bir vazgeçiş değil, bilinçli ve özgürleştirici bir tercih olduğu vurgulanır.

5.: Bâkî ve Hayatın Zıtlıkları
İktibas
Osmanlıca Metin:
گهی وصلتده عاشق گاه مهجور
بو دنیادر گهی ماتم گهی سور
Latin Harfleriyle:
Gehî vuslatda âşık gâh mehcûr
Bu dünyâdır gehî matem gehî sûr
Günümüz Türkçesiyle Anlamı:
Âşık bazen vuslattadır, bazen de ayrılıkta. Buna dünya derler. Bazen matem, yas; bazen de düğün, eğlence vardır.
İzah ve Açıklama
“Sultânü’ş-şuarâ” (Şairlerin Sultanı) olarak anılan Bâkî’nin bu beyti, onun dünya görüşünü ve şiir sanatındaki ustalığını yansıtan en özlü örneklerden biridir. Beyit, hayatın temelindeki zıtlıklar ve değişkenlik ilkesi üzerine kuruludur. İlk mısra, aşk temasını ele alır: Âşığın hali sabit değildir; bazen sevgilisine kavuşmanın mutluluğunu (vuslat) yaşar, bazen de ondan ayrı kalmanın acısını (hicran, mehcûr olma) çeker. İkinci mısra ise bu özel durumu (aşk hali) hayatın geneline yayar ve bir hüküm cümlesiyle noktalar: “Bu dünyâdır.” Yani dünyanın doğası budur, değişmez kuralı budur. Bu kural, zıtlıkların bir arada bulunuşudur: “gehî matem gehî sûr” (bazen yas, bazen düğün). Bâkî, bu beyitle hayatın inişli çıkışlı, sevinçli kederli yapısını büyük bir sükûnet ve kabullenişle dile getirir. Bu, ne isyan ne de aşırı coşku veren, bilgece ve dengeli bir bakış açısıdır.
Makale: Zıtlıkların Ahenginde Yaşamak: Bâkî’nin Dünya Tasavvuru
Hayat, yekpare bir düzlük değil, zıtlıkların birbiri içinde eridiği, birbirini var ettiği dinamik bir bütündür. Gece olmadan gündüzün, hüzün olmadan sevincin, ayrılık olmadan vuslatın anlamı ne kadar eksik kalırdı… İşte bu evrensel gerçeği, Divan şiirinin zirve ismi Bâkî, olgun bir bilgenin sükûnetiyle iki mısraya sığdırır: “Âşık bazen vuslattadır, bazen de ayrılıkta. / Buna dünya derler. Bazen matem, yas; bazen de düğün, eğlence vardır.”
Bu beyit, bir şikayet veya bir hayıflanma değil, bir durum tespitidir. Bâkî, dünyanın doğasını, onun temel işleyiş yasasını ortaya koyar. “Bu dünyâdır” ifadesi, basit bir cümleden öte, derin bir kabullenişin ve anlayışın mührüdür. Bu mühür, hayatın kaçınılmaz gelgitlerine karşı direnmenin anlamsızlığını, akışa teslim olmanın ise bilgeliğini fısıldar. Âşık için vuslat ne kadar gerçekse, hicran da o kadar gerçektir. Biri olmadan diğerinin lezzeti veya elemi tam olarak anlaşılamaz. Tıpkı bunun gibi, hayat denilen bu büyük sahnede de düğün (sûr) ve matem her zaman bir arada var olacaktır. Biri diğerinin habercisi, biri diğerinin tamamlayıcısıdır.
Bâkî’nin bu yaklaşımı, Kanuni Sultan Süleyman gibi bir cihan imparatorunun en yakın dostu ve sohbet arkadaşı olmuş, saltanatın ve zenginliğin zirvesini görmüş, ama aynı zamanda azledilmenin ve gözden düşmenin acısını da tatmış bir şairin hayat tecrübesinden damıtılmıştır. O, ihtişamın da (sûr), kaybın da (matem) ne demek olduğunu bizzat yaşamıştır. Bu nedenle onun sözleri, kitabi bir bilgiden değil, yaşanmışlığın getirdiği o eşsiz derinlikten beslenir. O, ne vuslat anında kendini kaybeden bir coşkunluğa ne de ayrılık anında her şeyin bittiğini düşünen bir yeise kapılır. İkisinin de aynı “dünya” denilen oyunun birer perdesi olduğunu bilir.
Bu dengeli bakış açısı, modern insanın en çok ihtiyaç duyduğu şeylerden biridir. Günümüz dünyası, bizi sürekli zirvelerde olmaya, daima mutlu, başarılı ve “kazanan” olmaya zorlar. Matem, hüzün, başarısızlık gibi hayatın doğal parçaları ise birer anomali, birer hastalık gibi görülüp derhal ortadan kaldırılması gereken “negatif” durumlar olarak etiketlenir. Oysa Bâkî bize, hayatın bu zıt kutuplarla bir bütün olduğunu hatırlatır. Matemi yaşamadan düğünün kıymetini bilmek, ayrılığın acısını çekmeden vuslatın tatlılığını hissetmek mümkün değildir. Asıl bilgelik, bu iki durum arasında salınırken dengeyi kaybetmemek, vuslattayken ayrılığın gelebileceğini unutmamak, matemdeyken de yeni bir düğünün umudunu yitirmemektir.
Sonuç olarak Bâkî’nin beyti, hayatı olduğu gibi kabul etme sanatının bir manifestosudur. Hayat, ne daimi bir cennet ne de ebedi bir cehennemdir. O, bazen bir düğün evi kadar şen, bazen bir matem çadırı kadar sessizdir. Bu iki hali de hayatın bir parçası olarak sükûnetle karşılayabilenler, “dünya” denilen bu handa konaklamanın sırrına ermiş olanlardır.
Özet
Şairlerin Sultanı Bâkî’ye ait bu beyit, hayatın zıtlıklar (vuslat-ayrılık, düğün-matem) üzerine kurulu değişken doğasını bilgece bir kabullenişle ifade eder. Makale, bu beytin basit bir durum tespitinden öte, derin bir hayat düşüncesi barındırdığını savunur. Bâkî’nin kendi hayat tecrübelerinden süzülerek gelen bu dengeli bakış açısının, ne aşırı coşkuya ne de umutsuzluğa kapılmadan, hayatın iniş ve çıkışlarını doğal kabul etmenin önemini vurguladığı belirtilir. Modern insanın sürekli mutluluk arayışının ve hüznü reddedişinin aksine, Bâkî’nin zıtlıkların hayatın doğal bir ahengi olduğu yönündeki düşüncesinin, günümüz için de geçerli bir bilgelik dersi sunduğu anlatılır. Gerçek olgunluğun, hayatın bu iki zıt kutbu arasında dengeyi koruyabilmek olduğu mesajıyla son bulur.

Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com
11/10/2025

BERCESTE VE İZAHI – 42 –

Makale 1: Gözlem Sanatı ve Dünyanın Öğrettikleri (Taşlıcalı Yahyâ)
İktibas
Osmanlıca Metin:
صاحب ادراک پاکز قیدی یوق دیوانه یز
اهل دنیانك تماشاسی نصیحتدر بزه
Latinize Metin:
Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilün
Sâhib-i idrâk-i pâkiz kaydı yok dîvâneyiz
Ehl-i dünyânın temâşâsı nasîhatdir bize
Taşlıcalı Yahyâ
Açıklama:
Temiz bir idrake sahip, herhangi bir kayıtla sınırlanmayan divaneleriz. Kendisini sadece bu dünyanın nimetlerine adamış olan insanların hâlini izlemek bize nasihat olarak yeter.
İzah ve Makale: Akıllı Deliliğin Bilgeliği
Divan şiirinin kudretli kalemlerinden Taşlıcalı Yahyâ, yukarıda iktibas edilen beytinde, sıradanlığın ve dünyevi hırsların ötesinde bir varoluş biçimini, bir “akıllı deliliği” terennüm eder. O ve onun gibi “temiz bir idrake sahip” olanlar, kendilerini dünyanın gelip geçici kurallarıyla, mal, mülk ve makam gibi kayıtlarla sınırlamazlar. Onlar, toplumun “normal” kabul ettiği kalıpların dışına çıkmış, bu yüzden de adına “divane” denilen bilge ruhlardır. Bu divanelik, bir akıl yoksunluğu değil, aksine daha üstün bir aklın, yani idrakin ve sezginin tezahürüdür.
Bu bilge divaneler için en büyük mektep, “ehl-i dünya” yani hayatının merkezine sadece dünyevi zevkleri, çıkarları ve hırsları koymuş olan insanların bizzat kendisidir. Onları “temaşa etmek”, yani hallerini, koşuşturmalarını, sevinçlerini ve kederlerini dışarıdan bir gözle, bir ibret nazarıyla izlemek, en tesirli nasihattir. Zira dünyanın geçici nimetleri için birbirini kıran, ömür tüketen insanların hali, faniliğin ve boş çabanın en canlı delilidir. Bir makam için verilen tavizler, bir avuç toprak için dökülen kanlar, daha fazla biriktirme hırsıyla kaybedilen manevi değerler… Bütün bunlar, idrak sahibi için ciltlerce kitaptan daha derin bir öğüt taşır.
Tarih sahnesi, bu temaşanın sayısız örneğiyle doludur. Büyük imparatorluklar kuran nice hükümdar, fethettiği topraklara sığmazken sonunda bir avuç toprağa sığmak zorunda kalmıştır. Servetleriyle nam salan nice zengin, biriktirdiklerinin hiçbirini öte aleme götürememiştir. Güzelliğiyle dillere destan olanlar, zamanın acımasız eliyle bir gün herkes gibi toprağın bir parçası olmuştur. İşte “sâhib-i idrâk” olan kişi, bu manzarayı seyreder. Bu seyir, ona kibrin ne denli yersiz, hırsın ne kadar anlamsız ve dünyaya bağlanmanın ne büyük bir aldanış olduğunu fısıldar. O, başkalarının düştüğü hatalara düşmemek için onların hayatını bir laboratuvar gibi inceler. Bu, ne bir kınama ne de bir aşağılama, sadece derin bir ibret alma halidir.
Bu beyit, bize modern çağda da bir projektör tutmaktadır. Sosyal medyanın bir “temaşa” sahnesine dönüştüğü günümüzde, başkalarının hayatlarını izleyerek ya hasetle dolarız ya da gıpta ederiz. Oysa Taşlıcalı Yahyâ’nın bilgeliği, bu temaşayı bir “nasihat” penceresinden yapmayı önerir. Gösterişin, lüksün, anlık heveslerin peşindeki insanların sonu gelmez tatminsizliğini görmek, insanın kendi ruhuna dönmesi, neyin gerçekten değerli olduğunu sorgulaması için en büyük fırsattır. Gerçek özgürlük, dünyanın prangalarından kurtulmuş bir idrak ile “kayıtsız bir divane” olabilmekte ve hayatı bir ibret nazarıyla okuyabilmektedir.
Özet
Taşlıcalı Yahyâ’nın beyti, gerçek bilgeliğin, dünyevi hırsların ve sınırların ötesinde bir “divanelik” halinde bulunduğunu ifade eder. Bu bilge kişiler için en büyük ders, hayatını sadece dünya nimetlerine adamış insanların (ehl-i dünya) halini ibretle izlemektir. Onların geçici hevesler uğruna verdikleri anlamsız mücadele, idrak sahipleri için en etkili nasihattir. Bu bakış açısı, insanın başkalarının hatalarından ders alarak kendi manevi yolunu çizmesine ve gerçek özgürlüğe ulaşmasına imkan tanır.

Makale 2: Gerçek Zenginlik ve İnsanın Değeri (Seyyid Vehbî)
İktibas
Osmanlıca Metin:
نه عزّ و جاه و نسبله نه کسب مال ایله در
فقط تفاخری اهل دلڭ کمال ایله در
Latinize Metin:
Mefâ‘îlün Fe‘ilâtün Mefâ‘îlün Fe‘ilün
Ne izz ü câh u neseble ne kesb-i mâl iledir
Fakat tefâhürü ehl-i dilin kemâl iledir
Seyyid Vehbî
Açıklama:
Gönül sahiplerinin övünmesi, ne makam-mevki ne soy-sop ne de mal sahibi olmakladır. Onlar, ancak olgunlukla, kemâl sahibi olmakla övünürler.
İzah ve Makale: Kemâlin Altın Ölçüsü
İnsanlık tarihi, bir yanıyla değerin ve üstünlüğün ne olduğu sorusuna verilmiş cevapların tarihidir. Kimi medeniyetler gücü, kimi soyu, kimi ise zenginliği en büyük itibar vesilesi saymıştır. Ancak Seyyid Vehbî, 18. yüzyıldan günümüze seslenen bu hikmet dolu beytinde, bütün bu geçici ve dış ölçüleri reddederek, insanın gerçek değerinin ve övünç kaynağının nerede saklı olduğunu gösterir: “Kemâl”.
Beytin ilk mısrası, toplumların genellikle üstünlük olarak kabul ettiği dört unsuru sıralayıp hepsini bir kenara iter: “izz ü câh” (yükseklik, makam, mevki), “neseb” (soy, sop) ve “kesb-i mâl” (mal biriktirme, zenginlik). Bu unsurların hepsi insanın dışındadır. Makamlar geçicidir, en yüksek mevkilere çıkanlar bir gün o koltuktan inerler. Soy, insanın kendi iradesi ve çabasıyla elde ettiği bir şey değildir; yalnızca bir takdirin sonucudur. Mal mülk ise bugün var yarın yoktur; biriktirilen servetler bir anda elden çıkabilir veya mirasçıların elinde heba olabilir. Dolayısıyla bu değişken ve güvenilmez temellere dayanan bir üstünlük, sahte bir övünçten başka bir şey değildir.
Peki, “ehl-i dil” yani gönül ehli, bilge ve arif insanlar ne ile övünür? Seyyid Vehbî cevabı net bir şekilde verir: “Fakat tefâhürü ehl-i dilin kemâl iledir.” Kemâl, olgunluk demektir. İnsanın ilimde, ahlakta, sanatta, irfanda ve en önemlisi “insan olmakta” ulaşabileceği en üst seviyedir. Bu, insanın dahili bir zenginliğidir. Dışarıdan kimsenin alamayacağı, zamanın eskitemeyeceği, felaketlerin yok edemeyeceği tek gerçek servettir. Kemâl sahibi insan, öfkesini yenen, affetmeyi bilen, adaletten şaşmayan, bilgiyle aydınlanmış, tevazu ile süslenmiş kişidir.
Tarih, bu iki farklı değer sisteminin çarpışmasına şahittir. Firavun, gücü, orduları ve hazineleriyle övünürken; Hz. Musa, sadece inancı ve ahlaki duruşuyla ona meydan okumuştur. Roma’nın zengin ve soylu senatörleri, köle bir ailenin çocuğu olan bilge Epiktetos’un felsefesi karşısında aciz kalmışlardır. İslam medeniyetinde nice sultan, ilmi ve ahlakıyla kemâle ermiş bir alimin önünde diz çökmüş, ondan öğüt dilenmiştir. Bu örnekler gösteriyor ki, makamın ve malın gücü zamanla erirken, kemâlin ışığı asırlar sonrasını bile aydınlatmaya devam eder.
Günümüz dünyası, Seyyid Vehbî’nin bu uyarısına her zamankinden daha fazla muhtaçtır. “Ne kadar kazandığın”, “hangi makamda olduğun” veya “nereden geldiğin” gibi soruların, “nasıl bir insan olduğun” sorusunun önüne geçtiği bir çağda yaşıyoruz. Oysa insanın geride bırakacağı en kalıcı miras, banka hesabındaki rakamlar veya kartvizitindeki unvanlar değil, karakterinin sağlamlığı, ahlakının güzelliği ve ruhunun olgunluğudur. Gerçek övünç, sahip olduklarımızda değil, “olduğumuz” şeydedir.
Özet
Seyyid Vehbî, bu beytinde insanın gerçek değer ölçüsünün ne olduğunu sorgular. Ona göre, makam, mevki, soyluluk veya mal-mülk gibi dış ve geçici unsurlar bir övünç kaynağı olamaz. Gerçek üstünlük ve gönül ehlinin (ehl-i dil) yegâne övünç vesilesi “kemâl”dir. Kemâl, insanın ahlak, ilim ve irfan yolunda ulaştığı iç olgunluk ve mükemmelliktir. Bu, zamanla kaybolmayan, çalınamayan ve insanın asıl zenginliğini oluşturan yegâne hazinedir.

Makale 3: Gören Göz ve Kör Bakış (Taşlıcalı Yahyâ)
İktibas
Osmanlıca Metin:
تارك دنیای كوزلر اولیا اولی کورور
عیننه آلمـاز عوامڭ عیننی اعمی کورور
Latinize Metin:
Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilün
Târik-i dünyâyı gözler evliyâ evlâ görür
Aynına almaz avâmın aybını a‘mâ görür
Taşlıcalı Yahyâ
Açıklama:
Veli zatlar dünyayı terk edenleri, dünyanın geçici güzelliklerine meyletmeyenleri gözlerler. Onları diğer insanlardan daha üstün tutarlar. Sıradan halkın gözüyle bakmazlar. Onların gözünü, bakışını âmâ bakışı olarak görürler.
İzah ve Makale: Hakikatin Farklı Pencereleri
Taşlıcalı Yahyâ, bu derinlikli beytinde, iki farklı bakış açısını, iki farklı dünya görüşünü karşılaştırarak hakikatin göreceliğini ve manevi mertebenin önemini vurgular. Bir yanda “evliya” yani veliler, Allah dostları, manevi olgunluğa ermiş bilge insanlar vardır. Diğer yanda ise “avâm”, yani sıradan halk, manevi derinlikten çok dünyevi ve maddi gerçeklerle ilgilenen çoğunluk bulunur. Şair, bu iki grubun birbirini ve dünyayı nasıl gördüğünü çarpıcı bir tezatla ortaya koyar.
İlk mısra, velilerin değer sistemini açıklar: “Târik-i dünyâyı gözler evliyâ evlâ görür.” Evliyanın nazarı, dünyayı terk edenler, yani mal, makam, şöhret gibi geçici heveslerden yüz çevirip yüzünü hakikate dönenler üzerindedir. Onlar için “evlâ” olan, yani daha üstün, daha değerli olan kişi, dünyadan ne kadar vazgeçebilmişse o kadar kıymetlidir. Çünkü veliler bilirler ki, dünya bir gölgedir ve gölgenin peşinden koşanlar, asıl olanı, yani hakikati kaçırırlar. Onların gözünde gerçek zenginlik, dünyayı biriktirmek değil, kalbi dünyadan arındırmaktır. Bu nedenle, toplumun “başarılı” veya “zengin” diye etiketlediği kişilere değil, “fakir” ama “gönlü zengin” olanlara itibar ederler.
İkinci mısra ise bu denklemin diğer yüzünü, yani avâmın bakışını ve evliyanın bu bakışa karşı tavrını anlatır: “Aynına almaz avâmın aybını a‘mâ görür.” Veliler, sıradan halkın bu değer yargılarını ve bakış açısını “aynına almaz”, yani ciddiye almaz, onlara kıymet vermezler. Çünkü avâmın gözü, sadece dışı, kabuğu, maddeyi görür. Onlar için dünyayı terk etmek bir “kayıp”, bir “ahmaklık”tır. Maneviyat için maddi olandan vazgeçeni anlayamazlar. İşte veliler, avâmın bu sathi, yalnızca maddeye odaklanmış gözünü ve bakışını, “a’mâ” yani kör olarak nitelendirir. Bu, fiziki bir körlük değil, bir kalp gözü körlüğüdür; hakikati görememe halidir.
Bu beyit, Platon’un meşhur “Mağara Alegorisi”ni hatırlatır. Mağarada zincirlenmiş insanlar, duvardaki gölgeleri gerçek sanırlar. İçlerinden biri zincirlerini kırıp dışarı çıkar, gerçek güneşi ve nesneleri görür. Geri dönüp diğerlerine hakikati anlattığında ise ona inanmazlar, hatta onu deli veya kör olmakla suçlarlar. İşte “evliya”, o mağaradan çıkmış, hakikat güneşini görmüş kişidir. “Avâm” ise hâlâ gölgeleri gerçek sananlardır. Bu yüzden birbirlerinin dilinden anlamazlar, birbirlerinin gördüğünü göremezler.
Tarih boyunca peygamberler, filozoflar ve veliler, toplumları tarafından genellikle yanlış anlaşılmışlardır. Çünkü onlar, toplumun mevcut değer yargılarının ötesinde bir hakikati işaret etmişlerdir. Avâm, onların gösterdiği ufka değil, sadece parmaklarına bakmıştır. Taşlıcalı Yahyâ’nın beyti, bize her bakışın bir görüş olmadığını, asıl olanın kalp gözüyle, basiretle bakmak olduğunu hatırlatır. Maddenin ve dünyanın parıltısıyla körleşmiş bir göz, maneviyatın ve hakikatin nûrunu göremez. Gerçek görüş, neye baktığımızdan çok, hangi pencereden baktığımıza bağlıdır.
Özet
Taşlıcalı Yahyâ, bu beytinde “evliya” (veliler) ile “avâm” (sıradan halk) arasındaki temel bakış açısı farkını ortaya koyar. Veliler, dünyadan yüz çevirenleri en üstün kişiler olarak görürken, sıradan halkın maddeci ve dünyevi bakış açısını ciddiye almazlar. Çünkü onlara göre, avâmın sadece dışı gören gözü, hakikate karşı “kördür”. Beyit, gerçek görüşün fiziki gözle değil, kalp gözüyle (basiret) olduğunu ve manevi mertebeye ulaşanların, dünyanın geçici değerlerine aldananların göremediği bir hakikati gördüğünü ifade eder.

Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com
11/10/2025

BERCESTE VE İZAHI – 41 –

Her bir makale, beytin kendisiyle başlayacak, ardından detaylı bir izah ve konuyla ilgili hikmetli, edebi ve düşündürücü bir deneme ile devam edecek ve bir özetle son bulacaktır.
1. Makale: İki Cihan Saadeti’nin İki Altın Kuralı: Mürüvvet ve Müdârâ
Bu makale, Hâfız-ı Şirâzî’ye ait olan ve dünya ile ahiret saadetinin sırrını iki temel ilkeye bağlayan beyit üzerine kaleme alınmıştır.
İktibas
آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است
با دوستان مروت با دشمنان مدارا
Mef’ûlü Fâ’ilâtün Mef’ûlü Fâ’ilâtün
Âsâyiş-i du-gîtî tefsîr-i in du-harfest
Bâ-dûstân muruvvet bâ-düşmenân mudârâ
Hâfız-ı Şirâzî
İzah: İki cihanın rahat ve selâmeti şu iki düsturun tefsirinde, anlaşılmasındadır. Dostlarına karşı mürüvvetkârâne yani mertçe davranacaksın, düşmanlarınla da iyi geçinecek, onları güdeceksin.
Makale: Mürüvvet ve Müdârâ Sanatı
İnsanoğlu, varoluşundan bu yana huzurun ve sükûnetin peşindedir. Bu arayış, sadece fani dünyanın geçici rahatlıklarını değil, aynı zamanda ebedi âlemin selametini de kapsar. Büyük şair ve arif Hâfız-ı Şirâzî, bu ebedi arayışın cevabını, okyanusları bir damlaya sığdıran eşsiz belagatiyle iki kelimelik bir formülde özetler: “Bâ-dûstân muruvvet bâ-düşmenân mudârâ.” Yani, dostlara karşı mürüvvet, düşmanlara karşı ise müdârâ… Bu beyit, basit bir tavsiye değil, iki cihanı mamur edecek bir ahlak anayasasıdır.
“Mürüvvet”, günümüz Türkçesinde tam karşılığını bulmakta zorlandığımız zengin bir kavramdır. Cömertlik, yiğitlik, adalet, iyilikseverlik, mertlik ve erdem gibi pek çok manayı içinde barındırır. Hâfız, dostluk ilişkisinin temelini bu kavrama dayandırır. Dostluk, sadece iyi günde bir araya gelmek değil, zor zamanda dostunun elinden tutmak, onun kusurunu örtmek, ona karşı daima cömert ve fedakâr olmaktır. Mürüvvet sahibi insan, dostuna karşı hesabi değil, hasbi davranır. Vefayı bir borç değil, bir karakter özelliği olarak görür. Bu ilke, sosyal dokuyu sağlamlaştıran, güveni ve sevgiyi perçinleyen harçtır. Tarih, dostlarına karşı mürüvvetle davranan liderlerin ve toplumların nasıl yükseldiğini, bu erdemi yitirenlerin ise nasıl dağılıp parçalandığını sayısız örnekle göstermektedir.
Beytin ikinci kanadı olan “müdârâ” ise genellikle yanlış anlaşılan, hatta zayıflıkla karıştırılan bir erdemdir. Oysa müdârâ, düşman karşısında sinmek veya iki yüzlü davranmak değil, bilgece bir idare etme sanatıdır. Aklı, sabrı ve stratejiyi kullanarak gereksiz çatışmalardan kaçınmak, düşmanlığın ateşini körüklemek yerine onu kontrol altında tutmaktır. Müdârâ, gücün akıllıca kullanılmasıdır. Düşmanlığın getireceği yıkımı öngörerek, daha büyük bir zararı önlemek için gösterilen bir dirayettir. Bu, Hz. Peygamber’in (s.a.v) Mekke fethindeki genel affı gibi, en büyük zaferin kalpleri kazanmak olduğunu bilenlerin yoludur. Düşmanını yok etmeye odaklanmak yerine, onun düşmanlığını yok etmeye odaklanan bir bilgeliktir. Bu ilke, hem bireyi gereksiz yıpranmalardan korur hem de toplumsal barışın devamlılığını sağlar.
Hâfız-ı Şirâzî, bu iki ilkeyi bir araya getirerek aslında kâmil insanın portresini çizer. Bu insan, sevgi ve merhametini dostlarından esirgemeyen bir kalp taşıdığı gibi, öfkesini ve gücünü kontrol edebilen bir akla da sahiptir. İçeride sevgi ve vefa ile birliği sağlarken, dışarıdan gelebilecek tehditleri de akıl ve bilgelikle bertaraf eder. İşte bu denge, bireye iç huzuru, topluma ise kalıcı bir barış ve selamet getirir.
Özet
Hâfız-ı Şirâzî, bu beytinde dünya ve ahiret mutluluğunun formülünü sunar. Bu formül iki temel esasa dayanır: İlki, dostlara karşı cömert, mert ve fedakâr olmayı ifade eden “mürüvvet”; ikincisi ise düşmanlıklara karşı akıllıca, sabırlı ve idareci bir tavır sergilemek olan “müdârâ”dır. Bu iki ahlaki ilke, hem kişisel huzurun hem de toplumsal barışın temelini oluşturur.

2. Makale: Güzellik Karşısında Dilin Acziyeti
Bu makale, şairi bilinmeyen (Lâedrî) bir beyitten yola çıkarak, mutlak güzellik karşısında kelimelerin ve tariflerin yetersiz kalışını konu almaktadır.
İktibas
او ادالر بو تبسم بزه دکدر بیلیرز
کلی تعريفه نه حاجت نه چیچکدر بیلیرز
Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilün
O edâlar bu tebessüm bize dekdir biliriz
Gülü ta’rîfe ne hâcet ne çiçekdir biliriz
Lâedrî
İzah: Sevgilinin edaları, işveleri, cilveleri bize gelene kadardır, bunu biliriz. Bir güle benzeyen sevgiliyi tarif etmeye ne gerek var. Biz onun nasıl bir çiçek olduğunu biliriz.
Makale: Anlatılamayan Güzellik
Varlık âleminde bazı tecrübeler vardır ki, dil onları ifade etmekte aciz kalır. Aşk, vecd, derin bir hüzün veya hayranlık uyandıran mutlak bir güzellik… İşte bu tecrübeler, kelimelerin sınırlarını aşıp doğrudan ruha hitap eder. Divan edebiyatının “Lâedrî” (söyleyeni bilinmeyen) imzasıyla ölümsüzleşen bu nadide beyti, tam da bu acziyeti ve aynı zamanda bu sezgili bilişi dile getirir: “Gülü ta’rîfe ne hâcet ne çiçekdir biliriz.”
Beytin ilk mısrası, sevgilinin nazının, edasının ve tebessümünün aşığa özel olduğu bilincini yansıtır. Bu, aşkın kişisel ve mahrem doğasına bir işarettir. Sevgilinin her bir hareketi, âşık için özel bir anlam taşır ve bu anlam başkaları tarafından anlaşılamaz. Bu yüzden sevgili, âşığın nazarında biriciktir.
Ancak beytin asıl vurucu noktası ikinci mısradır. Şair, klasik şiirin en temel mazmunlarından olan “gül”ü ele alır. Sevgili, güzelliği, zarafeti ve letafetiyle daima güle benzetilir. Fakat şair, bu benzetmeyi yaptıktan sonra onu açıklamaya, tarif etmeye, deliller getirmeye gerek duymaz. “Gülü tarif etmeye ne gerek var?” diye sorar ve cevabını kendisi verir: “Biz onun ne (nasıl bir) çiçek olduğunu biliriz.” Bu ifade, analitik bilginin değil, sezgisel ve kalbî bilginin üstünlüğünü vurgular.
Bir botanikçi için gül, Rosaceae familyasına ait, katmerli yaprakları, dikensi gövdesi ve belirli kimyasal bileşenlerden oluşan kokusuyla tanımlanabilecek bir bitkidir. Bu, aklın ve bilimin tarifidir. Ancak bir âşık için gül, sevgilinin yanağıdır, kokusu sevgilinin kokusudur, rengi onun mahcubiyetidir. Bu bilgi, laboratuvarda elde edilen bir bilgi değil, doğrudan tecrübe edilen, kalple bilinen bir hakikattir. Şairin “biliriz” demesi, bu tecrübeye dayanan kesin ve sarsılmaz imanı ifade eder.
Bu beyit, bize Platon’un “idealar dünyası”nı hatırlatır. Gördüğümüz her gül, asıl “gül ideası”nın bir yansımasıdır. Sevgili de yeryüzündeki mutlak güzelliğin bir tecellisidir. O güzellik bir kez kalbe dokunduğunda, artık ispat ve tarife ihtiyaç kalmaz. Onu anlatmaya çalışmak, güneşin varlığını bir mum ışığıyla ispatlamaya çalışmak gibi beyhude bir çabadır. Aşk ve güzellik, rasyonel aklın ötesinde, ruhun kendi diliyle anladığı bir sırdır. Bu sırra vakıf olanlar için susmak, en beliğ konuşmadır. Çünkü onlar bilirler; en güzel tarif, tarife sığmayandır.
Özet
Lâedrî’ye ait bu beyit, gerçek güzelliğin ve aşk tecrübesinin kelimelerle ifade edilemeyeceğini, ancak kalp gözüyle ve sezgiyle bilinebileceğini anlatır. Sevgiliyi bir güle benzeterek onu uzun uzun tarif etmeye gerek olmadığını, çünkü âşığın onun ne kadar eşsiz bir “çiçek” olduğunu zaten derinden bildiğini vurgular. Bu, rasyonel bilginin karşısında sezgili ve tecrübeye dayalı bilginin üstünlüğünü dile getiren hikmetli bir ifadedir.

3. Makale: Vefanın ve Teslimiyetin Zirvesi: “Ölme Var, Ayrılma Yoktur”
Bu makale, büyük divan şairi Şeyh Gâlib’in, aşk yolundaki mutlak sadakati ve her türlü cefa karşısındaki sarsılmaz duruşu anlatan beyti üzerine yoğunlaşmaktadır.
İktibas
اى كل باغ وفا معلومك اولسون بو سنك
خار جور ايله صاقين ترك ايلمم پيرامنك
اولمه وار آيريلما يوقدر اويله توتدم دامنك
كيزلسمده آشكار ايتسمده جانمسين بنم
Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
Ey gül-i bâğ-ı vefâ ma’lûmun olsun bu senin
Hâr-ı cevr ile sakın terk eylemem pîrâmenin
Ölme var ayrılma yokdur öyle tutdum dâmenin
Gizlesem de âşikâr etsem de cânımsın benim
Şeyh Gâlib
İzah: Ey vefa bağının gülü olan sevgili! Şu söyleyeceğim şey senin malûmun olsun. Bana çektirdiğin sıkıntıların bir diken gibi rahatsız etmesini bahane edip çevrenden ayrılmam. Senin eteğinden öyle bir tuttum ki ucunda ölüm bile olsa ayrılmak yok benim için. Gizlesem de benim canımsın, açığa vursam da.
Makale: Aşk Eteğine Sımsıkı Sarılmak
Aşk, sadece bir duygu değil, aynı zamanda bir irade, bir karar ve sarsılmaz bir bağlılık eylemidir. Özellikle tasavvufi düşüncenin ve divan şiirinin derinliklerinde işlenen aşk, sevgilinin lütfu kadar kahrına da razı olmayı gerektiren çetin bir yoldur. Şeyh Gâlib, bu yolun en kararlı yolcusunun dilinden konuşarak, teslimiyetin ve vefanın manifestosunu yazar: “Ölme var ayrılma yokdur öyle tutdum dâmenin.”
Şair, sevgiliye “Ey vefa bağının gülü” diye hitap ederek söze başlar. Bu hitap, sevgilinin vefanın ve güzelliğin ta kendisi olduğunu, vefasızlığın ondan değil ancak âşığın kendisinden gelebileceğini ima eder. Ardından, sevgilinin çektirdiği sıkıntıları ve eziyetleri bir “diken”e benzetir. Gülün dikeni meşhurdur; güle ulaşmak isteyen, dikenin acısına katlanmak zorundadır. Şeyh Gâlib, bu “cevr dikeni”nin, yani sevgilinin eziyetinin, kendisini asla ondan uzaklaştıramayacağını kesin bir dille ifade eder. Bu, aşkın sadece sefadan ibaret olmadığını, cefayı da hazmettiren bir adanmışlık gerektirdiğini gösterir.
Beytin zirve noktası, üçüncü mısradır. “Dâmenini tutmak” (eteğini tutmak), divan şiirinde birine sığınmayı, ondan medet ummayı, ona bağlılığını bildirmeyi ve onu asla bırakmamayı ifade eden çok güçlü bir imgedir. Şair, sevgilinin eteğine öylesine bir sarılmıştır ki, bu bağlılığın nihai bedelinin “ölüm” olmasını bile göze almıştır. “Ölme var, ayrılma yoktur” ifadesi, bir yemin, bir ant içmedir. Bu, beşeri aşkın ötesinde, ilahi aşka uzanan bir teslimiyetin sesidir. Müridin mürşidine, kulun Allah’a olan sarsılmaz bağlılığıdır. Bu yolda geri dönüş yoktur; vazgeçmek, ölmekten daha beterdir.
Son mısra ise bu bağlılığın iç ve dış boyutunu tamamlar: “Gizlesem de âşikâr etsem de cânımsın benim.” Aşk, bazen sır gibi kalpte saklanır, bazen de bir feryat olup dillere düşer. Ancak her iki durumda da sevgilinin âşığın “canı” olduğu gerçeği değişmez. Bu, aşkın sadece bir hâl değil, bir “varlık” meselesi olduğunu gösterir. Sevgili, âşığın varlığının özü, canının ta kendisi olmuştur.
Şeyh Gâlib, bu beytiyle bize öğretir ki, gerçek bağlılık, şartlar ne olursa olsun devam edendir. Lütuf anında şükreden, kahır anında isyan etmeyip sabreden ve sevgilinin eteğini asla bırakmayan bir irade, aşkın en yüce mertebesine ulaşır. Bu, dikenli yollardan geçerek gül bahçesine vasıl olmanın sırrıdır.
Özet
Şeyh Gâlib, bu beytinde aşk yolundaki mutlak sadakati ve kararlılığı dile getirir. Sevgiliyi “vefa bağının gülü” olarak nitelendirir ve onun çektirdiği eziyetlerin dikeni ne kadar acıtsa da ondan asla ayrılmayacağını belirtir. Sevgilinin eteğine, ucunda ölüm olsa bile bırakmayacak şekilde sarıldığını ifade ederek, aşkındaki teslimiyetin ve vefanın derecesini ortaya koyar. Aşkını gizlese de açıklasa da sevgilinin onun canı olduğu gerçeği değişmez.

4. Makale: Vuslat Bayramı ve “İrciî” Hitabı
Bu makale, Aşkî’ye ait olan ve tasavvufi bir bakış açısıyla ölümü bir son değil, Rabb’e dönüşün ve vuslatın kutlandığı bir “bayram” olarak gören beyit üzerine kurulmuştur.
İktibas
شراب عشقی نوش ايتدر يا رب
ايچلم ايمانله بيرام ايده‌لم
ارجعی خطابك كوش ايتدر يا رب
كوچلم ايمانله بيرام ايده‌لم
Şarâb-ı aşkını nûş ettir yâ Rab
İçelim imânla bayrâm edelim
“İrci’î” hitâbın gûş ettir yâ Rab
Göçelim imânla bayrâm edelim
Aşkî
İzah: Ey Rabbim! Bize senin aşkının şarabını içir. Derin bir tefekkürle içip bayram edelim. “[Rabbine] dön” hitabını bize duyur. Böylece dünyadan göçüp bayram edelim. [Ey Allah’ın rızasıyla huzura eren nefis! Rabbini hoşnut etmiş ve sen de Rabbin tarafından hoşnut edilmiş olarak Rabbine dön – Fecr Sûresi/27-28]
Makale: Ölümü Bayram Bilmek Sanatı
İnsan için en büyük korkulardan ve bilinmezlerden biri ölümdür. Ölüm, genellikle bir son, bir ayrılık, bir hüzün olarak anlaşılır. Ancak maneviyat ve irfan yolcuları için ölüm, perdenin ardındaki hakikate ulaşmak, asıl vatana dönmek ve Sevgili’ye kavuşmaktır. Şair Aşkî, bu derin bakış açısını bir dua ve niyaz formunda dile getirerek, ölümü bir matemden çıkarıp bir “bayram” coşkusuna dönüştürür.
Şair, duasına dünyevi bir taleple değil, manevi bir arzuyla başlar: “Şarâb-ı aşkını nûş ettir yâ Rab.” Buradaki “aşk şarabı”, aklı baştan alan, kişiyi geçici dünya zevklerinden koparıp ilahi bir sarhoşlukla kendinden geçiren ilahi aşkın metaforudur. Bu şarabı “imanla” içme talebi, bu manevi tecrübenin şuurlu bir teslimiyet içinde yaşanması arzusunu ifade eder. Bu şarabı içen arif için dünya, bir bayram yerine dönüşür; her zerrede O’nun tecellisini görür ve her an bir coşku içinde yaşar.
Beytin ikinci yarısı ise bu manevi yolculuğun zirvesini ve nihai hedefini konu alır. Şair, Allah’tan Fecr Suresi’nde geçen o kutlu hitabı duymayı diler: “‘İrci’î’ hitâbın gûş ettir yâ Rab.” “İrci’î” yani “Dön!” emri, dünyadaki imtihanını başarıyla tamamlamış, nefsini terbiye etmiş ve Allah’tan razı olmuş mutmain (huzura ermiş) nefse yapılan ilahi bir davettir. Bu davet, “Rabbine dön!” çağrısıdır. Bu, bir azarlama veya hesaba çekme çağrısı değil, bir onurlandırma, bir vuslat müjdesidir.
Bu ilahi daveti duyan ruh için “göçmek”, yani ölmek, bir yok oluş değil, bir bayramdır. Tıpkı gurbetteki birinin yıllar sonra sevdiklerine kavuştuğu an gibi, ruhun da asıl sahibi olan Rabb’ine kavuştuğu andır. Aşkî, bu göçü de “imanla” gerçekleştirmeyi dileyerek, son nefese kadar imandan ayrılmama arzusunu belirtir. Böylece, aşk şarabıyla başlayan manevi ziyafet, “İrciî” hitabıyla taçlanan bir vuslat bayramıyla sona erer.
Bu beyit, İslâm tasavvufunun ölüme bakışını muhteşem bir şekilde özetler. Hz. Mevlana’nın ölüm gününü “Şeb-i Arûs” (Düğün Gecesi) olarak adlandırması da aynı düşüncenin bir yansımasıdır. Hayatını ilahi aşkla yaşayan, her anını O’nun rızasını kazanmak için bir fırsat bilen bir kul için ölüm, korkulacak bir son değil, hasretle beklenen bir kavuşma anı, bir “bayram”dır. Aşkî’nin duası, her müminin kalbinde taşıdığı bu en ulvi arzunun şiirleşmiş halidir.
Özet
Aşkî, bu beytinde Allah’tan ilahi aşk şarabını içirmesini ve bu manevi sarhoşlukla dünyayı bir bayram gibi yaşamayı diler. Ardından, Fecr Suresi’ndeki “Rabbine dön” hitabını duymayı ve bu ilahi davetle dünyadan göçerek, ölümü de bir vuslat bayramına dönüştürmeyi niyaz eder. Beyit, tasavvuftaki “ölümün bir son değil, Sevgili’ye kavuşma anı olduğu” inancını etkileyici bir dille ifade eder.

5. Makale: Gerçek Zenginlik ve Huzurun Sırrı: Kanaat Eteği
Bu makale, Koca Râgıb Paşa’nın, dünya süsüne aldanmayıp kanaat ve tevekkül ile yaşamanın gerçek huzur ve nimete ulaşmanın yolu olduğunu anlatan hikmet dolu beyti üzerine bir tefekkürdür.
İktibas
جهان آلايشندن دستشوى اول راحت ايسترسه ك
قناعت دامنن الدن بيراقما نعمت ايسترسه ك
Mefâ’îlün Mefâ’îlün Mefâ’îlün Mefâ’îlün
Cihân âlâyişinden dest-şûy ol rahat istersen
Kanâ’at dâmenin elden bırakma ni’met istersen
Koca Râgıb Paşa
İzah: Ey insan! Eğer rahat etmek istiyorsan, bu dünyanın süsünden, gösterişinden, debdebesinden elini çek. Bunlara bulaşma, tenezzül etme. Eğer hakiki mânâda nimet istiyorsan, asla kanaat ve tevekkül eteğini elinden bırakma.
Makale: Dünyanın Süsünden El Yıkayıp Kanaat Eteğine Sarılmak
İnsan, doğası gereği daima daha fazlasını isteyen, tatminsiz bir varlıktır. Modern dünya, bu tatminsizliği sürekli körükleyerek mutluluğu tüketime, huzuru ise maddi varlığa endekslemiş durumdadır. Ancak tarih boyunca bilge insanlar ve arifler, gerçek huzurun ve zenginliğin bu yönde olmadığını, tam aksine “az”da ve “yeterli”de gizli olduğunu söylemişlerdir. Osmanlı’nın bilge sadrazam ve şairlerinden Koca Râgıb Paşa, bu kadim hikmeti iki mısralık bir düsturla ölümsüzleştirmiştir.
İlk mısra, rahat ve huzur arayanlara net bir reçete sunar: “Cihân âlâyişinden dest-şûy ol rahat istersen.” “Cihân âlâyişi”, dünyanın aldatıcı süsü, gösterişi, makam, mevki, şan, şöhret ve bitmek bilmeyen hırslardır. “Dest-şûy olmak” ise “el yıkamak”, yani bir şeyi tamamen terk etmek, ondan vazgeçmek, onunla ilişkiyi kesmek demektir. Paşa, rahatlığın anahtarının, bu bitmez tükenmez istekler ve gösteriş yarışından bilinçli bir şekilde çekilmek olduğunu söyler. Bu, dünyayı tamamen terk etmek anlamına gelen bir keşişlik değil, dünyanın kalbe girmesine izin vermemek, onu bir amaç değil, bir araç olarak görmektir. Dünyanın süsüne kapılan insan, sürekli bir endişe, kaybetme korkusu ve başkalarıyla rekabet etme stresi içinde yaşar. Bu yüklerden “el yıkayan” ise hafifler, özgürleşir ve deruni bir rahata kavuşur.
Rahata kavuşmanın yolunu gösterdikten sonra şair, gerçek nimete, yani hakiki zenginliğe ulaşmanın sırrını açıklar: “Kanâ’at dâmenin elden bırakma ni’met istersen.” “Kanaat”, elindekine razı olmak, azla yetinmek ve gözünü başkasının malından sakınmaktır. Ancak bu, tembellik veya miskinlik değildir. Tam aksine, elinden gelen çabayı gösterdikten sonra Allah’ın takdirine razı olmanın getirdiği bir iç zenginliğidir. “Kanaat dâmeni” (kanaat eteği), tıpkı Şeyh Gâlib’in beytindeki gibi, sığınılacak, korunulacak ve asla bırakılmaması gereken manevi bir sığınaktır.
Kanaat eden insan, dünyanın en zengin insanıdır. Çünkü onun mutluluğu, dış şartlara veya sahip olduğu nesnelere bağlı değildir. Mutluluğu kendi içindedir. Bu, Büyük İskender’in, bir fıçının içinde yaşayan Diyojen’e “Dile benden ne dilersen” dediğinde, “Gölge etme, başka ihsan istemem” cevabını almasındaki hikmetin ta kendisidir. Diyojen, güneşin sıcaklığı gibi en temel bir nimetle yetinerek, dünyanın en güçlü imparatoruna muhtaç olmadığını göstermiştir. İşte kanaat, insana böyle bir onur ve özgürlük bahşeden en büyük nimettir.
Koca Râgıb Paşa’nın bu beyti, günümüz insanının içine düştüğü tüketim çılgınlığına ve doyumsuzluk tuzağına karşı asırlar öncesinden bir uyarı niteliğindedir. Gerçek rahat, vazgeçebilme cesaretinde; gerçek nimet ise elindekinin kıymetini bilme erdeminde, yani kanaatte gizlidir.
Özet
Koca Râgıb Paşa, bu beytinde huzur ve nimet arayışındaki insana iki temel öğüt verir. Gerçek bir rahata kavuşmak isteyen kişi, dünyanın aldatıcı süsünden, gösterişinden ve hırslarından elini çekmelidir. Hakiki ve kalıcı nimete (zenginliğe) ulaşmak isteyen ise, elindekine razı olmayı ve azla yetinmeyi ifade eden kanaat erdemine sımsıkı sarılmalı, onu asla elden bırakmamalıdır.
Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com
11/10/2025

BERCESTE VE İZAHI – 40 –

1: Hayâlî Bey’in Hikmet Penceresi
İktibas
• Osmanlıca Metin:
ايستر ايسه ك ألمغه حكمت كتابندن سبق
خامهٔ قدرت نه يازمش صفحهٔ اشجاره باق
• Transkripsiyon:
Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
İster isen almaya hikmet kitâbından sebak
Hâme-i kudret ne yazmış safha-i eşcâra bak
Hayâlî Bey
• Günümüz Türkçesiyle Anlamı:
Eğer hikmet kitabından ders almak istiyorsan,
Allah’ın ezeli kudret kaleminin kâinatın sayfalarına yazmış olduğu işaretlere, ibret levhalarına bak.
İzah ve Açıklama
Bu beyit, tasavvufi ve hikemî (felsefi) şiirin en güzel örneklerinden biridir. Şair Hayâlî Bey, hakiki bilginin ve bilgeliğin kaynağını işaret eder. Beyitin merkezinde “kâinat kitabı” metaforu yer alır.
• Hikmet Kitabı: İnsanlar tarafından yazılmış kitapların ötesinde, asıl “hikmet kitabı”nın bizzat evrenin kendisi olduğu vurgulanır. Bilgelik (hikmet) arayan bir kişinin, laboratuvarı veya kütüphanesi tüm tabiat olmalıdır.
• Sebak Almak: “Ders almak” anlamına gelen bu ifade, pasif bir bakışın yeterli olmayacağını, bilinçli bir öğrenme ve anlama çabası gerektiğini ima eder.
• Hâme-i Kudret: “Kudret kalemi” demektir. Bu, Allah’ın yaratma fiilini estetik ve sanatsal bir eyleme dönüştüren güçlü bir ifadedir. Evrendeki her varlık, bu kudret kaleminin bir harfi, bir kelimesi veya bir cümlesidir. Bu kalem, mürekkebi olmadan yazar ve yazdığı her şeyde sonsuz bir mana gizlidir.
• Safha-i Eşcâr: “Ağaçların sayfası” anlamına gelir. Şair, koca kâinat kitabından somut ve her an gözümüzün önünde olan bir örnek seçer: ağaçlar. Bir ağacın tohumdan filizlenmesi, büyümesi, yaprak açması, çiçeklenmesi, meyve vermesi ve sonbaharda yapraklarını dökmesi, adeta bir kitabın sayfaları gibi okunup tefekkür edilecek ilahi mesajlarla doludur.
Beyit, insanı çevresine karşı daha dikkatli, daha derin ve daha anlam arayan bir gözle bakmaya davet eder. Bilimsel gözlem ile manevi tefekkürün aslında aynı hedefe, yani hakikati anlamaya yönelik olduğunu telkin eder.
Makale: Kâinat Kitabını Okuma Sanatı
İnsanlık tarihi, bitmek bilmeyen bir anlam arayışının öyküsüdür. Mağara duvarlarına çizilen ilk resimlerden, en karmaşık felsefi metinlere kadar insanoğlu, varoluşun sırrını ve hayatın gayesini çözmeye çalışmıştır. Bu yolda sayısız kitap yazılmış, nice düşünce sistemi geliştirilmiştir. Ancak 16. yüzyılın büyük şairi Hayâlî Bey, bize bu arayışta gözden kaçırdığımız en temel ve en muhteşem kaynağı hatırlatır:
“İster isen almaya hikmet kitâbından sebak / Hâme-i kudret ne yazmış safha-i eşcâra bak”
Bu beyit, bilgelik arayan ruhlara bir pusula sunar. O, hikmetin tozlu raflarda, mürekkepli sayfalarda hapsolmadığını; asıl büyük “Hikmet Kitabı”nın, bizzat yaşadığımız evren olduğunu söyler. Bu kitabın yazarı ise “Hâme-i Kudret” yani Kudret Kalemi’dir. Bu kalem, ilahi bir sanatkârın elinde, kâinatın her bir zerresine sonsuz manalar işlemiştir.
Hayâlî, bu devasa kitabın içinden özellikle bir sayfayı dikkatimize sunar: “safha-i eşcâr,” yani ağaçların sayfası. Neden ağaçlar? Çünkü bir ağaç, varoluşun tüm tekrarını sessiz bir bilgelikle sergileyen canlı bir anıttır. Toprağın derinliklerine saldığı kökleriyle sabrı ve sebatı, gökyüzüne uzanan dallarıyla yücelme arzusunu, her bahar yeniden yeşeren yapraklarıyla ölümden sonraki dirilişi ve umudu anlatır. Bir ağacın gövdesindeki halkalar, geçen zamanın ve yaşanmışlıkların tarihidir. Bir yaprağın üzerindeki damarlar, en mükemmel ulaşım ağının haritasıdır. Bir meyvenin içindeki çekirdek, devasa bir potansiyelin küçücük bir hacme nasıl sığdırıldığının mucizevi bir isbatıdır. İşte tüm bunlar, Kudret Kalemi’nin yazdığı işaretlerdir.
Bu beyit, modern insanın doğadan kopukluğuna da bir eleştiri niteliğindedir. Beton duvarlar arasında, ekranların yapay ışığında yaşayan bizler, bu ilahi metni okumayı unuttuk. Bir çiçeğin açılışındaki estetiği, bir kar tanesinin eşsiz geometrisini, bir nehrin akışındaki teslimiyeti “görmek” yerine sadece “bakıyoruz”. Oysa Hayâlî’nin dediği gibi, bu kitaptan “sebak almak”, yani ders çıkarmak için bilinçli bir okuma, bir tefekkür eylemi gerekir. Bu, evrene bir laboratuvar gibi bakan bilim insanının dikkatiyle, bir sanat eserine hayranlıkla bakan sanatçının ruhunu birleştirmektir.
Sonuç olarak, Hayâlî Bey’in bu ölümsüz beyti, bize gerçek bilgeliğin anahtarının, etrafımızdaki dünyaya ibret ve hayret nazarıyla bakabilmekte yattığını öğretir. Hikmet, dağların zirvesinde, okyanusların derinliğinde ve en çok da bir ağacın sayfasında yazılıdır. Yeter ki biz okumayı bilelim.
Özet
Hayâlî Bey’in beyti, gerçek bilgeliğin (hikmet) insan eliyle yazılmış kitaplardan ziyade, bizzat kâinatın kendisinden öğrenileceğini ifade eder. Allah’ın “Kudret Kalemi” ile yazdığı bu evren kitabında, ağaçlar gibi doğal unsurlar, üzerinde düşünülmesi gereken ilahi mesajlarla dolu sayfalardır. Beyit, insanı doğayı ve evreni tefekkür ederek, yani derinlemesine düşünerek okumaya ve böylece hakiki bilgiye ulaşmaya davet eder.
2: Lâedrî’nin Erdem Aynası
İktibas
• Osmanlıca Metin:
فارغ اول عيبك كوزتمه كيمسه نك
تاكه حق ستر ايله يه عيبك سنك
• Transkripsiyon:
Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
Fâriğ ol aybın gözetme kimsenin
Tâ ki Hak setreyleye aybın senin
Lâedrî
• Günümüz Türkçesiyle Anlamı:
Boşver, kimsenin ayıbını, kusurunu araştırma.
Böylelikle Allah Teâlâ da senin ayıplarını setretsin, örtsün.
İzah ve Açıklama
“Lâedrî” (söyleyeni bilinmeyen) mahlasıyla anılan bu beyit, toplumsal ahlakın ve bireysel erdemin temel taşlarından birini veciz bir şekilde ortaya koyar. Beyit, ilahi bir prensip olan “nasıl muamele edersen, öyle muamele görürsün” kaidesini temel alır.
• Fâriğ ol: “Vazgeç, el çek, meşgul olma” anlamına gelir. Bu, basit bir “boşverme” eyleminden çok, bilinçli bir tercih ve irade gerektiren bir tutumdur. Kişinin enerjisini ve dikkatini başkalarının kusurlarından çekip almasıdır.
• Aybın Gözetme: Başkalarının hatalarını, kusurlarını, eksiklerini merak edip araştırmak, gözetlemek ve ifşa etmekten kaçınmayı ifade eder. Bu, dedikodunun, gıybetin ve suizannın (kötü zan besleme) panzehiridir.
• Tâ ki: Bir şart ve sonuç ilişkisi kurar. İlk mısrada istenen ahlaki davranışın, ikinci mısradaki ilahi mükafatın sebebi ve ön koşulu olduğunu belirtir.
• Hak Setreyleye: “Setretmek”, örtmek, gizlemek demektir. Cenâb-ı Hakk’ın isimlerinden biri de “es-Settâr”dır (ayıpları örten). Beyit, sen başkalarının ayıbını örtersen, Allah’ın da senin -belki çok daha büyük olan- ayıplarını hem bu dünyada hem de ahirette örteceğini müjdeler.
Bu beyit, insanın kendi kusurluluğunu idrak etmesiyle başlayan bir ahlak anlayışı sunar. Başkasının kusuruna odaklanan insan, kendi kusurlarını görmekten aciz kalır. Kendini kusursuz sanma kibrine kapılır. Oysa kendi acizliğini ve hatalarını bilen kişi, başkalarına karşı daha hoşgörülü ve merhametli olur.
Makale: Kusur Avcılığından İlahi Merhamete
İnsan, doğası gereği hemcinslerini tartan, ölçen ve yargılayan bir varlıktır. Gözlerimiz, çoğu zaman bir başkasının yürüyüşündeki aksaklığı, sözündeki yanlışı veya davranışındaki eksiği bulmaya meyyaldir. Bu “kusur avcılığı”, benliğimizi okşayan tehlikeli bir oyundur; çünkü başkasının hatasını tespit ettiğimizde, geçici bir üstünlük ve kusursuzluk yanılmasına kapılırız. İşte bu yaygın insani zaafa karşı, anonim bir bilgenin kaleminden damlayan şu iki mısra, asırlardır yolumuzu aydınlatan bir ahlak dersi verir:
“Fâriğ ol aybın gözetme kimsenin / Tâ ki Hak setreyleye aybın senin”
Söyleyeni bilinmese de her vicdanın tanıdığı bu ses, bize basit ama derin bir ilahi denklemi sunar. Denklem, “vazgeçmekle” başlar. “Fâriğ ol” yani, “bırak bu işi, elini eteğini çek başkalarının kusurlarını araştırmaktan.” Bu, bir görmezden gelme veya umursamazlık değil, bilinçli bir erdem eylemidir. Kendi zihni ve ruhi enerjini, başkalarının hayatındaki olumsuzlukları deşifre etmek için harcamaktan vazgeçmektir. Çünkü başkasının ayıbına dikilen her bakış, aslında kendi ruhumuzdaki bir kör noktadan beslenir.
Beyitin ikinci mısrası ise bu erdemli davranışın karşılığını, yani ilahi mükafatı açıklar. Bu bir pazarlık değil, bir sebep-sonuç ilişkisidir. Sen, fanî ve aciz bir kul olarak, bir başka kulun hatasını örtme büyüklüğünü gösterdiğinde, Kâinatın Yaratıcısı olan ve es-Settâr (Ayıpları Örten) ismine sahip olan Allah da senin ayıplarını örtecektir. Bu, muazzam bir güvencedir. Kendi kusurlarımızın, günahlarımızın ve eksikliklerimizin farkında olan bizler için bundan daha büyük bir teselli olabilir mi? Başkasına uzattığımız bir avuç merhamet, bize ilahi bir rahmet okyanusu olarak geri döner.
Bu beyit, aynı zamanda sağlıklı bir toplumun da formülünü verir. İnsanların birbirinin açığını aradığı, en küçük bir hatanın dilden dile dolaştığı, gıybetin ve iftiranın kol gezdiği bir toplumda ne güven ne de huzur kalır. Herkes, diken üstünde yaşar. Oysa kusurların örtüldüğü, hataların affedildiği, insanların birbirine merhamet ve anlayışla yaklaştığı bir toplum, manevi bir kale gibi sağlam ve korunaklıdır.
Sonuç olarak Lâedrî’nin bu beyti, bizi bir an durup düşünmeye davet eder. Başkalarının hayatına uzattığımız mercekle kendi hayatımıza bakmaya cesaretimiz var mı? Başkalarını yargıladığımız mahkemede kendimiz yargılanmaya razı mıyız? Eğer bu sorulara cevabımız “hayır” ise, o halde yapmamız gereken bellidir: başkalarının ayıplarından fâriğ olmak ve bizi kendi ayıplarımızla baş başa bırakmayacak olan ilahi merhamete sığınmak.
Özet
Lâedrî’ye ait bu beyit, ahlaki bir ilkeyi vurgular: Eğer Allah’ın senin kusurlarını örtmesini istiyorsan, sen de başkalarının kusurlarını araştırmaktan ve ortaya dökmekten vazgeçmelisin. Bu tutum, hem bireysel bir erdem hem de toplumsal huzurun temelidir. Başkalarına gösterilen merhamet ve hoşgörünün, ilahi merhameti celbeden bir vesile olduğu anlatılır.
3: Bâkî’nin Ebedî Sadâsı
İktibas
• Osmanlıca Metin:
آوازه یی بو عالمه داود كبی صال
باقی قالان بو قبه ده بر خوش صدا ايمش
• Transkripsiyon:
Mef’ûlü Fâ’ilâtü Mefâ’îlü Fâ’ilün
Âvâzeyi bu âleme Dâvûd gibi sal
Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş
Bâkî
• Günümüz Türkçesiyle Anlamı:
Sesini bu dünyaya Hz. Davut gibi sal.
Çünkü bu gökkubbenin altında sonsuza kadar kalıcı olan yalnız bıraktığın bir hoş sada imiş.
İzah ve Açıklama
Osmanlı şiirinin “Sultânü’ş-Şuarâ” (Şairler Sultanı) olarak anılan üstadı Bâkî, bu beyitinde fâni dünya ile bâkî (ebedî) olan arasındaki ilişkiyi, “hoş sadâ” (güzel ses, güzel yankı) imgesi üzerinden kurar.
• Âvâze: Ses, ün, şöhret demektir.
• Hz. Dâvûd: Kur’an-ı Kerim’de ve diğer ilahi metinlerde kendisine Zebur’un verildiği, demire kolayca şekil verebildiği ve sesinin son derece güzel olduğu belirtilen bir peygamberdir. O’nun sesiyle zikretmeye başladığında dağların ve kuşların kendisine eşlik ettiği rivayet edilir. Dolayısıyla Divan şiirinde Hz. Dâvûd, güzel ve etkileyici sesin zirve sembolüdür.
• Bu Kubbe: “Bu gökkubbe” demektir ve kasıt dünyadır. Dünya, geçici bir mekân, altından gelip geçilen bir kubbe olarak tasvir edilir.
• Bâkî Kalan: Şair burada kendi mahlası olan “Bâkî” (ebedî, kalıcı) kelimesiyle tevriye sanatı yaparak hem “kalıcı olan şey” anlamını hem de “Ey Bâkî!…” şeklinde kendi kendine seslenme anlamını kastedebilir. Bu, şiire derin bir katman ekler.
• Hoş Sadâ: Sadece güzel bir ses değil, aynı zamanda insanın arkasında bıraktığı güzel hatıra, iyi isim, hayırlı işler, kalıcı eserler ve olumlu etkidir. Yani, insanın vefatından sonra bile hayırla anılmasına vesile olan her şey “hoş sadâ”dır.
Beyit, hayatın geçiciliğini ve bu kısa hayatta neyin peşinde koşulması gerektiğini sorgular. Mal, mülk, makam gibi fâni şeyler bu gökkubbenin altında kalıcı değildir. Asıl kalıcı olan, insanın geride bıraktığı güzel yankı, yani “hoş sadâ”dır.
Makale: Gök Kubbede Bâkî Kalan Miras
Hayat, büyük bir sahne, gökkubbe ise bu sahnenin tavanıdır. Her birimiz bu sahnede bize verilen rolü oynar ve vaktimiz dolduğunda sessizce çekiliriz. Krallar, fatihler, zenginler ve fakirler… Hepsi bu kubbenin altından birer birer geçip gitmiştir. Geriye ne kalmıştır onlardan? Saraylar yıkılmış, hazineler dağılmış, güç ve iktidar el değiştirmiştir. İşte bu ebedî soruya, mahlası “Bâkî” (sonsuz) olan büyük şair, yine kendi adıyla mühürlediği eşsiz bir cevap verir:
“Âvâzeyi bu âleme Dâvûd gibi sal / Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş”
Bâkî, bize bu fâni dünyaya kalıcı bir imza atmanın sırrını fısıldar. Bu imza, altından veya mermerden değil, “sesten” yapılmıştır. Ama her ses değil; Hz. Dâvûd’un sesi gibi bir ses… Hz. Dâvûd’un sesinin güzelliği o denli efsanevidir ki, o zikrederken cansız dağlar ve şuursuz kuşlar bile dile gelip ona eşlik ederdi. Bu, sadece estetik bir güzellik değil, aynı zamanda hakikatin ve iyiliğin yankılandığı, kalpleri harekete geçiren ilahi bir tınıdır. Bâkî, “Sen de bu dünyaya böyle bir ses bırak,” der. Öyle bir ses ki, sen gittikten sonra bile dağlarda, vadilerde, en önemlisi de insanların gönüllerinde yankılanmaya devam etsin.
Peki, nedir bu “hoş sadâ”? Bu, sadece güzel konuşmak veya şarkı söylemek değildir. “Hoş sadâ,” bir bilim insanının insanlığa armağan ettiği bir buluş, bir sanatkârın tuvaline veya mermerine işlediği bir güzellik, bir devlet adamının tesis ettiği adalet, bir annenin evladına öğrettiği bir erdem, sıradan bir insanın bir yetimin başını okşarken fısıldadığı bir şefkat cümlesidir. Bir gönül yapmak, bir yarayı sarmak, karanlığa bir mum yakmak, arkada hayırla anılacak bir eser veya bir gelenek bırakmak… İşte bunların hepsi, gök kubbede yankılanan “hoş sadâ”lardır.
Bu beyit, modern dünyanın başarı takıntısına da meydan okur. Günümüz dünyası, başarıyı genellikle maddi birikim, şöhret ve güçle ölçer. Oysa Bâkî, bize asıl “bâkî” olanın, yani kalıcı olanın, nicelikte değil nitelikte, parada değil manada, güçte değil gönülde olduğunu hatırlatır. İnsan öldükten sonra banka hesapları sıfırlanır, makam koltukları boşalır. Ama arkasında bıraktığı “hoş sadâ,” nesiller boyu yaşamaya devam eder. Mevlana’nın, Yunus Emre’nin, Bâkî’nin sadâsı, asırlardır bu kubbe altında çınlamaya devam etmiyor mu?
Her birimiz, ömrümüzün sonunda bu kubbenin altından ayrılacağız. O gün geldiğinde ardımızda ne bırakacağımızı bugünden düşünmeliyiz. Bâkî’nin tavsiyesine uyup bu âleme Dâvûdî bir sada mı salacağız, yoksa gürültüler içinde kaybolup giden anlamsız bir fısıltı mı olacağız? Seçim bizimdir.
Özet
Şair Bâkî, bu beyitinde hayatın geçiciliğine dikkat çekerek, bu dünyada kalıcı olan tek şeyin insanın arkasında bıraktığı güzel anı, iyi isim ve hayırlı işler olduğunu vurgular. “Hoş sadâ” (güzel ses/yankı) metaforuyla ifade edilen bu kalıcı miras, Hz. Dâvûd’un dağları bile etkileyen güzel sesi gibi, etkili ve olumlu olmalıdır. Beyit, insanı maddi ve fâni hedefler yerine, manevi ve kalıcı bir iz bırakmaya teşvik eder.

4: Lâedrî’nin Sağlık ve Dindarlık Formülü
İktibas
• Osmanlıca Metin:
معده تهی تن درست
كيسه تهی دين درست
• Transkripsiyon:
Müfte’ilün Fâ’ilün
Mi’de tehî ten dürüst
Kîse tehî dîn dürüst
Lâedrî
• Günümüz Türkçesiyle Anlamı:
Mide boşsa beden sağlıklı,
kese boşsa din sağlıklı.
İzah ve Açıklama
Bu son derece kısa, öz ve darb-ı mesel (atasözü) niteliğindeki beyit, “sehl-i mümteni” sanatının (söylenmesi çok kolay görünen ama benzerini söylemek neredeyse imkânsız olan söz) mükemmel bir örneğidir. Lâedrî, iki mısrada iki temel hayat prensibini özetler: bedeni sağlık ve ruhi (dini) sağlık.
• Mi’de tehî ten dürüst: “Boş mide, sağlam beden” demektir. Bu mısra, tıbbî bir gerçeği dile getirir. Aşırı yemenin (oburluk) pek çok hastalığın anası olduğu, az yemenin ve orucun ise bedeni dinlendirip sağlığını koruduğu hem kadim tıpta hem de modern bilimde kabul gören bir görüştür. “Tehî” (boş) kelimesi, açlıktan ölmek değil, tokluktan ve aşırılıktan kaçınmak, yani itidali (ölçülülük) esas almak anlamına gelir.
• Kîse tehî dîn dürüst: “Boş kese, sağlam din” demektir. Bu mısra ise manevi bir prensibi ifade eder. “Kese”, parayı, serveti, mal mülk hırsını ve genel olarak dünyevî zenginliği simgeler. Beyite göre, servet birikimi ve para hırsı, insanın dinini ve ahlakını bozmaya meyillidir. Çünkü zenginlik; kibre, bencilliğe, harama bulaşmaya, fakiri hor görmeye ve Allah’ı unutmaya sebep olabilir. “Boş kese” ise fakirliği övmekten ziyade, dünyaya ve mala mülke karşı kalpteki bağımlılığın olmamasını, yani zühdü (dünyaya karşı isteksizlik) ve istiğnayı (gönül tokluğu) ifade eder. Zengin olup da gönlünde mala yer vermeyen kişi de bu kapsama girer.
Beyit, maddi ve manevi dünyada “azlığın” ve “boşluğun” getirdiği “sağlamlığı” ve “doğruluğu” karşılaştırarak, insanı her iki alanda da sadeliğe ve ölçülü olmaya davet eder.
Makale: Azlığın Bilgeliği: Sağlıklı Beden, Sağlam İnanç
Modern çağ, insanı sürekli “daha fazlasını” istemeye teşvik eden bir düşünce üzerine kuruludur: daha fazla yemek, daha fazla para, daha fazla eşya, daha fazla tüketim… Bu bitmek bilmeyen “daha” arayışı, ruhları yorgun, bedenleri hasta, keseleri dolu ama kalpleri boş insanlar yaratmıştır. Oysa asırlar öncesinden bir bilgenin (Lâedrî) iki kelimelik mısralarla fısıldadığı hikmet, bu modern yanılmanın tam kalbine bir neşter vurur:
“Mi’de tehî ten dürüst / Kîse tehî dîn dürüst”
Bu beyit, bir hayat düşüncesinin en yoğunlaştırılmış halidir. İlk mısra, bedenin manifestosudur: “Mide boşsa, beden sağlıklıdır.” Bu, açlık güzellemesi değil, tokluk eleştirisidir. İnsanın en temel duygularından biri olan yeme arzusunun kontrolsüz bırakıldığında, bedeni nasıl bir hastalıklar hapishanesine çevirdiğini anlatır. Tıka basa doldurulmuş bir mide, bedenin tüm enerjisini sindirime harcamasına neden olur, uyuşukluk ve tembellik verir, organları yorar ve sayısız hastalığa davetiye çıkarır. Oysa ölçülü yiyen, midesine dinlenmesi için fırsat veren bir beden, zinde, enerjik ve sağlıklıdır. Bu, orucun sadece manevi değil, aynı zamanda bedeni bir şifa olduğunun da edebi bir ifadesidir.
İkinci mısra ise ruha ve imana seslenir: “Kese boşsa, din sağlıklıdır.” Bu, fakirliğin kutsanması değil, zenginliğin ve servet hırsının getirebileceği manevi tehlikelere karşı bir uyarıdır. Dolu bir kese, çoğu zaman dolu bir kalbin ve meşgul bir zihnin habercisidir. Malı koruma endişesi, daha fazla kazanma hırsı, servetin getirdiği kibir ve insanları küçük görme eğilimi, kalbi katılaştırır ve Allah’a olan bağı zayıflatır. Para, meşru bir araç olmaktan çıkıp amaç haline geldiğinde, dinin ve ahlakın en büyük düşmanlarından birine dönüşebilir. “Boş kese,” malın kölesi olmamayı, gönül zenginliğini ve istiğnayı temsil eder. Gerçek zenginlik, kesenin doluluğunda değil, kalbin mala karşı olan ihtiyatsızlığındadır.
Bu iki mısra arasında muhteşem bir paralellik vardır. Midenin aşırı doluluğu bedeni nasıl zehirliyorsa, kasanın ve kesenin aşırı doluluğuna yönelik hırs da ruhu öyle zehirler. Biri biyolojik sağlığı, diğeri manevi sağlığı tehdit eder. Her ikisinin de ilacı aynıdır: itidal, sadelik ve “az” ile yetinme bilgeliği.
Lâedrî’nin bu beyti, günümüzün tüketim ve obezite kültürüne, materyalist hayat tarzına karşı zamansız bir reçetedir. Bize hatırlattığı şudur: Gerçek sağlık ve huzur, biriktirmekte ve tüketmekte değil, arınmakta ve sadeleşmektedir. Hem midemizi hem de kesemizi gereksiz ağırlıklardan kurtardığımızda, hem bedenimiz hem de dinimiz “dürüst” yani sağlam ve doğru olacaktır.
Özet
Lâedrî’nin bu veciz beyti, bedeni ve ruhi sağlık için iki temel prensip sunar. İlk mısrada, az yemenin ve boş bir midenin bedeni sağlıklı ve zinde tutacağı belirtilir. İkinci mısrada ise, para ve servet hırsından uzak durmanın, “boş bir keseye” yani dünyaya karşı kanaatkâr bir kalbe sahip olmanın, insanın dinini ve ahlakını sağlam tutacağı ifade edilir. Beyit, her iki alanda da sadeliği ve ölçülülüğü över.

5: Mehmed İzzet’in Başarı Formülü
İktibas
• Osmanlıca Metin:
فيضياب اولمق ديلرسه ك عقله يار ايت طالعی
يوقسه بر شی حاصل اولماز ساده استعددن
• Transkripsiyon:
Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
Feyz-yâb olmak dilersen akla yâr et tâli’i
Yoksa bir şey hâsıl olmaz sâde isti’dâddan
Mehmed İzzet
• Günümüz Türkçesiyle Anlamı:
Eğer ilim, irfan, feyiz sahibi olmak istersen talihini aklına yâr et.
Yoksa sadece kabiliyetle herhangi bir şey elde etmek mümkün değildir.
İzah ve Açıklama
Bu beyit, kişisel gelişim ve başarı düşüncese üzerine yazılmış hikemî bir sözdür. Şair Mehmed İzzet, hedefe ulaşmak için gereken unsurları dengeli bir şekilde formüle eder. Başarının tek bir faktöre bağlanamayacağını, birden çok dinamiğin bir araya gelmesi gerektiğini vurgular.
• Feyz-yâb olmak: “Feyze ulaşmak, feyiz bulmak” demektir. Feyiz; bereket, bolluk, ilim, irfan, manevi bir aydınlanma ve başarı gibi geniş anlamları ihtiva eder. Burada, kişinin potansiyelini en üst düzeyde gerçekleştirerek hem maddi hem manevi anlamda başarılı ve verimli olması kastedilir.
• Akla yâr et tâli’i: “Talihi (şansı, bahtı) akılla dost et, bir araya getir” anlamına gelir. Bu, başarının iki temel bileşenini işaret eder:
• Akıl: Çalışmayı, planlamayı, strateji kurmayı, doğru kararlar vermeyi ve gayreti temsil eder.
• Tâli’: Şansı, kaderi, doğru zamanda doğru yerde olmayı, ilahi yardımı ve kişinin kontrolü dışındaki olumlu koşulları temsil eder.
Şair, bu ikisinin “dost” olması, yani birbiriyle uyum içinde çalışması gerektiğini söyler. Sadece akla güvenip talihi yok saymak kibir, sadece talihe güvenip aklı kullanmamak ise tembelliktir.
• Sâde isti’dâddan: “Sadece yetenekten, kabiliyetten” demektir. İsti’dâd, bir kişinin doğuştan sahip olduğu potansiyel, yatkınlık ve yetenektir.
• Bir şey hâsıl olmaz: “Hiçbir sonuç elde edilemez, bir şey ortaya çıkmaz” anlamına gelir.
Beyit, doğuştan gelen yeteneğin (isti’dâd) tek başına bir hiç olduğunu, bu ham potansiyelin işlenmesi gerektiğini savunur. Bu işleme süreci ise aklın (çalışma ve strateji) ve talihin (elverişli koşullar ve ilahi takdir) bir araya gelmesiyle mümkündür.
Makale: Yetenek, Akıl ve Talih: Başarının Üçlü Sırrı
Her insan dünyaya eşsiz bir potansiyel, bir “isti’dâd” ile gelir. Kiminin sanata, kiminin bilime, kiminin spora doğal bir yatkınlığı vardır. Bu ham elmas, parlak bir mücevhere dönüşme vaadi taşır. Ancak tarihin tozlu sayfaları, işlenmemiş yeteneklerin hazin hikâyeleriyle doludur. Peki, bir potansiyeli parlak bir başarıya dönüştüren sihirli formül nedir? Şair Mehmed İzzet, bu kadim soruyu iki mısralık bir bilgelikle cevaplar:
“Feyz-yâb olmak dilersen akla yâr et tâli’i / Yoksa bir şey hâsıl olmaz sâde isti’dâddan”
Bu beyit, başarıyı tek bir nedene indiren sığ yaklaşımlara karşı duran dengeli bir manifestodur. Şair, yolun en başına “feyz-yâb olmayı”, yani bereketli bir sonuca, bir aydınlanmaya ve kâmil bir başarıya ulaşma arzusunu koyar. Bu hedefe giden yolda ise üç temel unsuru bir araya getirmemiz gerektiğini söyler: yetenek (isti’dâd), akıl ve talih (tâli’).
Beyitin en çarpıcı mesajı ikinci mısradadır: “Sadece yetenekten bir şey hâsıl olmaz.” Bu, doğuştan gelen kabiliyetlere fazlaca güvenenlere sert bir uyarıdır. Yetenek, ekilmemiş verimli bir tarla gibidir. Sürülmezse, sulanmazsa, tohum atılmazsa, üzerinde sadece ayrık otları biter. Ham bir yetenek, akıl ile işlenmediği, yani çalışma, disiplin, strateji ve sabır ile yoğrulmadığı sürece atıl kalmaya mahkûmdur. Zeki ama tembel bir öğrenci, yetenekli ama disiplinsiz bir sporcu, ilham perisini bekleyen bir yazar… Hepsi “sâde isti’dâd” tuzağına düşmüşlerdir.
Ancak Mehmed İzzet, denkleme sadece aklı, yani bireysel çabayı eklemekle yetinmez. Modern kişisel gelişim talimlerinin sıklıkla unuttuğu bir faktörü daha devreye sokar: “talih.” “Akla yâr et tâli’i,” yani aklı ve çabayı, talih ile dost kıl, uyumlu hale getir. Bu, insanın her şeyi kontrol edemeyeceği gerçeğinin alçakgönüllü bir kabulüdür. Bazen en parlak akıllar, en büyük çabalar bile, koşullar uygun olmadığında, yani talih yâr olmadığında sonuçsuz kalabilir. Talih, doğru fırsatların karşımıza çıkması, doğru insanlarla tanışmak, evrenin veya ilahi takdirin bizim çabamıza “evet” demesidir.
Öyleyse gerçek bilgelik, bu üç unsuru bir arada yönetebilmektir. Kişi, önce Allah vergisi yeteneğini (isti’dâd) keşfedecek, sonra onu aklının rehberliğinde (çalışma ve gayret) işleyecek, son olarak da sonucun kendi kontrolü dışındaki faktörlere, yani talihe ve takdire bağlı olduğunu bilerek tevekkül edecektir. Ne “ben çok yetenekliyim” kibrine kapılacak ne “çok çalıştım, olmalı” inadına düşecek ne de “nasılsa kaderimde yok” tembelliğine sığınacaktır.
Mehmed İzzet’in bu formülü, hem bireysel çabanın kutsallığını vurgulayan hem de her şeyin bizim elimizde olmadığı gerçeğini hatırlatan dengeli ve olgun bir hayat dersidir. Başarıya giden yol, yeteneğin keşfiyle başlar, aklın gayretiyle devam eder ve talihin yoldaşlığıyla kemale erer.
Özet
Mehmed İzzet, bu beyitinde gerçek başarının veya feyzin sadece doğuştan gelen yetenekle (isti’dâd) elde edilemeyeceğini belirtir. Başarıya ulaşmak için, kişinin kendi çabasını, planlamasını ve stratejisini temsil eden “akıl” ile, kontrolü dışındaki olumlu koşulları ve ilahi takdiri ifade eden “talih”i bir araya getirmesi, yani dost kılması gerekir. Beyit, başarının yetenek, çalışma ve şans (kader) sacayağı üzerine kurulu olduğunu anlatan dengeli bir formül sunar.

Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com
11/10/2025

BERCESTE VE İZAHI – 39 –

Her bir beyit, Türk-İslam medeniyetinin derinlikli irfanını ve edebi zevkini yansıtan kıymetli birer inci tanesidir. Her biri, kendi açısından insan ruhuna dokunan, düşündüren ve yol gösteren hikmetler barındırmaktadır. İşte bu beyitlerin, istenen çerçevede geniş bir tahlili, izahı ve bu izahlardan doğan makaleler:
1: Kanaat ve Hırs Üzerine
İktibas
از قناعت هیچ کس بی جان نشد
از حریصی هیچ کس سلطان نشد
Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
Ez-kanâ’at hîç kes bî-cân ne-şod
Ez-harîsî hîç kes sultân ne-şod
Hz. Mevlânâ
Kanaatten hiç kimse ölmemiş, hırsla da hiç kimse padişah olmamıştır.
İzah ve Açıklama
Hz. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’ye atfedilen bu beyit, insanlık tarihinin en kadim tezatlarından birini, kanaat ile hırs arasındaki ezeli mücadeleyi konu edinir. Beytin ilk mısrası, “Kanaatten hiç kimse ölmedi” diyerek, insanın elindekiyle yetinmesinin, nasibine razı olmasının onu yokluğa veya ölüme sürüklemeyeceğini, bilakis manevi bir huzur ve güvenlik kapısı açacağını vurgular. Kanaat, bir acziyet veya tembellik değil, aksine nefsin isteklerine karşı bir irade ve bilgelik göstergesidir. İkinci mısra ise madalyonun diğer yüzünü gösterir: “Hırsla da hiç kimse padişah olmadı.” Bu ifade, doymak bilmeyen bir arzuyla, hep daha fazlasını isteyerek gerçek bir tatmine ve saltanata ulaşılamayacağını anlatır. Hırs, insanı sürekli bir koşturmaca ve tatminsizlik içinde bırakır. Kişi, hırsla dünyaları elde etse bile, ruhundaki açlık dinmeyeceği için asla gerçek bir “sultan” olamaz. Gerçek sultanlık, mala mülke hükmetmek değil, kendi nefsine ve ihtiraslarına hükmetmektir.

Makale: Nefsin Saltanatı ve Hırsın Esareti

İnsan, dünyaya gözlerini açtığı andan itibaren bir “arzu” varlığıdır. Hayatta kalma ilahi sevkinden en karmaşık hedeflere kadar uzanan bu arzu silsilesi, onu harekete geçiren temel dinamiktir. Ancak bu dinamik, kontrol edilmediğinde, insanı kendi özüne yabancılaştıran ve onu bir esire dönüştüren bir canavara, yani “hırsa” dönüşebilir. Hz. Mevlânâ’nın ölümsüz beyti, bu tehlikeye karşı insanlığa uzatılmış hikmetli bir eldir: “Kanaatten hiç kimse ölmemiş, hırsla da hiç kimse padişah olmamıştır.”
Tarih, hırsın esiri olmuş nice “sultan”ın trajik hikâyeleriyle doludur. Büyük İskender, bilinen dünyanın neredeyse tamamını fethetmiş, ancak rivayete göre fethedecek yeni bir yer kalmadığı için ağlamıştır. Bu, dünyevi iktidarın zirvesine ulaşmış bir adamın ruhundaki boşluğun en acı itirafıdır. Onun sahip olduğu onca toprağa, orduya ve zenginliğe rağmen dahili bir “sultan” olamadığının delilidir. Çünkü hırs, bir hedefe ulaşıldığında tatmin olan bir duygu değildir; o, sürekli kendini besleyen ve büyüten bir ateştir. Bugün bir dağı isteyen, yarına yıldızları mülküne katma sevdasındadır. Bu bitmeyen istek, insanı daima yorgun, mutsuz ve doyumsuz kılar.
Diğer yanda ise “kanaat” erdemi durur. Kanaat, genellikle yanlış anlaşıldığı gibi, pasiflik, tembellik veya idealsizlik demek değildir. Bilakis, çalışıp çabaladıktan sonra Allah’ın takdirine ve nasibine rıza gösterme olgunluğudur. Bu, insanın kendi sınırlarını bilmesi ve evrenin sonsuz hazineleri karşısında kendi acziyetini idrak etmesidir. Diogenes’in, kendisine “Dile benden ne dilersen!” diyen Büyük İskender’e, “Gölge etme, başka ihsan istemem!” demesi, tarihin en büyük kanaat derslerinden biridir. Bir fıçının içinde yaşayan bu filozof, dünyanın en güçlü hükümdarından daha hür, daha zengin ve daha “sultan”dı. Çünkü onun saltanatı, dış dünyadaki başarılara değil, iç dünyasındaki huzura ve bağımsızlığa dayanıyordu.
İbret nazarıyla bakıldığında, varlığımızda bize sürekli kanaati fısıldar. Bir ağaç, kendisine verilen su ve güneşle yetinir, boyunu aşan bir hırsla başka ağaçların rızkına göz dikmez. Bir aslan, doyduktan sonra avlanmayı bırakır. Sadece insan, ihtiyacından fazlasını biriktirme, istifleme ve bununla övünme hırsıyla yanıp tutuşur. Bu hırs, onu hem kendine hem de çevresine karşı acımasız ve yıkıcı yapar.
Sonuç olarak, gerçek sultanlık, dış dünyada elde edilen unvanlarda veya servetlerde değil, insanın kendi iç dünyasında kurduğu tahtta gizlidir. Bu tahtın harcı kanaat, tacı ise rızadır. Hırsın zincirleriyle bağlı olanlar, saraylarda yaşasalar dahi birer köledir. Kanaatin kanatlarıyla özgürleşenler ise bir kulübede dahi olsalar, kâinatın gerçek sultanlarıdır.
Özet
Hz. Mevlânâ’ya atfedilen beyit, kanaatin manevi bir zenginlik ve güvenlik olduğunu, hırsın ise insanı asla gerçek bir tatmine veya sultanlığa ulaştıramayacağını anlatır. Makale, bu fikri tarihsel (Büyük İskender, Diogenes) ve felsefi örneklerle derinleştirir. Hırsın, insanı doyumsuzluğa ve esarete sürükleyen bir ateş olduğu, kanaatin ise tembellik değil, nasibine rıza gösterme olgunluğu ve gerçek bir iç özgürlük olduğu vurgulanır. Gerçek sultanlığın, mülke değil, nefse hükmetmekle mümkün olduğu sonucuna varılır.

2: İlahi Aşk ve Mâsivâdan Vazgeçiş
İktibas
محبّتدن دل آلورسه نوایى
بیراقور جانكاهندن ماسوایى
Mefâ’îlün Mefâ’îlün Fe’ûlün
Muhabbetden dil alırsa nevâyı
Bırakır cângâhından mâsivâyı
Alvarlı Muhammed Lütfi
Eğer bir insanın gönlü muhabbetten nasibini alırsa o, kalbinde Allah’tan gayrı ne varsa bırakır, hepsinden vazgeçer.
İzah ve Açıklama
Erzurumlu büyük mutasavvıf şair Alvarlı Efe Hazretleri’ne ait bu beyit, tasavvufun temel taşı olan “ilahi aşk” temasını işler. Beytin ilk dizesi, “Muhabbetden dil alırsa nevâyı,” yani “Eğer gönül, muhabbetten (aşktan) bir nağme, bir ses, bir pay alırsa” anlamına gelir. Buradaki “muhabbet,” beşeri aşkların ötesinde, doğrudan doğruya Yaratıcı’ya duyulan derin ve sarsıcı sevgidir. “Nevâ” kelimesi ise sadece bir nağme değil, aynı zamanda bir nasip, bir feyiz, bir ilham anlamı taşır. Kalbe bu ilahi feyzin bir zerresi dokunduğunda ne olacağını ikinci mısra açıklar: “Bırakır cângâhından mâsivâyı.” “Cângâh,” canın merkezi, yani kalbin en derin noktasıdır. “Mâsivâ” ise tasavvufi bir terim olup “Allah’tan başka her şey” anlamına gelir. Bu dünya, mal, mülk, makam, evlat, hatta insanın kendi nefsi dahi mâsivâ dairesine dâhildir. Dolayısıyla beyit, kalbine ilahi aşkın ateşi düşen bir kimsenin, gönlünün en derin köşelerinden Allah’tan başka her şeyi söküp atacağını, onlardan tamamen vazgeçeceğini ifade eder.
Makale: Aşkın Ateşiyle Yanan Kalpte Mâsivâya Yer Kalmaz
Gönül, insan varlığının merkezi, kâinatın sırlarının tecelli ettiği bir ayna gibidir. Ancak bu ayna, çoğu zaman dünyevi meşgalelerin, bitmek bilmeyen arzuların ve geçici sevdaların tozuyla kaplanmıştır. Öyle ki, asıl sahibini yansıtamaz hale gelir. Alvarlı Muhammed Lütfi Hazretleri, bu tozlu aynayı parlatacak tek simyanın “muhabbet” olduğunu şu veciz ifadeyle dile getirir: “Muhabbetden dil alırsa nevâyı / Bırakır cângâhından mâsivâyı.”
Bu beyit, bir dönüşümün manifestosudur. Güneş doğduğunda yıldızların nasıl bir bir söndüğü gibi, ilahi muhabbetin güneşi bir kalpte doğduğunda da “mâsivâ,” yani Allah’tan gayrı ne varsa, önemini ve parlaklığını yitirir. Mâsivâ, sadece mal-mülk gibi somut varlıklar değildir. O, aynı zamanda en ince benlik iddialarımız, korkularımız, öfkelerimiz ve bizi Allah’tan alıkoyan her türlü manevi bağımızdır. Aşk, bu bağları kesen en keskin kılıçtır.
Tarih boyunca bu hakikatin sayısız örneği yaşanmıştır. Hz. İbrahim’in, Allah’a olan muhabbeti uğruna en sevdiği varlığı olan oğlu İsmail’i kurban etmeye tereddüt etmemesi, kalbindeki muhabbetin mâsivâya nasıl galip geldiğinin en ulvi örneğidir. O, bu imtihanla aslında içindeki “evlat sevgisini” Allah sevgisinin önüne geçirmeme dersini vermiştir. Mecnun’un Leyla’ya duyduğu aşk, onu çöllere düşürmüş, dünyadan ve dünyalıklardan el etek çektirmiştir. Ancak kâmil ariflere göre Mecnun’un aşkı dahi bir köprüdür; beşeri aşkta fani olmayı başaran ruh, oradan ilahi aşka, yani Leyla’dan Mevla’ya giden yolu bulur. Aşk, kalbi o denli doldurur ki, artık orada iki sevgiye yer kalmaz.
Bu vazgeçiş, bir kayıp değil, tam aksine en büyük kazançtır. Damlanın okyanusa kavuşmak için kendi “damla” kimliğinden vazgeçmesi gibidir. İnsan, fani olanı bıraktığında, baki olanla buluşur. Değersiz cam parçalarını elinden attığında, paha biçilmez elmaslara kavuşur. Kalp, mâsivânın işgalinden kurtulduğunda, asıl sahibi olan Allah’ın tecelligâhı haline gelir. Artık o kalp, kâinatın en değerli mabedidir. O kalbin sahibi, dünyaya bakar ama ona aldanmaz; nimetlerden faydalanır ama onlara esir olmaz. Gözü ve gönlü, sadece ve sadece sevgilidedir.
Modern insanın trajedisi de belki burada yatmaktadır. Kalbini sayısız mâsivâ ile doldurmuş, onu bir pazar yerine çevirmiştir. Her köşe başında farklı bir arzu, farklı bir tutku, farklı bir korku barındırır. Bu kalabalık ve gürültü içinde, muhabbetin o ince ve latif “nevâ”sını, yani nağmesini duyamaz hale gelmiştir. Huzuru ve mutluluğu, kalbini daha çok şeyle doldurmakta arar, oysa gerçek huzur, kalbi gereksiz olan her şeyden boşaltmakta gizlidir. Alvarlı Efe’nin beyti, bize bu kurtuluşun reçetesini sunmaktadır: Kalbi ilahi aşkla tanıştırmak. O aşk geldiğinde, geri kalan her şey kendiliğinden anlamını yitirecektir.
Özet
Alvarlı Muhammed Lütfi’nin beyti, ilahi aşkın (muhabbet) insan kalbine girmesiyle, Allah’tan başka her şeyin (mâsivâ) o kalpten çıkacağını anlatır. Makale, bu tasavvufi düşünceyi, Hz. İbrahim ve Mecnun gibi tarihi ve edebi figürler üzerinden örneklendirerek açıklar. Mâsivâdan vazgeçmenin bir kayıp değil, fani olanı bırakıp baki olanı bulmak anlamına gelen en büyük kazanç olduğu vurgulanır. Modern insanın kalbini çok fazla dünyevi arzuyla doldurarak ilahi aşkın sesini duyamadığı ve gerçek huzurun kalbi boşaltmakla mümkün olduğu fikri işlenir.

3: Aşk Acısının Bedeni ve Kefeni Oluşu
İktibas
پنبهٔ مرهم داغ ايچره نهاندر بدنم
دیری اولدقجه لباسيم بودر اولسه م كفنم
Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilün
Penbe-i merhem-i dâğ içre nihândır bedenim
Diri oldukça libâsım budur ölsem kefenim
Fuzûlî
Vücudum, yaralarıma sürülen merhemin üzerine konan pamuğun içinde görünmez bir hâle gelmiştir, gizlenmiştir. Yaşadığım sürece elbisem, ölünce de kefenim budur.
İzah ve Açıklama
Divan edebiyatının zirve ismi Fuzûlî, bu beytinde aşk acısını ve bu acıyla bütünleşmiş bir âşığın halini son derece dokunaklı ve sanatsal bir dille tasvir eder. Âşığın vücudu, sevgilinin ayrılığından veya ilgisizliğinden kaynaklanan yaralarla (“dâğ”) doludur. Bu yaralar o kadar çoktur ki, onlara sürülen merhemlerin pamukları (“penbe-i merhem”) bütün bedenini bir örtü gibi kaplamıştır. Artık bedeni bu pamukların altında “nihân” yani gizlenmiş, görünmez hale gelmiştir. Beytin ikinci mısrası bu durumu daha da ileri bir boyuta taşır. Âşık için bu pamuktan örtü, sıradan bir sargı bezi değildir. O, “Diri oldukça libâsım budur,” yani “Hayatta olduğum sürece elbisem budur” der. Artık acısı onun kimliği, benliği haline gelmiştir. Bu acının nişanesi olan pamuklar, onun dünyadaki elbisesidir. Sadece yaşarken değil, ölümde de bu durum değişmeyecektir: “ölsem kefenim.” Ölünce de onu başka bir kefene sarmaya gerek yoktur, çünkü aşk yaralarının pamuğu, onun için en uygun kefendir. Bu, âşığın acısından başka bir şeyi kabul etmediğini, acısıyla yaşadığını ve acısıyla öleceğini gösteren tam bir adanmışlık ve fena halidir.
Makale: Acıyı Libas Eylemek: Fuzûlî’nin Âşık Bedenine Bakışı
Aşk, insan ruhunu hem inşa eden hem de yıkan, hem dirilten hem de öldüren en çetin imtihandır. Özellikle klasik edebiyatımızda aşk, vuslattan ziyade hicranla, sevinçten çok acıyla anlam bulur. Bu acı, âşığı olgunlaştıran, onu hamlıktan kurtarıp pişiren bir pota gibidir. Bu potada eriyen âşığın en büyük tercümanı ise şüphesiz Fuzûlî’dir. Onun meşhur beyti, bu acıyla nasıl hemhal olunduğunu, acının nasıl âşığın varlığının ta kendisi haline geldiğini ölümsüzleştirir: “Penbe-i merhem-i dâğ içre nihândır bedenim / Diri oldukça libâsım budur ölsem kefenim.”
Fuzûlî’nin çizdiği bu portrede âşık, artık etten kemikten bir varlık olmaktan çıkmıştır. O, baştan ayağa bir “yara”dır. Sevgiliden gelen her cefa, onun vücudunda yeni bir “dâğ” yani yara açmıştır. Bu yaralara sürülen merhemlerin pamukları ise zamanla bütün bedenini kaplayarak onu dış dünyadan tecrit eden bir zırha, bir elbiseye dönüşmüştür. Bu imge, son derece derindir. Âşık, artık dünyevi elbiselere, süse, ziynete ihtiyaç duymaz. Onun kimliğini, statüsünü, varlığını belirleyen yegâne şey, taşıdığı aşkın yaralarıdır. Bu yaralar, onun için bir utanç veya zayıflık kaynağı değil, tam aksine sevgilisine olan sadakatinin birer madalyasıdır.
Bu durum, sadece beşeri bir aşkın tasviri olarak okunamaz. Tasavvufi bir perspektiften bakıldığında, “dâğ” yani yara, ilahi aşka ulaşma yolunda çekilen çileleri, riyazeti ve nefsin terbiye edilmesini simgeler. Âşık, yani sâlik (manevi yolcu), bu yolda o kadar çok çile çeker ki, benliği ve varlığı bu çilelerin içinde erir, gizlenir. Dünyevi kimliği ortadan kalkar. Onun için artık tek bir “libas” vardır: Allah yolunda çektiği sıkıntıların ve O’na olan hasretin nişaneleri. Bu libas, dünyadaki en şerefli giysidir ve ahirete de en makbul kefen olarak onunla gitmeyi arzular. Çünkü bu kefen, onun sadakatinin ve teslimiyetinin şahidi olacaktır.
Tarihte ve menkıbelerde, bu halin nice yansımalarını görürüz. Hallâc-ı Mansûr’un “Ene’l-Hak” (Ben Hakk’ım) dediği için taşlanırken gülümsemesi, çektiği acıyı sevgiliye giden bir yol olarak görmesindendir. Onun için bedenin çektiği ıstırap, ruhun vuslata ermesinin bir aracıdır. Fuzûlî’nin âşığı da benzer bir ruh halindedir. Acıdan şikâyet etmez, bilakis onu benimser, onu üzerine bir elbise gibi giyer. Çünkü bilir ki, sevgiliye en yakın olduğu an, O’nun için en çok acı çektiği andır.
Modern insan ise acıdan sürekli kaçan, onu bir an önce dindirmeye, uyuşturmaya çalışan bir varlıktır. Oysa Fuzûlî, acının dönüştürücü gücüne işaret eder. Bazı acılar, ruha giydirildiğinde, insana en şık elbiselerden daha fazla asalet katar. Onlar, hem bu dünyada insanın kimliğini belirleyen bir “libas,” hem de öte dünyada ruhun şerefine tanıklık edecek bir “kefen” olma potansiyeli taşır.
Özet
Fuzûlî’nin beyti, aşk acısının âşığın bedenini tamamen kaplayarak onun hem elbisesi hem de kefeni haline geldiğini anlatır. Makalede bu imge, hem beşeri hem de tasavvufi aşk bağlamında ele alınır. Âşığın çektiği acıların, onun için bir şikâyet konusu değil, sevgiliye olan sadakatinin birer madalyası ve kimliği olduğu vurgulanır. Acının, âşığı olgunlaştıran ve benliğini eriten bir pota olduğu, bu durumun Hallâc-ı Mansûr gibi tarihi figürlerin tavırlarında da görüldüğü belirtilir. Modern insanın acıdan kaçışının aksine, Fuzûlî’nin acının dönüştürücü ve asalet kazandıran gücüne işaret ettiği sonucuna varılır.

4: Aşkta Üstadı Geçen Talebe
İktibas
كار عشقى پك بیلردم خسرو و فرهاددن
قابل ارشاد اولان استاد اولور استـاددن
Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
Kâr-ı aşkı pek bilirdim Hüsrev ü Ferhâd’dan
Kâbil-i irşâd olan üstâd olur üstâddan
Lâedrî
Aşk işini hem Hüsrev’den hem de Ferhat’tan daha iyi bilirim. Çünkü irşat edilmeye, yönlendirilmeye kabiliyeti olan kişi o işi öğrendiği üstattan daha üstün bir hâle gelir.
İzah ve Açıklama
“Lâedrî” (söyleyeni bilinmeyen) imzalı bu beyit, oldukça iddialı ve hikmetli bir mesaj verir. Şair, ilk mısrada, aşk konusunda kendisini, Fars edebiyatının iki efsanevi âşığı olan Hüsrev ve Ferhat’tan daha bilgili ve üstün görür. Hüsrev, bir kral olarak aşkını yaşayan; Ferhat ise Şirin’e olan aşkı uğruna dağları delen bir halk kahramanıdır. Bu iki isim, aşkın zirve örnekleri olarak kabul edilir. Şairin bu iddiası ilk bakışta bir kibir gibi görünebilir. Ancak ikinci mısra, bu iddianın nedenini açıklayarak derin bir pedagojik ve irfani ilkeyi ortaya koyar: “Kâbil-i irşâd olan üstâd olur üstâddan.” Yani, “doğru yolu bulmaya, öğrenmeye ve gelişmeye yetenekli olan bir talebe, zamanla kendisini yetiştiren üstadını bile geçer.” Şair, Hüsrev ve Ferhat’ı birer “üstat” olarak görür, ancak kendisinin onlardan ders çıkaran, onların tecrübelerinden öğrenen “kâbil-i irşâd” bir talebe olduğunu ima eder. Bu yeteneği sayesinde, onların ulaştığı seviyeyi aşarak aşk konusunda daha derin bir anlayışa ve ustalığa eriştiğini savunur. Bu, sadece aşk için değil, her ilim ve sanatta geçerli olan “boynuzun kulağı geçmesi” atasözünün şiirsel bir ifadesidir.
Makale: Mirası Aşmak: Üstadın Omuzlarında Yükselen Talebe
İnsanlık birikimi, bir bayrak yarışı gibidir. Her nesil, meşaleyi bir öncekinden alır ve daha ileriye taşımak için koşar. Bu ilerlemenin sırrı, üstat-çırak ilişkisinin o kutsal diyalektiğinde gizlidir. Adı bilinmeyen bir şairin (Lâedrî) kaleminden dökülen o meşhur beyit, bu sırrı aşk gibi en çetin bir alana uygulayarak evrensel bir ders verir: “Kâr-ı aşkı pek bilirdim Hüsrev ü Ferhâd’dan / Kâbil-i irşâd olan üstâd olur üstâddan.”
Şair, iddiasını ortaya atarken referans noktası olarak edebiyatın en büyük âşıklarını, Hüsrev ve Ferhat’ı seçer. Biri aşkı için saltanatını, diğeri canını ortaya koymuştur. Onların hikâyeleri, asırlardır âşıklara ilham veren birer mektep gibidir. Ancak şair, bu mektepten sadece ders almakla kalmaz, aynı zamanda o mektebin müfredatını aştığını da iddia eder. Bu cüretkâr iddianın ardında yatan güç, kibir değil, “kabiliyet” ve “irşad”a açık olmaktır. Yani, öğrenme ve gelişme potansiyeline sahip, alıcıları açık bir ruh…
Gerçek bir üstat, kendisini tekrar eden değil, kendisini aşan talebeler yetiştirmek ister. Aristo’nun, hocası Platon’un fikirlerini eleştirerek kendi felsefesini kurması, onu hocasına karşı bir nankör yapmaz; tam aksine, hocasından aldığı ilhamla ne kadar ileri gidebildiğini gösterir. Bilim ve sanat tarihi, üstadının omuzlarında yükselerek yeni ufuklar açan nice dâhinin hikâyesiyle doludur. Fatih Sultan Mehmet, hocası Akşemseddin’in irşadıyla sadece bir askerî deha olmakla kalmamış, aynı zamanda çağ açıp çağ kapatan bir lider olmuştur. Hocasının çizdiği vizyonu, kendi kabiliyetiyle birleştirerek üstadını da onurlandıran bir “üstâd” haline gelmiştir.
Beytin işaret ettiği hikmet, aşk yolunda da geçerlidir. Hüsrev ve Ferhat, aşkın ne olduğunu kendi maceralarıyla ortaya koymuş birer üstattır. Onlardan sonra gelen ve onların hikâyelerini okuyan, anlayan, onlardaki hatalardan ders çıkaran “kabiliyetli” bir âşık, aşkı daha teorik ve derinlikli bir seviyede kavrayabilir. Ferhat’ın gücü dağları delmeye yetmişti, ama belki de ondan ders alan yeni âşık, gücünü kendi nefsini delmek, benlik dağını ortadan kaldırmak için kullanır ve böylece daha rafine bir aşk mertebesine ulaşır.
Bu beyit, aynı zamanda geleneğe nasıl yaklaşılması gerektiğine dair de bir ipucu verir. Gelenek, donmuş bir müze objesi değil, kendisinden ders alınıp aşılarak geliştirilmesi gereken yaşayan bir organizmadır. Hüsrev ve Ferhat’ı taklitte sıkışıp kalmak yerine, onların ruhunu anlayıp kendi zamanının ve kendi ruhunun diliyle daha ileri bir aşk tanımına ulaşmak, geleneğe yapılacak en büyük hizmettir.
Sonuç olarak, “irşada kabiliyetli olmak,” yani öğrenmeye ve dönüşmeye açık bir zihne ve kalbe sahip olmak, ustalığa giden yolun anahtarıdır. Bu kabiliyete sahip olanlar, en büyük üstatların mirasını devralır ve o mirası daha da yücelterek kendileri de aşılan yeni birer “üstat” olurlar.
Özet
“Lâedrî” imzalı beyit, aşk konusunda kendisini efsanevi âşıklar Hüsrev ve Ferhat’tan üstün gören şairin, bu iddiasını “irşada ve öğrenmeye kabiliyetli bir talebenin, zamanla üstadını geçebileceği” ilkesine dayandırdığını anlatır. Makale, bu fikrin sadece aşkta değil, bilimde (Aristo-Platon), siyasette (Fatih-Akşemseddin) ve sanatta da geçerli evrensel bir ilke olduğunu işler. Gerçek ustalığın, üstadı tekrar etmek değil, ondan alınan mirası daha ileriye taşıyarak onu aşmak olduğu vurgulanır. Beyit, geleneğe nasıl yaklaşılması gerektiği konusunda da bir ders verir: Gelenek, taklit edilecek donmuş bir yapı değil, aşılarak geliştirilecek yaşayan bir kaynaktır.

5: Söz ve Öz Bütünlüğü
İktibas
ایلسه ك طوطی یه تعليم ادای كلمات
سوزی انسان اولور اما اوزی انسان اولماز
Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilün
Eylesen tûtîye ta’lîm-i edâ-yı kelimât
Sözü insân olur ammâ özü insân olmaz
Fuzûlî
Bir papağana kelimeleri telaffuz etmeyi, güzel konuşmayı öğretsen sözü belki insan gibi olur ama özü hakiki manada insan olamaz.
İzah ve Açıklama
Fuzûlî, bu beyitinde şekil ile mana, taklit ile tahkik, söz ile öz arasındaki derin farkı çarpıcı bir benzetmeyle ortaya koyar. İlk mısrada, bir “tûtî”ye, yani papağana, kelimeleri söylemeyi (“edâ-yı kelimât”) öğretebileceğimizi (“ta’lîm”) belirtir. Papağan, fonetik olarak insan sesini taklit etme yeteneğine sahip bir kuştur. Ona en güzel kelimeleri, en hikmetli sözleri ezberletebilirsiniz. İkinci mısra, bu durumun sonucunu ve sınırını çizer: “Sözü insân olur ammâ özü insân olmaz.” Yani, papağanın ağzından çıkan sözler, tıpkı bir insanın sözleri gibi olabilir. Dışarıdan duyan, o sözlerin arkasında derin bir mana, bir şuur olduğunu zannedebilir. Ancak bu sadece bir yanılmadır. Çünkü papağan, söylediği kelimelerin manasından, ruhundan ve derinliğinden habersizdir. O sadece bir taklitçidir. Onun “özü,” yani varlığı, mahiyeti, asla bir “insan” olamaz. Fuzûlî bu beyitle, sadece güzel sözler söyleyen, ilimden bahseden ama o ilmi ve hikmeti kendi hayatına, ahlakına ve “özü”ne sindirmemiş olan sathi, taklitçi ve riyakâr insanları eleştirir. İnsan olmak, sadece konuşmakla değil, konuştuğunu yaşamakla, sözü öze hâkim kılmakla mümkündür.
Makale: Papağanın Sözü ve İnsanın Özü
İnsan, “nutk” yani konuşma yeteneğiyle diğer tüm canlılardan ayrılan اشرف مخلوقات, yani yaratılmışların en şereflisidir. Dil, onun en büyük nimeti, medeniyetler kurmasını sağlayan en güçlü aracıdır. Ancak Fuzûlî, bu gücün aynı zamanda en büyük yanılma kaynağı olabileceğini de keskin bir zekâyla hatırlatır: “Eylesen tûtîye ta’lîm-i edâ-yı kelimât / Sözü insân olur ammâ özü insân olmaz.”
Bu beyit, bir papağan alegorisi üzerinden, insan olmanın ne anlama geldiğine dair derin bir sorgulama başlatır. Papağan, mükemmel bir taklitçidir. Ona aşk şiirleri ezberletirsiniz, “aşk” der ama kalbinde sevgiye dair bir titreşim olmaz. Ona felsefi aforizmalar öğretirsiniz, “adalet” der ama zulmün ne olduğunu idrak edemez. Onun sözü, bir kabuktan ibarettir; içi boştur, ruhsuzdur. Fuzûlî’nin eleştiri okları, işte bu “papağan insanlara” yöneliktir. Onlar, en güzel ahlaki ilkelerden bahseden ama hayatlarında bu ilkelerin zerresini barındırmayanlardır. Onlar, ilim meclislerinde en derin meseleleri tartışan ama kalpleri o ilmin nuruyla aydınlanmamış olanlardır. Onlar, dillerinde sürekli Allah’ı zikreden ama “öz”lerinde dünyevi hırslardan başka bir şey taşımayanlardır.
Gerçek “insan” olmak, bilmekle değil, “olmak”la mümkündür. Bu, bilginin, sözün ve ilkenin, insanın karakterine, ruhuna, yani “özü”ne nüfuz etmesi, onunla bütünleşmesi demektir. Hz. Mevlânâ’nın “Hamdım, piştim, yandım” sözü, bu “olma” sürecinin en güzel özetidir. Bilgi, insanı ancak “pişirir”; onu “yakacak,” yani özünü dönüştürecek olan ise o bilgiyi yaşantı haline getiren aşk ve samimiyettir. Sözü insan gibi olup özü insan olmayanlar, bu “yanma” tecrübesinden mahrum olanlardır. Onlar, suyun üzerinde yürüyen ama hiç ıslanmayanlar gibidir.
Tarih, bu iki tip insanın mücadelesine sahne olmuştur. Bir yanda, sözüyle özü bir olan, inandığı gibi yaşayan ve bu uğurda bedel ödeyen peygamberler, âlimler, arifler ve kahramanlar vardır. Onların az sayıdaki sözü, milyonlarca insanın hayatını değiştirmiştir. Diğer yanda ise dilleri süslü, nutukları parlak ama eylemleri çürük olan sofistler, riyakârlar ve demagoglar bulunur. Onların bolca sözü, sadece kafa karışıklığına ve ahlaki yozlaşmaya hizmet etmiştir.
Fuzûlî’nin bu beyti, günümüz bilgi çağında daha da büyük bir anlam kazanmaktadır. İnternet ve sosyal medya sayesinde herkesin kolayca bilgiye ulaştığı ve her konuda fikir beyan ettiği bir dünyada, “papağan insan” sayısı katlanarak artmaktadır. Okumadığı kitabın özetini anlatarak entelektüel görünenler, yaşam tarzıyla hiç uyuşmayan ahlaki paylaşımlar yapanlar, Fuzûlî’nin asırlar öncesinden işaret ettiği tehlikenin modern versiyonlarıdır.
Kurtuluşun yolu, sözü öze tâbi kılmaktan geçer. Bu, az konuşup çok iş yapmak, bildiğini yaşamak ve en önemlisi, dışarıya gösterdiğimiz yüz ile iç dünyamız arasındaki mesafeyi kapatmaktır. Ancak o zaman, papağanın anlamsız tekrarından kurtulup, kâinata kendi “öz”ümüzden anlamlı bir ses bırakan gerçek bir “insan” olabiliriz.
Özet
Fuzûlî’nin beyti, bir papağana güzel konuşmayı öğretmenin mümkün olduğunu, ancak bunun onu gerçek bir insan yapmayacağını, çünkü “öz”ünün değişmeyeceğini anlatır. Makale, bu alegoriyi kullanarak söz ile öz, taklit ile tahkik arasındaki farkı ele alır. Sadece bilgili görünen, güzel konuşan fakat bu bilgiyi ve ahlakı hayatına ve karakterine sindirmemiş olan “papağan insanlar” eleştirilir. Gerçek insan olmanın bilmekle değil, bilginin yaşantıya dönüştüğü bir “olma” süreciyle mümkün olduğu vurgulanır. Günümüz bilgi çağında bu tehlikenin daha da arttığına dikkat çekilerek, çözümün sözü öze tâbi kılmak, yani samimiyet ve tutarlılık olduğu belirtilir.

Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com
09/10/2025

POLİSİN GÜVENLİĞİ SAĞLANMADAN TOPLUMUN GÜVENLİĞİ SAĞLANABİLİR Mİ?

Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com
12/10/2025